ENTATIECêNTAI ,• .• POL.ITI~I\~; EIL

• haya van someren-downer • nederlands identiteitsbesef • liberale volkspartij Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.Mr. B.M. Teldersstichting INHOUDSOPGAVE Redactie drs. J.A. Weggemans (voorzitter) Fatwa's, relativisme en mensenrechten J.J. van Aartsen dr. R. Braams P.B. Cliteur 127 prof.mr.dr. P.B. Cliteur dr. K. Groenveld drs. B.R.A. Gijzel Nederland en Europa drs. J.A. de Hoog A. Szàsz 129 drs. J.F. Hoogervorst mw ir. L.J. Kolft (eindredacteur) drs. H.H.J. Labohm Tot de volgende zomer!? T.P. Monkhorst H.A.L. van Hoof 131 prof. dr. U. Rosenthal prof.ir. J.J. Sterenberg mr.drs. S.E. van Tuij/1 van Seraos­ Haya van Someren-Downer kerken Vrouw voor Vrijheid en Democratie

Reóactieadres H. Wiegel 133 Koninginnegracht 5fil Pllu/ cliteu 2514 AE "s-Gravenhage telefoon: 070-3631948; fax: 070-3631951 Nederlands identiteitsbesef: Wenken voor het schrijven van artikelen voor Liberaal Reveil zijn op het redactie­ dynamisch en omstreden fenomeen adres verkrijgbaar S. W. Couwenberg 137 Abonnen-.tenadministratie Mevrouw M.P. Moene Nude 54c Meer aandacht voor de ondernemers 6702 ON Wageningen telefoon: 08370-27655 in het Midden- en Kleinbedrijf Giro 240200 t.n.v. "Stichting Liberaal Reveil" te Wageningen P.M. van Nieuwenhuyzen 150

De abonnementsprijs 16 nrs.) bedraagt f 55,00 per jaar. Voor jongeren onder de 27 jaar is de prijs f 30,-. Losse nummers f 9,50. Geen progressieve maar een Abonnementen worden automatisch verlengd, tenz1ï het abonnement voor 1 december b1ï de abonne­ liberale volkspartij is nodig mentenadministratie is opgezegd. M.H. K.lijnsma 155

Technische~: E. Bottinga-Lindhout "We hebben nog wel wat te kiezen, Dtuk: Roeland Druk 8 . V. maar het zijn andere dingen"

Advedentie>~ A.P. Visser en E.F. van Splunter 160 Advertentietarieven op aanvraag beschikbaar Bestuur Brandstofheffing kritisch mr. J.J. Nouwen (voorzitter) onder de loep genomen prof. dr. J.A.A. van Doorn H. Keuken en H.H.J. Labohm 166 drs. L.M.L.H.A. Hermans mw W.P. Hubert-Hage mr. H.E. Koning Boekbespreking drs. P.J.H.M. Lwïten (secretaris) drs. M. Rutte De biograaf als beeldhouwer? drs. J. W.A. M. Verlinden Enkele correcties G. Voerman 169

© De auteursrechten liggen bij de uitgever ISSN 0167-0883 U./Jel'flal Reveil nummer 4 1994 Fatwa's, relativisme en mensenrechten

De fatwa (doodvonnis) uitgeroepen over de gelegd begrijpen, maar dat is toch niet Bengaalse schrijfster Taslima Nasrin con­ meer relevant voor een moderne pluralis­ fronteert ons weer eens op harde wijze met tische samenleving. het feit dat mensenrechten, in de zin van Als tweede is er de beknotting van de wat daaronder in de Westerse wereld vrijheid van meningsuiting. Vnïheid van wordt verstaan, niet over de gehele wereld meningsuiting is een principe dat juist bete­ gemeengoed zijn. Het door de regering van kenis heeft voor impopulaire opvattingen. Bangladesh tegen haar uitgevaardigde ar­ Er zijn grenzen aan natuurlijk. Iemand die restatiebevel is een gotspe, in het b1ïzonder ten onrechte "brand" roept in een volle wanneer organisaties en groeperingen die schouwburg kan zich niet met een beroep fl'UI cliteur • beloningen hebben uitgeloofd voor het op de vrijheid van meningsuiting van ver­ doden van de schrijfster niet worden ver­ volging vrijwaren. Maar juist om het moge­ volgd. lijk te maken dat de Bijbel, de Koran, de grondwet en allerlei andere min of meer 7 Ten aanzien van de vele kanten aan deze heilige teksten worden bekritiseerd, is het zaak is het verstandig een paar onderschei­ principe van de vrijheid van meningsuiting dingen te maken. Allereerst is er het pro­ gemeengoed geworden. Vrijheid van me­ bleem van de strafbaarheid van godslas­ ningsuiting heeft namelijk vooral betekenis tering. In Bangladesh is dat kennelijk het wanneer het om heikele zaken gaat; wan­ 0 geval. Dat is een twijfelachtige zaak, want neer heilige principes in het geding zijn. De ware vrijheid van godsdienst en levensover­ vrijheid om te zeggen waar iedereen het tuiging zou met zich mee moeten brengen toch wel mee eens is, is in feite overbodig. dat men ook het recht heeft zich in nega­ Voltaire zei: ik ben het in alles wat u tieve zin uit te laten over een bepaalde schrijft met u oneens, maar ik zal ervoor ;s godsdienst. Het een is zelfs niet goed denk­ blijv_en strijden dat u het mag blijven zeg­ baar zonder het ander. De vrijheid van gen. Dat is de ware tolerantie die het recht godsdienst brengt met zich mee dat een op vrijheid van meningsuiting van ons christen mag zeggen dat de Koran een vraagt. verwerpe!Jïk boek is. Diezelfde vrijheid van Nergens op de wereld bestaat een vol­ 60 godsdienst brengt met zich mee dat een ledige, in de zin van onbeperkte, vrijheid moslim moet kunnen zeggen dat de Bijbel van godsdienst en levensuiting en nergens een verwerpe!Jïk boek is. En een overtuigd bestaat een volledige vrijheid van menings­ atheïst moet op basis van diezelfde vrij­ uiting. Ten aanzien van de vnïheid van heid van godsdienst en levensovertuiging godsdienst past Nederland bijvoorbeeld 166 (art. 6 van de Grondwet; art. 18 van de enige bescheidenheid, omdat wij nog Universele Verklaring van de Rechten van steeds een verbod van godslastering ken­ de Mens) kunnen zeggen dat zowel de nen (art. 247 Wetboek van Strafrecht). Op Koran als ook de Bijbel voor hem geen basis hiervan wordt weliswaar zelden een nastrevenswaardige normen bevat. Dat vervolging in gang gezet (het laatste be­ dergelijke uitingen door gelovigen als "las­ roemde proces is het Ezelproces tegen terlijk" worden ervaren en als strafwaardig Gerard Reve uit 1966) en de mogelijkheid 169 worden gezien kan men in het licht van de tot veroordeling bestaat alleen onder zeer intolerantie die met name de monothe ïs• stringente voorwaarden (het moet gaan om tische godsdiensten aan de dag hebben opzettelijk kwetsende uitingen), maar het

127 ~ Uber~~el Reveil nummer 4 1994 - bestaat nog wel en alleen dat al zou ons vindt hier een halt, ook het wijsgerig utilis­ tot terughoudendheid in ons commentaar me. Het utilisme is een bepaalde benade­ moeten brengen. Heel anders ligt dat met ring in de ethiek die uitgaat van de al­ het laatste aspect van de kwestie Nasrin gemene regel dat we het grootste geluk · dat ik aan zou willen snijden. voor het grootste aantal moeten realiseren. Als derde is er namelijk de kwestie dat In het algemeen is dat een zinnige theorie de overheid in landen die worden geken­ die overeenkomt met common sense. Het merkt door de grote invloed van fundamen­ zou echter tot onaanvaardbare resultaten talisme geen effectieve actie wordt onder­ kunnen voeren wanneer we het toepassen nomen tegen fanatici die oproepen tot de op de gevallen van Nasrin en Rushdie. Een dood van schrijvers als Nasrin en Rushdie. uti!J'st zou kunnen zeggen: "Wat maakt die Hier dient onze lankmoedigheid en welwil­ ene schrijver nu uit op het grote geheel? Er lende houding tegenover andere culturen staan handelsbelangen op het spel, het halt te houden. We stuiten hier op de gren­ welbevinden van grote groepen mensen. zen van zowel het cultuurrelativisme als Waarom dat in gevaar brengen met Prin­

het utilisme. zipienreiterei in zulke individuele en uit­ • · 8Zàsz• Het cultuurrelativisme is het standpunt zonderlijke gevallen?" Een typisch utilis­ dat er vanuit gaat dat elke cultuur haar tische houding zou ook de volgende zijn: eigen waarden en normen heeft en dat het "Waarom zouden we ons druk moeten geen pas geeft voor buitenstaanders van maken over twee individuen als er zoveel die cultuur om daarover een afwijzend ander onrecht op de wereld bestaat dat oordeel te formuleren. 's Lands wijs, kwantitatief veel vaker voorkomt en zeker 's lands eer. Wie zijn wij om hun normen af zo erg is (denk aan vrouwenmishande- te wijzen? Tot op zekere hoogte is dat een ling) ?". Daarop luidt het antwoord dat een te respecteren standpunt. In allerlei zaken minimale kern van waarden en normen niet als begrafenisrituelen, kleding, godsdien­ mag worden geschonden en dat wanneer stige rituelen is het een verstandig liberale die in het geding is een calculerende hou­ houding uit te gaan van het "'s lands wijs, ding niet meer zo voor de hand ligt. Utilis­ 's lands eer". Aan die houding zijn echter me kan, net als cultuurrelativisme, voor een grenzen te stellen, namel!ïk wanneer in een hoop zaken een betrouwbaar richtsnoer bepaald land ernstige inbreuken worden vormen, maar het heeft een grens. Die gepleegd op een minimale kern van univer­ grens is in gevallen als die van Nasrin be­ sele fundamentele waarden. Het is niet reikt. eenvoudig om in abstracta limitatief aan te geven wat tot die minimale kern behoort. Ik Het voorgaande heeft een belangrijke prak· neig ertoe vrijheid van meningsuiting, vrij­ tische consequentie: dat ook de Nederland· heid van godsdienst en levensovertuiging, se overheid zich niet terughoudend mag het principe van gelijke behandeling daartoe opstellen in het veroordelen van fundamen· te rekenen, evenals respect voor lichamelij­ talistische prakt1ïken als waarvan hier spra· ke integriteit (en op grond daarvan een ke is. In het diplomatieke verkeer moet een afwijzing van het toebrengen van ver­ krachtige verwerping plaatsvinden van de minkingen zoals vrouwenbesnijdenis) en het abjecte praktijken van het islamitisch en menselijk leven (en op grond daarvan een ander fundamentalisme, zelfs wanneer dat afwijzing van het oproepen tot moord op onze handelsbelangen of andere belangen individuen). Men heeft deze rechten in zou schaden. allerlei naoorlogse codificaties en mensen­ rechtenverklaringen wel in verband ge­ bracht met een respect voor de menselijke • prof.mr.dr. P.B. Cliteur is universitair waardigheid. Wanneer deze in het geding is hoofddocent Encyclopedie van de rechts­ dient onze welwillende houding tegenover wetenschap Rijksuniversiteit Leiden, bJï• pluralisme en het cultuurrelativisme dus een zonder hoogleraar in de filosofie TU Delft grens te vinden. en redacteur van dit blad. Maar niet alleen het cultuurrelativisme

128 Libemal Reveil nummer 4 1994 Nederland en Europa

).

