T.C. ERCİYES ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJELERİ KOORDİNASYON BİRİMİ
Türkiye Helichrysum Mill. (Asteraceae) Türlerinin Taksonomik Revizyonu
Proje No: FBA-08-519
Proje Türü Araştırma Projesi
SONUÇ RAPORU
Proje Yürütücüsü: Prof. Dr. Ahmet AKSOY Biyoloji Bölümü
Araştırmacılar
Prof. Dr. Ergin Hamzaoğlu ( Gazi Üniv, Eğitim Fakültesi)
Yrd. Doç. Dr.Ümit Budak (Bozok Üniv. Fen Edebiyat Fakültesi)
Nisan 2011
KAYSERİ ii TEŞEKKÜR
Bu çalışma sırasında bazı arazi çalışmalarımıza katılan Araştırma Görevlileri. Murat Koç, Mustafa Kocakaya ve Mehmet Yazuz Paksoy’a teşekkür ederiz. Bu raporda kullanılan ve herbaryum örneklerinden hazırlanan resimlerin hazırlanmasında yoğun emeği geçen Arş. Gör. Murat Koç’a teşekkürü bir borç biliriz.
Bu proje kapsamında herbaryumlardaki toplanmış örnekleri incelememize müsaade eden Ankara, Ege, Gazi, Hacettepe, İstanbul, Konya, Van gibi üniversitelerin herbaryum görevlilerine, ayrıca İngiltere Kew ve Edinburgh herbaryum görevlilerine çok teşekkür ederiz.
Bu çalışma, Erciyes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından FBA-08-519 proje kodlu “ Türkiye Helichrysum M,ill. (Asteraceae) Türlerinin Taksonomik Revizyonu” isimli araştırma projesi ile desteklenmiştir. Maddi desteklerinden dolayı Erciyes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimine teşekkür ederiz.
Ayrıca, bu çalışma süresince maddi ve manevi destekleri ile her zaman yanımızda olan ailelerimize çok teşekkür ederiz.
iii İÇİNDEKİLER
Sayfa No
TEŞEKKÜR
ÖZET
ABSTRACT
1. GİRİŞ 1
2. GEREÇ VE YÖNTEM 6
3. BULGULAR VE TARTIŞMA 8
4. KAYNAKLAR 72
iv Özet
Türkiye Helichrysum Mill. cinsinin revizyonu yapılmıştır. Cins Türkiye’de 27 taksona sahip iken yapılan bu çalışmayla sayı 21’e indirilmiştir. Yapılan incelemeler sonucu H. sanguineum (L.) Kostel. var. stramineum Eig’un H. sanguineum’un, H. yurterianum Y.Gemici, Kit Tan, H.Yıldırım & M.Gemici’un H. pallasii (Spreng.) Ledeb.’nin, H. kitianum Yıldız’un H. graveolens (M.Bieb.) Sweet’in, H. plicatum DC. subsp. isauricum Parolly’un H. polyphyllum Ledeb.’un, H. sivasicum Kit Tan & Yıldız’un H. armenium DC. var. armenium’un, H. artvinense Davis & Kupicha’nin H. armenium var. araxinum (Takht. ex Kirp.) Hamzaoğlu & Aksoy’un ve H. arenarium (L.) Moench subsp. erzincanicum P.H.Davis & Kupicha’un H. arenarium subsp. aucheri (Boiss.) P.H.Davis & Kupicha’nin sinonimleri oldukları tespit edilmiştir. Ayrıca yapılan populasyon incelemeleri sonucu H. pseudoplicatum Nábělek’un H. plicatum’un ve H. araxinum Takht. ex Kirp.’un H. armenium’un varyeteleri olarak değerlendirilmesine karar verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Taksonomi, Helichrysum, Türkiye
v Revision of the genus Helichrysum Mill. (Asteraceae) in Turkey
Abstract
Revision of the genus Helichrysum Mill. is made. Before this study, the genus had 27 taxa, this number is reduced to 21 with this study. According to the results of the observations we determined that, H. sanguineum (L.) Kostel. var. stramineum Eig is a synonym of H. sanguineum, H. yurterianum Y.Gemici, Kit Tan, H.Yıldırım & M.Gemici is a synonym of H. pallasii (Spreng.) Ledeb., H. kitianum Yıldız is a synonym of H. graveolens (M.Bieb.) Sweet, H. plicatum DC. subsp. isauricum Parolly is a synonym of H. polyphyllum Ledeb., H. sivasicum Kit Tan & Yıldız is a synonym of H. armenium DC. var. armenium, H. artvinense Davis & Kupicha is a synonym of H. armenium var. araxinum (Takht. ex Kirp.) Hamzaoğlu & Aksoy and H. arenarium (L.) Moench subsp. erzincanicum P.H.Davis & Kupicha is a synonym of H. arenarium subsp. aucheri (Boiss.) P.H.Davis & Kupicha. Besides, according to the observations of our population examinations; H. pseudoplicatum Nábìlek’un H. plicatum’un and H. araxinum Takht. ex Kirp. Should be ecaluated as varieties of H. armenium.
vi ŞEKİLLERİN LİSTESİ
Şekil Sayfa
Şekil 1. Helichrysum sanguineum...... 17
Şekil 2. Helichrysum pamphylicum...... 20
Şekil 3. Helichrysum stoechas ...... 23
Şekil 4. Helichrysum orientale...... 25
Şekil 5. Helichrysum sanguineum, H. pamphylicum, H. stoechas, H. orientale
taksonlarının Türkiye’deki yayılışı...... 26
Şekil 6. Helichrysum chasmolycicum...... 28
Şekil 7. Helichrysum compactum...... 30
Şekil 8. Helichrysum unicapitatum ...... 32
Şekil 9. Helichrysum heywoodianum ...... 34
Şekil 10. Helichrysum chasmolycicum, H. unicapitatum, H. heywoodianum, H. compactum
taksonlarının Türkiye’deki yayılışı...... 35
Şekil 11. Helichrysum noeanum...... 37
Şekil 12. Helichrysum pallasii...... 40
Şekil 13. Helichrysum chionophyllum...... 42
Şekil 14. Helichrysum peshmenianum...... 44
Şekil 15. Helichrysum noeanum, H.pallasii, H. chionophyllum, H. peshmenianum
taksonlarının Türkiye’deki yayılışı...... 45
vii Şekil 16. Helichrysum graveolens...... 46
Şekil 17. Helichrysum plicatum var plicatum...... 49
Şekil 18. Helichrysum plicatum var. pseudoplicatum...... 53
Şekil 19. Helichrysum polyphyllum...... 55
Şekil 20. Helichrysum graveolens, H. plicatum var. plicatum, H. plicatum var.
pseudoplicatum, H. polyphyllum taksonlarının Türkiye’deki yayılışı ...... 56
Şekil 21. Helichrysum armenium var. armenium...... 59
Şekil 22. Helichrysum armenium var. araxinum ...... 62
Şekil 23. Helichrysum armenium var. armenium, H. armenium var. araxinum
taksonlarının Türkiye’deki yayılışı...... 63
Şekil 24. Helichrysum goulandriorum ...... 64
Şekil 25. Helichrysum arenarium subsp. aucheri...... 67
Şekil 26. Helichrysum rubicundum 70
Şekil 27. Helichrysum goulandriorum, Helichrysum rubicundum ve Helichrysum
arenarium subsp. aucheri taksonlarının Türkiye’deki yayılışı 71
viii GİRİŞ
Helichrysum Mill. (Asteraceae, Gnaphalieae) cinsi Africa, Madagaskar, Avrupa ve Asya’da yayılış gösteren yaklaşık 600 türle temsil edilir (Bayer et al., 2007). Türkiye Helichrysum cinsi ile ilgili son revizyon çalışması Türkiye Florası’nın 5. cildinde Davis ve Kupicha tarafından yapılmıştır. Bu revizyonda yer alan taksonlara 10. ciltte (ek cilt 1) iki tür ve 11. ciltte (ek cilt 2) iki tür ve bir alttür daha ilave edilmiştir (Davis & Kupicha, 1975; Davis et al., 1988; Erik, 2000). 2003 yılında Sümbül ve arkadaşları tarafından cinse yeni bir tür ilave edilmiş, ancak bu yeni tür bir süre sonra Helichrysum chasmolycicum P.H.Davis türü altında sinonim olarak yorumlanmıştır (Sümbül et al., 2003; Parolly & Eren, 2006). Son literatür kayıtlarına göre cins Türkiye’de doğal yayılış gösteren 27 takson ile (sinonim yapılan Helichrysum orbicularifolium dahil) temsil edilmektedir (21 tür ve 6 alttür) ve bunlardan 14’ü endemiktir (Davis & Kupicha, 1975; Davis et al., 1988; Erik, 2000; Sümbül et al., 2003).
Türkiye Helichrysum taksonları Türkiye Florası’nda habit, tüylenme, renk ve kapitulum sayısı gibi bazı taksonlarda çok değişken olabilen karakterlerle birbirlerinden ayrılmıştır. Bu durum sıklıkla teşhis hatalarına neden olmaktadır. Bu karakterler yerine son zamanlarda kabul gören ve kullanımı yaygınlaşan stilus, stigma, anter ve filament karakterleri gibi mikro-morfolojik karakterler incelenerek, bu karakterler ile daha güvenli teşhis yapma imkânları araştırılacaktır. Ayrıca cinsin dahil olduğu oymak ve bazı taksonlarının adları ile ilgili son 30 yılda yapılan bazı düzenlemeler de revizyona yansıtılacaktır (Hilliard & Burt, 1981a ; 1981b; Anderberg, 1991; Tadesse & Reilly, 1995 Galbany-Casals et al., 2004; 2006; Bayer et al., 2007; Hind et al., 2007).
Bu çalışma ile özellikle drog bakımından önemli bir potansiyele sahip olan Türkiye Helichrysum türleri (Baytop, 1994) taksonomik olarak yeniden gözden geçirilerek; tür ve alttür teşhis anahtarlarının daha güvenli ve kullanışlı hale getirilmesine ve ülkemizde varlığı şüpheli olan taksonun durumunun netleştirilmesine çalışılacak, taksonların betimlemeleri genişletilecek, yayılış bilgileri ve tehlike kategorileri güncelleştirilecektir. Çalışmanın yeniden yazılması planlanan “Türkiye Florası” için katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Türkiye Florası 5., 10. ve 11. (ek cilt 1 ve 2) ciltlerinde verilen tüm Helichrysum cinsi taksonları ile daha sonra yayınlanmış veya bu projenin gerçekleştirilmesi esnasında
1 yayınlanacak olan cinse ait tüm taksonlar bu çalışmanın kapsamı içindedir (Davis & Kupicha, 1975; Davis et al., 1988; Erik, 2000; Sümbül et al., 2003).
Türkiye Florası, Avrupa Florası, U.S.S.R. Florası, İran Florası ve Filistin Florası gibi eserler ile Species Plantarum, Prodromus Systematis Naturalis Regni Vegetabilis, Diagnoses Plantarum Orientalum Novarum, Flora Orientalis ve Uluslararası Botanik Adlandırma Kodu gibi temel eserler bu çalışmadaki başlıca literatürlerdir (Linnaeus, 1753; Candolle, 1824- 1873; Boissier, 1843-1859; 1875a; 1875b; Davis & Kupicha, 1975; Davis et al., 1988; Clapham, 1976; Feinbrun-Dothan, 1978; Georgiadou et al., 1980; Kirpinikov, 1995; Erik, 2000; Greuter et al., 2000). Tüm bu temel eserlerin yanı sıra cinsin tüm taksonlarına ait taksonomik yorumlar ve filogenetik sıralanışı hakkında çok sayıda literatür tespit edilmiş olup bunlar proje kapsamında ULAKBİM aracılığı ile temin edilmiş ve değerlendirilmiştir (Tablo 1).
Tablo 1. Çalışma kapsamına giren taksonlar ile ilgili literatürler aşağıda verilmiştir;
TAKSON YAYIN
1. H. sanguineum (L.) Kostel. Allg. Med.-Pharm. Fl. 2: 709 (1833)
Sin. Gnaphalium sanguineum L. Cent. Pl. 1: 27 (1755)
2. H. pamphylicum P.H.Davis & Kupicha Notes R.B.G. Edinb. 33: 430 (1975)
Sin. H. niveum Boiss. Heldr. Diagn. ser. 1 (11): 30 (1849)
3. H. stoechas (L.) Moench Meth. 575 (1794)
Sin. Gnaphalium stoechas L. Sp. Pl. 853 (1753)
3. H. stoechas (L.) Moench subsp. barrelieri Meth. 575 (1794) (Ten.) Nyman
Sin. Gnaphalium siculum Spreng. Syst. Veg. 3: 476 (1826)
Sin. Gnaphalium barrelieri Ten. Syll. App. 5: 41 (1842)
Sin. H. siculum (Spreng.) Boiss. Fl. Or. 3: 229 (1875)
Sin. H. siculum (Spreng.) Boiss. var. Fl. Or. 3: 230 (1875) barachyphyllum Boiss.
Sin. H. siculum (Spreng.) Boiss. var. spathulatum Prodr. Fl. Balc. 2: 599 (1931)
2 (Raulin) Hayek
4. H. italicum (Roth) G.Don Hort. Brit. 342 (1839)
Sin. Gnaphalium italicum Roth Cat. Bot. 1: 115 (1797)
İlgili. H. italicum (Roth) G.Don subsp. microphyllum (Willd.) Nyman
İlgili. H. italicum (Roth) G.Don subsp. serotinum (Boiss.) P.Fourn.
5. H. orientale (L.) Gaertn. Prodr. 6: 183 (1838)
Sin. Gnaphalium orientale L. Sp. Pl. 853 (1753)
6a. H. orbicularifolium Sümbül, R.S.Göktürk & Bot. J. Lin. Soc. 141: 251-254 (2003) O.D.Düşen
6. H. chasmolycicum P.H.Davis Notes R.B.G. Edinb. 22: 77, t.3 (1956)
Notes R.B.G. Edinb. 45 (3): 439-451 7a. H. kitianum Yıldız (1988)
7b. H. unicapitatum Serdar et al., sp. nova Ann. Bot. Fennici (baskıda)
7. H. compactum Boiss. Diagn. ser. 1 (4): 12 (1844)
İlgili. H. leucocephalum Boiss.
8. H. heywoodianum P.H.Davis Notes R.B.G. Edinb. 21: 131 (1953)
9. H. noeanum Boiss. Diagn. ser. 2 (6): 104 (1859)
Sin. H. sintenisii Bornm. Feddes Rep. Beih. 89 (2): 321 (1944)
10a. H. peshmenianum Erik Notes R.B.G. Edinb. 40: 513, t.1 (1983)
10b. H. yurterianum Gemici et al. Ann. Bot. Fennici 45: 223-228 (2008)
10. H. pallasii (Spreng.) Ledeb. Fl. Ross. 2: 606 (1845)
Sin. Gnaphalium pallasii Spreng. Syst. 3: 470 (1826)
Sin. H. callichrysum DC. Prodr. 6: 183 (1837)
Sin. H. psychrophilum Boiss. Diagn. ser. 1 (11): 28 (1849)
Sin. H. chionophilum Boiss. & Balansa var. Akad. Wiss. Wien, Math.-Nat. Kl. 50: 39 albida Heimerl (1885)
İlgili. H. polylepis Bordz. ex Grossh. Fl. Kavk. 4: 102 (1934)
11. H. chionophilum Boiss. & Balansa Diagn. ser. 2(69: 103 (1859)
3 Sin. H. pallasii (Spreng.) Ledeb. var. Fl. Or. 3: 230 (1875) chionophilum (Boiss. & Balansa) Boiss.
12. H. graveolens (M.Bieb.) Sweet Hort. Brit. 223 (1827)
Sin. Gnaphalium lavandulaefolium Willd. Sp. Pl. 3: 1868 (1803)
Sin. Gnaphalium graveolens M.Bieb. Fl. Taur.-Cauc. 2: 299 (1808)
Trans. Wern. Nat. Hist. Soc. 5(2): 550 Sin. H. lavandulaefolium (Willd.) G.Don (1826)
Sin. H. lanatum DC. Prodr. 7: 298 (1838)
İlgili. H. aurantiacum Boiss. & Huet Diagn. ser. 2(6): 105 (1859)
13. H. plicatum DC. subsp. Plicatum Prodr. 6: 183 (1838)
Sin. H. anatolicum Boiss. Diagn. ser. 1(4): 11 (1844)
13. H. plicatum DC. subsp. polyphyllum (Ledeb.) Notes R.B.G. Edinb. 33: 241 (1974) P.H.Davis & Kupicha
Sin. H. polyphyllum Ledeb. Fl. Ross. 2: 605 (1845)
13. H. plicatum DC. subsp. pseudoplicatum Notes R.B.G. Edinb. 33: 241 (1974) (Nábělek) P.H.Davis & Kupicha
Sin. H. plicatum DC. var. lacteum Boiss. Fl. Or. 3: 231 (1875)
Publ. Fac. Sci. Univ. Masaryk Brno Sin. H. pseudoplicatum Nábělek 52:9, t.1, f.4, (1925)
13. H. plicatum DC. subsp. isauricum Parolly Willdenowia 25: 239, f.1 (1995)
14a. H. goulandriorum Georgiadou Ann. Mus. Goulandris 5: 55, t.1 (1982)
Notes R.B.G. Edinb. 45 (3): 439-451 14a. H. sivasicum Kit Tan & Yıldız (1988)
14. H. armenium DC. subsp. armenium Prodr. 6: 183 (1838)
Sin. H. glandulosum Ledeb. Fl. Ross. 2: 605 (1845)
Sin. H. lorentii Hochst. Wanderung. 329 (1845)
Sin. H. tchabanicum K.Koch Linnaea 24: 349 (1851)
14. H. armenium DC. subsp. araxinum (Kirp.) Fl. Erevana 283 (1972) Takht.
Not. Syst. (Leningrad) 20: 331, t.3-poor Sin. H. araxinum Takht. ex. Kirp. (1960)
4 15. H. arenarium (L.) Moench Meth. 575 (1794)
Sin. Gnaphalium arenarium L. Sp. Pl. 854 (1753)
15. H. arenarium (L.) Moench subsp. Notes R.B.G. Edinb. 33: 239 (1974) rubicundum (K.Koch) P.H.Davis & Kupicha
Sin. Antennaria rubicunda K.Koch Linnaea 17: 49 (1843)
Sin. H. undulatum Ledeb. Fl. Ross. 2: 606 (1845)
Sin. H. arenarium (L.) Moench var. plinthocalyx Linnaea 24: 348 (1851) K.Koch
Sin. H. arenarium (L.) Moench var. rosea Trautv. Acta Horti Petrop. 1: 23 (1871)
Sin. H. rubicundum (K.Koch) Bornm. Bull. Herb. Boiss. ser. 2, 7: 34 (1907)
Sin. H. undulatum Ledeb. subsp. rubicundum Fl. Erevana 283 (1972) (K.Koch) Takht.
15. H. arenarium (L.) Moench subsp. aucheri Notes R.B.G. Edinb. 33: 239 (1974) (Boiss.) P.H.Davis & Kupicha
Sin. H. aucheri Boiss. Diagn. ser. 1 (11): 28 (1849)
15. H. arenarium (L.) Moench subsp. Notes R.B.G. Edinb. 33: 240 (1974) erzincanicum P.H.Davis & Kupicha
16. H. artvinense P.H.Davis & Kupicha Notes R.B.G. Edinb. 33: 240 (1974)
Türkiye Helichrysum türleri ile ilgili yapılan son revizyondan bu yana (Davis & Kupicha, 1975) cinse toplam 8 takson ilave edilmiştir (Davis & Kupicha, 1975; Davis et al., 1988; Erik, 2000; Sümbül et al., 2003; Gemici et al., 2008; Serdar et al., baskıda). Bu taksonlar cinsin teşhis anahtarında yer almadığından, güçlükler yaşanmaktadır. Günümüzde bu taksonların da dâhil edildiği anlaşılır bir teşhis anahtarı zorunlu görünmektedir. Bu çalışma Helichrysum ile ilgili son 30 yıldaki tüm taksonomik birikimleri ele alması bakımından önem arz etmektedir.