Nederlands Europapolitiek staat - terecht - • De veranderende positie van het ver­ in de belangstelling. De rapporten van de enigde Duitsland is een argument voor Atlantische Commissie en van de Advies­ een verdere verankering van Duitsland raad Vrede en Veiligheid hebben ertoe in West-Europa. Het politieke en institu­ bijgedragen dat er een discussie is ontstaan tionele vacuüm in Centraal-Europa kan over de oriëntatie van het toekomstige slechts worden opgelost door een uit­ beleid. Daarbij klinkt het besef door dat het breiding van de Unie naar het Oosten, veranderende Duitsland in Europa een cen­ maar die verbreding dreigt haar te ver­ trale plaats inneemt, niet alleen geografisch wateren - waarmee haar bindende rol maar ook politiek. Een beleidsdiscussie zou verdwijnen - als niet tegelijk ver­ 1. szisz' heeft alleen zin als alternatieven tegen el­ dieping zou plaatsvinden in het Westen. kaar worden afgewogen. Voor welke alter­ natieven staat Europal Naar mijn mening is Verdieping kan niet worden beperkt tot de fundamentele keus: te proberen de grote enkele technische en daarmee politiek pijn­ I veranderingen die zich in Europa aan het loze terreinen zoals het monetaire; zij heeft voltrekken zijn, te sturen door uitvoering en vergaande staatkundige en politieke gevol­ amendering van het Verdrag van gen. Lidstaten zullen die niet aanvaarden Maastricht, dan wel afwachten hoe die op grond van "technische", maar alleen op en veranderingen uitpakken. Wat dus niet kan, grond van politieke overwegingen, dat wil liet is een derde keus maken: alles houden zeggen de overweging dat het alternatief zoals het is. Daarvoor is te veel in bewe­ politiek nog bezwaarlijker gevolgen heeft. J­ ging. Twee gebieden zijn daarbij in het bijzonder is­ van belang. Het ene is de Frans-Duitse ver­ een Wil men de veranderingen sturen, dan moet houding. Het andere is de ontwikkeling in het uitgangspunt zijn het Verdrag van Centraal-Europa, Duitslands te verwachten Maastricht; niet omdat het ideaal zou zijn, betrokkenheid daarbij en de gevolgen daar­ e- maar omdat het er nu eenmaal is, moei­ van weer op de Frans-Duitse verhouding. zaam geratificeerd. Zelden is een Verdrag gesloten met zo vergaande implicaties, Frans-Duitse verhouding rak­ terwijl zo onduidelijk was wat beoogd werd 'Jnd- en waarom. Ik zie drie motieven voor dit De Frans-Duitse verhouding staat bij de 7 Verdrag. Europese integratie centraal. Het was de nen­ • Van de voltooide interne markt wordt wens om die verhouding verder te stabilise­ pra- pas volledig profijt getrokken, als naast ren die destijds leidde tot het Verdrag van een de andere belemmeringen op het onder­ Rome en onlangs tot dat van Maastricht. de linge verkeer ook de wisselkoersonze­ Of en hoe Maastricht wordt uitgevoerd, n kerheid wegvalt. Dat betekent een hangt ook weer af van die verhouding. dat gemeenschappelijke munt. Het is op Frans insisteren dat het mone­ 1en • Het monetaire beleid in Europa wordt taire aspect bij de Europese integratie zo'n gedomineerd door de Deutsche Bundes­ belangrijke rol speelt. De andere landen bank. Willen de andere EG-landen mo­ zouden vermoedelijk met een niet-ge i nsti­ netaire medezeggenschap, dan moet de tutionaliseerd D-mark-blok, waarin de Bun­ r besluitvorming worden overgeheveld desbank de toon blijft zetten en ieder land ltS- van het nationale naar het Europese zijn munt op zijn manier op de D-mark ij­ vlak. Dat betekent een gemeenschap­ oriënteert, niet zoveel moeite hebben. elft pelijk monetair beleid, gevoerd door een Maar Frankrijk insisteert op monetaire Europese Centrale Bank. medezeggenschap, wat impliceert één

129 ~ LibeTBal Reveil nummer 4 1994

munt en één centrale bank, en die kunnen hoeft geen volledige centralisatie te beteke­ weer niet in isolement. nen van het budgettaire beleid, maar moet Wat voor Frankrijk aantrekkelijk is - wel grotere zekerheid geven dan thans monetaire medezeggenschap - zou dat voor bestaat, dat de lidstaten de verplichtingen Duitsland niet moeten zijn. Maar Duitsland die zij op zich hebben genomen ook nako­ heeft zijn eigen motieven om een verder­ men. Een Politieke Unie wil ik niet omschrij­ gaande Europese integratie te wensen. Het ven, maar wel wijs ik op het Duitse betoog is bezig een arote mogendheid te worden. dat de geschiedenis geen voorbeelden kent Grote mogendheden worden bij tal van van één munt die niet op een zekere mate ontwikkelingen buiten hun grenzen betrok­ van politieke eenheid is gebaseerd. ken, vaak niet zozeer omdat zij het willen maar omdat hun bondgenoten - bijvoor­ beeld de Verenigde Staten - dat verwach­ ten. Voor Duitsland roept dit keer op keer volledige centralisatie problemen op, in en buiten eigen land. Een oplossing zou kunnen worden gevonden in budgettair beleid een Europees kader, in "verdieping". niet noodzakelijk Centraal-Europa

Deze omschrijving van "verdieping" komt In Centraal-Europa is een politiek en institu­ erop neer, dat landen alleen toe zullen tioneel vacuüm ontstaan. Dit dreigt te kunnen treden tot de EMU als zij in staat leiden tot instabiliteit. In dat geval zal zijn hun nu bestaande economische ver­ Duitsland er onvermijdelijk bij worden be­ dragsverplichtingen na te komen en bereid trokken, of het wil of niet. Een dergelijke zijn nieuwe politieke verdragsverplichtingen betrokkenheid zou een ontwrichtende wer­ aan te gaan. Aan te nemen is dat dit niet king kunnen hebben op de Europese Unie voor alle lidstaten het geval zal zijn, althans en in het bijzonder het Frans-Duitse even­ niet meteen. wicht verder kunnen verstoren. Ook in dat geval zou een oplossing kunnen worden Concentrische cirkels gezocht in Europees kader, maar dan in "verbreding". Europa heeft de keus naar Als verdieping plaats zal vinden, dan alleen Centraal-Europa stabiliteit te exporteren, of door een kopgroep. Andere lidstaten zullen vandaar instabiliteit te importeren. Maar, zich vooreerst beperken tot deelneming aan zoals gezegd, verbreding (naar het Oosten) de Europese Unie en de interne markt in zonder verdieping (in het Westen) dreigt te haar thans bestaande vorm. Daarbij kan leiden tot verwatering. eraan worden herinnerd dat het Verdrag in zijn huidige vorm deze tweedeling kent Verdieping voor landen die wel mee willen doen, maar niet kunnen en voor twee landen (Engeland Het zijn deze twee factoren, Duitslands en Denemarken) die misschien wel kunnen veranderende status en de noodzaak van maar niet willen. Alleen zijn de implicaties uitbreiding van de Europese Unie naar Cen­ niet erg doordacht in de hoop dat als puntje traal-Europa, die de politieke motieven bij paaltje komt, het er niet van zal komen h.a./. vsn 1, vormen voor verdieping. Verdieping bete­ of, indien wel, dat het maar vrij kort zal kent zowel uitvoering als amendering van duren. Dat zou een illusie kunnen blijken. het Verdrag van Maastricht. Amendering, Recente uitspraken in Duitsland, Frank· want er is grote twijfel (met name ook in rijk (Lamassoure) en het Verenigd Konink­ Duitsland) of één munt houdbaar is zonder rijk (Major) lijken erop te wijzen, dat men een echte Economische Unie en zonder iets zich daar met een Europa van concen­ wat als Politieke Unie kan worden aan­ trische cirkels steeds meer bezighoudt. geduid, en geen van beide maken nu deel Nederland zou daarmee voor de vraag kun· uit van het Verdrag. Een Economische Unie

130 ~ Liberaal Reveil nummer 4 1994

nen komen te staan, of het bereid is aan de machine gooit, dat een Europese een kopgroep deel te nemen en onder oplossing niet mogelijk is. Een EMU welke voorwaarden. Ook hier is een rele­ kunnen wij wellicht tegenhouden, maar vante vraag wat het alternatief zou zijn als de veranderingen niet. Alleen vinden die Nederland niet aan een kopgroep wil mee­ dan plaats buiten een ge ï nstitutionali­ ·jj­ werken. seerd Europees kader. lg lt • Een mogelijkheid is dat er geen kop­ Mijns inziens is geen van de alternatieven e groep komt, omdat alle lidstaten dan in Nederlands belang. Nederland zou dan maar tot de EMU worden toegelaten, of ook bereid moeten zijn om aan een kop­ zij aan de overeengekomen convergen­ groep mee te werken, mits zo geregeld dat tiecriteria voldoen of niet. De kans met onze belangen voldoende rekening hierop is met name aanwezig als Neder­ wordt gehouden, gebaseerd op een Euro­ land zelf ten aanzien van zijn overheids­ pees verdrag (en niet op een "contract" financiën niet aan die criteria voldoet. zonder verdragsstatus, zoals Lamassoure Op termijn zou dit de mislukking van de suggereert) en open voor allen die willen EMU betekenen. deelnemen en die dat ook kunnen. • Een andere mogelijkheid is dat Neder­ land er buiten staat. Dat kan gebeuren omdat - bij afwezigheid van Neder­ • prof.dr. A. Szàsz is oud-directeur van de landse medewerking - Frankrijk en Nederlandsche Bank en bijzonder hoog­ Duitsland de zaken onderling regelen. leraar Europese Studies aan de Universiteit Het is ook denkbaar dat Nederland, van Amsterdam. door niet mee te werken, zoveel zand in id 1en t ans Tot de volgende zomer 1?

3en Ien aan Hoe lang zullen wij ons de zomer van 1994 en de Noren, tegen alle internationale re­ herinneren? En dan niet vanwege de warm­ gels in, gewoon doorgaan met het jagen op te- en droogterecords, maar vanwege een walvissen. aantal gebeurtenissen en ontwikkelingen Terwijl wij horen dat er in Rwanda dui­ rin die er voor zorgden dat er, anders dan in zenden mensen sterven aan infectieziekten, ~ aar vele andere jaren, niet kon worden gespro­ lees ik dat er in Nederland een discussie land ken van "komkommertijd". ontstaat over de vraag of de wet over de en Rwanda, Bosnië, Haïti, paars of geen toegankelijkheid van het ziekenfonds, die 1es paars, asieltoerisme, afschrijven van werk­ het ex-PvdA-kamerlid Van Otterloo nog net untje lozen, Greenpeace en de walvisjacht door voor zijn vertrek uit de Tweede Kamer h.t.l. van hoof' \en de Noren en nog vele andere zaken maak­ aangenomen zag, ook moet gelden voor 11 ten dat er steeds weer nieuws was. mensen met wat meer eigen vermogen. En terwijl, ondanks de economisch ank­ Terwijl de meest afschuwelijke beelden van moeilijker tijden, miljoenen landgenoten op nk­ mensen die in warmte en droogte sterven vakantie z1jn in eigen land of elders, weten en van honger uit Rwanda tot ons komen, lees wij, daartoe opgeroepen door onder ande­ ik dat door de warmte in Nederland ver­ ren Erica Terpstra, met elkaar tijdens een schillende groentesoorten zo hard zijn ge­ TV-uitzending van drie uren ruim 41 miljoen kun- groeid, dat ze moeten worden doorgedraaid gulden bijeen te brengen.

131 ~ liberaal Reveil nummer 4 1994 - Een mooi resultaat natuurlijk! en in kritische reacties werden de termen "afschrijven" en "dumpen" van mensen En dat, terwijl de onderhandelaars van gebruikt. Inmiddels is er op meerdere plaat­ paars wekenlang bezig waren met een sen aangegeven dat deze keuze van het moeizame zoektocht naar mogelijkheden centraal bestuur van de arbeidsvoorziening om miliaenen te bezuinigen. Nederlanders (CBA) niet door iedereen wordt begrepen zijn altijd bereid in te leveren voor een goed en gesteund. En waarom niet, zal duidelijk doel. Ik haast mij om nadrukkelijk vast te geworden zijn door een uitzending van stellen dat de ellende in Rwanda niet te NOVA. In die uitzending werd een voor­ vergelijken is met de problemen in ons beeld van zo een voor de arbeidsvoorzie­ eigen land. Toch zou ie willen dat er ook ning "onbemiddelbare" getoond: een ionge, zoveel gevoel van urgentie was, waar het gezond uitziende man die tevreden, met gaat om onze eigen problemen. een biertie in de hand, vaststelde dat hij al lang werkloos was en dat ook wel zou Een onderwerp dat vóór de vakantie­ blijven want "wie gaat er nu voor die paar periode regelmatig aandacht kreeg, betrof tienties die ie met werken meer krijgt dan de problematiek rond de asielzoekers. De ie uitkering aan het werk?" De voorzitter hans W1 grote aantallen mensen die naar ons land van het CBA bevestigde dat het hier inder­ uitweken, bezorgden ons de nodige op­ daad ging om iemand die in de categorie vangproblemen. En fn die vakantieperiode van niet-bemiddelbaren thuis hoorde, want lees ie dan niet alleen dat het aantal asiel­ "betrokkene was duideliik niet gemotiveerd zoekers in Duitsland door de strengere tot werken ". toelatingsregels aanmerkelijk is gedaald, En toen moest ik weer denken aan de maar ook dat in ons land het fenomeen van ellende in Rwanda, en aan de discussie in "asieltoerisme" wordt gesignaleerd. Hoe de paarse-coalitie-onderhandelingen over de zou men toch op het idee komen dat een hoogte en de duur van de uitkeringen en asielaanvraag in Nederland een gratis va­ aan dat gevoel van urgentie met betrekking kantie betekent? tot de problemen in ons land en toen be­ greep ik dat wij inderdaad een heel aantrek­ Ruim aandacht was er deze zomer ook kelijk vakantieland voor asieltoeristen zijn. voor de mensen die al lang als werkloos stonden ingeschreven bij de regionale bu­ Blijft de vraag over, hoe dat na de zomer reaus voor de arbeidsvoorziening. Het lan­ verder zal gaan. Of we dan al die proble­ delijke bestuur van de arbeidsvoor­ men echt zullen gaan aanpakken? Of dat zieningsorganisatie had, een beetie in na­ wij wachten op de volgende zomer, die dan volging van hetgeen er hier en daar regio­ weer gewoon komkommertijd zal zijn? naal al gebeurde, besloten om de mensen die nu al iaren onder het bureau in de bak staan en waar verder toch niets mee ge­ * H.A.L. van Hoof is lid van de Tweede beurt, nu maar te kwalificeren als "onbe­ Kamer voor de VVD. middelbaar" en over te dragen aan de ge­ meentelijke sociale diensten. Op die wijze kwam het onderwerp in het nieuws