Bu çalışmada Türkiye’de 21 taksonla (19 tür ve (2 varyete) temsil edilen Helichrysum Mill. (Asteraceae) cinsinin morfolojiye dayalı taksonomik revizyonu yapılmıştır. Bu türlerden 9 adedi Türkiye için endemiktir. Bu revizyon sonucunda ortaya çıkan bilimsel makalelerin en azından komşu ülkelerde ilgili bilim adamlarınca dikkate alınacağını ve kullanılacağını düşünüyoruz.
5 GEREÇ VE YÖNTEM
Arazi çalışmaları için öncelikle taksonlara ait yayılış bilgileri yani adresler derlendi ve tüm taksonlara ait örneklerin toplanması için arazi çalışmaları yapıldı. Adreslerin derlenmesinde öncelikle Türkiye Florası kayıtları dikkate alındı. Çünkü bu kayıtlar Davis ve Kupicha tarafından görülmüş (çok az bir kısmı hariç) ve onaylanmış örneklere aittir. Ayrıca, ülke genelinde yayınlanmış flora çalışmaları, yeni kare kayıtları, vejetasyon çalışmaları ve nihayet mevcut herbaryum örneklerinden de adres temininde yararlanıldı.
Helichrysum taksonları için ideal vejetasyon dönemi Nisan-Ağustos ayları arasıdır. Bir taksona ait çiçekli ve meyveli (akenli) örnekler toplamak için bazen aynı yere iki kez gidilmiştir. Bulunan örneklerden taksonomi için yeter miktarda örnek alınmıştır. Alınan örnekler usulüne uygun şekilde preslenip kurutularak incelemeye hazır hale getirilmiştir. Taksonlar ile ilgili yükselti ve habit vs. gibi bazı özellikler hakkında notlar arazi defterine yerinde kayıt edilmiştir.
Hazırlık amacıyla Ankara (ANK, HUB, GAZI), İstanbul (ISTE) ve İzmir (EGE) illerinde bulunan herbaryumlar ziyaret edilerek Helichrysum örneklerinin resimleri çekildi ve adresleri alındı. Proje kapsamında bu herbaryumlarla birlikte İstanbul (ISTF, ISTO) Erzurum (ATA), Konya (KNYA), Eskişehir, Samsun, Trabzon, Van ve Sivas gibi illerde bulunan diğer herbaryumlarda ziyaret edildi ve Helichrysum örnekleri incelendi. Ayrıca 2010 yılı sonlarında Türkiye Florasının yazımında kullanılan ve sonradan ülkemiz ve çevre ülkelerden toplanılan İngiltere, Londra (K) ve Edinburgh (E) herbaryumlarında bulunan Helichrysum örnekleri yerinde incelenmeştir.
Örneklerin teşhisinde öncelikle Türkiye Florası kullanılarak, ayrıca Avrupa, U.S.S.R., İran ve Filistin Floraları ile Flora Orientalis gibi eserlerden de faydalanılmıştır. Teşhislerde “Stereo Zoom” ışık mikroskobu kullanılmıştır. Resimler “Trinoküler Stereo Zoom” ışık mikroskobuna uyumlu “Dijital Fotoğraf Makinesi” ile çekilmiştir. Betimlemeler için farklı floralar taranarak standart bir taslak çıkarıldı ve tüm taksonlar bu taslak çerçevesinde betimlenmiştir. Morfolojik karakterlerin doğru olarak terimlendirilmesi için öncelikle
6 “Botanical Latin” adlı eserden yararlanılmıştır (Stearn, 1992). Bununla birlikte “İngilizce- Türkçe Botanik Kılavuzu” gibi yardımcı kaynaklardan da faydalanılmıştır (Baytop, 1998).
Toplanan tüm taksonların yayılış bilgileri Türkiye Florası’nda verildiği şekilde standart olarak kaydedilmiştir. Yayılış bilgileri dikkate alınarak tüm taksonların yayılış haritaları yapılmış ve endemik taksonların tehlike kategorileri belirlenmiştir (Ekim ve ark, 2000; IUCN, 2001). Türkiye Helichrysum cinsi taksonlarına ait tür ve gerekli yerlerde varyete teşhis anahtarları yapılmıştır. Anahtar çeşidi olarak “Göndermeli” anahtar kullanılmıştır.
Çalışma süresince toplanan Helichrysum örnekleri uygun şekilde kurutulduktan sonra, böcek larva ve yumurtalarının öldürülmesi için derin dondurucuda gerekli süre kadar bekletilmiştir. Örnekler incelemede zorluk oluşturmaması için başlangıçta yapıştırılmayacak ve herbaryum materyali haline getirilmiştir. İnceleme bittikten sonra tüm örnekler yapıştırılıp etiketlenerek herbaryum materyali haline getirilmiştir. Örneklerin önemli bir kısmı kendi herbaryumumuzda saklanacak ve eğer imkân bulunursa, bir kısmı da ülkemizdeki bazı önemli herbaryumlara hediye edilecektir.
7 BULGULAR VE TARTIŞMA
Helichrysum Mill. cinsi Asteraceae familyasının Gnaphalieae (Cass.) Lecop & Juillet oymağında yer alır. Bu oymak Türkiye’de 10 cins ile temsil edimektedir. Aşağıda familyadan başlayarak tüm kategorilerde yer alan taksonlar sistematik bir sırayla verilmiştir.
Aile: Asteraceae (Compositae)
Otlar, yarı-çalılar veya çalılar, nadiren ağaçlar. Yapraklar genellikle almaçlı, nadiren karşılıklı veya halka dizilişli, bütün, dişli veya parçalı, stipullu veya stipul şeklinde genişlemiş saplı. Çiçekler erdişi veya tek eşeyli, nadiren bitkiler üç-evcikli, çok-simetrili veya tek-simetrili; (3- )5-(-6)-parçalı, az veya çok sayıda, kapitulum veya başakta toplanmış, 1 veya çok serili brakteli bir involukrum tarafından sarılmış. Kapitula tek veya birkaçtan çoğa kadar, rasem, simöz, korimbos, panikula veya başakta; çiçek-tablası düz veya dışbükey, areolat veya değil, tüylü veya değil, palealı veya değil. Kaliks genellikle palea pullarına veya kıl-gibi pappusa indirgenmiş. Korolla genellikle radiat, tüpsü veya tek-simetrili, iki-dudaklı veya dilsi. Kapitula tüpsü veya radiat, homogam. Çiçeklerin hepsi tüpsü veya dilsi veya heterogam; en dıştaki birkaçı dilsi ve dişi; en içteki birkaçı erdişi ve tüpsü. Stamenler 4–5, korolla-tüpünün iç kısmına bağlanmış; filamentler genellikle serbest; anterler tabandan bağlı, genellikle bir tüp şeklinde birleşmiş, küt veya sivri, yuvarlağımsı, sagittate veya kuyruklu. Stilus uçta iki- parçalı, stilus kolları ekli veya değil. Ovaryum alt-durumlu, 1-gözlü, 1-tohum taslaklı. Meyve açılmaz bir aken. Tohum dik, albüminsiz, embriyo dik, iki-çenekli, nadiren bir-çenekli. Dünya genelinde (tropik bölgelerde nadir) yaklaşık 1535 cins ve 25000–30000 tür içerir (Bayer et al., 2007).
Oymak: Gnaphalieae (Cass.) Lecop & Juillet
[Dict. Rais. Term. Bot. 296, 1831].
Ağaçlar, çalılar, yarı çalımsılar, genellikle dallanmamış. Yapraklar genellikle almaçlı, genellikle en azından yaprağın alt yüzü tomentoz tüylü. Kapitula heterogam diskiform veya homogam diskoid nadiren heterogam radiat. Tek veya çeşitli gruplarda. Fillariler genellikle
8 kağıdımsı ve açık renkli veya zarımsı. Çiçek tablası paleasız. Kenardaki dişi çiçekler kılsı veya yok. Ortadakiler hermafrodit, nadiren erkek. Anterler kuyruklu. Stilus dallarının tüyleri uçta, bazen sırtta. Aken genellikle küçük ve tüylü. Pappus kılları kombinasyonlu veya yok. Gnaphalieae yaklaşık 185 cins ve 1240 kadar tür içerir (Bayer et al., 2007).
Helichrysum Mill.
Helichrysum Mill., Gard. Dict. Abr. Ed. 4: 28 (1754), corr. Pers., Syn. Pl. 2: 414 (1807), nom. et orth. cons.; Moeser, Bot. Jahrb. 43: 420-460 (1909), reg. rev.; Moeser, Bot. Jahrb. 44: 239- 345 (1910), reg. rev.; Hedberg, Symb. Bot. Upsal. 15: 1-424 (1957), reg. rev.; Gill, Willdenowia 12: 95-128 (1982), reg. rev.; Scott, Fl. Mascar. 109: 62-70 (1993), reg. rev. Leontonyx Cass. (1822).
Yarı çalımsı, öbeksi veya otsu çok yıllıklar. Tomentoz, yünsü, villoz veya salgı tüylü. Gövdeler yüzeyden yüksekteki odunsu sürgünlerden, öbeklerden veya yüzeydeki sürgünlerden çıkar. Genellikle uzamış kısır sürgünler var. Yapraklar almaşlı, tam, linear, oblanseolat, spatulat veya eliptik, yassı veya undulat kenarlı. Kapitulumlar diskoid veya diskiform, tek veya basit veya bileşik korimbos çiçek durumunda, yuvarlağımsı, ters piramidal veya ovatımsı. Fillariler çok serili, düzeli veya düzensiz kiremit dizilişli, kâğıtsı, sarı, turuncu, beyazımsı, kahvemsi veya koyu morumsu kırmızı, stereom parçalı veya değil. Çiçek tablası düz, pulsuz. Çiçekler sarı, hepsi erdişi veya bazen dıştaki birkaçı dişi, tüpsü, 5- loblu, üstte salgı tüylü. Anter tabanı sagittat, filament yakası silindirik. Stilus dallanmış, dalların ucu kesik ve papillalı. Aken oblong-silindirik, salgı tüylü. Pappus tüyleri sarımsı, ince kılsı, skabroz veya barbellat.
Afrika, Madagaskar, Avrupa ve Asya’da yayılış gösteren yaklaşık 600 türü bulunur (Bayer et al., 2007). Türkiye’de 19 türü tespit edilmiştir.
1. Bitki otsu; gövdeler yüzeydeki gevşek odunsu sürgünlerden çıkar 2. Fillariler sarı veya turuncu 3. Bitki seyrek veya yoğun villoz-yünsü tüylü; gövdeler yüzeydeki gevşek sürünücü
9 odunsu sürgünlerden çıkar; pedenkıllar yoğun yünsü-ağsı tüylerle birbirine kenetlenmiş…………………………….……..………………………….. 13. graveolens 3. Sürünücü sürgün yok; pedenkıllar tüylerle birbirine kenetlenmemiş 4. Bitki yoğun salgı tüylü, bazen seyrek tomentoz tüy ile birlikte; kısır sürgün tomurcukları genellikle morumsu kırmızı; taban yaprakları sıklıkla 3-damarlı; gövde yaprakları geniş linear-lanseolat veya oblanseolat, taban yaprakları kadar veya daha geniş, 5-18 mm eninde; Batı, Güney ve Doğu Anadolu...... …….….. 15. polyphyllum 4. Bitki yoğun veya seyrek tomentoz tüylü, bazen seyrek salgı tüyü ile birlikte; kısır sürgün tomurcukları beyazımsı; taban yaprakları 1-damarlı; gövde yaprakları linear, linear-oblanseolat veya oblong, taban yapraklarından daha dar, 1-5 mm eninde 5. Çiçek durumu 1-6(-10)-kapitulumlu, aynı bitkide 1-3-kapitulumlu gövdeler sıklıkla bulunur, pedenkıllar 5-22 mm; kapitulumlar 8-15 × 7-13 mm; Doğu ve Güney Anadolu ile Orta Anadolu’nun doğusu……………...…...…………...… 10. pallasii 5. Çiçek durumu (3-)10-25(-80)-kapitulumlu, aynı bitkide 3-6-kapitulumlu gövdeler nadiren bulunur, pedenkıllar 2-8 mm; kapitulumlar 4-9 × 5-10 mm 6. Kısır sürgün tomurcukları hafif şişkin veya bazen yok; çiçek durumu gevşek bileşik korimbos, (5-)10-25(-35)-kapitulumlu; kapitulumlar 5-9 × 6-10 mm, bazen kenardaki çiçekler dişi; fillariler düzensiz, konkav, sıklıkla boyuna pileli veya bazen hafif cucullat, ortadakiler 1.7-2.5 mm eninde; pappus 3.5-4.5 mm ……………………………………………………………………….. 14. plicatum 6. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, (5-)6-8 mm çapında; çiçek durumu genellikle sıkı bileşik korimbos, (4-)15-55(-80)-kapitulumlu; kapitulumlar 4-6 × 5-7 mm, tüm çiçekler erdişi; fillariler düzenli, güçlü cucullat, ortadakiler 1.2-1.8 mm eninde; pappus 2.5-3.5 mm; Doğu Anadolu …..……...…..... 19. rubicundum 2. Fillariler beyazımsı veya koyu morumsu kırmızı 7. Uzamış kısır sürgün tomurcuğu yok, fakat odunsu taban üzerine yapışık yünsü tüylü tomurcuklar bulunur; fillariler koyu morumsu kırmızı; Hatay ve civarı .. 1. sanguineum 7. Uzamış kısır sürgün tomurcukları genellikle var; fillariler beyazımsı 8. Gövdeler prostrat, (1-)2-4(-6) cm, beyazımsı; taban yaprakları oblanseolat-spatulat, 3- 12 × 1-3 mm, beyazımsı; çiçek durumu 1-3-kapitulumlu gevşek basit korimbos, 1.5- 2.5 cm eninde; kapitulumlar ters piramidal; fillariler fildişi beyazı; aken 0.6-0.8 mm; Güney Anadolu yüksek dağ kesiminde ...... ………………. 12. peshmenianum 8. Bitki yukarıdaki gibi değil
10 9. Çiçek durumu 1-6(-10)-kapitulumlu, aynı bitkide 1-3-kapitulumlu gövdeler sıklıkla bulunur, pedenkıllar 5-22 mm; kapitulumlar 8-15 × 7-13 mm; Doğu ve Güney Anadolu ile Orta Anadolu’nun doğusu………………………..……...… 10. pallasii 9. Çiçek durumu (3-)10-25(-80)-kapitulumlu, aynı bitkide 3-6-kapitulumlu gövdeler nadiren bulunur, pedenkıllar 2-8 mm; kapitulumlar 4-9 × 5-10 mm 10. Kısır sürgün tomurcukları hafif şişkin veya bazen yok; çiçek durumu gevşek bileşik korimbos, (5-)10-25(-35)-kapitulumlu; kapitulumlar 5-9 × 6-10 mm, bazen kenardaki çiçekler dişi; fillariler düzensiz, konkav ve sıklıkla boyuna pileli veya bazen hafif cucullat, ortadakiler 1.7-2.5 mm eninde; pappus 3.5-4.5 mm .………………………………………………………..……..... 14. plicatum 10. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, (5-)6-8 mm çapında; çiçek durumu genellikle sıkı bileşik korimbos, (4-)15-55(-80)-kapitulumlu; kapitulumlar 4-6 × 5-7 mm, tüm çiçekler erdişi; fillariler düzenli, güçlü cucullat, ortadakiler 1.2-1.8 mm eninde; pappus 2.5-3.5 mm; Doğu Anadolu ………...….... 19. rubicundum 1. Bitki yarı çalımsı veya öbeksi; gövdeler yüzeyden yüksekteki odunsu sürgünlerden veya öbeklerden çıkar 11. Bitki yarı çalımsı; gövdeler yüzeyden yüksekteki genellikle gevşek veya bazen sıkı odunsu sürgünlerden çıkar 12. Yaprakların kenarı alta kıvrık, üst yeşilimsi, alt beyazımsı; Trakya, Batı ve Güney Anadolu kıyı kesimlerinde …………..…………...... …..… 3. stoechas 12. Yaprakların kenarı yassı, üst ve alt aynı renkte 13. Kısır sürgün tomurcukları şişkin değil; kapitulumlar yuvarlağımsı, 5-7 × 6-7 mm, kenardaki çiçekler dişi; fillariler 5-6-serili, düzensiz, gevşek dizilişli, konkav, ortadakiler 1.8-2.2 mm eninde; çiçekler 70-80 adet; aken 0.7-0.9 mm; Batı ve Güneybatı Anadolu kıyı kesimlerinde …………………………...…….... 4. orientale 13. Kısır sürgün tomurcukları şişkin, 3-8 mm çapında; kapitulumlar ters piramidal veya nadiren yuvarlağımsı, 4-9 × 4-9 mm, tüm çiçekler erdişi; fillariler 7-10-serili, düzenli, çok sıkı veya hafif gevşek dizilişli, ortadakiler 0.8-1.8 mm eninde; çiçekler 18-46 adet; aken 0.9-1.7 mm 14. Kısır sürgün tomurcukları 3-5 mm çapında; çiçek durumu 1.5-4 cm eninde; kapitulumlar 4-8 × 4-7 mm; fillariler cucullat; Orta ve Doğu Anadolu ……………………………………………………………………... 16. armenium
11 14. Kısır sürgün tomurcukları 6-8 mm çapında; çiçek durumu 2-8 cm eninde; kapitulumlar 6-9 × 6-9 mm; fillariler konkav; Kahramanmaraş ve civarı ………………………………………………………...... ……. 17. goulandriorum 11. Bitki öbeksi; gövdeler yüzeydeki sıkı veya hafif gevşek öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar 15. Fillariler sarı veya turuncu 16. Çiçek durumu 1-6(-10)-kapitulumlu, aynı bitkide 1-3-kapitulumlu gövdeler sıklıkla bulunur; kapitulumlar 8-15 × 7-13 mm; fillariler konkav, ortadakiler 2.2-3.6 mm eninde; pappus 4.5-6 mm 17. Bitki seyrek veya yoğun yünsü-tomentoz tüylü, beyazımsı yeşil; gövdeler (3-)10- 25(-32) cm ve gevşek öbeklerden çıkar; fillariler 6-8-serili, sıkı veya gevşek dizilişli, sarı ve bazen dıştakiler beyazımsı veya nadiren turuncu; pappus 5-6 mm; Doğu ve Güney Anadolu ile Orta Anadolu’nun doğusu …...…...……… 10. pallasii 17. Bitki yoğun keçemsi tüylü, beyazımsı; gövdeler (2-)4-12(-15) cm ve çok sıkı öbeklerden çıkar; fillariler 5-6-serili, gevşek dizilişli, açık sarı; pappus 4.5-5 mm; Güney ve Orta Anadolu ………….……………………...…….. 11. chionophyllum 16. Çiçek durumu (3-)10-30(-250)-kapitulumlu, aynı bitkide 3-6-kapitulumlu gövdeler nadiren bulunur; kapitulumlar 3.5-7(-9) × 2.5-8(-10) mm; fillariler cucullat, boyuna pileli veya konkav, ortadakiler 0.8-2.3(-3) mm eninde; pappus 2.5-4.5 mm 18. Bitki yoğun salgı ve seyrek yünsü tüylü, yeşilimsi; gövde yaprakları gövdeye basık-yapışık; kısır sürgün tomurcukları 6-9 mm çapında; Aydın (Söke) dağlık kesimlerinde ……...... 8. heywoodianum 18. Bitki yukarıdaki gibi değil 19. Taban yaprakları obovat-spatulat veya eliptik-yuvarlağımsı, 10-30 mm eninde; çiçek durumu (50-)80-180(-230)-kapitulumlu; Güney Anadolu .………………………………………………………...……. 5. chasmolycicum 19. Taban yapraklarının şekli ve eni yukarıdaki gibi değil; çiçek durumu daha az kapitulumlu 20. Taban yaprakları 5-12 mm boyunda; gövde yaprakları gövdeye basık-yapışık; kapitulumlar 3.5-5 × 2.5-4 mm; orta fillariler 0.9-1.4 mm eninde; Batı ve Güney Anadolu dağlık kesiminde ………...……………..…….. 6. compactum 20. Taban yaprakları (5-)10-90 mm boyunda; gövde yaprakları dağınık; kapitulumlar (4-)5-9 × (4-)5-10 mm; orta fillariler (0.8-)1.5-3 mm
12 21. Bitki yoğun keçemsi tüylü, beyazımsı; gövdeler yüzeydeki çok sıkı öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, eğik tırmanışlı ve sıklıkla zig-zaglı; kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, 5-8 mm çapında; taban yaprakları sıklıkla uzunlamasına içe doğru katlı, etli; çiçek durumu sıklıkla dallanmış; pedenkıllar 3-15 mm; aken 0.6-0.9 mm; Orta Anadolu ve çevresinde …………………………………………………………………… 9. noeanum 21. Bitki yukarıdaki gibi değil 22. Kapitulumlar 4-7 mm eninde; fillariler düzenli, genellikle sıkı dizilişli, güçlü cucullat, ortadakiler 0.8-1.8 mm eninde 23. Kısır sürgün tomurcukları şişkin, 3-5 mm çapında; kapitulumlar ters piramidal veya nadiren yuvarlağımsı; fillariler 7-9-serili; pappus 3.5-4.5 mm; Orta ve Doğu Anadolu …………………..………..... 16. armenium 23. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, (5-)6-8 mm çapında; kapitulumlar yuvarlağımsı; fillariler 6-7-serili; pappus 2.5-3.5 mm; Doğu Anadolu …………………...……………….……..…… 19. rubicundum 22. Kapitulumlar 6-10 mm eninde; fillariler düzensiz, konkav, boyuna pileli veya bazen hafif cucullat, ortadakiler 1.7-3 mm eninde 24. Bitki genellikle seyrek veya bazen yoğun yünsü-tomentoz ve salgı tüylü, yeşilimsi veya beyazımsı; gövdeler yüzeydeki genellikle gevşek veya bazen öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar; kısır sürgün tomurcukları hafif şişkin veya bazen yok; taban yaprakları linear-oblanseolat, yeşilimsi veya beyazımsı, kenar yassı veya bazen alta kıvrık; bazen kenardaki çiçekler dişi; fillariler sıklıkla boyuna pileli; aken 0.9-1.2 mm ………………………………………………………...…… 14. plicatum 24. Bitki yoğun tomentoz tüylü, beyazımsı; gövdeler genellikle yüzeydeki öbek yapmış veya bazen gevşek odunsu sürgünlerden çıkar; kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, 3-6 mm çapında; taban yaprakları oblanseolat-spatulat, beyazımsı, kenar yassı veya undulat; tüm çiçekler erdişi; fillariler pilesiz; aken 1.2-1.5 mm ………………... 18. arenarium 15. Fillariler beyazımsı veya kahvemsi 25. Pedenkıllar 5-22 mm; kapitulumlar 8-15 × 7-13 mm; orta fillariler 2.5-3.6 mm eninde; pappus 5-6 mm; Doğu ve Güney Anadolu ile Orta Anadolu’nun doğusu …………………………………………………………………………..... 10. pallasii
13 25. Pedenkıllar 1-5(-8) mm; kapitulumlar 3.5-7(-9) × 2.5-7(-10) mm; orta fillariler 0.8- 2.2(-2.5) mm eninde; pappus 2.5-4.5(-5.5) mm 26. Gövdeler prostrat veya dik, (0.4-)2-4(-6) cm, beyazımsı; çiçek durumu 1-3- kapitulumlu basit korimbos; Batı ve Güney Anadolu dağlık kesiminde 27. Gövdeler dik, (0.4-)0.6-1.6(-2) cm; gövde yaprakları linear-oblanseolat veya spatulat; fillariler düzenli, hafif cucullat, kahvemsi, ortadakiler obovat veya oblanseolat-spatulat, 1.1-1.4 mm eninde; Denizli ve civarı ….... 7. unicapitatum 27. Gövdeler prostrat, (1-)2-4(-6) cm; gövde yaprakları oblong-oblanseolat; fillariler düzensiz, hafif konkav, fildişi beyazı, ortadakiler oblanseolat, 1.6-2.2 mm eninde; Güney Anadolu yüksek dağ kesiminde .………….... 12. peshmenianum 26. Gövdeler dik veya eğik tırmanışlı, (7-)20-40(-60) cm, yeşilimsi veya beyazımsı; çiçek durumu (4-)10-30(-80)-kapitulumlu bileşik korimbos 28. Taban yaprakları spatulat, 5-12 mm boyunda; gövde yaprakları gövdeye basık- yapışık; kapitulumlar 2.5-4 mm eninde; Batı ve Güney Anadolu dağlık kesiminde …………………………………………………………6. compactum 28. Taban yaprakları linear-oblanseolat veya oblanseolat-spatulat, (8-)15-90 mm boyunda; gövde yaprakları dağınık; kapitulumlar 4-10 mm eninde 29. Bitki yoğun tomentoz tüylü, beyazımsı; çiçek durumu çok sıkı bileşik korimbos, 1-3 cm eninde, dallanmamış; kapitulumlar neredeyse ovat, 4-6 × 4-5 mm; fillariler 28-34 adet, konkav, kar beyazı; çiçekler 12-20 adet; aken 0.4-0.7 mm; Güney Anadolu kıyı kesimi ……………………………. 2. pamphylicum 29. Bitki yukarıdaki gibi değil 30. Kısır sürgün tomurcukları hafif şişkin veya bazen yok; kapitulumlar 6-10 mm eninde; fillariler düzensiz, konkav, boyuna pileli veya bazen hafif cucullat, ortadakiler 1.7-2.5 mm eninde …………...………………..…… 14. plicatum 30. Kısır sürgün tomurcukları şişkin; kapitulumlar 4-7 mm eninde; fillariler düzenli, genellikle sıkı dizilişli, güçlü cucullat, ortadakiler 0.8-1.8 mm eninde 31. Kısır sürgün tomurcukları 3-5 mm çapında; kapitulumlar ters piramidal veya nadiren yuvarlağımsı; fillariler 7-9-serili; pappus 3.5-4.5 mm; Orta ve Doğu Anadolu ………..………………...………………….. 16. armenium 31. Kısır sürgün tomurcukları (5-)6-8 mm çapında; kapitulumlar yuvarlağımsı; fillariler 6-7-serili; pappus 2.5-3.5 mm; Doğu Anadolu ... 19. rubicundum
14 1. Helichrysum sanguineum (L.) Kostel.