-

132 Liber.. ! Reveil nummer 4 1994 1 Haya van Someren-Downer rat- Vrouw voor Vrijheid en Democratie ng 1 ijk Op 25 mei 1994 werd in de Vergaderzaal de-Kamerlid, als voorzitter en penning­ van de Eerste Kamer der Staten-Generaal meester en als lid van de Eerste Kamer het eerste exen1plaar van de biografie toonde zij een tomeloze energie en betrok­ ge, over Haya van Someren-Downer• overhan­ kenheid. Zij had durf. En zij was dapper. digd aan de heer Wiegel. De heer Wiegel Persoonlijk heb ik Haya van Someren al hield daarna onderstaande toespraak. leren kennen in 1961. Beter gezegd: ik heb haar toen voor het eerst gezien en gehoord, Jar Haya van Someren wordt in het boek van in maart in hotel Hamdorff in Laren. Zij m Jan van Zanen beschreven als een warme sprak daar recht uit het hart, naar het hart •r vrouw met een geweldige uitstraling. Zo van de zaal. Over de omroep, over het I ".ns wieget• • fer- was het. Ik vind het dan ook een eer het onderwijs, over cultuur (haar specialismen). e eerste exemplaar van dit boek in ontvangst Over immateriële punten, die volop in de ·ant te mogen nemen, temidden van zovelen: schijnwerpers van de publiciteit stonden. 1erd Bart, Geert en Hermie van Someren, de Zij sprak zich uit tegen nivellering, vóór voorzitter van de Eerste Kamer, de VVD­ kwaliteit. Vóór het gymnasium, tegen de de fractievoorzitter van de Tweede Kamer, de Mammoetwet. Vóór eerlijke kansen: kin­ in huidige voorzitter van de VVD. Van vrien­ deren - uit welke gezinnen ook - moeten de ~r de den en kameraden van vroeger: de jaren kans krijgen uit zichzelf te halen wat in hen •n zestig en zeventig, toen we met elkaar - zit. Dat was Haya's credo. Diezelfde avond king met Haya als stralend middelpunt - een ben ik lid geworden van de JOVD. Door e- prachtige politieke tijd hebben meege­ Haya. •trek- maakt. ijn. Deze biografie is geen hagiografie: het In haar opvattingen over het onderwijs is boek voegt toe aan wat over de VVD van Haya van Someren altijd consistent ge­ 'er toen is geschreven, het schetst Haya's weest. Tegenover Cals (de Mammoetwet) re- betekenis op vreugdevolle en andere mo­ ook tegenover Van Kemenade (de Midden­ 'at menten, het beantwoordt vragen. Op som­ school). Consistent en met een juiste visie ~dan mige vragen geeft het geen antwoord. Ik sprak zij zich uit tegen pseudo-gelijkheid, vraag er begrip voor dat ik het ook niet op tegen massaliteit en tegen nivellering. alle punten eens ben met de schrijver. Ook op het gebied van de omroep Haya van Someren-Downer was ook een stond Haya van Someren voor haar over­ fe gecompliceerde vrouw. tuiging. Zij markeerde de positie van de VVD zelfs zo scherp, dat dit in 1 965 de val Haya van Someren was een vrouw met van het kabinet-Marijnen inluidde. De mo­ warmte, met een geweldige uitstraling. tie-Baeten was de tikkende tijdbom die het Strijdbaar, fel en bevlogen. Kwetsbaar, kabinet deed ontploffen. Zeker mede door gevoelig, verlegen. Ze was een echte Haya (gestimuleerd en gesteund door een Kreeft: een mengeling van kwetsbaarheid veelgelezen ochtendblad) zijn toen de me­ en strijdbaarheid. Zij bedreef politiek met ningsverschillen binnen de coalitie geësca­ verstand, maar vooral met haar hart: op leerd. Voor de VVD-bewindslieden was de haar gevoel, haar intuïtie, haar charisma. manoeuvreerruimte beperkt (zoals Van Haya van Someren had een groot Zanen beschrijft op bladzijde 48). Er werd plichtsbesef. Ze werkte met een grote in VVD-kring met vreugde gereageerd op discipline. Frits Korthals Altes heeft dit heel de principiële stellingname, die leidde tot goed geschetst in Kopstukken van de VVD. de val van het kabinet in februari 1965. Zij werkte zo in al haar functies: als Twee- Een vreugde die snel weg was na de komst

133 ~ Libemal Reveil nummer 4 1994

van het kabinet Cals/Vondeling. en ook onze achterban - was daar razend Bij deze ontwikkelingen uit 1965 maak over. Ik keek er wat anders tegenaan. ik twee kanttekeningen: Aantjes' aversie tegen de VVD leverde ons 1 . Er is sprake van een historische parallel juist extra stemmen uit AR-kring op. Het met 1989, toen de VVD het kabinet­ was, in de jaren zeventig, een gouden tijd Lubbers 11 ten val bracht. voor de VVD, zoals door Koole, Lucardie en 2. Ook doen de gebeurtenissen uit 1965 Voerman is beschreven in het boek dat is mij herinneren aan mijn eigen rol op verschenen bij het 40-jarig jubileum. cruciale momenten: in 1972 (de val van Het ledental groeide van 30.000 tot het kabinet Biesheuvel) en 1 980 (span­ 100.000. In zes jaar kwamen we van 16 ning in de VVD-top tijdens het kabinet­ op 28 zetels. Daarnaast werden ook de Van Agt). financiën van de partij op orde gebracht, Terugkijkend, voeg ik hieraan toe: er valt kwam vorming en scholing van de grond en een les te trekken uit de kortgeleden ver­ ook de inrichting van het Thorbeckehuis. schenen Formatiedagboeken van dr. Beel: Dat was Haya's verdienste. "Oui casse les verres, les paye". Campagnes opzetten voor de verkiezin­ Terugkerend tot de rol van Haya van gen deden we zelf: zonder dure bureaus, Someren, merk ik op dat dit alles niets want daar hadden we het geld niet voor. afdoet aan het feit dat de inhoud van haar Rudolf de Korte was onze campagneleider, visie op het verouderde, gesloten omroep­ Fred Oster werkte mee voor de tv-spots, bestel juist was. En intussen is bevestigd Ferry Hoogendijk voor de advertenties. Op door de technische en internationale ont­ één avond schreven we duizend nieuwe wikkelingen (zie de RTL's). leden in. Dat was feest op de Koninginne­ gracht. Met Leen van Vlaardingen, Magda van Everdingen, lrma Günther, Henriëtte van Aartsen en Mies van der Loo. En later politica in hart en nieren Wim van den Berg, Tineke Tangel, Hugo Dittmar. Wat een tijd, wat een sfeer. Het partijvoorzitterschap is een moei­ In 1 965 werd op 1 9 augustus Bart Jeroen lijke job, de moeilijkste in een partij. Im­ geboren. Drie jaar daarna - op 1 oktober mers, de partijvoorzitter moet als vertegen­ 1 968 - nam Haya van Someren afscheid woordiger van het hoofdbestuur naar de van de Tweede Kamer. Ik zat toen zelf in achterban het beleid uitdragen waarvoor de fractie en maakte van dichtbij mee hoe het primaat ligt bij de Tweede-Kamerfrac­ zij haar werk deed met hartstocht en met tie. De partijvoorzitter kan daardoor gemak­ inzet; hoe zij een politica was in hart en kelijk een kop van jut worden. nieren. Haya van Someren koos in 1968 Ook al ontstonden er tussen ons me­ voor meer tijd in haar gezin. Over jouw ningsverschillen over strategie en kwam moeder, Bart Jeroen, zegt dit meer dan een enkele keer de machtsvraag boven (de veel woorden. crisis rond het kabinet-Biesheuvel in 1972), dit deed niets af aan onze vriendschap. Het partijvoorzitterschap (part-time) kon Met elkaar en naast elkaar bleven we die wèl, vond Haya van Someren. Zij werd merkwaardige trojka (Haya, Harm van Riel voorzitter in het voorjaar van 1969. En wat en ik), met zo verschillende naturen en voor een voorzitter! Het was "de meest vaak onbedaarlijk plezier. geslaagde periode in haar carrière", schrijft Die trojka was niet uit elkaar te spelen. Frits Korthals Altes. En opgetekend uit de Ook al werd dat wel geprobeerd: mond van Van Riel schrijft Van Zanen over door druk op Haya en mij uit te oefenen "Haya's glorietijd". als Van Riel zich weer eens uiterst Het was de glorietijd van ons drieën: plastisch had uitgedrukt; de drie H's: Haya, Harm en ik. Aantjes gaf door kritiek op de koers in 1974 van een heel andere betekenis aan de drie H's enkele vooraanstaanden (Geertsema en ("halen, hebben en houden", red.). Haya- Vonhoff).

134 ~ Liberaal Reveil nummer 4 1994 d

>nS t jd een is

6

den ..

zin- ;, r. Ier, ;, Op Hans Wiegel ontvangt het eerste exemplaar van Haya uit handen van Jan van Zanen (foto: Theo Meijer) e le­ d a Fel en loyaal werd die kritiek weerlegd. n ret, voordat het werd ingediend, door de e Haya heeft mij toen altijd verdedigd. Zo indieners met onze Eerste-Kamerfractie ter deden wij dat. doorgesproken. Formeel hoefde dat ook 0 niet. Staatsrechtelijk hebben Tweede Ka­ In haar derde fase in de liberale politiek (lid mer en Eerste Kamer hun eigen verant­

I i- van de Eerste Kamer in 1974, in 1976 woordelijkheid. Dat betekende ook dat er fractievoorzitter) heeft Haya het heel zwaar vanuit de Tweede Kamer geen druk kon gehad, ik doel op de abortuswetgeving. In worden uitgeoefend op de leden van de maart 1974 (Van Zanen schrijft erover op Eerste Kamer. Dat was consequent en bladzijde 141) zei Haya het zo: "Vraag­ conform de afspraken. IC­ stukken van de abortus en de euthanasie Dus (en hiermee reageer ik op wat de nak- moeten niet in de partijpolitieke sfeer wor­ schrijver stelt op bladzijde 155) was ik - den getrokken". Dat was niet alleen haar, doelbewust - niet aanwezig op de tribune e- maar ook mijn opvatting én - in het boek bij de discussie in de Eerste Kamer op 16 n onderbelicht - de conclusie in de Partijraad: december 1976. Elke schijn van pressie (de bij een religieus en ethisch zo zwaar bela­ vermijdend. Haya had mij (en niet alleen 172), den vraagstuk moet ruimte worden gelaten mij) tevoren verteld hoe zij met dit vraag­ aan het individuele geweten. Onze Kamer­ stuk worstelde. Wij mochten geen druk op Iie leden zijn uitdrukkelijk vrij naar eigen in­ haar (en op wie anders ook) uitoefenen. Zij Aiel zicht en geweten hun standpunt te bepa­ moest zelf beslissen. Wat haar daarna, len. nadat het wetsontwerp was verworpen, is overkomen aan onverdraagzaamheid, aan 1len. Het kabinet-Den Uyl was in gebreke geble­ woede en haat, heeft haar politiek en per­ ven om wetgeving te initiëren. Met als soonlijk diep geraakt. =enen gevolg dat er drie initiatief-wetsvoorstellen Terugkijkend zeg ik: er zijn toen fouten kwamen: van CDA, PvdA en VVD. De gemaakt. PvdA (Lamberts/Roethof) en VVD (Geurt­ 1. Door de indieners, door de Tweede­ m sen/Veder) werden het eens. Het ontwerp Kamerfractie, door niet tevoren óók de a en werd met unanieme steun van de Tweede­ Eerste Kamer in het overleg te betrek­ Kamerfractie aanvaard. Het voorstel was ken.

135 · ~ Liberael Reveil nummer 4 1994 - 2. Door de Eerste-Kamerfractie, door tot onvermoeibaar. Op 25 april 1980 viel zij op op het laatste moment onduidelijkheid de jaarlijkse Algemene Vergadering in voor te laten bestaan over haar uiteindelijke Martin Bangemann. Frits Korthals Altes stellingname. beschrijft het. Hij en ik wisten het: het was Maar ik zeg erbij: Haya zal er tot het laat­ haar politieke testament. Die ene zin: "Libe­ ste moment mee geworsteld hebben. ralisme is iets om voor te vechten, zolang Er is toen nóg een fout gemaakt. Een je leeft". voor liberalen wezenlijke fout. De explosie van kritiek en intolerantie vanuit onze partij Op 6 november 1 980 overleed mijn vrouw richting Haya. Ze is er kapot van geweest. Jacqueline. Zes dagen later (Bart, ik ben die ochtend nog bij je moeder in het zieken­ Menselijkerwijs zou er in Haya van Same­ huis geweest, wij hebben afscheid geno­ rens drievoudige carrière (Tweede-Kamer­ men) overleed Haya. Een maand later Harm lid, partijvoorzitter, Eerste-Kamerlid) nog van Riel. Een tijd van immense droefheid. een vierde fase hebben kunnen komen: die van bewindsvrouwe. In 1963 was zij dicht Vandaag is er dit boek. Met die karakteri­ bij een staatssecretariaat geweest. Fractie­ stieke foto op de omslag. Haya: hand onder voorzitter Geertsema wilde haar toen niet de kin. Uiterlijk zo zelfverzekerd, van bin­ uit de fractie laten gaan. In 1977 was zij nen niet. Het is goed dat er een boek is ministerskandidate. We hebben er in mijn verschenen over deze bijzondere vrouw, kamer op het Binnenhof toen over gespro­ Haya van Someren-Downer, aan wie de ken. Het is gegaan zoals Jan van Zanen het VVD zoveel te danken heeft. En die voor s. w. i beschrijft: het kon niet. een aantal van ons zoveel heeft betekend. Strijdbaar én kwetsbaar. Ze was een feno­ In september waren er de eerste ernstige meen. Een fenomenale vrouw. symptomen van de ziekte waaraan zij drie .jaar later zou overlijden. Ze was bedroefd, • Jen ven Zenen, HeytJ. Heye ven Someren - Downer. Vrouw maar dapper. Met z'n tweeën bedachten voor Vrijheid en Democretie, uitgeverij Balans. 1994. we dat Aria Pais of Guus Zoutendijk goed op Onderwijs zou passen. Ik zie haar - na * * H. Wiegel, oud-VVD-fractievoorzitter, ons gesprek- nog mijn kamer uitgaan: wat oud-minister van Binnenlandse Zaken, oud­ een dappere vrouw! commissaris van de Koningin in Friesland en momenteel voorzitter van de Neder­ Dóór ging zij, zolang zij kon. Als lid van de landse zorgverzekeraars. Eerste Kamer; als steun en toeverlaat, bijvoorbeeld bij de discussie in de VVD hoe te handelen toen minister Andriessen af­ trad. Dóór ging zij ook in spreekbeurten,

..

136 Liberaal Reveil nummer 4 1994 tij op 1oor Nederlands identiteitsbesef:

was Libe­ dynamisch en omstreden mg fenomeen :>UW In eken- De confessionele mentaliteit der preciezen interculturele relaties en communicatie ~~rm en de vrijzinnig-liberale oriëntatie der rek­ rezen bezwaren. Hiermee zou men gevan­ \;d. kelijken drukken beide een wezenlijk aspect gen blijven in het verouderd geachte denk­ uit van onze identiteit en strijden voortdu­ schema van het eigene versus het andere. kri- rend om voorrang. Beide aspecten vullen elkaar aan en dienen elkaars excessen te Deze kritiek geeft een zeer eenzijdig beeld beteugelen en te corrigeren. Beide hebben van wat gemeenlijk met nationale identiteit zij ieder op eigen wijze bijgedragen tot de bedoeld wordt. Het gaat hierbij namelijk om ontwikkeling van een gemeenschappelijke het construeren van een nationaal zelfbesef e burgercultuur met confessionele en liberale dat uiteraard niet in statische zin, dus als 1.w. couwenberg• 10r accenten en een daarop gebaseerd iden­ iets definitiefs, maar als een dynamisch 1nd. titeitsbesef en tevens tot een eigen type begrip moet worden opgevat dat in voort­ eno- nationalisme. In de jaren negentig lijkt de durende ontwikkeling en discussie is. Na­ vrijzinnig-liberale oriëntatie opnieuw de tionale identiteit duidt uiteraard op culturele overhand te krijgen op het christelijk con­ integratie en homogeniteit. Als zodanig kan Vrouw fessionalisme; een omslag die het gevolg is zij worden omlijnd als een gevoel van lots­ van de sinds de jaren zestig doorzettende verbondenheid, een zich thuis voelen, dat individualisering en secularisering en de steunt op een reeks van factoren zoals een daarmee samenhangende ontzuiling van eigen taal, een gemeenschappelijk ervaren ~r, oud­ onze samenleving en politiek. De opmars verleden en daarin geworteld erfgoed, dat van de vrijzinnig-liberale oriëntatie gaat gecultiveerd wordt in geschiedwetenschap, 'nd tegelijk gepaard met een duidelijke reactie onderwijs, nationale monumenten en mu­ tegen de links-libertaire ontsporingen sinds sea en nationale gedenk- en feestdagen, de jaren zestig. een eigen omgangs-, politieke en rechtscul­ tuur, gemeenschappelijke instellingen, ge­ Nationale identiteit bron van woonten en symbolen, enz. integratie en rivaliteit Maar nationale identiteit is in een vrije samenleving uiteraard tevens inzet van Nationale identiteit is in ons land een tijd­ rivaliteit tussen verschillende stromingen en lang een omstreden begrip geweest. Het strevingen. Een interessante illustratie hier­ impliceert, zo werd gesteld, een homogeni­ van biedt de ontwikkeling van het Neder­ sering naar binnen en een afgrenzing naar landse identiteitsbesef. Dat die ontwikke­ buiten toe en bevordert zodoende een con­ ling nauwelijks inzet geweest is van poli­ tinu besef anders te zijn dan anderen en tieke controverse zoals het verkiezingspro­ dat kan makkelijk uitlopen op xenofobie en gramma 1 994-1 998 van de PvdA stelt, valt racisme. Probeert men hiermee ook niet moeilijk staande te houden zoals ik nader iets te omlijnen, wat niet te omlijnen valt zal toelichten. De Bataafse en de Franse vanwege de sociale dynamiek, zo werd in tijd gaven in ons land een beslissende stoot een kritische bespreking van een mijner aan het proces van natievorming. Sindsdien publicaties in de Volkskrant van 10 maart groeit hier een nationaal identiteitsbesef dat 1990 gesteld. Ook tegen het denken in steunt op factoren als juistgenoemd, maar

137 ~ Uberas/ Reveil nummer 4 1994

in de ontwikkeling daarvan zien we tevens ming. Geïnspireerd door het neo-calvinis­ een confrontatie tussen twee contras­ me van die tijd, stelt zij de liberale definitie terende en concurrerende mentaliteiten die van nationale identiteit en traditie ter dis­ we met een oud-Hollandse term kunnen cussie en accentueert zij daartegenover het aanduiden als de controverse tussen rekke­ traditioneel-christelijke (calvinistische) ka­ lijken en preciezen. Het is een controverse rakter der Nederlandse natie. Het negen­ die we ooi< in andere landen aantreffen, tiende-eeuwse liberalisme had overigens maar die in de ontwikkeling van het Neder­ zelf ook een protestantse achtergrond en landse identiteitsbesef een bijzondere rol kleur, maar veelal wel met een vrijzinnige gespeeld heeft en haar oorsprong vindt in inslag. De confrontatie tussen beide poli­ de godsdiensttwisten in onze Republiek der tiek-culturele oriëntaties ligt ten grondslag Verenigde Nederlanden. Zij duidt op een aan de godsdienstig-politieke antithese die mentaliteitsverschil dat ook in onze tijd nog de politieke verhoudingen sindsdien lange steeds valt waar te nemen. In de periode tijd heeft bepaald. Abraham Kuyper was van onze Republiek waren het de staatsge­ daarvan de architect en meest uitgesproken zinde regenten waartoe eminente mannen exponent. Hij ging daarbij tevens uit van als bijvoorbeeld Hugo de Groot, Oldenbar­ een exclusivistische opvatting van de Ne­ nevelt, P.C. Hooft en de gebroeders De derlandse natie, van vreemde smetten vrij, Witt behoorden, die belangrijke exponenten zoals ook het toenmalige volkslied "Wien waren van een rekkelijke mentaliteit. De Neerlands bloed door d'aderen vloeit" deed. calvinistische dominees met hun aanhang onder de militairen, de boerenbevolking en In het christelijk confessionalisme komt de het stedelijke proletariaat, golden daaren­ mentaliteit der preciezen opnieuw tot poli­ tegen als markante exponenten van het tieke en maatschappelijke gelding en krijgt precieze en orthodox-gezinde volksdeel. zij grote invloed op de ontwikkeling van onze nationale cultuur in de twintigste Confessionalisme versus vrijzinnig­ eeuw. Kenmerkend voor die mentaliteit is liberale oriëntatie een sterk belijdende, dogmatische, getui­ gende en moraliserende instelling. Onder De rekkelijke mentaliteit vindt sinds de invloed daarvan worden fundamentele negentiende eeuw haar expressie in een vraagstukken inzake de inrichting van de vrijzinnig-liberale oriëntatie die opkomt voor samenleving bij voorkeur opgevat als ge­ een ondogmatische, pragmatische en tole­ loofskwesties en niet primair als theore­ rante levenshouding en in de negentiende tische vraagstukken die een rationele aan­ 1 eeuw gestalte krijgt in een toonaangevende pak vergen • Vandaar dat men voor politie­ liberale burgercultuur. Het positieve van de ke en sociale theorievorming sterk aanleunt rekkelijke, vrijzinnig-liberale oriëntatie is dat tegen wat in het buitenland te dien aanzien zij noopt tot zelf-relativering en daarom wordt gepresteerd. ruimte biedt voor afwijkende opvattingen Een positief aspect van die mentaliteit en gedragingen. De keerzijde ervan is een is dat zij staat voor een overtuiging en daar zekere neiging tot slapheid en wankelmoe­ met kracht voor uit- en opkomt. Het verzet digheid in optreden en een zekere onver­ tijdens de Duitse bezetting steunde in be­ schilligheid voor wat anderen bezielt en langrijke mate op die mentaliteit. De keer­ drijft. Van die oriëntatie gaat gemeenlijk zijde ervan is dat zij zo in de ban raakt van ook een minder mobiliserende en inspire­ eigen gelijk dat zij geen andere opvattingen rende invloed uit dan van de gedrevenheid en gedragingen naast zich duldt en daar­ die confessionelen vaak kenmerkt. door makkelijk vervalt in intolerant gedrag, In de laatste decennia der negentiende benepen fatsoensrakkerij en morele arro­ eeuw wordt de vrijzinnig-liberale burgercul­ gantie. In reformatorische kring manifes­ tuur en het daarmee verbonden nationale teert die keerzijde zich ook in talrijke af­ besef waarin liberale waarden en deugden scheidingsbewegingen en kerksplitsingen. uiteraard centraal staan, geconfronteerd Confessionaiisme vindt lange tijd zijn met een christelijk-confessionele tegenstro- belangrijkste expressie in het christelijk

138 ~ Liberaal Reveil nummer 4 1994

confessionalisme. Maar daarnaast en daar­ nauwgezet werd toegezien. Wanneer het is­ tegenover manifesteert het confessio­ moraliserende opgestoken vingertje ken­ titie nalisme als mentaliteit zich ook veelvuldig merkend geacht wordt voor onze identi­ s- teit - de Engelse uitdrukking: Talking to . het in de socialistische beweging waarin do­ minees van stonde af aan een belangrijke someone like a Dutch uncle (iemand op :a- ,_ rol hebben gespeeld. In zijn eerder aange­ vaderlijke wijze de les lezen) refereert naar haalde werk legt de socioloog E. Zahn dat opgestoken vingertje - dan moet ook IS sterke nadruk op de doorwerking van het dat gerelativeerd worden in dier voege dat en reformatorische erfgoed in het Nederlandse dit kenmerk een typische erfenis is van de i ge socialisme en spreekt in dit verband zelfs precieze, confessionele mentaliteit. In de Jli­ 2 van een "calvinisme zonder God" . Die vrijzinnig-liberale traditie spelen moraliteit slag confessionele oriëntatie is ook in deze en ethiek uiteraard ook een belangrijke rol, ~ die beweging een bron van heftige botsingen maar dan wel binnen het kader van een nge en afscheidingsbewegingen geweest. open, ondogmatische levensbeschouwing ras Zoals we zullen zien, raakt zelfs een en tolerante levensstijl en dus wars van >roken radicale richting in de vrijzinnig-liberale morele drammerigheid. De hokjesgeest die 1an stroming die in de culturele revolte der in Nederland zo welig tiert, valt ook toe te Ne­ jaren zestig op de voorgrond treedt en schrijven aan de invloed van de confes­ n vrij, gestalte krijgt in een links-libertaire tegen­ sionele mentaliteit. Vi en stroming in de ban van die oriëntatie. Een " deed. bekende uiting van links geïnspireerd con­ Nationale identiteit gestempeld door fessionalisme sinds de jaren zestig is de innerlijke spanningen3 mt de t poli- behoefte landen met een verwerpelijk auto­ ritair of racistisch regime radicaal te isole­ De christelijk-confessionele en de vrijzinnig­ I krijgt ren en ieder die te dien aanzien anders liberale traditie drukten lange tijd in onder­ van denkt aan een schervengericht te onder­ linge wisselwerking en rivaliteit een sterk ;te werpen. Dit moest bijvoorbeeld W.F. Her­ stempel op de ontwikkeling van onze natio­ teit is mans ervaren, nadat hij om louter literaire nale identiteit. leder dezer tradities ging er getui­ redenen Zuid-Afrika tijdens de periode van lange tijd van uit dat zij de kern van de )nder de apartheid bezocht had. Als politiek eti­ natie vertegenwoordigde en als zodanig de ele ket pleegt confessionalisme niettemin ver­ maatstaf bood ter bepaling van de richting an de eenzelvigd te worden met christelijk con­ waarin de natie zich moest ontwikkelen. 1ls ge­ fessionalisme. Die maatstaf ontleende men aan de natio­ eore- Wanneer gesteld wordt dat tolerantie nale geschiedenis, in het bijzonder de Op­ ~Ie aan- tr politie­ een van de kenmerken is van de Neder­ stand waarin de essentie van onze natie aanleunt landse identiteit, dan moet dat inzoverre zich voor het eerst manifesteerde: voor het gerelativeerd worden dat we die tolerantie neo-calvinistisch geïnspireerde confes­ 1 aanzien primair te danken hebben aan onze vrijzin­ sionalisme was dit de strijd voor het refor­ !ntaliteit nig-liberale traditie van leven en laten leven matorische geloof; voor de liberalen was en dat zij ook meer om pragmatische dan dat de strijd voor burgerlijke vrijheid. 1g en daar principiële redenen in acht genomen wordt. In tegenstelling tot de christelijk-confes­ iet verzet De vrijzinnig-liberale tolerantie was lange sionele richting die uitgaat van de verschil­ Ie in be­ tijd overigens een tolerantie binnen het len in religie en levensovertuiging als crite­ Oe keer­ kader van een homogene liberale burgercul­ rium van maatschappelijke organisatie, legt raakt van ;>vattingen tuur met een scala van eigen waarden en de liberale oriëntatie het accent op wat deugden, zoals vrijheidszin, ordelijkheid, Nederlanders bindt, op bevordering van an daar- lt gedrag, redelijkheid, gematigdheid, zorgvuldigheid, nationale eendracht. Vandaar een voorkeur voorzichtigheid, arbeidzaamheid, plichtsbe­ voor organisaties op algemeen-Nederlandse ele arro­ sef, soberheid, doelmatigheid en burgerlijke llanifes­ grondslag, openstaand voor alle gezindten beleefdheid (met regels die gecodificeerd en vandaar aanvankelijk ook een kritische rijke af­ zijn in het bekende etiketteboek van A. llitsingen. reserve tegenover partijvorming, zijnde een Groskamp-Ten Have: Hoe hoort het eigen­ bron van verdeeldheid en conflict. ~ tijd zijn lijk?); deugden op de naleving waarvan In de periode van de liberale dominantie ristelijk ~ Liberset Reveil nummer 4 1994