[Allg. Med.-pharm. Fl. 2: 709 (1833)] (Şekil 1, 5).
Lektotip (Hilliard & Burtt, 1981): coll. Hasselquist (LINN 989.51, foto.!)
≡ Gnaphalium sanguineum L., Cent. Pl. 1: 27 (1755).
= H. sanguineum (L.) Kostel. var. stramineum Eig, Contrib. Fl. Palest., Bull. Inst. Agr. Nat. Hist. Tel Aviv 4: 38 (1926).
Bitki otsu, yoğun villoz-yünsü tüylü. Gövdeler yüzeydeki gevşek odunsu sürgünlerden çıkar, genellikle üstte dallanır, dik-eğik tırmanışlı, (18-)23-35(-40) cm, beyazımsı. Uzamış kısır sürgün tomurcuğu yok, fakat odunsu taban üzerine yapışık yünsü tüylü tomurcuklar bulunur. Taban yaprakları linear-oblanseolat veya oblanseolat, 20-60 × 5-15 mm, üst ve alt beyazımsı, kenar yassı veya undulat, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat veya oblong- lanseolat, dağınık. Çiçek durumu çok sıkı basit veya bileşik korimbos, 1.5-3.5 cm eninde, bazen dallanmış ayrık kümeli, (12-)17-30(-35)-kapitulumlu; pedenkıllar 1-4 mm ve yoğun yünsü-ağsı tüylerle birbirine kenetlenmiş. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 5.5-7 × 5-7.5 mm, kenardaki çiçekler dişi. Fillariler 4-5-serili, 42-48 adet, düzensiz, gevşek dizilişli, cucullat, koyu morumsu kırmızı, uç küt; ortadakiler oblanseolat-spathulat, 1.8-2.2 mm eninde. Çiçekler 44-50 adet. Aken 0.5-0.8 mm. Pappus 4-4.5 mm. Ç. 5-6. Kalker kayalıklar ve çakıllar, 160- 450 m.
Genel yayılışı: Suriye, Filistin, Lübnan, Ürdün, İsrail ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Hatay civarı.
Görülmüş örnekler: Türkiye – C6 Hatay: Narlıca güneyi, Çöp depolama tesisi civarı, 420 m, 26.05.2006, Budak 2034 & Aksoy (Erciyes Hb.); Hatay: Antakya Kalesi civarı, A.Hurigil s.n. (EGE-38760); Yayladağ, Sebenoba köyü, Keberlik mevki, 09.05.1974, E.Sezik 360 (ANK); aynı yer, Kışlak girişi çevresi, 04.06.1997, M.Keskin 1181 (ISTE-78022); Harbiye-Samandağı yolu, 19.06.1993, Z.Aytaç 5851 (GAZI); aynı yer, 450 m, 05.05.1989, M.Ç.Yardımcı (HUB- 28334); Hatay . Antakya- Yayladağı yolu 400 m, 1972, D.M. Brown 734 (E!).
15 Filistin florasında yer alan var. stramineum Eig, fillarilerin krem veya saman renkli olması nedeniyle ayrılmıştır (Feinbrun-Dothan, 1978). Fillari renginde görülen bu farklılığa, Helichrysum plicatum DC, H. armenium (L.) Moench, H. rubicundum (K.Koch) Bornm. gibi türlerde de rastlanmaktadır. Bu durumun tür içi varyasyon olarak değerlendirilmesi uygun görülmüştür (Davis & Kupicha, 1975). Uzamış kısır sürgün tomurcuklarının olmayışı ve koyu morumsu kırmızı fillarileri ile Türkiye’deki diğer türlerden kolayca ayrılır. H. rubicundum’da bazen koyu kırmızı fillarilere sahip genç kapitulumlara rastlanır. Ancak bu tür yayılış alanı, tüm çiçeklerinin erdişi olması, uzamış ve şişkin kısır sürgün tomurcuklarına sahip olması ile H. sanguineum’dan kolayca ayrılır (Davis & Kupicha, 1975).
16 Şekil 1. Helichrysum sanguineum A- Habit (Budak 2034 & Aksoy), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
17 2. Helichrysum pamphylicum P.H.Davis & Kupicha
[Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 33: 430 (1975)] (Şekil 2, 5).
Lektotip (Galbany-Casals ve diğerleri, 2006a): [Türkiye C3] Antalya: ad rupes apricas Taurus: du coté a la i Pamphyliea a l’ouest du Marla (Akseki) [route pr. Adalia (Antalya)], 3000', 13.07.1845, Heldreich 1064 (G-BOIS, foto.!; izolektotipler: ad rupes apricas Tauri Pamphylici prope Marla, 07.1845, Heldreich s.n., BM; E 129256!; E 129258.!; G; Antalya, ad rupes apricas Tauri Pamphylici inter Marla et Adalya, c. 910 m, 07.1845, Heldreich s.n., K!; Pamphylie, 07.1845, Heldreich s.n., P).
= H. niveum Boiss. & Heldr., Diagn. Pl. Orient. ser. 1, 2 (11): 30 (1849), nom. illeg., non (L.) Less., Syn. Gen. Compos.: 302 (1832).
Bitki öbeksi, yoğun tomentoz tüylü. Gövdeler yüzeydeki sıkı öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik, (12-)25-45(-60) cm, beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları hafif şişkin, 4-5 mm çapında. Taban yaprakları linear-oblanseolat, 30-80 × 2-6 mm, üst ve alt beyazımsı, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat veya oblong-lanseolat, dağınık. Çiçek durumu çok sıkı bileşik korimbos, 1-3 cm eninde, dallanmamış, (8-)15-25(-30)-kapitulumlu; pedenkıllar 1-4 mm. Kapitulumlar neredeyse ovat, 4-6 × 4-5 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 6-7-serili, 28-34 adet, düzenli, gevşek dizilişli, konkav, kar beyazı, uç küt; ortadakiler oblanseolat, 1.2-1.6 mm eninde. Çiçekler 12-20 adet. Aken 0.4-0.7 mm. Pappus 4-4.5 mm. Ç. 5-8. Orman ve maki açıklıkları, kalker kayalıklar, 0- 910 m.
Genel Yayılışı: Endemik.
Türkiye’deki yayılışı: Güney Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – C3 Antalya: Çakırlar-Feslikan Yaylası yolu, Akdamar köyü üstleri, 200 m, 13.06.2003, Ş.Baykan & B.Öztürk (EGE-38768); Antalya: Gebiz, Pınargözü köyü doğusu, 900 m, 18.06.2009, M.Koç 268, Hamzaoğlu & Budak (Erciyes Hb.); Beşkonak, Altınkaya köyü civarı, c. 570 m, 11.06.1978, R.Çetik 2494 & H.Ocakverdi (KNYA); Düzlerçamı, 01.09.1964, F.Demirdöven (ISTO-2598); Serik, Aspendos Harabeleri civarı, 50 m, B.Öztürk ve diğerleri (EGE-38769); Tahtalı Dağı, Kesme Boğazı-Kuzdere köyü arası, 15.08.1947, P.H.Davis 14075 (ANK); Alanya-Hacımehmetli köyü, Bağderesi mevki, 100-150 m, 04.08.1985, H.Duman 1855 (GAZI); Kemer, Kesmeboğaz, 150-300 m, 11.08.1978,
18 H.Peşmen 4726 & Ş.Kaplan (GAZI); Akseki, Murtiçi, Ferfir orman yolu, 500 m, 01.07.2004, A.Duran 6683 (Bozok Hb.); Akseki-Çaltılıçukur, Gebedere değirmenleri yolu, 700 m, 22.07.1995, A.Duran 3076 (GAZI); İncekum, Orman İşletmesi Kampı, 01.07.1982, G.Çakırer & A.Öztekin (ISTE-49092); C4 Antalya: Manavgat, Belkıs (Aspendos), Çakıç köyü, Karakaya mah., 40 m, 30.05.2005, Hamzaoğlu 3639, Aksoy & Budak (Bozok Hb.); Manavgat- Akseki arası, yol ayrımından 10 km, Taşkesiği, 250 m, 07.10.1975, T.Baytop (ISTE-33897); Antalya: Manavgat-Akseki arası, 180 m, 12.06.2007, Budak 2149, Hamzaoğlu & Aksoy (Erciyes Hb.); aynı yer, Budak 2150, Hamzaoğlu & Aksoy (Erciyes Hb.); Güzelbağ- Gündoğmuş arası, 520 m, 05.08.1980, E.Tuzlacı, B.Çubukçu & A.Meriçli (ISTE-45676); Isparta: Isparta-Aksu yolu, 40. km, 400 m, 25.06.1993, H.Duman 4921 & F.Karavelioğulları (GAZI); Mersin: Limonlu, 50 m, 23.05.1972, T.Uslu (ANK); Anamur, Kükür, P.H.Davis 16340 (ANK); Mersin: Gezende Barajı çevresi, 380 m, 29.07.1993, Z.Aytaç 6065 (GAZI).
19 Şekil 2. Helichrysum pamphylicum A- Habit (Hamzaoğlu 3639, Aksoy & Budak), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
20 3. Helichrysum stoechas (L.) Moench
[Methodus: 575 (1794)] (Şekil 3, 5).
Lektotip (Galbany-Casals ve diğerleri, 2006a): [Southern France], Iles de Hyères, “In insulis stoechadibus” (UPS, Herb. Burser XV(1): 22).
≡ Gnaphalium stoechas L., Sp. Pl.: 853 (1753).
= H. decumbens Cambess. in Mém. Mus. Hist. Nat. 14: 27 (1827).
= H. caespitosum (C.Presl) DC., Prodr. 6: 182 (1838), nom. illeg., non (Lam.) DC. Prodr. 6: 173 (1838).
= H. siculum (Spreng.) Boiss., Fl. Orient. 3: 229 (1875), nom. illeg., non. Jord. & Fourr., Brev. Pl. Nov. 2: 67 (1868). = H. siculum var. brachyphyllum Boiss., op. cit. 230. = H. siculum var. spathulatum (Raulin) Hayek, Prodr. Fl. Balc. 2: 599 (1931). ≡ Gnaphalium sicilum Spreng., Syst. Veg. 3: 476 (1826).
= H. stoechas subsp. barrelieri (Ten.) Nyman, Consp. Fl. Eur. 1: 381 (1879). ≡ H. barrelieri (Ten.) Greuter in Greuter & Rech.f. in Boissiera 13: 138 (1967). ≡ Gnaphalium barrelieri Ten., Syll. App. 5: 41 (1842).
= H. scandes Guss., Fl. Sicul. Syn. 2: 465 (1844).
= H. decumbens var. spathulata Raulin, Description Physique de l’Ile de Crète: 480 (1869), nom. inval.
Bitki yarı çalımsı, yoğun tomentoz tüylü. Gövdeler yüzeyden yüksekteki gevşek odunsu sürgünlerden çıkar, genellikle üstte dallanır, dik-eğik tırmanışlı, (8-)15-30(-40) cm, beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları şişkin değil. Taban yaprakları linear veya linear- oblanseolat, 10-25 × 2-5 mm, üst yeşilimsi ve alt beyazımsı, kenar alta kıvrık, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear veya linear-oblanseolat, dağınık. Çiçek durumu sıkı bileşik korimbos, 1.5-4 cm eninde, sıklıkla dallanmış ayrık kümeli, (7-)15-35(-50)-kapitulumlu; pedenkıllar 1-5 mm. Kapitulumlar neredeyse ovat, 4-6 × 4-5.5 mm, kenardaki çiçekler dişi. Fillariler 5-serili, 22-26 adet, düzensiz, neredeyse sıkı dizilişli, konkav, sarı, uç sivri; ortadakiler obovat- oblanseolat, 1.7-2.2 mm eninde. Çiçekler 32-40 adet. Aken 0.7-0.9 mm. Pappus 4-4.5 mm. Ç.
21 3-6. Maki içindeki kireçli kayalıklar, Pinus brutia ormanı içindeki serpantin alanlar, kalker kayalıklar, deniz seviyesi-760 m.
Genel yayılışı: Güney Avrupa, Balkanlar, Lübnan, Kıbrıs, Kuzeybatı Afrika ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Batı ve Güney Anadolu, Trakya güneyi.
Görülmüş örnekler: Türkiye – A1 Kırklareli: Kırklareli-Dereköy arası, Demircihalil köyü çıkışları, 200 m, 21.08.1988, K.Alpınar & t’Hart (ISTE-59684); Çanakkale: Eceabat, 18.05.1970, A.Baytop & F.Öktem (ISTE-17939); A2 Bursa: Mudanya, 19.05.1976, Y.Akman & Quézel 9239 (ANK); B1 Balıkesir: Ayvalık, 5-15 m, 28.05.2008, Budak 2293 (Bozok Hb.); İzmir: Seferihisar, Teos plajı çevresi, deniz seviyesi, 29.05.2001, Ö.Koz & S.G.Şenol (EGE- 35857); İzmir: Foça, Eskifoça-Yenifoça yolu, 10 m, 05.06.2002, M.Z.Haznedar (EGE- 38789); İzmir: Urla-Zeytinli köyü arası, 12.07.1975, G.Serik 5209 (GAZI); C1 Muğla: Marmaris-Datça arası 24. km, 40 m, 14.04.2006, Budak 2005 & Aksoy (Erciyes Hb.); Aydın: Söke, Samsun Dağı, Priene kalıntıları civarı, 670 m, 07.04.2002, B.Öztürk (EGE-38791); Aydın: Kuşadası, Dilek Yarımadası Milli Parkı, Mersinlidere mevkii, 14.04.2006, Budak 2002 & Aksoy (Erciyes Hb.); Aydın: Ortaklar-Söke arası 5. km, 50 m, 14.04.2006, Budak 1998 & Aksoy (Erciyes Hb.); İzmir: Kuşadası, Samsun Dağı, Sarıkaya deresi-Ballıburun arası, 08.05.1965, Kayacık & F.Yaltırık (ISTO-3502); İzmir: Selçuk’un 1-2 km kuzeyi, 50-100 m, 20.04.1990, H.Duman 4341 (GAZI); C2 Muğla Marmaris, Emecik, 200 m, 25.03.1956, P.H.Davis 25335 & Polunin (ANK, E, K); Muğla: Marmaris, 30 m, 24.03.1956, P.H.Davis 25253 & Polunin (ANK, E, K); Muğla: Köyceğiz, Hamitköy, Domuzdireği tepesi, 15-50 m, 15.04.1991, A.Güner 8649 ve diğerleri, (HUB-28335); Antalya: Kaş-Sinekçibeli arası, Kemer köyü yakınları, 330 m, 30.04.1980, M.Saraçoğlu (ISTE-44049); Antalya: Kaş, Kekova, 0-50 m, 14.03.1994, T.Ekim 1400 (GAZI); C3 Antalya: Kemer, 50 m, 02.04.1984, Y.Akman 13595 (ANK); Antalya: Dursunlu köyü çevresi, 200 m, 24.04.1971, K.Baykal, G.Sezik & M.Koyuncu 1362 (GAZI); C4 Mersin: Erçel, Başnalar, 17.04.1973, T.Uslu 2544 (ANK); C5 Adana: Karsantı, Akören bölgesi, Dayılar köyü, Yelbeleni mevki, 760 m, 05.05.1974, E.Yurdakulol 1185 (ANK); C6 Hatay: Narlıca güneyi, Çöp depolama tesisi civarı, 420 m, 26.05.2006, Budak 2036 & Aksoy (Erciyes Hb.); Hatay: Yayladağ, Suriye sınırına doğru, 31.05.1997, M.Keskin 1152 (ISTE-77996); Hatay: Habibinaccar dağı, taş ocağı civarı, 22.06.1974, A.H.Meriçli (ISTE-29967).