gold nationaal als identiek aan liberaal en oorlog het Nederlandse Gesprek Centrum Nederlands identiteit als een bijstek liberale opgericht ter bevordering van een open identiteit. Zoals gezegd werd die liberale discussie over diepgewortelde scheidslijnen definitie van onze identiteit eind negen­ heen. Voorzover mij bekend een uniek tiende eeuw ter discussie gesteld. In de instituut in de wereld. Die verzuilingstradi­ twintigste eeuw raakt het liberalisme, ver­ tie heeft er tevens toe geleid dat er geen deeld en onzeker geworden over die eigen gemeenschappelijk beleefde visie op het identiteit, steeds meer in het defensief en eigen nationale verleden kon ontstaan. kan het niet langer de pretentie hooghou­ Protestanten, katholieken en liberalen koes­ den de kern van onze identiteit te belicha­ terden ieder hun eigen geschiedbeeld, hun men. De pacificatie van 1917, waarin het eigen historisch-nationaal bewustzijn met liberale streven naar nationale eendracht en als gevolg dat aan het nationale verleden verzoening zegeviert over liberale partijpoli­ geen gemeenschappelijke inspiratie en geen tiek, betekent het einde der liberale domi­ nationale eendracht ontleend konden wor­ nantie, althans op politiek terrein - in we­ den. tenschap, cultuur, handel en nijverheid blijft De christelijk-confessionele en liberale de liberale invloed groot - en het begin van traditie hebben in onderlinge wisselwerking de confessionele dominantie die tot medio mede bijgedragen tot onze internationale de jaren negentig zou duren en gestalte oriëntatie, die in onze buitenlandse politiek krijgt in een verzuilde maatschappijstruc­ tot uiting komt in bevordering van de inter­ tuur waarin de liberale positie tussen con­ nationale rechtsorde als doelstelling van die fessionalisme en socialisme betrekkelijk politiek en, in aansluiting hierop, in onze zwak was omdat zij zich in tegenstelling krachtig beleden steun aan de doelstellin­ tot confessionalisme en socialisme niet kon gen van de Verenigde Naties zoals ontwik­ verankeren in een duidelijk gemarkeerde kelingssamenwerking en mensenrechten­ eigen zuil. beleid. Die internationale oriëntatie zien we ook op andere terreinen. We zijn zoals W.F. Hermans eens opmerkte, in cultureel op­ zicht een land van importeurs: wat je van in verzuilde klimaat was ver haalt, is lekker. Nergens, aldus H. Pley, worden relatief zoveel buitenlandse wer­ discussie ongebruikelijk ken, in origineel of vertaling, verkocht als hier. Zonder zich iets van de eigen vader­ landse literaire traditie aan te trekken be­ Die verzuilde structuur resulteerde tevens gint elke generatie hier weer opnieuw on­ in een negatieve formulering en beleving der het aanroepen van bij voorkeur buiten­ 5 van wat ons als Nederlandse natie bindt, te landse coryfeeën . Die neiging aan te leu­ weten de erkenning van elkaar, ieder in zijn nen tegen buitenlandse voorbeelden en zich bijzondere eigen aard en het scheppen van daardoor te laten inspireren is trouwens al alle ruimte voor het beleven daarvan en dus door C. Busken Huet op velerlei terreinen een resolute afwijzing van iedere poging gesignaleerd in zijn bekende boek Het land wat ons bindt onder één nationale noemer van Rembrandt (1882). 4 te brengen . Nationaal besef bleef daardoor Dank zij de nationale eendracht die de beperkt tot het gezamenlijk cultiveren van Eerste Wereldoorlog tijdelijk doet ontstaan, onze religieus-culturele verscheidenheid en is de antithese tussen de christelijk-confes­ .. ons verzuilde omroepbestel gold in die sionele en vrijzinnig-liberale conceptie van verzuilingstraditie als een bij uitstek natio­ ons nationaal besef in zekere mate gerela­ nale omroep waarin iedere stroming van tiveerd en politiek hanteerbaar gemaakt voldoende gewicht het recht kreeg zich te door de introductie sinds 1 91 7 van een doen horen. Terwille van de vaderlandse pacificatiepolitiek die sindsdien tot een vrede was het in dit verzuilde klimaat ech­ nationale traditie is uitgegroeid. Die politiek ter niet gebruikelijk echt met elkaar in dis­ is mede te danken aan de pragmatische cussie te gaan. Als reactie hierop is na de wijze waarop de hoofdstroom van het

140 ~ Uberaal Reveil nummer 4 1994

christelijk confessionalisme - ARP, CHU en als reactie op de strakke seksuele moraal het politieke katholicisme - zich aangepast en fatsoensrakkerij van voorheen7 en op heeft aan veranderende omstandigheden allerlei en bestuurlijk gebied in een neiging als bleek dat principiële standpunten te gedragingen te gedogen die eigenlijk ver­ i- veel weerstand opriepen. boden zijn. De Nederlandse sociaal-democratie die De bekende Haagse advocaat G. Spong eind negentiende eeuw op de voorgrond noemde in NRC Handelsblad de overheid treedt, is lange tijd, mede door haar zelfge­ vanwege dit gedoogbeleid, uitgaande van es­ kozen isolement, als een Fremdkörper er­ een strikte toepassing van artikel 140 van In varen en behandeld ondanks zoals gezegd het Wetboek van Strafrecht en de recht­ de doorwerking daarin van de Hollandse spraak van de Hoge Raad te dien aanzien, t domineestraditie en pas nadat zij zich in zelfs de grootste criminele organisatie. dat gedoogbeleid ondersteunt zij im­ aen voldoende mate had aangepast aan de Door traditioneel burgerlijke aard van onze cul­ mers allerlei gedragingen die strekken tot of tuur, is zij daarvan deel gaan uitmaken, zij verband houden met het plegen van mis­ e het overwegend als oppositioneel element. drijven. Spong verwees in dit verband on­ .ing Als zodanig heeft zij die cultuur een meer der andere naar het officiële soft-drugsbe­ sociale oriëntatie gegeven, maar als een in leid - in het kader van de IRT-operatie fi­ iek principe anti-burgerlijke beweging in een nancierde de overheid zelfs een criminele ter­ oerburgerlijke samenleving bleef de positie organisatie die illegaal 25.000 ton hasj die van de sociaal-democratie lange tijd min of invoerde! - het gedoogbeleid inzake milieu­ meer een ambivalent karakter houden. Zij delicten en de prostitutie en de medewer­ n­ moest als het ware steeds uitwedstrijden king die de overheid via onze casino's ver­ vik- spelen voor een weinig welwillend burger­ leent aan het witwassen van crimineel lijk publiek. Dit verklaart ook haar kame­ vergaard vermogen. In Nederland wordt, 1- we leontisch gedrag, haar sterke hang naar zoals we inmiddels weten, heel veel crimi­ W.F. politieke retoriek en haar onzekerheid op neel verkregen geld witgewassen. Dat er momenten dat politieke macht binnen haar een verband bestaat tussen dit bewust )- 6 an bereik lag . gedogen van allerlei crimineel geachte han­ >ley, delingen en het nogal eens van over­ r- Accentverschuiving in links­ heidswege gehekelde proces van normver­ libertaire richting vaging in onze samenleving is een hypo­ als er- these die serieuze overweging verdient. ,e- In en door de culturele revolte der jaren Uit recent internationaal vergelijkend :>n­ zestig zijn christelijk-confessionele en vrij­ onderzoek onder leiding van de Tilburgse zinnig-liberale tradities een tijdlang in het socioloog R.A. de Moor naar normen en ten­ defensief gedrongen door een links-liber­ waarden in Europa8 blijkt dat ons land het Ie u­ taire tegenstroming die de rekkelijke oriën­ hoogste scoort als het gaat om morele 'zich tatie van de vrijzinnig-liberale traditie los­ tolerantie. Hoogste waarde lijkt hier te zijn IS al maakt uit haar traditioneel burgerlijke in­ iedereen te laten doen waar ie zin in heeft. 1en bedding en min of meer tot een absolute In ons omroepbestel is die accentverschui­ land waarde verheft. Onder invloed hiervan ving van vrijzinnig-liberaal naar links-liber­ krijgt onze identiteit een nieuw, links-liber­ tair het duidelijkst tot uiting gekomen bij de ~de tair accent. Die accentverschuiving uit zich VPRO. Deze omroep is sinds eind jaren taan, o.a. in een versnelde individualisering onzer zestig de meest uitgesproken exponent ,nfes­ samenleving, een steeds verdergaande geworden van die tegenstroming nadat de van cultivering van de persoonlijke levenssfeer oude vrijzinnig-liberale richting van die rela­ met o.a. als gevolg dat sinds 1971 volks­ omroep door een slim uitgevoerde machts­ kt tellingen vanwege hun inbreuk op de pri­ greep terzijde was geschoven. en n vacy in de taboesfeer raken, een alles­ moet-kunnen-mentaliteit, resulterend in een olitiek buitensporige rekkelijkheid, een "Um­ he wertung aller Werte" op seksueel gebied t

141 ~ Uberssl Reveil nummer 4 1994

Keerzijde nieuwe rekkelijkheid schappelijke factoren en wie daaraan twij­ felde en andere factoren wilde onderzoeken Die nieuwe rekkelijkheid heeft de Neder­ zoals bijvoorbeeld de criminoloog W. Buik­ landse samenleving vrijer, ruimdenkender huisen, werd de mond gesnoerd. Handha­ en meer egalitair gemaakt. Er kwam ruimte ving van orde en veiligheid werd als uiting voor allerlei vernieuwingsprocessen waar van een typisch rechtse mentaliteit veroor­ groeiende behoefte aan was. Maar zoals deeld en geridiculiseerd. Dat gold ook voor alles had die omslag ook haar keerzijde, alles wat afweek van het linkse gelijkheids­ zoals toenemende slordigheid en slon­ dogma zoals het signaleren van nationale zigheid in het openbare leven, vervuiling cultuurverschillen, verschillen in seksuele van het straatbeeld, allerlei uitingen van geaardheid tussen man en vrouw e.d. Na­ vandalisme, het vergoelijken of te weinig tionale identiteit werd in de ban gedaan als serieus nemen van criminaliteit en fraude verwerpelijke uiting van een nationalis­ als onmaatschappelijk gedrag, nonchalance tische, ja zelfs van een racistische gezind­ in menselijke relaties, e.d. Toen ik die keer­ heid. Het eigen nationale verleden gold niet zijde begin jaren tachtig signaleerde in een langer als relevant voor het hier en nu en boekje over de Nederlandse natie, werd vandaar dat onderwijs in de vaderlandse alleen al het signaleren hiervan in de toen­ geschiedenis van vóór 1 91 7 ook zonder malige linkse pers als uiting van een reac­ veel protest geschrapt werd. tionaire gezindheid gehekeld. De historie zit vol ironische wendingen. Dat zien we ook hier weer. De nieuwe links-libertaire rekkelijkheid van on­ links-libertaire stroming begrensde vrijheid en gelijkheid kreeg spoe­ dig de status toebedeeld van een absolute, legde discussie aan banden onaantastbare waarde die geen andere waarde naast zich kon dulden en vandaar dat alles wat de waarden van de nieuwe De publieke discussie is in de media jaren­ extreme rekkelijkheid ter discussie stelde lang aan banden gelegd door die links-liber­ door een links-libertaire intelligentsia zonder taire stroming. Ideeën die niet beantwoord­ pardon bestreden werd op een wijze die den aan de vooroordelen en voorkeuren van herinnerde aan de intolerantie waarmee die stroming, mochten niet geuit worden of voorheen christelijk-confessionele elites hun werden onmiddellijk zwart gemaakt en als normen en waarden beschermden. Alles het afwijkende opvattingen betrof over het wat afweek van de nieuwe links-libertaire vreemdelingen- en minderhedenbeleid voor­ orthodoxie werd als kwalijke rechtse af­ zien van het de mond snoerende etiket wijking verdoemd en tot taboe verklaard. racisme. De bekende Volkskrant journalist Een partij als DS'70 - een rechtse afsplit­ J. Blokker heeft hierop in zijn oratie De . sing van de PvdA - is daar in de jaren ze­ kroon en de mestvork ( 1992) bij de aan­ ventig het slachtoffer van geworden. In de vaarding van een bijzonder hoogleraarschap jaren tachtig uitte het links-geïnspireerde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam confessionalisme zich op markante wijze in onomwonden de aandacht gevestigd. De de publieke discussie rond de plaatsing van vrijheid en de onafhankelijkheid van de kruisraketten. Die werd daardoor spoedig journalist staan onder toenemende druk van een nieuwe bron van polarisatie en van maatschappelijke oordelen en vooroordelen, confessionele intolerantie, resulterend in van taboes die hij niet zelden zelf kiest of verkettering van voorstanders van die die hij zich vanwege een bepaalde sociale 9 plaatsing als kwalijke oorlogshitsers • controle ter redactie laat aanleunen. Zelf­ Wat niet deugde in de wereld was het censuur is in dit verband vermoedelijk een gevolg van verkeerde structuren en struc­ te groot woord, maar zelfregulering is ter tuurverandering was derhalve het middel bij redactie aan de orde van de dag. Aldus uitstek ter bestrijding van alle kwaad. Cri­ Blokker (p. 26). Zijn opvolger, de oud­ minaliteit werd herleid tot externe maat- hoofdredacteur van NRC Handelsblad

142 ~ Liberaal Reveil nummer 4 1994

W. Woltz heeft in zijn oratie Met de handen ouds toegelegd op het verwerken en ver­ n voor de ogen ( 1994) iets soortgelijks gesig­ zoenen van de grote Germaanse, Romaanse naleerd. Onder invloed van de Verlichtings­ en Angelsaksische culturen die ons omrin­ traditie is lange tijd gedacht dat het beper­ gen. In het licht hiervan is er geen reden ken van de publieke discussie door het tot grote beduchtheid voor juistgenoemde weren of ontkennen van ongewenst geach­ ontwikkelingen. Wel moeten we oppassen r te feiten of tendenties en het manipuleren dat onze traditionele internationale oriënta­ ;- van die discussie door taboevorming een tie niet ontaardt in nationale zel­ typisch rechtse gewoonte was. We weten fontkenning, een weg-met-ons-mentali- 11 nu wel beter. Het links denkende deel der teit . Die neiging heeft sinds de culturele natie kan er ook wat van . Evenals in Ame­ revolte der jaren zestig een nieuw accent Is rika hebben we hier jarenlang een zekere gekregen en heeft sindsdien jarenlang grote terreur gekend van politiek correct denken invloed gehad op het publieke debat over in de geest van de links-libertaire ort­ de migratieproblematiek en over de toe­ et hodoxie met zelfs een groot-inquisiteur in komst van onze Nederlandse identiteit in de persoon van Piet Grijs die met zijn ban­ Europees verband. vloeken ieder trof die het waagde anders te In het debat over de migratieproblema­ denken dan hij geoorloofd achtte. Politieke tiek zien we opnieuw een confrontatie tus­ etiketten als sen een links-geïnspireerd confessiona­ rechts en racistisch deden daarbij dienst als lisme en een vrijzinnig-liberale oriëntatie. monddoder en dooddoener. De eerderge­ Dit debat werd jarenlang aan banden ge­ noemde criminoloog Buikhuisen werd door legd door links-gemotiveerde taboes. Alleen Grijs zelfs gecriminaliseerd als "het verza­ al de vraag hoe onze Nederlandse identiteit 10 melpunt van het Nederlandse fascisme" • zich verhoudt tot die van de nieuwe et­ Deze criminoloog werd in ons land het nisch-culturele minderheden werd evenals bekendste slachtoffer van "trial by newspa­ pleidooien voor een consequent integratie­ per". In de journalistiek heeft dit alles ge­ beleid in de ban gedaan als uiting van n­ leid tot nieuwe uitingen van getuigenisjour­ nieuw cultureel racisme. Vanwege alle •er­ nalistiek en aantasting van het klassiek-libe­ taboes rond de migratieproblematiek was •rd­ rale beginsel van scheiding van berichtge­ een open discussie daarover jarenlang nau­ van ving en commentaar. welijks mogelijk. Dank zij de vrijzinnig-libe­ 'of rale interventies van VVD-leider F. Bolke­ Is Nationale identiteit en migratieproblematiek stein in dit debat is daar de laatste jaren 1et verandering in gekomen. Wel maakte het >or- Taboes rond migratieproblematiek Tweede-Kamerlid voor D66 L. Groenman De ontwikkeling van de Nederlandse iden­ zich daarover eind november 1993 in de IS t titeit wordt steeds meer geconfronteerd Tweede Kamer nog bezorgd. Zij vond dat met twee ingrijpende tendenties: de Euro­ journalisten eerst maar eens moesten wor­ pese eenwording en de internationale mi­ den geschoold door anti-discriminatie or­ ~hap gratiebeweging, waardoor ons land tegen ganisaties. Terecht werd dit in de Kamer wil en dank een immigratieland geworden geïnterpreteerd als een kwalijke voorkeur is. Hoe moeten we hierop reageren? Van­ voor zelfcensuur in de media. Democratie is ouds wordt Nederland als maritieme en niet voor bange mensen, zo is in dit ver­ : van koopmansnatie gekenmerkt door een inter­ band terecht opgemerkt. elen, nationale oriëntatie. Dit heeft ertoe geleid Die politieke bangheid, dit gebrek aan of dat we van alles en nog wat importeren uit democratisch zelfvertrouwen uitte zich ook ale andere landen en dat dan mengen tot iets in de paniekreacties tegen het rechts-radi­ lf­ eigens. Dit kenmerkt ook onze literaire cale protest van kwalitatief onbeduidende een traditie. Dit vermengen van en bemiddelen politieke partijen in de marge onzer politiek, ter tussen verschillende culturen past geheel in evenals in de jarenlang gekoesterde brede de Hollandse koopmanstraditie. Nederland overeenstemming om het vreemdelingen­ is ook in cultureel opzicht een typisch tran­ en minderhedenbeleid buiten de verkie­ sito-land. In Europa hebben we ons van- zingsstrijd te houden, een bangelijk streven

143 I t I .

~ liberaal Reveil nummer 4 1994

dat, zoals te verwachten viel, niet is gelukt. directeur van de Nationale Woningraad die En terecht. Het gaat hier immers om een daarbij onder andere wees op de bejaarden­ belangrijk onderdeel van het overheidsbe­ huisvesting. De Nationale Woningraad heeft leid dat in brede lagen van de bevolking in al in 1 990 gepleit voor de mogelijkheid van hevige mate leeft en ter discussie staat. selectie naar wooncultuur. Waarom zouden we in een democratie die de vrijheid van meningsuiting en van dis­ Racisme-bestrijding als voorbeeld van links cussie koestert, niet mogen twisten over confessionalisme de argumenten pro en contra het gevoerde Ook het anti-apartheidsactivisme van de en te voeren overheidsbeleid te dien aan­ afgelopen jaren, gericht op volledige isole­ zien? Waarom de migratieproblematiek als ring van Zuid-Afrika vanwege de daar heer­ electoraal strijdpunt overlaten aan extreem­ sende apartheidspolitiek, is een typisch rechtse partijen? Loert hier echter niet het voorbeeld van links geïnspireerd confes­ gevaar van demagogie, zo plegen tegen­ sionalisme evenals de links-georiënteerde standers op te werpen. Maar als men dat bestrijding van racisme hier te lande. In risico niet wil lopen, rest niets anders dan beide gevallen manifesteert zich ook de democratische procedures als verkiezingen eerder gesignaleerde keerzijde van confes­ 0 af te schaffen. Want het gevaar van dema­ sionalisme: politieke intolerantie, morele gogie dreigt bij alles wat tot inzet van ver­ arrogantie en benepen fatsoensrakkerij kiezingsstrijd gemaakt wordt, omdat het tegen ieder die het waagt anders te denken controversieel is en appelleert aan men­ dan het linkse confessionalisme oirbaar 13 selijke sentimenten. De grote socioloog acht • Max Weber heeft al in 1 91 8 erop gewezen Van het denigrerende etiket racisme is dat de politieke strijd na de invoering van jarenlang misbruik gemaakt om degenen die het algemeen kiesrecht een veel demagogi­ andere ideeën over het vreemdelingen- en 1 2 scher karakter zou krijgen • minderhedenbeleid hadden de mond te Een van de laatste taboes rond het snoeren en te dwingen zich te conformeren minderhedenbeleid is de kwestie van het aan de tot politieke confessie verheven spreidings- of plaatsingsbeleid, het spreiden zienswijze van de toen heersende opvattin­ van allochtone huurders over verschillende gen over dat beleid. Racisme-bestrijding wijken. Maar ook dit taboe wordt niet lan­ ontaardt op die manier in haar tegendeel. ger ontzien, zoals in 1993 bleek toen de Zij wordt zelf een uiting van intolerant directeur van een Tilburgse woningbouw­ gedrag. Bestrijding van racisme boet aan corporatie openlijk erkende dat zijn cor­ geloofwaardigheid in als zij zo opportunis­ poratie een dergelijk spreidingsbeleid voer­ tisch gehanteerd wordt als tot nu toe vaak 14 de om spanningen en verloedering van is gedaan . wijken te voorkomen. Als een buurt te snel Wat is racisme dan wel? Racisme is in verkleurt, roept dat in de regel spanningen wezen een specifieke uiting van de al­ op. Na raadpleging van bewoners, hulpver­ gemeen-menselijke neiging zich op grond leners en wijkopbouwwerkers krijgen al­ van bepaalde groepskenmerken - i.c. raciale lochtonen een gefundeerd advies over de of etnische afkomst - boven anderen te vraag waar zij zich het beste kunnen vesti­ verheffen en die anderen niet gelijkwaardig gen. Staatssecretaris Heerma heeft dit te achten en te behandelen. Die neiging tot beleid meteen categorisch veroordeeld, morele zelfverheffing was bijvoorbeeld want dat zou discriminatie betekenen. Maar jarenlang ook kenmerkend voor links-gezin­ wat is discriminatie? Discriminatie is een de groepen. Wie hun politieke vooroordelen onderscheid maken dat niet op redelijke niet beaamde werd geacht niet te deugen. gronden kan worden gerechtvaardigd. En De angst voor rechts uitgemaakt te worden spreidingsbeleid geschiedt onmiskenbaar op weerhield velen ervan te zeggen wat men gronden die niet onredelijk zijn. Trouwens, dacht. spreiden van bewoners doen we iedere Bestrijders van racisme en discriminatie dag, niet alleen bij de toewijzing van wo­ doen het in hun Westerse zelfhaat vaak ningen, maar ook bij de aanbouw, aldus de voorkomen alsof het hier om verschijnselen

144 ~ LibereBI Reveil nummer 4 1994 die gaat die kenmerkend zijn voor het Wester­ Openbaar Ministerie kenbaar gemaakt dat den­ se blanke deel der wereldbevolking. Maar er onvoldoende juridische grond is voor leeft discriminatie is een algemeen-menselijk zo'n verbod. van verschijnsel dat we overal in de wereld aantreffen en ook in onze Westerse wereld Afronding tot ver in de 20e eeuw gold als een vol­ nks strekt normaal fenomeen dat steun vond in Eigen type nationaal besef en nationalisme de christelijke traditie. Maar het is ook in De confessionele mentaliteit der preciezen e onze Westerse wereld geweest waar door en de vrijzinnig-liberale oriëntatie der rekke­ lle­ een verlichte intellectuele en politieke voor­ lijken drukken beide een wezenlijk aspect leer- hoede voor het eerst de strijd tegen dis­ uit van onze identiteit en strijden voortdu­ criminatie als normaal maatschappelijk rend om de voorrang in de Hollandse volks­

IS- verschijnsel is aangebonden door de procla­ ziel. Beide aspecten vullen elkaar aan en de matie van de rechten van de mens in de dienen elkaars excessen te beteugelen en 1 democratische revoluties der achttiende te corrigeren. Beide hebben zij ieder op eeuw. Maar tot de tweede helft der twin­ eigen wijze bijgedragen tot de ontwikkeling fes­ tigste eeuw zijn die rechten in feite vereen­ van een gemeenschappelijke burgercultuur e zelvigd met de rechten van de blanke, met confessionele en liberale accenten en heteroseksuele man en bleef kolonialisme een daarop gebaseerd identiteitsbesef en 1nken ondanks zijn racistisch karakter een nor­ tevens tot een eigen type nationalisme dat r maal geachte internationale relatie. Pas ik elders als missionair nationalisme heb sinds de jaren zestig wordt discriminatie omschreven. Een uitvloeisel hiervan is een te is langzamerhand op bijna alle fronten aange­ zekere neiging tot moreel superioriteits­ ~n die pakt. Het gaat hier derhalve om een nog besef (gidsland-complex). We zijn er als -en prille verworvenheid van onze Westerse natie trots op dat we in tegenstelling tot beschaving, die in Nederland een specifieke andere volken niet denken in termen van neren vertolking gekregen heeft in onze grondwet eng-nationaal belang en nationale eer, maar n en de Algemene Wet Gelijke Behandeling. in termen van universele humane waarden, attin- De tien geboden zijn daardoor verrijkt met die we ontlenen aan christendom en huma­ 1g een elfde gebod: "Gij zult niet discrimine­ nisme als bronnen van onze beschaving en eel. ren". Een overtreding van dit gebod wordt die we menen ten voorbeeld te moeten 15 nu zelfs heel wat ernstiger geacht dan stellen aan de rest van de wereld • lan bijvoorbeeld de overtreding van het gebod: Onder invloed van beide oriëntaties is Jnis­ "Gij zult geen echtbreuk plegen". een traditie gegroeid van besluitvorming via vaak Moet dit discriminatieverbod ook afge­ overleg en consensus met compromissen dwongen worden door een verbod van de die buitenlanders als halfslachtig ervaren, is in Centrum-Democraten, zoals het Nederlands maar die geheel passen in de typisch Ne­ Centrum Buitenlanders en het Landelijk derlandse manier van politiek bedrijven. ond Bureau Racisme-bestrijding nu aan de orde Door de groeiende invloed van de vrijzinnig­ raciale gesteld hebben? Ook in deze kwestie zien liberale oriëntatie bestaan die compromis­ te we een confrontatie tussen preciezen en sen de laatste decennia steeds meer uit de aardig rekkelijken. Voor preciezen ligt zo'n verbod combinatie van een formeel verbodsregime ng tot in de lijn van hun belijdende en getuigende dat gehandhaafd wordt om bepaalde chris­ ld mentaliteit. Voor rekkelijken is zo'n verbod telijk-confessionele principes te ontzien, en ·gezin­ niet alleen symptoombestrijding, maar ook het tegelijk gedogen van wat om die reden >rdelen weer een uiting van weinig vertrouwen in verboden blijft om tegemoet te komen aan ugen. de vitaliteit en overtuigingskracht van onze de groeiende invloed van de vrijzinnig-libe­ Norden liberale democratie, waarin wat we verwer­ rale oriëntatie. In bepaalde gevallen zoals men pen in een vrije confrontatie bestreden in de euthanasie-kwestie wordt het gedo­ moet worden, ook al geldt het extreem­ gen van wat formeel verboden blijft wel af­ ninatie rechtse of -linkse standpunten. De minister hankelijk gemaakt van het in acht nemen aak van Justitie heeft inmiddels in overeen­ van bepaalde procedurele voorwaarden. jnselen stemming met het standpunt van het Resultaat van die wisselwerking tussen