22 Şekil 3. Helichrysum stoechas A- Habit (Budak 2002 & Aksoy), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
23 Varyasyon gösteren bir türdür. Türkiye Florası’nda yer alan Helichrysum stoechas subsp. barrelieri (Ten.) Nyman son çalışmalarla tür içi varyasyon olarak değerlendirilmiş ve sinonim duruma düşürülmüştür. Bu değerlendirme burada da uygun bulunmuştur (Davis & Kupicha, 1975; Galbany-Casals ve diğerleri, 2006a ve 2006b).
4. Helichrysum orientale (L.) Gaertn.
[Fruct. Sem. Pl. 2(3): 404, t. 166, fig. 7 (1791)] (Şekil 4, 5).
Lektotip (Hilliard & Burtt, 1981): “Orient”, Gnaphalium sheet n° 9 in herb Cliff. (BM).
≡ Gnaphalium orientale L., Sp. Pl.: 853 (1753). ≡ H. orientale (L.) DC., Prodr. 6: 183 (1838).
= H. crassifolium (L.) Don in Loudon, Hort. Brit.: 341 (1830). ≡ Gnaphalium crassifolium L., Mant. Pl.: 112 (1767).
= G. fruticosum Mill., Gard. Dict. n° 20 (1768).
= G. incanum Burm.f., Fl. Cap. Prod. 25 (1768).
Bitki yarı çalımsı, neredeyse yoğun yünsü tüylü. Gövdeler yüzeyden yüksekteki gevşek veya sıkı odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik-eğik tırmanışlı, (10-)15-40(-50) cm, beyazımsı yeşil. Kısır sürgün tomurcukları şişkin değil. Taban yaprakları oblong-oblanseolat, 20-65 × 2-13 mm, üst ve alt beyazımsı yeşil, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear veya linear-oblanseolat, dağınık veya neredeyse gövdeye basık. Çiçek durumu neredeyse gevşek bileşik korimbos, 2-5 cm eninde, genellikle dallanmamış, (8-)13-25(-30)-kapitulumlu; pedenkıllar 4-11 mm. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 5-7 × 6-7 mm, kenardaki çiçekler dişi. Fillariler 5-6-serili, 44-52 adet, düzensiz, gevşek dizilişli, konkav, sarı veya nadiren turuncu, uç sivrimsi; ortadakiler obovat; 1.8-2.2 mm eninde. Çiçekler 70-80 adet. Aken 0.7-0.9 mm. Pappus 4-4.5 mm. Ç. 3-6. Kireçli kayalıklar, Maki ve Pinus brutia ormanı içindeki serpantin alanlar, 10-1600 m.
Genel yayılışı: Yunanistan ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Batı ve Güneybatı Anadolu.
24 Şekil 4. Helichrysum orientale A- Habit (M.Koç 1048, Aksoy & Hamzaoğlu), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
Görülmüş örnekler: Türkiye – B1 İzmir: Gümüldür, Karacadağ’ın kuzeydoğusu, Değirmendere, 100 m, 15.06.1986, Y.Gemici & L.Bekat (EGE-30174); İzmir: Yenifoça, 06.05.1973, B.Çubukçu (ISTE-24544); B2 Kütahya: Emet, Sarıalan ve arkası, Yörükler mah., 1600 m, 15.07.1980, G.Görk & A.Yayıntaş (EGE-18389); C1 Aydın: Kuşadası Dilek Yarımadası Milli Parkı, Mersinlidere mevki, 17 m, 14.04.2006, Budak 2001 Hamzaoğlu &
25 Aksoy (Erciyes Hb.); Aydın: Kuşadası, Davutlar Milli Parkı, Kalamaki, 10 m, 15.05.2002, B.Öztürk & Ş.Baykan (EGE-38788); Muğla: Marmaris-Datça arası, 24. km, 40 m, 14.04.2006, Budak 2004 Hamzaoğlu & Aksoy (Erciyes Hb.); Aydın: Kuşadası, Samsun Dağı, Sarıkaya deresi-Ballıburun arası, 50-100 m, 28.08.2004, U.İ.Güngül (ISTO-29821); Muğla: Marmaris- Datça arası, 40. km, 300 m, 09.06.1981, A.Güner 3390 & B.Yıldız (GAZI); Muğla: Marmaris- Datça yolu, 100 m, 12.05.1983, K.Alpınar (ISTE-50347); C2 Muğla: Marmaris-Muğla arası, 2. km, 30.05.2010, M.Koç 1048, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); Marmaris-Datça arası, 105 m, 30.05.2010, M.Koç 1038, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); Marmaris, Emecik, 350 m, 25.03.1956, P.H.Davis 25361 & Polunin (ANK, E, K); Muğla: Marmaris yarımadası, 300 m, 18.04.1965, P.H.Davis 41285 (ISTO, E, K); Muğla: Köyceğiz, Sultaniye, Kersele deresi, 15-30 m, 21.05.1991, A.Güner 9187, M.Vural & H.Şağban (GAZI); Muğla: Köyceğiz, Hamitköy, Domuzdireği tepe, 60-80 m, 15.04.1991, M.Vural 5741 ve diğerleri, (GAZI).
Şekil 5. Helichrysum sanguineum (▲), H. orientale (■), H. stoechas (□) ve H. pamphylicum (●) taksonlarının Türkiye’deki yayılışı.
26 5. Helichrysum chasmolycicum P.H.Davis
[Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 22: 77 (1956)] (Şekil 6, 10).
Tip: [Türkiye C3] Antalya (Lycia): Söğüt Yayla near Sivri Dağ between Çalbalı Dağ and Çakırlar, 1300 m, P.H.Davis 15429, Bilger [Karamanoğlu] & Attila (holotip: K!; izotipler: E!; ANK!).
= H. orbicularifolium Sümbül et al., Bot. J. Linn. Soc. 141: 251 (2003).
Bitki öbeksi, yoğun keçemsi tüylü, kazmofit. Gövdeler yüzeydeki çok sıkı öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik-eğik tırmanışlı, (12-)20-30(-45) cm, beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları şişkin değil. Taban yaprakları obovat-spatulat veya eliptik- yuvarlağımsı, 16-58 × 10-30 mm, üst ve alt beyazımsı, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları oblanseolat-obovat veya spatulat, dağınık. Çiçek durumu çok sıkı bileşik korimbos, 2-5 cm eninde, sıklıkla dallanmış ayrık kümeli, (50-)80-180(-230)-kapitulumlu; pedenkıllar 1- 4 mm. Kapitulumlar ters piramidal, 3.5-4.5 × 3-4 mm, kenardaki çiçekler dişi. Fillariler 5-6- serili, 40-56 adet, düzensiz, gevşek dizilişli, konkav veya hafif cucullat, sarı, uç sivrimsi; ortadakiler oblong-oblanseolat, 1-1.4 mm eninde. Çiçekler 30-50 adet. Aken 0.6-0.8 mm. Pappus 3.5-4 mm. Ç. 7. Kalker kaya çatlakları, 800-1800 m.
Genel yayılışı: Endemik.
Türkiye’deki yayılışı: Güney Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – C2 Burdur: Yeşilova, Salda Gölü doğusu, 1150-1300 m, 22.06.2006, Hamzaoğlu 4036, Budak & Aksoy (Erciyes Hb.); aynı yer, Salda Gölü kenarı, 1180 m, 01.07.1980, Ö.Seçmen (EGE-21551); C3 Isparta: Eğridir-Kovada elektrik santrali arası, 800-850 m, 22.06.2006, Hamzaoğlu 4037, Budak & Aksoy (Erciyes Hb.); aynı yer, 800 m, 14.06.2003, B.Öztürk ve diğerleri, (EGE-38766); Dedegöl Dağı, Pınargözü üzeri, 2000- 2900 m, 26.08.1995, H.Özçelik 7363 (GAZI); Antalya: İbradı, Ünlü köyü, Altınbeşik mağarası ağzı, 460 m, 02.08.2009, Aksoy 2359 (Erciyes Hb.).
Son zamanlarda, İbradı (Antalya)’dan tanımlanan H. orbicularifolium bu türün altına sinonim yapılmıştır (Sümbül et al., 2003; Parolly & Eren, 2006). Tip adresinden toplanmış, değerlendirilmiş ve bu yorumun doğru olduğuna karar verilmiştir (Aksoy 2359).
27 Şekil 6. Helichrysum chasmolycicum A- Habit (Hamzaoğlu 4037, Budak & Aksoy), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
28 6. Helichrysum compactum Boiss.
[Diagn. Ser. 1(4): 12 (1844)] (Şekil 7, 10).
Tip: [Türkiye C2 Denizli] in rupibus calidis Cadmi (Babadağ) pone urbem Denisleh (Denizli), 06.1842, Boissier (G-BOIS, foto.!).
Bitki öbeksi, yoğun keçemsi tüylü, kazmofit. Gövdeler yüzeydeki çok sıkı öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik-eğik tırmanışlı, (7-)12-24(-30) cm, beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları şişkin değil. Taban yaprakları spatulat, 5-12 × 2-5 mm, üst ve alt beyazımsı, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat veya oblong, gövdeye basık-yapışık. Çiçek durumu çok sıkı bileşik korimbos, 1-2.5 cm eninde, dallanmamış, (5-)9- 20(-25)-kapitulumlu; pedenkıllar 1-3 mm. Kapitulumlar ters piramidal, 3.5-5 × 2.5-4 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 5-6-serili, 38-42 adet, düzenli, sıkı dizilişli, hafif cucullat, dıştakiler grimsi beyaz, içtekiler açık sarı, uç küt; ortadakiler oblong-oblanseolat, 0.9-1.4 mm eninde. Çiçekler 18-24 adet. Aken 0.5-0.7 mm. Pappus 3-3.5 mm. Ç. 6-7. Kalker kaya çatlakları, 900-1920 m.
Genel yayılışı: Endemik.
Türkiye’deki yayılışı: Batı ve Güneybatı Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – C2 Denizli: Babadağ, zirve yakınları, c. 2000 m, 15.07.2009, Aksoy 2360 (Erciyes Hb.); aynı yer, Karcıtepe piknik alanı batısı, 1400 m, 01.07.1986, S.Oluk (EGE-34616); aynı yer, Çakıroluk-Denizli arası, 3-4. km, 1400 m, S.Oluk (EGE-34780); aynı yer, Kızıkcabölük, Evran Dağı, 1920 m, 13.07.2004, S.G.Şenol s.n. (EGE); Denizli: Çivril-Işıklı yolu, 900-1000 m, 07.06.1983, Y.Gemici (EGE-25902); Burdur: Fethiye-Korkuteli arası, Söğüt’e 35 km kala, 1400 m, 23.06.1980, N. ve E.Özhatay & E.Tuzlacı (ISTE-44991); C3 Antalya: Elmalı, Vahabi Ümmi Türbesinin kuzeyi, 1480 m, 12.06.2007, Budak 2151 (Erciyes Hb.); aynı yer, 1600 m, 11.06.2003, E.Çetin ve ark. (EGE-38773); Antalya: Antalya-Elmalı arası, Elmalı su deposu üstleri, 1400 m, 27.06.1998, S.Süzgeç (ISTE-75286).
29 Şekil 7. Helichrysum compactum A- Habit (Budak 2151), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
30 7. Helichrysum unicapitatum S.G.Şenol, Ö.Seçmen & B.Öztürk, sp. nov.
[Ann. Bot. Fenn., baskıda] (Şekil 8, 10).
Tip: [Türkiye C2] Denizli: Kızıkcabölük, Babadağ, Evran Dağı, 1920 m, 13.07.2004, S.G.Şenol & B.Öztürk (holotip: EGE-40730!, izotipler: BC, IZEF, S).
Bitki öbeksi, yoğun keçemsi tüylü, kazmofit. Gövdeler yüzeydeki çok sıkı öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik, (0.4-)0.6-1.6(-2) cm, beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları şişkin değil. Taban yaprakları eliptik-yuvarlağımsı, 4-7 × 2-5 mm, üst ve alt beyazımsı, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat veya spatulat, dağınık. Çiçek durumu bir veya 2-3-kapitulumlu gevşek basit korimbos, 0.8-1.6 cm eninde, dallanmamış; pedenkıllar1-4 mm. Kapitulumlar ters piramidal, 4-6 × 5-7 mm, kenardaki çiçekler dişi. Fillariler 4-serili, 28-36 adet, düzenli, neredeyse gevşek dizilişli, hafif cucullat, kahvemsi, uç kütümsü; ortadakiler obovat veya oblanseolat-spatulat, 1.1-1.4 mm eninde. Çiçekler 35-65 adet. Aken 0.7-1 mm. Pappus 4-4.2 mm. Ç. 6-8. Kalker kaya çatlakları, 1900- 2065 m.
Genel yayılışı: Endemik.
Türkiye’deki yayılışı: Batı Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – C2 Denizli: Tavas, Babadağ, Dikmen Köyünden zirveye, 2065 m, 14.06.2007, Budak 2157, Aksoy & Kocakaya (Erciyes Hb.); Babadağ, zirve yakınları, c. 2000 m, 15.07.2009, Aksoy 2361 (Erciyes Hb.).
Denizli Babadağ’dan yeni bulunmuş ve yayın aşamasındadır. Cins içinde oldukça farklı bir konuma sahiptir (Serdar et al., baskıda).
31 Şekil 8. Helichrysum unicapitatum A- Habit (Aksoy 2364), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
32 8. Helichrysum heywoodianum P.H.Davis
[Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 21: 131 (1953)] (Şekil 9, 10).
Tip: [Türkiye C1] Aydın: d. Söke, Samsun Dağ (Mykali), above Priene, 800-900 m, P.H.Davis 18359 & Heywood (holotip:K, foto.!; izotipler: E!, HUJ).
Bitki öbeksi, yoğun salgı ve seyrek yünsü tüylü. Gövdeler yüzeydeki sıkı öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik, (13-)18-35(-40) cm, yeşilimsi. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, 6-9 mm çapında. Taban yaprakları linear-oblanseolat, 15-55 × 2- 5 mm, üst ve alt yeşilimsi, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat veya oblong, gövdeye basık-yapışık. Çiçek durumu çok sıkı basit veya bileşik korimbos, 1.5-3 cm eninde, bazen dallanmış ayrık kümeli, (5-)7-12(-15)-kapitulumlu; pedenkıllar 2-6 mm. Kapitulumlar ters piramidal, 6-8 × 5-7 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 5-6-serili, 34-42 adet, düzenli, sıkı dizilişli, hafif konkav, kirli sarı, uç sivrimsi; ortadakiler oblanseolat, 1.3-1.8 mm eninde. Çiçekler 36-46 adet. Aken 0.7-1 mm. Pappus 3.5-4.5 mm. Ç. 7-8. Orman açıklılığındaki kalker kayalık, taşlık alanlar, 800-900 m.
Genel yayılışı: Endemik.
Türkiye’deki yayılışı: Batı Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – C1 Aydın: Söke, Samsun Dağı, Güllübahçe, Tariş deposundan vericiye doğru, 815 m, 28.07.2006, Hamzaoğlu 4384, Budak & Aksoy (Erciyes Hb.); aynı yer, 820 m, B.Öztürk (EGE-38755); aynı yer, 820 m, 25.06.2006, Hamzaoğlu 4070, Budak & Aksoy (Erciyes Hb.).
33 Şekil 9. Helichrysum heywoodianum A- Habit (Hamzaoğlu 4384 ve diğerleri), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
34 Şekil 10. Helichrysum chasmolycicum (▲), H. unicapitatum (■), H. heywoodianum (□) ve H. compactum (●) taksonlarının Türkiye’deki yayılışı.
9. Helichrysum noeanum Boiss.
[Diagn. Ser. 2(6): 104 (1859)] (Şekil 11, 15).
Tip: [Türkiye A6 Tokat] in subalpinis Anatoliae prope Tokat, 06.1852, Noë (G-BOIS, foto.!).
= H. sintenisii Bornm., Feddes Rep. Beih. 89(2): 321 (1944).
Bitki öbeksi, yoğun keçemsi tüylü. Gövdeler yüzeydeki çok sıkı öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, genellikle dallanmamış, eğik tırmanışlı ve sıklıkla zig-zaglı, (5-)12-24(- 30) cm, beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, 5-8 mm çapında. Taban yaprakları oblanseolat veya oblanseolat-spatulat, 16-68 × 3-14 mm, etli, üst ve alt beyazımsı, kenar yassı ve sıklıkla uzunlamasına içe doğru katlı, 1-damarlı. Gövde yaprakları oblong- linear veya oblong-oblanseolat, dağınık. Çiçek durumu gevşek bileşik korimbos, 1.5-3.5 cm eninde, sıklıkla dallanmış ayrık kümeli, (5-)9-23(-30)-kapitulumlu; pedenkıllar 3-15 mm. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 6-9 × 6-9 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 5-6-serili, 38-42 adet, neredeyse düzenli, gevşek dizilişli, konkav veya cucullat, açık sarı, uç küt; ortadakiler
35 spatulat; 1.8-2.3 mm eninde. Çiçekler 36-42 adet. Aken 0.6-0.9 mm. Pappus 3.5-4 mm. Ç. 6- 8. Jipsli, kireçli tepeler, tuzlu göl yakınları, 800-1700 m.
Genel yayılışı: Endemik.
Türkiye’deki yayılışı: Orta Anadolu ve çevresi.
Görülmüş örnekler: Türkiye – B4 Ankara: Şereflikoçhisar-Ankara arası, 15. km, c. 970 m, 18.07.2007, Budak 2189, Hamzaoğlu & Aksoy (Erciyes Hb.); Ankara: Şereflikoçhisar yolu, 34. km, 22.07.1952, Hub.-Mor. 725, H.Birand & Kasaplıgil (ANK); Ankara: Kaman-Bala arası, Bala’ya 6 km kala, 1180 m, 10.08.1980, E.Tuzlacı, G.Sarıyar & A.Meriçli (ISTE- 45776); B6 Sivas: Şarkışla, Akçakışla güneyi, 1345 m, 17.07.2010, Hamzaoğlu 5862 (Bozok Hb.); Sivas: Zara-Hafik arası, Tödürge Gölü yakınları, 1375 m, 03.07.2006, Hamzaoğlu 4150, Budak & Aksoy (Erciyes Hb.); Sivas: Sivas-Gürün arası, 27. km, 1480 m, 19.07.2007, Hamzaoğlu 4923, Budak & Aksoy (Erciyes Hb.); Sivas: Zara-Bolucan arası, Yeşildere köyü, Molular mezrası, 1700 m, 19.07.2006, Hamzaoğlu 4332, Budak & Aksoy (Erciyes Hb.); Sivas: Sivas-Kayseri arası, Hanlı’dan 2 km sonra, c. 1300 m, 18.07.2006, Budak 2115, Hamzaoğlu & Aksoy (Erciyes Hb.); Sivas: İmranlı-Zara arası, 14. km, 1650 m, 13.07.2002, B.Öztürk & V.John (EGE-38804); Sivas: Sivas-Şarkışla arası, c. 1500 m, 28.08.1957, P.H.Davis 32716 & Hedge (ANK); Sivas: Şarkışla-Ortaköy arası, Boğaz mevki, 1300-1450 m, 28.08.1994, Z.Aytaç 6710, M.Ekici & A.Dönmez (GAZI); Sivas: Tecer köyü üstleri, 23.07.1981, N.Özhatay & M.Saraçoğlu (ISTE-47248); Sivas: Zara-İmranlı arası, 13. km, 1680 m, 22.07.1978, A.Baytop ve diğerleri, (ISTE-41067); C5 Niğde: Ulukışla, Aktoprak köyü civarı, 1508 m, 16.07.2007, Budak 2173, Hamzaoğlu & Aksoy (Erciyes Hb.).