145 I J I I

~ Liberaal Reveil nummer 4 1994

preciezen en rekkelijken is wel dat onze horende criteria van efficiëntie en effecti­ wetgeving in tal van gevallen een sym­ viteit, rendement en rentabiliteit geldt daar­ bolisch karakter heeft. bij opnieuw als panacee voor welhaast alle problemen. Pragmatisme viert hoogtij, al Verschuiving in vrijzinnig-liberale richting blijft confessionalisme als mentaliteit een In de jaren negentig lijkt de vrijzinnig-libe­ duurzaam aspect van onze identiteit, zij het rale oriëntatie opnieuw de overhand te thans wat meer op de achtergrond. Dit krijgen op het christelijk confessionalisme, geldt overigens alleen voor de binnenlandse waardoor die oriëntatie zoals we gezien politiek. In onze buitenlandse politiek ligt hebben in de loop dezer eeuw in het defen­ het accent nog steeds meer op het belijden sief was gedrongen; een omslag die het en getuigen van hoge morele beginselen gevolg is van de sinds de jaren zestig door­ dan op een pragmatische, resultaat-gerichte zettende individualisering en secularisering benadering. Symptomatisch voor de hier en de daarmee samenhangende ontzuiling gesignaleerde omslag is ook dat D66 - als van onze samenleving en politiek. Ook van partij zonder beginselprogramma jarenlang christelijk-confessionele zijde wordt die als een on-Nederlands politiek fenomeen omslag gesignaleerd die, zoals CDA-ideo­ bestempeld - zich daardoor thans nauweli­ loog C.J. Klop stelt, geleid heeft tot een jks meer onderscheidt van andere partijen dominantie van de liberale moraal in de en als een normale Nederlandse partij 16 politiek . Hoezeer het christelijk confessio­ wordt ervaren. nalisme als ideologisch bindmiddel ver­ Dank zij de invloed van de Europese zwakt is, blijkt uit het gemak waarmee integratie en de ontzuiling is er nu ook confessionele organisaties in het maat­ meer ruimte gekomen voor het affirmeren schappelijk middenveld fusies aangaan met van de eigen culturele identiteit als nieuw algemene of andersgezinde organisaties. houvast in een tijd waarin de traditionele Het blijkt ook uit het gemak waarmee zij ideologieën dat houvast niet meer bieden, onder het motto: wij zijn de verzuiling ont­ en voor de ontwikkeling van een nationaal stegen, het CDA als politiek bondgenoot geschiedbeeld dat niet langer gekleurd lieten vallen na de schokkende verkiezings­ wordt door de tegenstellingen uit de ver­ 17 nederlaag van die partij op 3 mei 1 994 • zuilingsperiode. Bij die affirmatie speelt de taalattitude een beslissende rol. Die at­ titude is volop in ontwikkeling. Het besef groeit dat het Nederlands als respectabele cultuurtaal slechts kan overleven als het christelijk confessionalisme als een volwaardige plaats behoudt in onder­ wijs, wetenschap, media en openbaar be­ ideologisch bindmiddel verzwakt stuur. Bij de affirmatie van de eigen iden­ titeit zal ook het eigen nationale verleden weer meer aandacht moeten krijgen in onderwijs en opvoeding dan de laatste We zien een toenemende homogenisering decennia het geval was. van onze politieke cultuur, waarin liberale en democratische waarden op een Terugtocht links-libertaire tegenstroming brede consensus rusten. Van grote me­ De opmars van de vrijzinnig-liberale oriën­ ningsverschillen, aldus VVD-leider F. Bolke­ tatie gaat tegelijk gepaard met een duide­ stein in een interview in de Humanist van lijke reactie tegen de links-libertaire ontspo­ april 1994, is in de Nederlandse politiek ringen sinds de jaren zestig. We zijn op - geen sprake meer. In principe lijkt alles zoek naar een nieuwe balans tussen de bespreekbaar geworden. De politieke strijd tolerantie der rekkelijken en het strakke gaat daardoor niet langer primair over te­ normbesef der preciezen. Opkomen voor gengestelde beginselen, maar over beleids­ handhaving en ontwikkeling van de eigen visie, belaidspresentatie en -resultaten. Het nationale identiteit is niet langer taboe. De vrije-marktmechanisme met de daarbij be- Nederlandse identiteit is· onderwerp van

146 ~ Ubetllllf Reveil nummer 4 1994

hernieuwd wetenschappelijk onderzoek en zeker reveil, al wordt het gezin in Neder­ publiek debat, waarbij ook buitenlanders land nu wel veel ruimer opgevat dan het worden ingeschakeld18 ter vergroting van traditioneel-burgerlijk gezinstype. Blijkens onze nationale zelfkennis. In het Verdrag een onderzoek van het bureau Inter/View van Maastricht is de eerbiediging van de acht een ruime meerderheid (66%) van de :t nationale identiteit expliciet gewaarborgd in Nederlandse jeugd tussen de 18 en de 24 een culturele paragraaf (art. 1 28) die mede jaar het traditioneel-burgerlijk gezin niet­ .e op aandrang van Nederlandse zijde in het temin de beste samenlevingsvorm om in op verdrag is opgenomen. Men schrikt er zelfs te groeien. Nog meer jongeren (70%) vin­ n niet meer voor terug aangeboren lichame­ den dat er in dit land te weinig discipline is lijke kenmerken als biologische achtergrond en zien daarin de oorzaak van de verloede­ te van etnisch-culturele identiteit te sig­ ring van onze samenleving. De moraal 19 naleren • maakt een opmerkelijke come-back in het In het internationale bedrijfsleven is er intellectuele debat. In de bestuurskunde is groeiende aandacht voor de betekenis van er groeiende aandacht voor de betekenis 23 nationale cultuurverschillen in het interna­ van de bestuursethiek ; in het bedrijfs­ tionale verkeer vanwege het zakelijke be­ leven groeiende aandacht voor de ethische lang ervan. Effectief functioneren in inter­ aspecten van ondernemerschap en voor nationale organisaties, aldus een des­ een integratie van ethiek en ondernemer­ 24 kundige op dit terrein, wordt bevorderd schap in business-opleidingen . door nationale zelfkennis. Waar je ook bent In het Amerikaanse bedrijfsleven is het ter wereld, je Nederlanderschap neem je huidige decennium al "the moral decade" overal mee en dat bepaalt mede zowel hoe genoemd. Op saillante wijze is die omslag je op anderen reageert als ook hoe anderen gesignaleerd in een boek van de prominen­ 20 op jou reageren . Ook in een zo commer­ te Amerikaanse sociaal theoreticus J.O. ciële activiteit als marketing krijgt men oog Wilson dat in de VS grote indruk gemaakt voor de betekenis van nationale cultuur­ heeft en waarin weer de lof gezongen verschillen. Op het terrein van de weten­ wordt op oude deugden en waarden en op schap zien we de ontwikkeling van nieuwe het gezin als hoeksteen van de samenle­ interculturele subdisciplines als intercul­ ving en kweekplaats van die deugden en 25 turele filosofie en psychologie en intercul­ waarden • De jaren negentig, zo merkt het turele literatuurwetenschap. weekblad Intermediair in dit verband zelfs 26 De taboes rond het migratiebeleid zijn, op , worden het decennium van deugd en zoals ik al aanstipte, praktisch allemaal moraal. Dit is temeer opmerkelijk omdat we gesneuveld en in dit beleid voltrekt zich een in dit decennium blijkens een recent rapport forse aanscherping die kan steunen op een van het Sociaal en Cultureel Planbureau breed maatschappelijk draagvlak. Er wordt tevens een steeds verdere doorwerking nu zelfs van onverdachte zijde een verplicht zien van secularisatie en ontkerkelijking. inburgeringsprogramma voor allochtonen Met het oostelijk deel van Duitsland spant voorgesteld, iets wat in de jaren tachtig Nederland de kroon als meest geseculari­ 27 nog op grote emotionele weerstand stuit­ seerd land • te21. Als reactie op de versnelde individuali­ ,_ sering sinds de jaren zestig zien we ook jaren negentig decennium een hernieuwde aandacht voor het belang )0- van een voldoende mate van sociale inte­ van deugd en moraal gratie en sociale controle. Men krijgt daar­ door weer meer oog voor het maatschap­ pelijk belang van plichtsbesef en gemeen­ De terugtocht van de links-libertaire tegen­ schapszin waarop liberalen in de periode stroming blijkt voorts uit de positieve her­ , 1 870-1 91 8 ondanks onderlinge politieke waardering van rechtse waarden als orde 22 )e verschillen zo sterk de nadruk legden • en veiligheid, ook in kringen die moeizaam Ook gezinswaarden beleven daardoor een proberen nog enigszins een links imago

147 I I t I .

~ Liberaal Reveil nummer 4 1994

staande te houden. Opvallend is hoe bijna in de Opzoomerstraat in het Nieuwe Wes­ alle partijen de laatste tijd tegen ten van Rotterdam. Daar waren de be­ elkaar opbieden in strenger beleid ter be­ woners de verpaupering van hun buurt zo strijding van de criminaliteit. Politie en jus­ beu dat ze zelf het initiatief genomen heb­ titie krijgen daardoor steeds meer armslag ben om de boel daar op te knappen. De bij die bestrijding en de sinds de jaren zes­ gemeente heeft daar positief op ingehaakt tig zo gekoesterde privacy van de burgers en steunt initiatieven van bewoners met is daarbij niet langer taboe. De afschrik­ bepaalde aanbiedingen. Er zijn inmiddels al wekkende werking van strafrechtelijk optre­ meer dan duizend straten die het voorbeeld den wordt nu ook weer meer serieus geno­ van de Opzoomerstraat gevolgd hebben. men dan jarenlang het geval is geweest. De Opzoomerstraat ontleent zijn naam Zelfs de biologische achtergrond van men­ aan C.W. Opzoomer (1821-1892), een selijk, dus ook van crimineel gedrag is als prominent filosoof en jurist uit Rotterdam, onderzoeksobject niet langer taboe. die grote invloed heeft gehad op de ontwik­ Ook de negatieve connotatie die in en keling van de vrijzinnig-liberale oriëntatie in door de Nieuw-Linkse rebellie der jaren de negentiende eeuw. Hij was in zijn filoso­ zestig aan maatschappelijke fenomenen als fie een belangrijke exponent van het opti­ elite en elitevorming gehecht is en in het mistische liberalisme der vorige eeuw met bekende werk Evolutie en revolutie (1972) zijn vertrouwen in de heerschappij van de van de linkse socioloog W.F. Wartheim een rede en de wetenschap en in de vooruit­ 28 theoretische fundering kreeg , lijkt op de gang als automatisch uitvloeisel daarvan. terugtocht. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de Hij was ook een van de oprichters en eer­ herwaardering van de elite-theorie van J . ste voorzitter van de vrijzinnig-christelijke de Kadt in linkse kringen, waar de onver­ Nederlandse Protestantenbond en als ex­ mijdelijkheid en functionaliteit van elitevor­ ponent van die oriëntatie is hij jarenlang fel ming ook in een democratie opnieuw er­ geattaqueerd door de kopman van de chris­ 29 kend wordt • telijk-confessionele tegenstroming Abraham Sinds de jaren zestig pleegt men met Kuyper. De laatste tijd is Opzoomer als zeker dédain neer te kijken op de saai en filosoof herontdekt en na Erasmus en P. conservatief geachte jaren vijftig, toen Bayle geldt hij thans als Rotterdams derde gezag, orde en netheid nog hoog aan­ beroemde wijsgeer. Door de Opzoomeractie geschreven stonden met kleinburgerlijke is zijn naam nu ook vervoegd tot een nieuw braafheid als normaal geacht gedragspa­ werkwoord: opzoomeren als eigentijdse troon. Ook op dit punt voltrekt zich een aanduiding van orde en netheid. Dat de zekere herwaardering, niet alleen in de his­ naam van deze geleerde een eeuw na zijn torische beoordeling, maar ook in de poli­ overlijden op die manier nog zo populair tieke en maatschappelijke praktijk. Het zou worden, wie had dit kunnen be­ CDA-concept van de verantwoordelijke vroeden? samenleving is hiervan een bekend voor­ De juist geschetste ontwikkeling vindt beeld. De oud-Nederlandsetraditie van haar weerspiegeling in de media, met name maatschappelijke zelfwerkzaamheid en ook in de VPRO die, zoals gezegd, jaren­ zelfverantwoordelijkheid krijgt hierin een lang een geprononceerde exponent was nieuwe aangepaste vertolking en vindt in van de links-libertaire oriëntatie, maar daar­ de jaren negentig weerklank in brede kring. van nog maar weinig uitstraalt. In het welzijnswerk zien we, eveneens Dit en andere veranderingen - in links­ in aangepaste vorm, een reveil van ideeën libertaire termen een reveil van nieuwe uit de jaren vijftig, zoals sociale vernieu­ truttigheid - illustreren opnieuw dat de 30 wing en modern paternalisme . Rotterdam historie een continu proces is van actie en is daarvan het bekendste voorbeeld. Daar is reactie met linkse en rechtse uitschieters. als uiting van sociale vernieuwing ook een Met vallen en opstaan en via een eindeloos actie op gang gekomen tot herstel van proces van "trial and error" schrijdt de ge­ traditioneel-burgerlijke deugden als netheid schiedenis voort en ondanks alle wisselval­ en zelfredzaamheid. Die actie is begonnen ligheden zie ik daarin, in tegenstelling tot