36 Şekil 11. Helichrysum noeanum A- Habit (Hamzaoğlu 4150, Budak & Aksoy), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
37 10. Helichrysum pallasii (Spreng.) Ledeb.
[Fl. Ross. 2: 606 (1845)] (Şekil 12, 15).
Lektotip (Galbany-Casals ve diğerleri, 2006a): [Gnaphalium monanthum] (B-W n° 15414- 01). [Boissier, Fl. Orient. 3: 230 (1875), yanlışlıkla “Siberia” olarak verilmiştir].
≡ Gnaphalium pallasii Spreng., Syst. 3: 470 (1826).
= H. callichrysum DC., Prodr. 6: 183 (1837).
= H. psychrophilum Boiss., Diagn. ser. 1(11): 28 (1849).
= H. chionophyllum Boiss. & Balansa var. albida Heimerl apud Stapf, Denkschr. Akad. Wiss. Wien, Math.-Nat. Kl. 50: 39 (1885).
= H. yurterianum Y.Gemici, Kit Tan, H.Yıldırım & M.Gemici, Ann. Bot. Fennici 45: 223 (2008). syn. nov.
Bitki otsu veya öbeksi, seyrek veya yoğun yünsü-tomentoz tüylü. Gövdeler yüzeydeki gevşek veya öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik-eğik tırmanışlı, (3-)10-25(- 32) cm, beyazımsı yeşil. Kısır sürgün tomurcukları hafif şişkin, 4-5 mm çapında, beyazımsı. Taban yaprakları linear-oblanseolat veya oblanseolat, 13-33 × 2-6 mm, üst ve alt beyazımsı yeşil, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat veya oblong, 2-5 mm eninde, dağınık. Çiçek durumu bir veya 2-6(-10)-kapitulumlu gevşek basit veya bileşik korimbos, 2-4 cm eninde, dallanmamış; pedenkıllar 5-22 mm. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 8- 15 × 7-13 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 6-8-serili, 48-66 adet, neredeyse düzenli, sıkı veya gevşek dizilişli, hafif konkav, sarı ve bazen dıştakiler beyazımsı veya nadiren turuncu, uç küt; ortadakiler obovat-oblanseolat; 2.5-3.6 mm eninde. Çiçekler 34-58 adet. Aken 1.2-1.6 mm. Pappus 5-6 mm. Ç. 6-8. Taşlı yamaçlar, bozkırlar, 1350-4000 m.
Genel yayılışı: Ermenistan, İran, Irak, Lübnan ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Doğu ve Güney Anadolu ile Orta Anadolu’nun doğusu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – A7 Gümüşhane; c. 1370 m, 17.02.1934, Balls & Gourlay 1718a (ANK); Gümüşhane: Vauk Dağı, c. 2000 m, Margf.-H.Birand 1271 (ANK); aynı yer, 1750-1850 m, 26.06.2002, Hamzaoğlu 3158 (Bozok Hb.); A8 Bayburt-Aşkale arası, Kop Dağı, verici civarı, 2450-2500 m, 18.07.2006, Hamzaoğlu 4322, Aksoy & Budak (Erciyes
38 Hb.); aynı yer, c. 2300 m, 26.07.1956, T.Baytop (ISTE-4773); A9 Kars: Arpaçay, Kolköy- İbiş-Bezirgan-Rus sınırı arası, 2100 m, 26.07.1984, H.Ocakverdi 2347 (GAZI); Kars: Yalnızçam, Nazarbezer mevki, 1900 m, 11.08.1976, V.Yüksek (ISTE-35715); B6 Sivas: Zara- Hafik arası, Tödürge Gölü yakınları, 1375 m, 03.07.2006, Hamzaoğlu 4148, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Sivas-Hafik arası, Emre köyü civarı. 1300 m, 03.07.2006, Hamzaoğlu 4157, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Sivas: Yıldız Dağı eteği, Sarıyer köyü civarı, 13.07.1974, A.Meriçli & H.Meriçli (ISTE-30415); Sivas: Pınarbaşı-Gürün arası, 44. km, 1850 m, 22.07.1981, N.Özhatay & M.Saraçoğlu (ISTE-47150); Kayseri: Pınarbaşı, Çukuryurt köyü üzeri, Hınzır Dağı, 2050 m, 14.07.1981, N.Çelik 1915 (ANK); Adana: Tufanbeyli-Kayseri arası, Hanyeri çıkışı, Gezbeli Geçidi civarı, 1950 m, 07.07.2007, Hamzaoğlu 4772, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Kayseri: Bakırdağ, maden yakınları, 2225 m, 14.08.2007, Budak 2287 (Erciyes Hb.); B7 Erzincan-Refahiye arası, Karadağ R/L istasyonu-Koçyatağı köyü arası, 2680 m, 22.07.2008, Hamzaoğlu 5260 & Aksoy (Erciyes Hb); Erzincan: Sakaltutan geçidi üstü, 2150 m, 25.08.2002, B.Öztürk (EGE-38749); Erzincan: Refahiye, Kurtçulu köyü civarı, 02.07.1991, M.Aydoğdu 3214 & E. Hamzaoğlu (GAZI); Erzincan: Çayırlı-Yaylakent- Erzincan yolu, Spikor geçidi, 2370 m, 18.07.2007, Hamzaoğlu 4906, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Erzincan-Kelkit arası 20-25. km, geçit yakınları, 2050-2150 m, 18.07.2006, Hamzaoğlu 4306 & Budak (Erciyes Hb.); B8 Erzurum: Palandöken Dağı, Çat-Erzurum arası, 20-23. km, 27.07.1966, P.H.Davis 47363 (ISTO); Erzurum: Çat-Bingöl arası, Kirişli geçidi civarı, 2320 m, 16.07.2007, Hamzaoğlu 4855 & Aksoy (Erciyes Hb.); Erzurum: Palandöken Dağı, teleferik istasyonu civarı, 2350 m, 04.08.1973, A.Tatlı 1251 (KNYA); Erzurum: Pazaryolu, Orta Dağ kuzeyi, 2060-2380 m, 03.08.1976, A.Tatlı 5198 (KNYA); B9 Van: Süphan Dağ, c. 4000 m, 26.08.1954, P.H.Davis 24642 (ANK); Van: Güzeldere dağ geçidi, 2800 m, 03.077.1966, P.H.Davis 45954 (ISTO); Bitlis: Adilcevaz, Çanakyayla köyünden Süphan dağının zirvesine doğru, 2730-3075 m, 20.08.2006, Hamzaoğlu 4520, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Van: Güzelsu (Hoşab), Güzeldere geçidi güneyi, 2800 m, 24.07.2008, Budak 2317 & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); C4 Antalya: Gündoğmuş, Oğuz bölgesi, Geyik Dağı kuzeyi, 29.07.2003, 1990 m, Ş.Baykan & B.Öztürk (EGE-38752); C10 Hakkâri: Hakkari- Konak köyü arası, 2685 m, 23.07.2008, Budak 2306 & M.Y.Paksoy (Erciyes Hb.).
Otlukbeli Dağından (Erzincan) tanımlanan Helichrysum yurterianum’un tipi incelenmiş, ayrıca tip adresinden toplanmıştır (Hamzaoğlu 5260 & Aksoy). H. yurterianum olarak
39 tanımlanan örneklerin petrol boru hattı civarında, oynanmış topraklarda üzerinde nadir olarak bulunduğu görülmüştür. Aynı yerde normal habitatlarda bol miktarda H. pallasii örnekleri mevcuttur. H. yurterianum’un H. pallasii’nin bir tür içi varyasyonu olduğu düşünüldüğünden sinonim yapılmıştır (Gemici et al., 2008).
Şekil 12. Helichrysum pallasii A- Habit (Hamzaoğlu 4322, Aksoy & Budak), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
40 11. Helichrysum chionophyllum Boiss. & Balansa
[Diagn. ser. 2(6): 103 (1859)] (Şekil 13, 15).
Tip: [Türkiye B5 Kayseri] in regione alpina superiori montis Aslan dach (Tomarza, Arslantaş köyü) Antitauri in Cappadocia, 08.1855, Balansa (JE, foto.!).
= H. pallasii (Spreng.) Ledeb. var. chionophyllum (Boiss. & Balansa) Boiss., Fl. Orient. 3: 230 (1875).
Bitki öbeksi, yoğun keçemsi tüylü. Gövdeler yüzeydeki çok sıkı öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, eğik tırmanışlı, (2-)4-12(-15) cm, beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, 4-6 mm çapında. Taban yaprakları oblanseolat-spatulat, 8-21 × 2-5 mm, üst ve alt beyazımsı, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları oblong-oblanseolat, dağınık. Çiçek durumu bir veya 2-5(-7)-kapitulumlu gevşek bileşik korimbos, 2-4 cm eninde, dallanmamış; pedenkıllar 4-15 mm. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 8-12 × 8-13 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 5-6-serili, 42-56 adet, düzensiz, gevşek dizilişli, hafif konkav, açık sarı, uç küt; ortadakiler oblanseolat, 2.2-3.5 mm eninde. Çiçekler 46-54 adet. Aken 1.1-1.4 mm. Pappus 4.5-5 mm. Ç. 6-8. Kalker taşlı yamaçlar, 1300-2900 m.
Genel yayılışı: Endemik.
Türkiye’deki yayılışı: Güney ve Orta Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – B5 Kayseri; Bakır Dağ, Kisge yukarısı, c. 2700 m, P.H.Davis 19655 (ANK); Kayseri: Yahyalı-Maden yolu, Yahyalı’dan 30 km sonra, 2700 m, 23.07.1990, K.Alpınar & t’Hart (ISTE-62337); Yozgat: Çayıralan, Akdağ, 2135 m, 08.07.2006, Hamzaoğlu 4182 & Budak (Bozok Hb); Yozgat: Akdağmadeni, Nalbant Dağ, 2000-2200 m, 05.07.1979, T.Ekim & A.Düzenli 4295 (ANK); aynı yer, Karababa Dağı, 2250-2300 m, 11.07.2006, Hamzaoğlu 4206, Budak & Aksoy (Erciyes Hb.); B6 Kahramanmaraş: Çarolak, Berit Dağı, 2700-2900 m, P.H.Davis 20295 (ANK); Adana: Bozoğlan Dağ, Obruk Yayla, c. 2000 m, 07.07.1952, P.H.Davis 19720 (ANK); Adana: Tufanbeyli, Tozlu köyü üstü, 2200 m, 15.07.2008, Hamzaoğlu 5226 & Aksoy (Erciyes Hb.); Adana: Saimbeyli, Burunoluk Dağı, 2000 m, 30.05.1977, E.Tuzlacı (ISTE-37291); Sivas: Şarkışla, Karababa Dağ, Karlık tepe, 2200-2350 m, 21.07.1979, T.Ekim & A.Düzenli 4296 (EGE); Kayseri: Pınarbaşı, Avşarpotuklu köyünü geçince, 1645 m, 12.07.2008, Hamzaoğlu 5212 & Aksoy (Erciyes Hb.); Kayseri: Tomarza, Arslantaş köyü, Karagöl Dağı, 2405 m, 05.08.2005, Budak 1980,
41 Hamzaoğlu & Aksoy (Erciyes Hb.); B7 Erzincan: Çayırlı-Yaylakent-Erzincan yolu, Spikor Geçidi, 2370 m, 18.07.2007, Hamzaoğlu 4905, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); C2 Muğla- Antalya: Akdağ, 1900-2300 m, G.Görk, N.Özel & Y.Gemici 7581 (EGE); C4 Mersin: above Anamur, 1300-1500 m, Akbaş 1040 (ISTO).
Şekil 13. Helichrysum chionophyllum A- Habit (Hamzaoğlu 4905, Aksoy & Budak), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
42 12. Helichrysum peshmenianum S.Erik
[Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 40: 513 (1983)] (Şekil 14, 15).
Tip: [Türkiye C5] Konya: Ereğli, Aydos Dağı, Yazıgöl Yaylası, 3000 m, 10.07.1977, S.Erik 2366 (holotip: HUB-28274!; izotip: ANK, foto.!).
Bitki otsu veya öbeksi, yoğun tomentoz tüylü. Gövdeler yüzeydeki gevşek veya öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, prostrat, (1-)2-4(-6) cm, beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları hafif şişkin, 2.5-3.5 mm çapında. Taban yaprakları oblanseolat-spatulat, 3-12 × 1-3 mm, üst ve alt beyazımsı, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları oblong-oblanseolat, dağınık. Çiçek durumu bir veya 2-3-kapitulumlu gevşek basit korimbos, 1.5-2.5 cm eninde, dallanmamış; pedenkıllar 2-5 mm. Kapitulumlar ters piramidal, 5-7 × 6-8 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 5-serili, 32-38 adet, düzensiz, gevşek dizilişli, hafif konkav, fildişi beyazı, uç sivri; ortadakiler oblanseolat, 1.6-2.2 mm eninde. Çiçekler 42-50 adet. Aken 0.6-0.8 mm. Pappus 4.5-5.5 mm. Ç. 7-8. Kalker taşlı alanlar, 2700-3000 m.
Genel yayılışı: Endemik.
Türkiye’deki yayılışı: Güney Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – C5 Niğde: Ulukışla, Aydos Dağı, Yazıgöl Yaylası, 2700 m, 17.07.2007, Budak 2177 (Erciyes Hb.); aynı yer, 2910 m, Budak 2180, (Erciyes Hb.).
43 Şekil 14. Helichrysum peshmenianum A- Habit (Budak 2177), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
44 Şekil 15. Helichrysum noeanum (▲), H. chionophyllum (■), H. peshmenianum (□) ve H. pallasii (●) taksonlarının Türkiye’deki yayılışı.
13. Helichrysum graveolens (M.Bieb.) Sweet
[Hort. Brit. 223 (1826)] (Şekil 16, 20).
Lektotip (Galbany-Casals ve diğerleri, 2006a): [Ukraine, Crimea] Ex summo Tauriae monte Tschaturdag, 1804, s. r. (LE, foto.!).
≡ Gnaphalium graveolens M.Bieb., Fl. Taur.-Cauc. 2: 299 (1808).
= H. lavandulaefolium (Willd.) D.Don, Trans. Wern. Nat. Hist. Soc. 5(2): 550 (1826), non Elichrysum lavandulaefolium Humb., Bonpl. & Kunth (1820). ≡ G. lavandulaefolium Willd., Sp. Pl. 3: 1868 (1803).
= H. lanatum DC., Prodr. 7: 298 (1838).
= H. kitianum Yıldız, Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 45: 445 (1988). syn. nov.
Bitki otsu, seyrek veya yoğun villoz-yünsü tüylü. Gövdeler yüzeydeki gevşek sürünücü odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik-eğik tırmanışlı, (7-)13-26(-35) cm, beyazımsı yeşil. Kısır sürgün tomurcukları hafif şişkin, 4-7 mm çapında. Taban yaprakları linear-
45 oblanseolat veya oblanseolat-spatulat, 12-58 × 2-9 mm, üst ve alt yeşilimsi beyaz, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat veya oblong-lanseolat, dağınık. Çiçek durumu neredeyse sıkı bileşik korimbos, 1.5-5 cm eninde, bazen dallanmış ayrık kümeli, (6-)10-25(- 32)-kapitulumlu; pedenkıllar 2-7 mm ve yoğun yünsü-ağsı tüylerle birbirine kenetlenmiş. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 5-6 × 6-7 mm, kenardaki çiçekler dişi. Fillariler 5-6-serili, 28-34 adet, düzensiz, gevşek dizilişli, cucullat, sarı veya nadiren turuncu, uç kütümsü; ortadakiler oblong-oblanseolat, 1.3-2 mm eninde. Çiçekler 48-56 adet. Aken 0.9-1.1 mm. Pappus 3-3.5 mm. Ç. 6-9. Orman açıklıkları, nemli dağ çayırları, 250-3670 m.
Şekil 16. Helichrysum graveolens A- Habit (Hamzaoğlu 4347, Aksoy & Budak), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
46 Genel yayılışı: Kırım, Kafkasya, İran’ın kuzeybatısı, Irak’ın kuzeyi ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Yaygın.
Görülmüş örnekler: Türkiye – A2 Bursa: Uludağ, oteller bölgesi, 1857 m, 23.07.1978, K.Baysal, H.Gündüz & S.Güldür (ISTO-23199); aynı yer, 1860 m, 28.07.2002, U.Zeybek (EGE-38764); aynı yer, 1350 m, 09.07.1978, E.Tuzlacı, G.Dökmeci & B.Damatyan (ISTE- 40813); Bursa: Uludağ, 1900 m, 13.08.1991, A.Baytop & T.Baytop (ISTE-63164); Bursa: Uludağ, zirve yolu, 2500 m, 14.08.1988, K.Alpınar & t’Hart (ISTE-59543); A3 Düzce: Elmacık Dağı, Pürenli Yaylası, 1442 m, 31.07.2004, N.Aksoy 5400 (ISTO-30853); A4 Kastamonu: Ilgaz Dağı, Büyük Hacet Tepesi, c. 2000 m, 10.08.2006, Hamzaoğlu 4456 & Budak (Erciyes Hb.); Kastamonu: Ilgaz Dağı geçidi, 1775 m, 10.11.1990, Z.Aytaç 3467 & Otan (GAZI); Ankara: Ayaşbeli, Karayolları bakımevi kuzeydoğusu, 1160-1300 m, 07.07.1986, Z.Aytaç 2105 (GAZI); A5 Sinop: Kargı’dan sonra, 250 m, 01.06.1969, Tobey 2808 (ISTO); A6 Ordu: Çambaşı, Karagölün güney batı etekleri, 2600-2900 m, 28.07.2007, Hamzaoğlu 4967, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); A7 Giresun: Alucra, Demirözü köyü üstü, c. 1800 m, 14.07.2007, Hamzaoğlu 4806 & Aksoy (Erciyes Hb.); A8: Trabzon: Zigana Dağı, 2300-2400 m, 09.08.1968, T.Baytop (ISTE-14287); Rize: İkizdere-İspir arası, Ovit Dağı geçidi civarı, 2650 m, 17.07.2006, Hamzaoğlu 4283 & Budak (Erciyes Hb.); A9 Erzurum: Şenkaya, Gaziler-Sarıkamış arası, 2250 m, 02.08.2009, Budak 2344 & Paksoy (Erciyes Hb.); Kars: Sarıkamış-Karakurt arası, 28.07.1984, M.Nydegger 19451 (GAZI); Kars: Göle, Karıncadüzü bölge şefliği civarı, c. 2090 m, 07.07.1975, R.Çetik 5859 (KNYA); Ardahan: Posof, Ilgar Geçidi civarı, 2470 m, 26.07.2010, Hamzaoğlu 5948, Budak & M.Koç (Erciyes Hb.); Kars: Arpaçay, Dağköyü üstü, 2565 m, 25.07.2010, Hamzaoğlu 5939, Budak & M.Koç (Erciyes Hb.); Artvin: Ardanuç-Ardahan arası, 2390 m, 19.08.1975, A.Baytop & A.Meriçli (ISTE-33377); B3 Eskişehir; Eskişehir-Ankara yolu, Kanlıpınar Göleti, 900 m, 06.07.2002, B.Öztürk & V.John (EGE-38796); B6 Sivas: Şerefiye, Çamlıkale köyü doğusu, 1600-1800 m, 26.07.1985, B.Yıldız 6877 (HUB-28253); aynı yer, 2000-2040 m, 19.07.2006, Hamzaoğlu 4347, Aksoy & Budak (Erciyes Hb., Bozok Hb.); Sivas: Tokat il sınırı, Çamlıbel, 1600 m, 13.07.1974, A.Meriçli & H.Meriçli (ISTE-30414); B7 Erzincan-Refahiye arası, Karadağ R/L istasyonu-Koçyatağı köyü arası, 2680 m, 22.07.2008, Hamzaoğlu 5259 & Aksoy (Erciyes Hb.); Erzincan-Kelkit arası 20-25. km, geçit yakınları, 2050-2150 m, 18.07.2006, Hamzaoğlu 4312, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Tunceli: Ovacık, Munzur Dağları, Köseler yanı, 1200 m, 09.09.1979, Ş.Yıldırımlı 2449 (HUB); B8 Erzurum: Erzurum’un 4 km güneyi, Büyük Ejder
47 Tepesinin güneyi, 2790 m, 24.07.1973, K.L.Johann & F.Holtz (EGE); B9 Bitlis: Nemrut Dağı, c. 2290 m, 03.07.1954, P.H.Davis 23509 & Polunin (ANK); Bitlis: Adilcevaz, Çanakyayla köyünden Süphan Dağının zirvesine doğru, 2730-3075 m, 20.08.2006, Hamzaoğlu 4526, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); C10 Hakkâri: Yüksekova-Şemdinli arası, 11. km, 1840 m, 29.07.1978, A.Baytop, E.Tuzlacı & A.Meriçli (ISTE-41282); Hakkari: Sat Dağı, Varegöz-Sat Gölü arası, 2600-2800 m, 29.06.1966, P.H.Davis 45616 (ISTO); Hakkari: Gevar Ovası, Yüksekova’dan 2-3 km, 1950 m, 01.07.1966, P.H.Davis 45765 (ISTO); Hakkari: Hakkari-Konak köyü arası, 2685 m, 23.07.2008, Budak 2302 & Paksoy (Erciyes Hb.).
Köse Dağından (Sivas, Şerefiye) tanımlanan Helichrysum kitianum’un izotip örneği görülmüş ve tip adresinden toplanmıştır (Hamzaoğlu 4347, Aksoy & Budak). Bu örneklerin incelenmesi sonucu H. graveolens olduğu görülmüş ve H. kitianum sinonim yapılmıştır (Yıldız, 1988).
14. Helichrysum plicatum DC.
[Prodr. 6: 183 (1838)]
Bitki otsu veya öbeksi, seyrek veya bazen yoğun yünsü-tomentoz ve salgı tüylü. Gövdeler yüzeydeki genellikle gevşek veya bazen öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik, eğik tırmanışlı veya nadiren procumbent, (8-)15-25(-33) cm, yeşilimsi veya beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları hafif şişkin veya bazen yok, beyazımsı. Taban yaprakları linear-oblanseolat, 12-52 × 2-6 mm, üst ve alt yeşilimsi veya beyazımsı, kenar yassı veya bazen alta kıvrık, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear veya linear-oblanseolat, 2-5 mm eninde, dağınık. Çiçek durumu gevşek bileşik korimbos, 2-7 cm eninde, bazen dallanmış ayrık kümeli, (5-)10-25(-35)-kapitulumlu; pedenkıllar 2-8 mm. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 5- 9 × 6-10 mm, bazen kenardaki çiçekler dişi. Fillariler 6-7-serili, 38-44 adet, düzensiz, gevşek dizilişli, konkav, sıklıkla boyuna pileli veya bazen hafif cucullat, sarı veya nadiren kremsi beyaz, uç kütümsü; ortadakiler obovat-oblanseolat, 1.7-2.5 mm eninde. Çiçekler 46-78 adet. Aken 0.9-1.2 mm. Pappus 3.5-4.5 mm.
1- Kapitulumlar (5-)6-10 mm boyunda; fillariler sarı veya çok nadiren kremsi beyaz, ortadakiler (2-)2.1-2.5 mm eninde ………………………..…………...…….. var. plicatum
48 1- Kapitulumlar 5-6 mm boyunda; fillariler kremsi beyaz veya nadiren açık sarı, ortadakiler 1.7-2.1 mm eninde ……………..……………………………...…….. var. pseudoplicatum
var. plicatum (Şekil 17, 20).
Lektotip (Georgiadou, 1991): in glareosis ad Nakitschivantischai in vale Koschadara, prod. Nakitschivan, M.Fisher, 1892, herb. Szovits (G-DC, foto.!; izolektotipler: LE, P, W).
= H. anatolicum Boiss., Diagn. Ser. 1(4): 11 (1844).
Ç. 6-8. Orman açıklıkları, çalılıklar, bozkırlar, taşlı yamaçlar, 1050-2850 m.
Şekil 17. Helichrysum plicatum var. plicatum A- Habit (Aksoy 2025), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
49 Genel yayılışı: Balkanlar, Suriye, Lübnan, Irak, İran’ın batısı, Kafkasya ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Yaygın.
Görülmüş örnekler: Türkiye – A2 Bursa: Uludağ, Keles’e bakan güney yamaçlar, 1900- 2300 m, 29.07.2006, Hamzaoğlu 4409, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Bursa: Uludağ, oteller bölgesi, 1350 m, 09.07.1978, E.Tuzlacı & G.Dökmeci (ISTE-40811); A5 Samsun: Ladik, Karadağ, 1050 m, 10.06.1965, Tobey 1125 (ISTO); A6 Sivas: Şerefiye-Çamlıkale mezrasının doğusu, 2000-2040 m, 19.07.2006, Hamzaoğlu 4351, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Sivas: Zara-Suşehri arası, Çambeli Geçidi, 2050 m, 26.07.2007, Hamzaoğlu 4934, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); A7 Giresun: Şebinkarahisar-Dereli arası, Tamdere yakınları, 1710 m 28.07.2007, Hamzaoğlu 4937, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Giresun: Alucra, Tohumluk- Çakrak köyleri arası, Tohumluk çıkışı, 1610 m, 18.06.2007, Hamzaoğlu 4697 & Aksoy (Erciyes Hb.); Gümüşhane: Karamustafa-Şiran arası, 13. km, 1500 m, 15.07.2007, Hamzaoğlu 4828 & Aksoy (Erciyes Hb.); Gümüşhane: Yenice-Nazlıçayır köyleri arası, Çayrak Tepe batı etekleri, 1990 m, 18.06.2002, Hamzaoğlu 3450 (Bozok Hb.); Bayburt: Bayburt’un güneydoğusu, 1500-1750 m, 23.06.2002, Hamzaoğlu 2901 (Bozok Hb.); A8 Rize: İkizdere-İspir arası, Ovit Dağı Geçidi civarı, 2650 m, 17.07.2006, Hamzaoğlu 4285 & Budak (Erciyes Hb.); Erzurum: Tortum çevresi, 1500 m, 17.07.1990, T.Ekim, H.Duman & Z.Aytaç 3151 (GAZI); Bayburt: Yoncalı Yaylası civarı, 2570 m, 18.08.2006, Hamzaoğlu 4503, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Buyburt: Bayburt-Aşkale arası, Kop Dağı, 2000-2400 m, 01.08.2002, Hamzaoğlu 3275 (Bozok Hb.); A9 Kars: Kağızman, Akçay-Cumaçay arası, 20. km, 2200 m, 17.07.1966, P.H.Davis 46729 (ISTO); Ardahan: Çıldır, Kurtkale, Sabaholdu Yaylası, Kel Dağı, 2150 m, 01.08.2007, Budak 2262, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); Erzurum: Şenkaya, Gaziler üzeri, 1940 m, 02.08.2009, Budak 2343 & Paksoy (Erciyes Hb.); B2 Kütahya: Dereköy, Aydoğdu köyü üstü, 1800 m, 21.08.1991, A.Baytop & T.Baytop (ISTE- 63188); B3 Konya: Sultandağları, Akşehir, Tekke üstleri, 1900 m, 14.07.1980, G.Çakırer (ISTE-45411); aynı yer, Doğanhisar, Kartaltepe, c. 1650 m, 12.06.1979, H.Ocakverdi 2508 (KNYA); B5 Yozgat: Çayıralan, Akdağ, 2135 m, 08.07.2006, Hamzaoğlu 4170 & Budak (Erciyes Hb.); Kayseri: Hacılar, Erciyes Dağı, Perilikartın civarı, 2245 m, 07.07.2006, Aksoy 2025 (Erciyes Hb.); Kayseri: Yahyalı, Aladağlar, Gökoluk mevki, Dedebel geçidinin 3 km güneyi, 2650 m, 02.08.2005, Aksoy 2006 & Budak (Bozok Hb.); B6 Adana: Tufanbeyli- Kayseri arası, Hanyeri çıkışı, Gezbeli geçidi civarı, 1950 m, 07.07.2007, Hamzaoğlu 4774, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Sivas: Şarkışla, Beyyurdu köyü üstleri, 1740-1800 m,
50 11.07.2006, Hamzaoğlu 4230, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Kayseri: Tomarza, Arslantaş köyü, Kurubel yaylası, 2050-2250 m, 20.07.2006, Hamzaoğlu 4367, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B7 Sivas: Sivas-İmranlı arası, Kızıldağ, 2010 m, 14.07.2006, Hamzaoğlu 4244, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Erzincan: Refahiye, Dumanlı Orman Bölge Şefliği, Üçoluk, 03.09.1966, U.Yıldırım (ISTO-5749); Erzincan-Kelkit arası 20-25. km, geçit yakınları, 2050-2150 m, 18.07.2006, Hamzaoğlu 4308, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B8 Erzurum: Hınıs-Pasinler arası, 29. km, 1800 m, 12.07.1966, P.H.Davis 46389 (ISTO); Erzurum: Palandöken Dağı, 2600 m, 02.07.2009, Hamzaoğlu 4128, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B9 Van: Van Kalesi çevresi, c. 1730 m, 23.06.1988, Z.Aytaç 2343 (GAZI); Van: Muradiye şelaleleri çevresi, 1810 m, 08.07.2007, Hamzaoğlu 4742, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Bitlis: Tatvan, Nemrut Dağı krater içi, 2250-2400 m, 06.07.2007, Hamzaoğlu 4748, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Ağrı: Suluçem (Musun), Balık Gölünün güneyi, 2300 m, 23.07.1966, P.H.Davis 47156 (ISTO); B10 Ağrı: Doğubayazıt, Tendürek Geçidi, 2590 m, 29.07.2007, Budak 2201 & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); C2 Denizli: Honaz Dağı Milli Parkı, Askeri tesislerden zirveye doğru, 2465 m, 16.07.2005, Budak 1717, Aksoy & Hamzaoğlu (Bozok Hb.); Denizli: Babadağ, zirve etekleri, 1900 m, 06.07.1996, Oluk 1584 (EGE); C3 Konya: Derebucak, Çamlık kasabası, Kızıldağ, 1900 m, 31.05.2010, M.Koç 1086, Hamzaoğlu & Aksoy (Erciyes Hb.); Isparta: Yenişarbademli, Dedegöl Dağı, Pınargözü mevki, c. 1700-2200 m, 22.06.2006, Hamzaoğlu 4033, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); C4 Karaman: Ermenek, Başyayla civarı, 1660 m, 29.05.2010, M.Koç 1013, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); aynı yer, Oluklu Dağı, 1910 m, 15.07.2007, Budak 2166 & Kocakaya (Erciyes Hb.); C5 Niğde: Ulukışla, Darboğaz kasabası üstü, c. 1800 m, 17.07.2007, Budak 2175, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); Niğde: Ulukışla, Bolkar Dağı, Karagöl civarı, 2600-2800 m, 19.07.2005, Budak 1771, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); C6 Kahramanmaraş: Erince Dağı, 1400-1500m, 13.06.1987, H.Duman 1988 (GAZI); C10 Hakkari: Sat Dağı, Yüksekova-Varegöz arası, 2000-2100 m, 30.06.1966, P.H.Davis 45817 (ISTO).
var. pseudoplicatum (Nábělek) Hamzaoğlu & Aksoy, comb. & stat. nov. (Şekil 18, 20).
Lektotip (Georgiadou & Rechinger, 1980): Habitat ad cacumen Gerdene Kiara inter Afk et vallem Laar, 23.06.1843, Kotschy 378 (W).
≡ H. pseudoplicatum Nábělek, Publ. Fac. Sci. Univ. Masaryk Brno 52: 9 (1925).
51 ≡ H. plicatum DC. subsp. pseudoplicatum (Nábělek) Davis & Kupicha, Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 33: 241 (1974).
= H. plicatum DC. var. lacteum Boiss., Fl. Orient. 3: 231 (1875).
Ç. 6-8. Orman açıklıkları, taşlı yamaçlar, 1790-2500 m.
Genel yayılışı: Suriye, Irak, İran’ın batısı, Kafkasya ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Doğu Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – B9 Bitlis: Tatvan-Bitlis arası, Tatvan yakınları, 1790 m, 30.07.1978, A.Baytop, E.Tuzlacı & A.Meriçli (ISTE-41344); Bitlis: Tatvan çıkışı, ağaçlandırma sahası, 1180 m, 31.07.2007, Budak 2223, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); Bitlis: Bitlis’in kuzeyi, 1780 m, 21.07.2008, Budak 2296, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); Tatvan, Sorgun, Van Gölü yakınları, 1650-1750 m, 09.07.1972, H.Peşmen 2968 (GAZI); C10 Hakkâri: Sat Dağı, Yüksekova-Varegöz arası, 2150 m, 26.06.1966, P.H.Davis 45651 (ISTO).
Türkiye Florası’nda alttür olarak verilen pseudoplicatum örneklerinin geçişli karakterlere sahip olduğu ve plicatum örnekleri ile aynı yayılış alanında bulunduğu göz önüne alınarak varyete olarak değerlendirilmesine karar verilmiştir (Davis & Kupicha, 1975). Son zamanlarda yapılan bazı çalışmalarda bu takson H. oligocephalum DC. ve H. plicatum’un hibridi olarak ta değerlendirilmektedir (Galbany-Casals et al., 2006a).
52 Şekil 18. Helichrysum plicatum var. pseudoplicatum A- Habit (Budak 2223, Aksoy & Hamzaoğlu), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
53 15. Helichrysum polyphyllum Ledeb.
[Fl. Ross. 2: 605 (1845)] (Şekil 19, 20).
Tip: [Caucasus] in regione subalpina Guriae frequens, Nordmann (L).
= H. plicatum DC. subsp. polyphyllum (Ledeb.) Davis & Kupicha, Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 33: 241 (1974).
= H. plicatum DC. subsp. isauricum Parolly, Willdenowia 25: 239 (1995). syn. nov.
Bitki otsu, yoğun salgı ve seyrek yünsü-tomentoz tüylü. Gövdeler yüzeydeki gevşek odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik-eğik tırmanışlı, (13-)20-35(-42) cm, kahverengi veya yeşilimsi. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, 4-6 mm çapında, genellikle morumsu- kırmızı. Taban yaprakları linear-oblanseolat, 22-82 × 3-11 mm, üst ve alt yeşilimsi, kenar yassı, sıklıkla 3-damarlı. Gövde yaprakları geniş linear-lanseolat veya oblanseolat, 5-18 mm eninde, dağınık. Çiçek durumu gevşek bileşik korimbos, 3-8 cm eninde, genellikle dallanmış, (8-)12-25(-30)-kapitulumlu; pedenkıllar 4-16 mm. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 7-10 × 7-10 mm, kenardaki çiçekler dişi. Fillariler 6-7-serili, 40-46 adet, düzensiz, gevşek dizilişli, sıklıkla boyuna pileli, sarı, uç kütümsü; ortadakiler obovat-oblanseolat, 2.1-3 mm eninde. Çiçekler 58-78 adet. Aken 0.9-1.1 mm. Pappus 4.5-5 mm. Ç. 6-8. Orman açıklıkları, taşlı yamaçlar, bozkırlar, akışkan taşlıklar, 1500-2800 m.
Genel yayılışı: Irak, İran’ın kuzeybatısı, Kafkasya ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Batı, Güney ve Doğu Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – B3 Afyon: Sultandağları, Çay üstleri, Gelincikaya tepesi güneyi, 2000 m, 30.07.1976, G.Dökmeci (ISTE-35671); Konya: Sultandağları, Akşehir, Tekke üstleri, 1830 m, 28.07.1976, G.Dökmeci (ISTE-35578); B6 Adana: Tufanbeyli-Kayseri arası, Hanyeri çıkışı, Gezbeli Geçidi civarı, 1950 m, 07.07.2007, Hamzaoğlu 4769, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Kayseri: Tomarza, Arslantaş köyü, Kurubel yaylası, 2050-2250 m, 20.07.2006, Hamzaoğlu 4373, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B8 Bingöl: YADO 100. yıl çeşmesi, c. 1400 m, 21.06.1983, T.Ekim 7332 (GAZI); Bingöl: Bingöl-Karlıova arası, Göynük üzeri, 1980 m, 04.08.2009, Budak 2348a & Paksoy (Erciyes Hb.); B9 Bitlis: Tatvan, Zalil köyü, c. 1850 m, 20.06.1986, Ö.Seçmen 3495 (EGE); Tatvan, Kirkor Dağı, 1900-2700 m, 18.07.1972, H.Peşmen 3093 (GAZI); C3 Isparta: Yenişarbademli-Aksu arası, Dedegöl Dağı,
54 Pınargözü mevki, c. 1700-2200 m, 22.06.2006, Hamzaoğlu 4029, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); C4 Antalya: Gündoğmuş, Oğuz bölgesi, Geyik Dağının kuzeyi, 1990 m, 29.07.2003, Ş.Baykan & B.Öztürk (EGE-38756); Konya: Çamurlu kasabası, Sorgun yaylası, c. 1600 m, 19.06.1989, A.Tatlı 8944, B.Eyce & M.Serin (KNYA); Karaman: Ermenek-Karaman arası, 16. km., 1670 m, 18.07.2005, Budak 1749 & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); C6 Kahramanmaraş: Çağlayancerit, Öksüz Dağı, Akdut mevkii, 04.07.1991, H.Duman & Z.Aytaç 3925 (GAZI); C10 Hakkari: Konak köyü, Zavite mezrası üstü, 2300-2400 m, 23.07.2008, Budak 2309 & Paksoy (Erciyes Hb.).
Şekil 19. Helichrysum polyphyllum A- Habit (Hamzaoğlu 4029, Aksoy & Budak), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
55 Oyuklu Dağdan (Karaman, Ermenek) tanımlanan Helichrysum plicatum subsp. isauricum tip örnekleri (holotip: BSB, isotip: B) ve alandan toplanmış örnekler (Budak 1749 & Hamzaoğlu) incelenmiştir. Türkiye Florası’nda verilen dip notta, bu taksonun H. polyphyllum taksonuna yakın olduğu, ancak yaprağın daha geniş (12-14.2 mm) ve 3-damarlı olmasından ayrıldığı belirtilmiştir (Erik, 2000). Yapılan incelemelerde bu farkların H. polyphyllum taksonuna ait olduğu görülmüş ve subsp. isauricum taksonu sinonim yapılmıştır (Eren et al., 2004).
Şekil 20. Helichrysum graveolens (▲), H. plicatum var. plicatum (■), H. plicatum var. pseudoplicatum (□) ve H. polyphyllum (●) taksonlarının Türkiye’deki yayılışı.
16. Helichrysum armenium DC.
[Prodr. 6: 183 (1838)]
Bitki yarı çalımsı, yoğun veya seyrek yünsü-tomentoz ve/veya salgı tüylü. Gövdeler yüzeyden yüksekteki odunsu sürgünlerden çıkar, bazen dallanmış, dik, (15-)25-40(-55) cm, yeşilimsi veya beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları şişkin, 3-5 mm çapında. Taban yaprakları linear- oblanseolat, 15-65 × 2-10 mm, üst ve alt beyazımsı veya yeşilimsi, kenar yassı, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblong, linear-oblanseolat, linear-lanseolat veya bazen oblanseolat- spatulat, 1-8 mm eninde, dağınık. Çiçek durumu sıkı veya gevşek bileşik korimbos, 1.5-4 cm
56 eninde, bazen dallanmış ayrık kümeli, (4-)15-50(-70)-kapitulumlu; pedenkıllar 1-8 mm. Kapitulumlar ters piramidal veya nadiren yuvarlağımsı, 4-8 × 4-7 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 7-9-serili, 38-62 adet, düzenli, çok sıkı veya hafif gevşek dizilişli, hafif veya güçlü cucullat, sarı veya bazen kremsi beyaz, uç küt veya bazen sivrimsi; ortadakiler obovat- oblanseolat, 0.8-1.8 mm eninde. Çiçekler 18-35 adet. Aken 0.9-1.7 mm. Pappus 3.5-4.5 mm.
1- Gövde yaprakları (2-)4-8 mm eninde; çiçek durumu genellikle gevşek, (6-)15-50(-70)- kapitulumlu; kapitulumlar 6-8 × 5-7 mm; fillariler genellikle hafif gevşek dizilişli, ortadakiler (1.2-)1.3-1.8 mm eninde …...... ……..…………………….…… var. armenium
1- Gövde yaprakları 1-2(-4) mm eninde; çiçek durumu genellikle sıkı, (4-)6-18(-25)- kapitulumlu; kapitulumlar 4-6(-7) × 4-6 mm; fillariler genellikle çok sıkı dizilişli, ortadakiler 0.8-1.2(-1.3) mm eninde …………...…..……………..………… var. araxinum
var. armenium (Şekil 21, 23).
Lektotip (Galbany-Casals ve diğerleri, 2006a): In rupestribus montium (…), prov. Aberdeijchan, s. d., Szovits s. n. (G-DC; izolektotip: in rupestribus mont. (…) prov. Aberdeijchan, 18.06.1828, Szovits s. n., LE).
= H. glandulosum Ledeb., Fl. Ross. 2: 605 (1845).
= H. lorentii Hochst. in Lorent, Wanderung. 329 (1845).
= H. tchabanicum K.Koch in Linnaea 24: 349 (1851).
= H. sivasicum Kit Tan & Yıldız, Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 45: 447 (1988). syn. nov.
Ç. 6-8. Orman açıklıkları, bozkırlar, taşlı yamaçlar, 900-2500 m.
Genel yayılışı: İran, Kafkasya ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Orta ve Doğu Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – A6 Sivas: Suşehri-Şerefiye arası, 1795 m, 19.07.2006, Hamzaoğlu 4342, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); A7 Trabzon: Çaykara, Uzungöl-Soğanlı yolu, c. 1300 m, 15.08.1984, Ö.Seçmen, Y.Gemici, Tabata & Yasuda (EGE-28408); A8 Erzurum: İspir, Çamlıbaya, Çoruh vadisi, 1100 m, 29.07.1991, A.Güner 9871, T.Ekim,
57 M.Koyuncu & H.Karaca (GAZI); Artvin: Yusufeli, Sarıgöl-Barhal arası, 1100 m, 01.08.1966, P.H.Davis 47662 (ISTO); Artvin: Yusufeli, Yaylalar-Körahmet arası, verici civarı, 2050 m, 21.08.2008, Hamzaoğlu 5359a & Aksoy (Erciyes Hb.); A9 Kars: Karakurt-Sarıkamış arası, 7. km, 1780 m, 17.07.1966, P.H.Davis 46487 (ISTO); B5 Yozgat: Musabeyli yolu, Cehirlik mevki, c. 1400 m, 08.07.2007, Hamzaoğlu 4789 (Erciyes Hb.); B6 Sivas: Zara-Bolucan, Yeşildere köyü, Molular mezrası, 1700 m, 19.07.2006, Hamzaoğlu 4335, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Sivas: İmranlı, Kızıldağ zirve yakınları, 1980 m, 18.07.2006, Budak 2119, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); Sivas: Sivas-Gürün arası, 27. km, 1480 m, 19.07.2007, Hamzaoğlu 4922, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B7 Erzincan: Erzincan-Kelkit arası, 18-22. km, 1850 m, 18.07.2006, Hamzaoğlu 4316, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Erzincan: Tercan, Kozören köyü civarı, 1550 m, 04.07.2007, Hamzaoğlu 4721, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Erzincan: Erzincan-Pülümür arası, 1460 m, 24.08.2002, B.Öztürk (EGE-38806); Elazığ: Vartinik Dağı, 1320 m, 20.08.1971, F.Yaltırık 9526 (ISTO); Sivas: İmranlı, Karacaören çıkışları, 1800 m, 13.07.2002, B.Öztürk & V.John (EGE-38780); B8 Bingöl: Bingöl-Karlıova arası, Göynük üzeri, 1980 m, 04.08.2009, Budak 2348b & Paksoy (Erciyes Hb.); Muş: Çaylar-Karlıova arası, 8. km, 1850 m, 10.07.1966, P.H.Davis 46148 (ISTO); Erzurum: Çat, Kavurmacılar köyü-Aşkale arası, c. 2000-2150 m, 17.07.2007, Hamzaoğlu 4879 & Aksoy (Erciyes Hb.); Erzurum: Aşkale-Bayburt arası, 20. km, 1900 m, 24.07.1978, A.Baytop,ve ark. (ISTE-41126); B9 Van: Hoşap, Güzeldere geçidi, 22.08.1993, Y.Altan 5563 (GAZI); Van: Gövelek köyü, 2200 m, 26.07.1975, A.Meriçli (ISTE-33072); Bitlis: Pelli Dağı geçidinin batı kısmı, 2200 m, 07.07.1966, P.H.Davis 46023 (ISTO); Bitlis: Tatvan, Nemrut Dağı krater içi, 2250-2400 m, 06.07.2007, Hamzaoğlu 4750, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B10 Ağrı: Doğubayazıt, Tendürek Geçidi, 2590 m, 29.07.2007, Budak 2214, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); C6 Kahramanmaraş: Erince Dağı, 1300-1400 m, 26.06.1988, H.Duman 4117 (GAZI); C9 Hakkâri: Yüksekova-Dağlıca arası, 1830 m, 30.06.2006, Hamzaoğlu 4081 & Budak (Erciyes Hb.); Hakkâri: Hakkâri-Konak köyü arası, 2685 m, 23.07.2008, Budak 2300 & Paksoy (Erciyes Hb.); Hakkâri: Zap Boğazının 2-3 km altı, 1400 m, 14.06.1966, P.H.Davis 45456 (ISTO); Çukurca-Hakkâri arası, 32-45. km, 900-1100 m, 12.06.1966, P.H.Davis 44816 (ISTO); C10 Hakkâri: Sat Dağı, Yüksekova-Varegöz arası, 2000-2100 m, 30.06.1966, P.H.Davis 45814 (ISTO).
58 Şekil 21. Helichrysum armenium var. armenium A- Habit (Hamzaoğlu 4750, Aksoy & Budak), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
59 var. araxinum (Takht. ex Kirp.) Hamzaoğlu & Aksoy comb. & stat. nov. (Şekil 22, 23).
Tip: [Nakitchiwan] supra pagum Pais, 26.07.1935, Takhtajian (LE).
≡ H. araxinum Takht. ex Kirp., Not. Syst. (Leningrad) 20: 331 (1960.
≡ H. armenium DC. subsp. araxinum (Takht. ex Kirp.) Takht., Takht. & Federov, Fl. Erevana 283 (1972).
= H. artvinense Davis & Kupicha, Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 33: 240 (1974). syn. nov.
Ç. 6-8. Taşlı yamaçlar, bozkırlar, 1100-2000 m.
Genel yayılışı: Suriye’nin kuzeyi, İran’ın batısı, Kafkasya ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Orta ve Doğu Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – A7 Gümüşhane: Alıçlı köyü, 1500 m, 14.07.2007, Hamzaoğlu 4820, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Gümüşhane: Şiran-Karamustafa arası, 12. km, c. 1480 m, 15.07.2007, Hamzaoğlu 4827 & Aksoy (Erciyes Hb.); Gümüşhane: Gümüşhane-Torul arası, Mescitli köyü çıkışı, Harşit 12-13 köprüleri arası, 1000 m, 28.06.2002, Hamzaoğlu 3208 (Bozok Hb.); A8 Artvin: Yusufeli, Çevreli köyü, Çamlıbel yaylası, 700 m, 04.06.2008, Hamzaoğlu 5130 & Aksoy (Erciyes Hb.); A9 Ardahan: Çıldır, Şeytan Kalesi civarı, 1900-2000 m, 01.08.2007, Budak 2275, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); Kars: Kağızman-Karakurt arası, 54. km, 1495 m, 29.07.2007, Hamzaoğlu 4985, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Kars: Susuz-Ardahan arası, 45. km, Kiziroğlu köyü civarı, 2200 m, 15.07.2006, Hamzaoğlu 4266, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Erzurum: Horasan-Karaurgan arası, 10. km, 1770 m, 29.07.2007, Hamzaoğlu 4982, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Erzurum: Uzundere, Tortum Şelalesi civarı, 1015 m, 16.07.2007, Hamzaoğlu 4839, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Artvin: Ardanuç, Ardanuç kalesinin üstü, 645 m, 19.08.2006, Hamzaoğlu 4518, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); aynı yer, Ardanuç’un kuzey batısı, 700 m, 16.07.2007, Hamzaoğlu 4834 & Aksoy (Erciyes Hb.); aynı yer, c. 660 m, 16.06.2007, Hamzaoğlu 4677, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B4 Kırıkkale: Keskin, Böbrek Dağı, Haydarsultan köyü doğusu, 1100 m, 28.06.1991, Ü.Güler 1278 (GAZI); Ankara: Şeferlikoçhisar, Mezgit köyü civarı, 1050 m, 14.07.1981, R.Çetik 2481, M.Vural & H.Dural (KNYA); B5 Kırşehir: Mucur, Geyicek köyü güneyi, 1500 m, 01.07.2007, Hamzaoğlu 4717 & Budak (Erciyes Hb.);
60 Kırşehir: Kargasekmez Dağı, Kurtbeliyeniyapan köyü, Höyüklü tepe, 1420 m, 18.06.1995, Hamzaoğlu 2430 (Bozok Hb.); Nevşehir: Nevşehir-Ortahisar arası, Gemil Dağı, 1450-1500 m, 18.06.1989, M.Vural 5198 ve ark. (GAZI); B6 Kayseri: Pınarbaşı-Gürün arası, Uzunyayla, Karahalka köyü, 13.08.1972, T.Baytop (ISTE-23115); Sivas: Sivas-Gürün arası, 27. km, 1480 m, 19.07.2007, Hamzaoğlu 4924 & Aksoy (Erciyes Hb.); Sivas: Hafik-Sivas arası, 6. km, 1350 m, 14.07.2002, B.Öztürk & V.John (EGE-38786); Sivas: Zara-Bolucan arası, 34. km, c. 1400 m, 19.07.2006, Hamzaoğlu 4334, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Sivas: Şarkışla, Beyyurdu köyü üstleri, 1740-1800 m, 11.07.2006, Hamzaoğlu 4236, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Malatya: Hekimhan, Salıcıklı köyü civarı, 1585 m, 04.07.2008, Hamzaoğlu 5178 & Aksoy (Erciyes Hb.); Malatya: Hekimhan-Kangal arası, 13. km, 1200 m, 23.07.1981, N.Özhatay & M.Saraçoğlu (ISTE-47225); aynı yer, 1190 m, 22.08.2002, B.Öztürk (EGE- 38810); Sivas: İmranlı, Karacaören, Yürektaş-Taşlıca arası, 1645 m, 22.07.2008, Hamzaoğlu 5268 & Aksoy (Erciyes Hb.); B7 Erzincan: Erzincan-Tercan arası, 35. km, 1200 m, 24.08.2002, B.Öztürk (EGE-38807); Erzincan: Sipikor Dağı, Kolçekmez geçidi civarı, c. 2000 m, 18.07.2007, Hamzaoğlu 4913, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B8 Erzincan: Tercan-Aşkale arası, 16. km, 1600 m, 10.07.1979, B.Çubukçu, E.Tuzlacı & M.Saraçoğlu (ISTE-42598); Erzurum: Erzurum-Pasinler arası, 14. km, 2000 m, 28.07.1966, P.H.Davis 47446 (ISTO); Erzurum: Çat-Erzurum arası, 40. km, 2000 m, 27.07.1966, P.H.Davis 47415 (ISTO); Erzurum: Çat, Kavurmacılar köyü-Aşkale arası, c. 2000-2150 m, 17.07.2007, Hamzaoğlu 4877 & Aksoy (Erciyes Hb.); B9 Bitlis: Adilcevaz-Ahlat arası, Orman mevki, 1674 m, 06.07.2007, Hamzaoğlu 4756, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B10 Ağrı: Doğubayazıt, İshak Paşa Sarayı civarı, 1950 m, 30.07.2007, Hamzaoğlu 4992, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); C5 Niğde: Ulukışla, Darboğaz kasabası üstü, c. 1800 m, 17.07.2007, Budak 2174, Hamzaoğlu & Aksoy (Erciyes Hb.); C6 Kahramanmaraş: Kazıma bağları mevkii, 960 m, 07.07.2007, Hamzaoğlu 4759, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.).
Türkiye Florası’nda alttür olarak verilen araxinum örneklerinin geçişli karakterlere sahip olduğu ve armenium örnekleri ile aynı yayılış alanında bulunduğu göz önüne alınarak varyete olarak değerlendirilmesine karar verilmiştir (Davis & Kupicha, 1975). Ayrıca yapılan toplamalar ve incelemeler sonucu Bolucan’dan (Sivas, Zara) tanımlanan Helichrysum sivasicum’un var. armenium’a (Hamzaoğlu 4335, Aksoy & Budak) ve Ardanuç’tan (Artvin) tanımlanan H. artvinense’nin var. araxinum’a ait (Hamzaoğlu 4518, Aksoy & Budak;
61 Hamzaoğlu 4834 & Aksoy; Hamzaoğlu 4677, Aksoy & Budak) bir varyasyon olduğu tespit edilmiştir (Davis & Kupicha, 1975; Kit Tan & Yıldız, 1988).
Şekil 22. Helichrysum armenium var. araxinum A- Habit (Hamzaoğlu 5178 & Aksoy), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
62 Şekil 23. Helichrysum armenium var. armenium (■) ve H. armenium var. araxinum (□) taksonlarının Türkiye’deki yayılışı.
17. Helichrysum goulandriorum Georgiadou
[Ann. Mus. Goulandris 5: 55 (1982)] (Şekil 24, 27).
Tip: [Türkiye C6 Kahramanmaraş] Syria borealis, in pinetis pr. Pontem “Dschihan Koepri” pr. Marasch, 610 m, 12.07.1865, Haussknecht s. n. (holotip: G-BOIS, foto.!; izotipler: P, W).
Bitki yarı çalımsı, yoğun veya bazen seyrek yünsü-tomentoz tüylü. Gövdeler yüzeyden yüksekteki gevşek odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik, (20-)30-55(-65) cm, beyazımsı yeşil. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, 6-8 mm çapında. Taban yaprakları linear-oblanseolat veya spatulat, 18-80 × 5-15 mm, üst ve alt yeşilimsi beyaz, kenar yassı, 1- damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat veya spatulat, dağınık. Çiçek durumu gevşek bileşik korimbos, 2-8 cm eninde, bazen dallanmış ayrık kümeli, (6-)15-35(-50)-kapitulumlu; pedenkıllar 2-8 mm. Kapitulumlar ters piramidal, 6-9 × 6-9 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 8-10-serili, 46-78 adet, düzenli, sıkı dizilişli, konkav, sarı, uç küt; ortadakiler oblanseolat, 1.2- 1.7 mm eninde. Çiçekler 28-46 adet. Aken 1-1.4 mm. Pappus 4.5-5 mm. Ç. 7. Pinus ormanı açıklığı, taşlı yerler, 610-1450 m.
Genel yayılışı: Endemik.
63 Türkiye’deki yayılışı: Kahramanmaraş.
Görülmüş örnekler: Türkiye – C6 Kahramanmaraş: Kazımabağları mevkii, 915 m, 07.07.2007, Hamzaoğlu 4761, Aksoy & Budak (Erciyes Hb., Bozok Hb.); Ahır Dağı, Yalnızardıç mevkii, 1450 m, 27.07.1992, Z.Aytaç & H.Duman 5550 (GAZI).
Şekil 24. Helichrysum goulandriorum A- Habit (Hamzaoğlu 4761, Aksoy & Budak), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
64 18. Helichrysum arenarium (L.) Moench
[Meth. 575 (1794)] subsp. aucheri (Boiss.) P.H.Davis & Kupicha
[Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 33: 239 (1974)] (Şekil 25, 27).
Lektotip (Georgiadou & Rechinger, 1980): [Iran] Persia, Aucher-Eloy 4789 (G; izolektotipler: G-BOIS, foto.!, BM, K, W).
≡ Gnaphalium arenarium L., Sp. Pl. 854 (1753).
≡ H. aucheri Boiss., Diagn. ser. 1(11): 28 (1849).
= H. arenarium (L.) Moench subsp. erzincanicum P.H.Davis & Kupicha, Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 33: 240 (1974).
Bitki öbeksi, yoğun tomentoz tüylü. Gövdeler yüzeydeki öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik-eğik tırmanışlı, (5-)8-17(-21) cm, beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, 3-6 mm çapında, beyazımsı. Taban yaprakları oblanseolat- spatulat, 5-35 × 2-8 mm, üst ve alt beyazımsı, kenar yassı veya undulat, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat, 1-5 mm eninde, dağınık. Çiçek durumu genellikle gevşek bileşik korimbos, 1.5-5 cm eninde, dallanmamış, (3-)7-15(-25)-kapitulumlu; pedenkıllar 2-8 mm. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 6-8 × 6-9 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 6-7-serili, 40-52 adet, genellikle düzensiz, gevşek dizilişli, konkav veya bazen hafif cucullat, sarı, uç küt; ortadakiler obovat, 1.8-3 mm eninde. Çiçekler 40-48 adet. Aken 1.2-1.5 mm. Pappus 3.5-4 mm. Ç. 6-8. Kireçli topraklar, taşlı alanlar, bozkırlar, 640-2200.
Genel yayılışı: Irak, İran’ın kuzeybatısı ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Orta, Güney ve Doğu Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – A4 Ankara: Kırıkkale, Irmak-Kalecik arası, 10. km, 640-750 m, 18.07.1993, H.Şağban, A.Kahraman & A.Dönmez 3543 (GAZI); A8 Bayburt: Bayburt- Aşkale arası, Kop Dağı, 2000 m, 24.07.2010, Hamzaoğlu 5914, Budak & M.Koç (Erciyes Hb.); Erzurum: Kabaktepe köyü, Tortum Dağı, 2670-2850 m, 09.07.1977, A.Tatlı 5672 (KNYA); B4 Ankara: Şereflikoçhisar civarı, 1175 m, 18.07.2007, Budak 2190 (Erciyes Hb.); B5 Yozgat: Şefaatli güneyi, 930-950 m, 14.06.2002, Budak 911 (Bozok Hb.); Kayseri; Bakır
65 Dağ, Kisge, c. 1400 m, P.H.Davis & R.Çetik 19293 (ANK); Kayseri: Pınarbaşı, Yarhisar- Uzunpınar arası, 4. km, 1730 m, 12.07.2008, Hamzaoğlu 5205 & Aksoy (Erciyes Hb.); Kırşehir: Mucur yakınları. 1100 m, 18.07.2007, Budak 2184 (Erciyes Hb.); Nevşehir: Çavuşin, Mezarlık mevki, 1030 m, 21.06.1989, M.Vural 5315 ve ark. (GAZI); Nevşehir: Zelve, Akdağ, 1250-1270 m, 19.06.1989, M.Vural 5271 ve ark. (GAZI); Nevşehir: Göreme, Toprak Tepe çevresi, 980 m, 22.06.1989, M. Vural 5377ve ark. (GAZI); B6 Sivas: Hafik-Zara arası, 12. km, Tödürge Gölü kenarındaki tepeler, 1320 m, 08.07.1979, B.Çubukçu, E.Tuzlacı & M.Saraçoğlu (ISTE-42532); Sivas: Kangal, Gürün yol ayrımı, 1605 m, 17.07.2010, Hamzaoğlu 5886 (Erciyes Hb.); B7 Erzincan: Akdağ, c. 1520 m, 26.06.1934, Balls & Gourlay (ANK); Erzincan: Erzincan-Kelkit arası, 20. km, 1700 m, 25.08.2002, B.Öztürk (EGE-38801); Erzincan: Tercan, Kozören köyü yakınları, 1550 m, 04.07.2007, Hamzaoğlu 4719 & Aksoy (Erciyes Hb.); Erzurum: Nenehatun köyü civarı, 2005 m, 13.07.2009, M.Koç 613, Hamzaoğlu & Budak (Erciyes Hb.); Malatya: Elazığ-Malatya arası, 5. km, 1000 m, 31.07.1978, A.Baytop, E.Tuzlacı & K.Alpınar (ISTE-41390); B8 Erzincan: Keşiş Dağı, Cimin, c. 1700 m, 26.07.1957, P.H.Davis & Hedge 31678 (ANK); Erzincan: Erzincan-Tercan arası, Tercan çıkışları, 1400 m, 10.07.1979, B.Çubukçu, E.Tuzlacı & M.Saraçoğlu (ISTE- 42589); C4 Antalya: Gündoğmuş, Eğrigöl, 2000-2100 m, 10.06.1992, R.İlarslan & H.Dural 3253 (ANK); Konya: Seydişehir, Kalafat Tepe, c. 1450 m, 10.06.1982, S.Çetin 1428 (ANK); Konya: Seydişehir-Gölyüzü köyü arası, Tavuktepe, c. 1200 m, 18.06.1980, H.Ocakverdi 2477 (KNYA); Konya: Karapınar, Karacadağ, Kuyucak yaylası, 1600 m, 24.06.1982, H.Dural 1226 (KNYA); C5 Adana: Karsantı, Şamadan bölgesi, Deveçöküğü mevkii, 1770 m, 26.07.1979, E.Tuzlacı & M.Saraçoğlu (ISTE- 43291).
66 Şekil 25. Helichrysum arenarium subsp. aucheri A- Habit (Budak 2190), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
67 19. Helichrysum rubicundum (K.Koch) Bornm.
[Bull. Herb. Boissier Ser. 2(7): 34 (1907)] (Şekil 26, 27).
Tip: Armenia.
≡ Antennaria rubicunda K.Koch, Linnaea 17: 49 (1843).
≡ H. undulatum Ledeb. subsp. rubicundum (K.Koch) Takht., Takht. & Federov, Fl. Erevana 283 (1972).
≡ H. arenarium (L.) Moench subsp. rubicundum (K.Koch) P.H.Davis & Kupicha, Notes Roy. Bot. Gard. Edinburgh 33: 239 (1974).
= H. undulatum Ledeb., Fl. Ross. 2: 606 (1845).
= H. arenarium (L.) Moench var. plinthocalyx K.Koch, Linnaea 24: 348 (1851).
= H. arenarium (L.) Moench var. rosea Trautv., Acta Horti Petrop. 1: 23 (1871).
Bitki otsu veya öbeksi, yoğun veya seyrek tomentoz tüylü. Gövdeler genellikle yüzeydeki gevşek veya bazen öbek yapmış odunsu sürgünlerden çıkar, dallanmamış, dik veya nadiren eğik tırmanışlı, (8-)20-45(-60) cm, yeşilimsi veya beyazımsı. Kısır sürgün tomurcukları belirgin şişkin, (5-)6-8 mm çapında, beyazımsı. Taban yaprakları linear-oblanseolat veya oblanseolat-spatulat, 8-90 × 3-8 mm, üst ve alt yeşilimsi veya beyazımsı, kenar yassı veya undulat, 1-damarlı. Gövde yaprakları linear-oblanseolat, 1-5 mm eninde, dağınık. Çiçek durumu genellikle sıkı bileşik korimbos, 1.5-8 cm eninde, bazen dallanmış ayrık kümeli, (4- )15-55(-80)-kapitulumlu; pedenkıllar 2-8 mm. Kapitulumlar yuvarlağımsı, 4-6 × 5-7 mm, tüm çiçekler erdişi. Fillariler 6-7-serili, 40-56 adet, düzenli, genellikle sıkı veya bazen gevşek dizilişli, güçlü cucullat, sarı, turuncu veya kremsi beyaz, uç küt; ortadakiler obovat, 1.2-1.8 mm eninde. Çiçekler 34-48 adet. Aken 0.9-1.2 mm. Pappus 2.5-3.5 mm. Ç. 6-8. Kireçli topraklar, taşlı alanlar, bozkırlar, 800-3200.
Genel yayılışı: İran’ın kuzeybatısı, Kafkasya ve Türkiye.
Türkiye’deki yayılışı: Doğu Anadolu.
Görülmüş örnekler: Türkiye – A8 Erzurum: Erzurum-Oltu arası, 26. km, geçidin batısı, 2200 m, 29.07.1966, P.H.Davis 47546 (ISTO); Artvin: Yusufeli, Çeltikdüzü-Dokumacılar
68 köyleri arası, 820 m, 04.06.2008, Hamzaoğlu 5119 & Aksoy (Erciyes Hb.); A9 Kars: Kars- Selim arası, c. 1800 m, 06.07.1957, Davis & Hedge 30662 (ANK); Kars: Sarıkamış, Karakurt, Agep mevki, 1500-1650 m, 16.06.1979, O.Güneş 1132 (HUB-28210); Kars: Sarıkamış- Karakurt arası, 10. km, 2050 m, 15.07.1966, P.H.Davis 46509 (ISTO); Kars: Kağızman, Başköy, c. 1880 m, 05.07.1974, A.Yürül (EGE-27792); Kars: Sarıkamış-Horasan arası, 38-44 km, 1495 m, 29.07.2007, Hamzaoğlu 4984, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B6 Malatya: Kuluncak, Ciritbelen köyü civarı, 04.07.2008, Hamzaoğlu 5172 & Aksoy (Erciyes Hb.); B7 Elazığ: Fırat Üniv. Kampüsü, c. 1150 m, 02.07.1983, T.Ekim 7853 (GAZI); Erzincan: Erzincan-Kelkit arası, 20-25. km, geçit yakınları, 2050-2150 m, 18.07.2006, Hamzaoğlu 4304, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Erzincan: Erzincan’dan Kolçekmez geçidine çıkış, 1660 m, 18.07.2007, Hamzaoğlu 4914, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); B9 Van: Van-Erciş arası, 10. km, c. 1800 m, 25.06.1983, N.Adıgüzel 7700 (ANK); Van: Van-Erciş yolu, 18. km, 1750 m, 17.06.1981, A.Baytop, T.Baytop & A.Atilla (ISTE-46533); Van: Erciş-Muradiye arası, Van Gölü yakınları, 1990 m, 05.07.2007, Hamzaoğlu 4738, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Van: Başkale, İspiriz Dağ, c. 3200 m, 31.07.1954, P.H.Davis & Polunin 23773 (ANK); Erzurum: Horasan-Karaurgan arası, c. 1850 m, 07.07.1957, P.H.Davis & Hedge 30744 (ANK); aynı yer, 10. km, 1770 m, 05.07.2007, Hamzaoğlu 4725, Aksoy & Budak (Erciyes Hb., Bozok Hb.); Van: Gürpınar, Koşgiden köyü, Başet Dağı, Ö.Seçmen (EGE-18621); Van: Muradiye, Şelak civarı, c. 1900 m, 03.07.1986, Ö.Seçmen 3888 (EGE); Van: Gürpınar-Hoşap arası, 10. km, 1850 m, 10.06.1966, P.H.Davis 44678 (ISTO); B10 Kars: Aralık, 840 m, 07.06.1984, A.Tatlı 7554a (KNYA); Iğdır: Doğubayazıt, İshak Paşa Sarayı çevresi, 21.06.1998, M.Aydoğdu s.n. (GAZI); aynı yer, 1950 m, 30.07.2007, Hamzaoğlu 4995, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Iğdır: Iğdır-Doğubayazıt arası, 1460 m, 30.07.2007, Hamzaoğlu 4990, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.); Ağrı: Doğubayazıt-Iğdır arası, 30. km, 1480 m, 13.07.1979, A.Baytop ve ark., (ISTE-42823); Ağrı: Doğubayazıt, Tendürek geçidi, 2590 m, 29.07.2007, Budak 2215, Aksoy & Hamzaoğlu (Erciyes Hb.); Iğdır: Devlet Üretme Çiftliği (Aras vadisi), 800 m, 26.05.1966, P.H.Davis 43818 (ISTO); Iğdır: Tuzluca-Iğdır arası, 985 m, 30.07.2007, Hamzaoğlu 4986, Aksoy & Budak (Erciyes Hb.).
Helichrysum rubicundum’da bazen koyu kırmızı fillarilere sahip genç kapitulumlara rastlanır. Ancak bu tür yayılış alanı, tüm çiçeklerinin erdişi olması, uzamış ve şişkin kısır sürgün tomurcuklarına sahip olması ile H. sanguineum’dan kolayca ayrılır (Davis & Kupicha, 1975).
69 Şekil 26. Helichrysum rubicundum A- Habit (Hamzaoğlu 4984, Aksoy & Budak), B- Kapitulum, C- Fillariler (dıştan içe), D- Çiçek, E- Aken ve pappus.
70 Şekil 27. Helichrysum goulandriorum (▲), H. rubicundum (■) ve Helichrysum arenarium subsp. aucheri (●) taksonlarının Türkiye’deki yayılışı.
Bu çalışmada Türkiye’de 21 taksonla (19 tür ve (2 varyete) temsil edilen Helichrysum Mill. (Asteraceae) cinsinin morfolojiye dayalı taksonomik revizyonu yapılmıştır. Bu türlerden 9 adedi Türkiye için endemiktir. Taksonomik ayrımda polenlerin kullanımı ile ilgili çalışmalarda yapılmıştır (Ok, 2009, Aksoy et al., 2010). Bu çalışmaya konu olan Helichrysum taksonları polenlerinin temel morfolojik özellikleri açısından birbirine benzemektedir. Bununla beraber ışık ve taramalı elektron mikroskopları ile yapılan değerlendirmelere göre polen boyutları, spin boy ve taban genişlikleri, mikroperforat sayı ve çapları, bu taksonları birbirinden ayıracak önemli palinolojik farklardır.
Yapılan arazi çalışmaları ve Herbaryum ziyaretlerinde Helichrysum taksonları arasında melezlerinolabileceği gözlenmiştir. Bu melezlerin tam olarak taksonomik durumlarının yerinin belirlenebilmersi için moleküler düzeyde çalışmalar yapılması önerilmektedir.
71 KAYNAKLAR
Aksoy A., Ok D. & Pınar M.2010. “Pollen morphology of Turkey’s endemic
Helichrysum Mill. (Asteraceae) taxa. XIII OPTİMA Meeting, March 22-26,
2010Antalya-Türkiye.
Andenberg, A.A. 1991. Taxonomy and phylogeny of the tribe Gnaphalieae (Asteraceae). Opera Botanica 104: 1-195.
Bayer, R.J., Breitwieser, I., Ward, J. & Puttock, C. 2007. Tribe Gnaphalieae. – In: Kadereit, J.W. & Jeffrey, C. (vol. Eds) The Families and genera of vascular plants (Kubutzki, K. Series ed.), Vol. III, Flowering plants: Eudicots: Asterales. Springer, Berlin, Heidelberg, New York.
Baytop, T. 1994. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları: 578, Ankara.
Baytop, A. 1998. İngilizce-Türkçe Botanik Kılavuzu. İ.Ü. Basım Evi ve Film Merkezi, İstanbul.
Boissier, E. 1843–1859. Diagnoses Plantarum Orientalum Novarum, 2 Series (3 vols.). Genevae, Lipsiae et Parisiis.
Boissier, E. 1875a. Helichrysum L. – In: Boissier, E. (ed.) Flora Orientalis, 3. Basileae.
Boissier, E. 1875b. Helichrysum L. – In: Boissier, E. (ed.) Flora Orientalis, Supplementum. Genevae et Basileae.
Bornmüller, J.F.N. 1907. Bulletin de l'Herbier Boissier, Seri 2(7): 34.
Candolle, A.P., A. & C. de. 1824-1873. Prodromus Systematis Naturalis Regni Vegetabilis. Paris.
Clapham, A.R. 1976. Helichrysum Mill. – In: Tutin, T.G., Heywood, V.H.,. Burges, N.A., Moore, D.M., Valentine, D.H., Walters, S.M., Webb, D.A. Flora Europaea. 4: 128- 131. Cambridge University Press. Cambridge.
Davis, P.H. & Kupicha, F.K. 1975. Helichrysum Mill. – In: Davis, P.H. (ed.). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. 5: 80-97. Edinburgh University Press, Edinburgh.
72 Davis, P.H. 1953. Notes from the Royal Botanic Garden Edinburgh. 21: 131.
Davis, P.H. 1956. Notes from the Royal Botanic Garden Edinburgh. 22: 77.
Davis, P.H. 1974. Materials for a Flora of Turkey XXX: Compositae, I. Notes from the Royal Botanic Garden Edinburgh. 33: 239.
Davis, P.H. 1975. Materials for a Flora of Turkey XXXI: Compositae, II. Notes from the Royal Botanic Garden Edinburgh. 33: 430.
Davis, P.H., Mill, R.R. & Kit Tan. (eds.). 1988. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 10: 159-160. Edinburgh University Press, Edinburgh.
De Candolle, P. 1838. Prodromus Systematis Naturalis Regni Vegetabilis. 6: 183.
Ekim, T., Koyuncu, M., Vural, M., Duman, H., Aytaç, Z. ve Adıgüzel, N. 2000. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı. Türkiye Tabiatını Koruma Derneği ve Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi. Barışcan Ofset, Ankara.
Eren, Ö., Gökçeoğlu, M. & Parolly, G. 2004. The flora and vegetation of Bakırlı Dağı (Western Taurus Mts., Turkey), including annotations on critical taxa of the Taurus range. Willdenowia 34: 463-503.
Erik, S. 1983. Three new taxa from Anatolia. Notes from the Royal Botanic Garden Edinburgh. 40(3), 511-514.
Erik, S. 2000. Helichrysum L. – In: Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, K.H.C. (eds.). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 11. Edinburgh University Press, Edinburgh.
Feinbrun-Dothan, N. 1978. Helichrysum Mill. – In: Feinbrun-Dothan, N. (ed.) Flora Palaestina. 3: 312-313. The Israel Academy Sciences and Humanities, Jerusalem.
Gaertner, J. 1791. De Fructibus et Seminibus Plantarum. 2: 404.
Galbany-Casals, M., Garcia-Jacas, N., Susanna, A., Sáez, L. & Benedi, C. 2004. Phylogenetic relationships in the Mediterranean Helichrysum (Asteraceae, Gnaphalieae) based on nuclear rDNA ITS sequence data. Australian Systematic Botany 17 (3): 241-253.
73 Galbany-Casals, M., Llorenç, S., Benedi, C. & Jarvis, C.E. 2006a. Typification of names in Gnaphalium L. and Helichrysum Mill. (Asteraceae), and some taxonomic notes. Taxon 55(2): 489-501.
Galbany-Casals, M., Llorenç, S., Benedi, C. & Jarvis, C.E. 2006b. A Taxonomic revision of Helichrysum Sec. Stoechadina (Asteraceae, Gnaphalieae). Canadian Journal of Botany 84: 1203-1232.
Gemici, Y., Kit Tan, Yıldırım, H. & Gemici, M. 2008. Helichrysum yurterianum (Asteraceae, Inulae), a new species from NE Anatolia, Turkey. Ann. Bot. Fennici 45: 223-228.
Georgiadou, E. & Rechinger, K.H. 1980. Helichrysum Mill. –In Rechinger, K.H. (ed.). Flora Iranica, 145: 51-72. Akademische Druck- u. Verlegsanstalt, Graz, Austria.
Georgiadou, E. 1982. Annales Musei Goulandris; Contributiones ad Historiam Naturalem Graeciae et Regionis Mediterraneae, 5: 55. Kifisia, Athens.
Georgiadou, E. 1991. Helichrysum Mill.-In Strid, A. & Tan, K. (eds.), Mountain Flora of Greece, 2: 414-417. Edinburgh University Press, Edinburgh.
Georgiadou, E., Lack, H.W., Merxmuller, H., Rechinger, K.H. & Wagenitz, G. 1980. Compositae IV: Inuleae. – In: Rechinger, K.H. (ed.). Flora Iranica, 145. Akad. Druck-u. Verlagsanst., Graz.
Greuter, W., McNeill, J., Barrie, F.R., Burdet, H.-M., Demoulin, V., Filgueiras, T.S., Nicolson, D.H., Silva, P.C., Skog, J.E., Trehane, P., Turland, N.J. 2000. International Code of Botanical Nomenclature (St. Louis Code). Adopted by the Sixteenth International Botanical Congress St. Louis, Missouri, July-August 1999. Regnum Vegetabile 138.
Hilliard, O.M. & Burt, B.L. 1981. Some Generic concepts in Compositae-systematic concepts and nomenclatural impact. Taxon 54(1): 149-174.
Hilliard, O.M. & Burt, B.L. 1981a. Some generic concepts in Compositae-Gnaphaliinae. Botanical Journal of the Linnean Society 82 (3): 181-232.
74 Hilliard, O.M. & Burt, B.L. 1981b. Names in Gnaphalium, Xeranthemum and Helichrysum published between 1753 and 1800. Botanical Journal of the Linnean Society 82 (3): 232-265.
Hind, N., Strange, K. & Broome, J. 2007. 603. Helichrysum orientale (Compositae). The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens: 251-259. Blackwell Publ. Ltd., Oxford.
IUCN Species Survival Commission. 2001. IUCN red list categories and criteria. Approved by the 51st meeting of the IUCN Council, Version 3.1 Switzerland, Gland.
Kirpinikov, M.E. 1995. Helichrysum L. – In: Shishkin, B.K., Bobrov, E.G. (eds.). Flora of the U.S.S.R., 26: 801-908. Bishen Singh Mahendra Pal Singh & Koeltz Scientific Books, Dehra Dun.
Kit Tan & Yıldız, B. 1988. Helichrysum sivasicum sp. nov. Notes from the Royal Botanic Garden Edinburgh. 45(3): 447.
Koch, K.H.E. 1843. Linnaea; Ein Journal für die Botanik in ihrem ganzen Umfange, 17: 49.
Kosteletzky, V.F. 1833. Allgemeine Medizinisch-Pharmazeutische Flora, 2: 709.
Ledebour, C.F. 1845. Flora Rossica, 2: 605-606.
Linnaeus, C. 1753. Species Plantarum, 1: 853-854.
Linnaeus, C. 1755. Centauria Plantarum, 1: 27.
Moench, C. 1794. Methodus Plantas, 575.
Nábělek, F. 1925. Spisy Vydávané Přírodovĕdeckou Fakultou Masarykovy University, 52, 9. Publications de la Faculte des Sciences de l'Universite Masaryk.
Ok, D., 2009. “Türkiye Helichrysum Mill. (Asteraceae) Taksonlarının Polen Morfolojileri. Er. Ü. Fen Bilimleri Enst. Biyoloji ABD., Yüksek Lisans Tezi,Kayseri.
Parolly, G. & Eren, Ö. 2006. Contributions to the flora of Turkey, 1. Willdenowia 36: 823- 844.
75 Serdar, G.Ş., Seçmen, Ö, Öztürk, B. & Galnany-Casals, M. ????. Helichrysum unicapitatum (Asteraceae), a new species from Turkey. Ann. Bot. Fennici (baskıda).
Stearn, W.T. 1992. Botanical Latin. Fourth Edition. Portland, Oregon. Timber Press.
Sümbül, H., Göktürk, R.S. & Düşen, O.D. 2003. A new endemic species of Helichrysum Gaertn. (Asteraceae-Inuleae) from south Anatolia. Botanical Journal of the Linnean Society 141: 251-254.
Sweet, R. 1826. Sweet’s Hortus Britannicus, 223.
Tadesse, M. & Reilly, T. 1995. 17. A contribution to studies on Helichrysum (Compositae _ Gnaphalieae) – A revision of the species of North-East Tropical Africa. In D. J. N. Hind, C. Jeffrey and G.V. Pope (Editors). Advences in Compositae Systematics, pp.379-450, Royal Botany Garden, Kew, U.K.
Takhtajan, A.L. & Kirpicznikov, M.E. 1960. Botanicheskie Materialy Gerbariya Botanicheskogo Instituta Imeni V.L.Komarova Akademii Nauk S.S.S.R. Leningrad, 20:, 331. Leningrad [St. Petersburg].
Yıldız, B. 1988. Helichrysum kitianum sp. nov. Notes from the Royal Botanic Garden Edinburgh. 45(3): 445.
76