148 Ubert~el Reveil nummer 4 1994

het huidige postmoderne denken, toch een de opvatting dat die minderheden zich in principe zouden zekere lijn die erop duidt dat de historie moeten aanpaseen aan de taal en grondslagen van onze cultuur; en op het streven naar een restrictief toelatings­ niet een aaneenschakeling is van toevallig­ beleid. Inmiddels zijn al deze standpunten gemeengoed heden. Dat zien we ook in de ontwikkeling geworden. van het Nederlandse identiteitsbesef. Een 15. Zie mijn Netionelitait en netionelisme, 1994, p. 46 e.v. Zie voor een bijzonder kritiache benadering van het zekere mate van culturele homogenisering Nederlandse zelfbeeld als gidsland S. Ephimenco, Ho/­ gaat daarin hand in hand met een voortdu­ lendsa kost, 1993. rende confrontatie tussen verschillende 16. Zie C.J. Klop, "Normen en waarden en de rol van de overheid". in: Christen-Damocrtltischa Verkenningen, 1 • mentaliteiten en culturele oriëntaties die in 1994, pp. 37-48. Zie ook A.W. Musschenga, "Inleiding", onderlinge wisselwerking en rivaliteit de in: A.W. Musachenge en F.C.L.M. Jacobs (red.), De aard en ontwikkeling van die identiteit be­ libert1/a mortlel en heer grenzen, 1992, p. 9. 17. Zie E. Vrijaen, "Confessionele organisatieslaten CDA palen. vallen als baksteen", in: Elsaviar, 21/28 mei 1994. 18. Zie A. Jouatra (red.), Vreemde ogen: bulten/endars over de Nederlendsa identiteit, 1 994. 19. Zie b.v. M. Kuitenbrouwer, " Mogen we nog etnisch 1. Zie E. Zehn, Regenten, rebellen en reformetoren, 1989, zijn 7". In: lntarmadieir, 1 juli 1994. pp. 22, 26 en 113. 20. Zie G. Hofstede, Gevolgen ven het Nedarlendarschep, 2. E. Zahn. a.w ., p. 160 e.v. 1987. 3. Zie H. te Velde. Gemeenschepszin en plichtsbesef- 21 . Zie H.B. Entzingeren A. van der Zwan, Beleidsopvolging Liberalisme en netiona/isme in Neder/end 1870-1918, minderhedendebet, 1994. Zie ook M.P.C.M. van Schan­ 1992, paaaim. dalen, "Gesloten circuits •, in: lntermedieir, 29 april 4 . Zie het bekende opatel hiervan van AR-leider J.A.H.J.S. 1994. Door politieke kopstukken van PvdA (Koato), CDA Bruins Slot, "Emancipatie en integratie". in: AR-Steet- (Hirach Ballin) en VVD (Bolkestein) wordt nu over buiten­ kunde, oktober 1964. landers gepraat op een wijze die tien jaar geleden de 5. H. Pley, Het Nederlandse onbehagen, 1991 , p. 11. Centrumpartij in opspraak bracht. Aldus deze Rotter­ 6. Zie J.A.A. van Doom, Het socielisme els kemeleon, damse politicoloog. 1992. Zie voor de geschiedenis van deze beweging F. 22. Zie H. te Velde, Gemeenschepszin en plichtsbesef­ Becker e.a., Honderd jeer sociee/-democretie in Neder- Libertilisme en netionelisma in Nader/end 1870-1918, /end 1894-1994, 1994. 1992. ;- 7. Zie o.a. Seksuele revolutie, I, Oost-West, 10, 1969 en 11, 23. Zie b.v. M.L. Bemelmana.Videc, BekweemIn besturen, 1993, p. 26 e.v. n 11/12, 1969; "Seksuele emancipatie" . in: Civis Mundi, 3, 1982. 24. Zie E. van Veen, "Ethisch ondernemen", in: Osmose, juni 8. Zie L. Halmen, F. Heunka, R. de Moor en H. Zenders, 1994. Treditie, seculerlsetle en individueliserlng. Een studie 25. Zie J.Q. Wilaon, Tha morel sensa, 1993; Idem, "Family neer de weerden ven de Neder/endars in een Europese Valuea and the role of women", in: Dielogua, 1994. Re­ context, 1987; en L. Halmen, Weerden in de westerse veil van gezinawaarden betekent volgens Wileon geena­ ie wereld, 1991 . zins een herstel van de overheersende positie van de w 9. Zie o.a. "De kruisrakettenkwestie - terugblik en evalua- man of een inbreuk op de zwaar bevochten rechten van tie", in: Civis Mundi, 4, 1986. de vrouw. 10. Zie M. Enaerink, "Het gevecht om de genen", in: Inter- 26. H. Wanaink, "Het cynisme voorbij", in: lntarmedielr, 25 medieir, 1 juli 1994. februari 1994. 1·1. Zie o.a. H. Pley, Het Nederlendsa onbahegen, 1991 . "Zo 27. Zie J.W. Becker/R. Vink, Seculerisetia in Neder/end zitten we met een sterk geprofileerde nationale Identiteit, 1966-1991, 1994 (S. C. P.• Rijswijk). die bestaat uit de afwijzing daarvan" . Aldus Pley (pp. 28. De emancipatie van de mens, aldus Wertheim, impliceert 10/11 ). Die zelfontkenning valt ook buitenlandera op, die toenemende gelijkheld van alle mensen en dus ook een hier wonen, b.v. R. Braidotti, een Australische van lta- progressieve terugdringing van elitevorming. Het gaat liaanae afkomst, die sinds 1988 hoogleraar vrouwen- hier, zo stelt hij In een ander geschrift, getiteld Elite en studies la in Utrecht. Het nationale gevoel, zo zei ze in messe (19751. om een botsing van twee mensbeelden: te een interview in Groen Links, mei 1994, wordt hier in een ariatocratiach-peaaimistisch mensbeeld dat elitevor­ alle toonaarden ontkend. In die ontkenning bestaat pre- ming onontkoombaar acht, en een democratiach-optlmia­ ciea het gevoel van Nederlander te zijn. Niettemin, zo tiache mensvisie die dit ontkent (p. 18 e.v.). verklaarde zij, ervaart zij b.v. de Nederlandse politiek als 29. Zie o.a. D. Pels , Het democrtltisch verschil- Jecquas de 1r- vreselijk Nederlands en voor een buitenlander nauwelijks Kedt en de nieuwe elite, 1993. te doorgronden. En dat geldt ook op andere terreinen. 30. Zie P. Kuyper en J. van der Lans, Neer aan modem 12. Weber deed dit in een rede voor studenten die later petamelisme, 1994. gepubliceerd ia onder de titel Politik els Beruf (1926), 1964, p. 28. 13. Zie S.W. Couwenberg, Senct/as tegen Zuid-Afrike: een • prof. dr. S. W. Gouwenberg is hoogleraar , kritische toetsing en een redelijk eltemetief, 1987, p. 1 0; Idem, "Het vreagatuk der etnische minderheden en het staats- en bestuursrecht, Faculteit der Eco­ nieuwe racisme", in zijn Hoe wordt de semenleving het nomische Wetenschappen, Erasmus Univer­ )S baat ingericht?, 1987, p. 148 e.v.; Idem, In opdrecht ven de tijd, 1992; p. 89 e.v. siteit Rotterdam en hoofdredacteur van het 1- 14. Zo drukte men een tijdlang een racistisch atempel op de tijdschrift Civis Mundi. Jl- vraag hoe de Nederlandse Identiteit zich verhoudt tot de nieuwe etnisch-culturele minderheden In ons midden; op

149 Liberaal Reveil nummer 4 1994 Meer aandacht voor de ondernemers in het Midden­ en Kleinbedrijf

Er wordt de laatste jaren in toenemende stand brengen van fusies en/of overnames. mate geschreven over de positie en de Alleen al voor ons land zijn daarvan enkele bijzonderheden van middelgrote en kleine frappante voorbeelden, verderop, te noe­ bedrijven. Het is opvallend dat in tijdschrif­ men. ten van economische en maatschappelijke aard, en eveneens in dag- en weekbladen, De opzet van dit artikel is erop te wijzen veelvuldiger dan voorheen bijdragen wor­ dat het bestand van zelfstandige onder­ den opgenomen die betrekking hebben op nemers en hun bedrijven een zodanige het wel en wee van de zelfstandige onder­ geleidelijke, doch continue ontwikkeling nemers in het Midden- en Kleinbedrijf'; heeft doorgemaakt, dat dit bestand zich p.m. van nieuwenhuyzen • doorgaans afgekort als MKB. Daarvoor zijn thans op een kwalitatief peil bevindt dat mijns inziens verschillende verklaringen, aanzienlijk hoger ligt dan twintig tot dertig waaraan verderop aandacht zal worden jaar geleden. De kleine en middelgrote on­ besteed. dernemingen zijn, als geheel, in zodanige mate volwaardig te achten dat deze te Het is bekend dat sinds enkele decennia in zamen een belangrijke bijdrage leveren aan het bedrijfsleven een proces gaande is van de nationale economie. schaalvergroting van bedrijven, concen­ tratie van activiteiten in grote ondernemin­ In welke mate leveren de kleine en gen en verdere uitgroei van reeds be­ middelgrote bedrijven een bijdrage staande ondernemingen. Er ontstaan in aan de nationale economie? toenemende mate reacties op bepaalde gevolgen van dit proces. Een bekend ver­ In 1990 heb ik in dit tijdschrift2 gewezen schijnsel is voorts dat grote ondernemin­ op uitspraken in een rapport van de Weten· gen, die mede door fusies en overnames in schappelijk Raad voor het Regeringsbeleid sterke mate zijn gegroeid, veelal een zoda­ (WAR): Op maat van het Midden- en Klein­ nige verscheidenheid van activiteiten zijn bedrijf, juni 1987. Hoewel dit rapport al gaan uitoefenen dat het geheel van het enkele jaren geleden is verschenen, zijn de ondernemingsgebeuren vaak onvoldoende volgende passages nog geheel relevant te beheersbaar is geworden. Het bewust af­ achten. Er wordt gesteld dat het alleen slanken van de omvang door activiteiten voor zover een versterking van de positie die niet behoren tot de kern van activitei­ van het MKB leidt tot een verbetering van ten, af te stoten, wordt veelal toegepast. de maatschappelijke economische struc­ Het streven naar grotere zelfstandigheid bij tuur, gerechtvaardigd is beleidsmaatregelen het beheer van bepaalde produktie-een­ te treffen die vooral kansen bieden aan heden binnen de grote onderneming wijst deze categorie van ondernemingen. Het .. eveneens in de richting dat getracht wordt overheidsbeleid dient zich te richten op de moeilijkheden te vermijden of te vermin­ bijdrage van het MKB aan werkgelegenheid deren die nu eenmaal zijn verbonden aan al en economische groei, en niet in de eerste te grote centralisatie van het onderne­ plaats op de bevordering van de functie mingsbeleid. En ook kan gewezen worden van het MKB als zodanig. Het beleid dient op te verwachten moeilijkheden bij het tot vooral een voorwaardenscheppend karakter

150 ~ LibiHNI Reveil nufflmfH 4 r994

te hebben, zorg te dragen voor een gunstig Hierbij valt op te merken dat structurele klimaat waarin de ondernemingsfunctie kan aanpassingen bij deze ondernemingen, met worden uitgeoefend. In hoeverre heeft de uitzondering van Ogem en Philips, gepaard ontwikkeling van de werkgelegenheid en de zijn gegaan met aanzienlijke financiële economische groei voldaan aan de zojuist steun van de overheid. Daarover is in de genoemde doelstelling 7 politiek heel wat te doen geweest. Het aantal arbeidsjaren is in de periode Een wezenlijk kenmerk van aanpassin­ 1990 t/m 1992 gegroeid met 91.500 bij gen (dan wel pogingen daartoe) bij ge­ het MKB en 48.500 bij de grote onder­ noemde ondernemingen is dat deze werk­ nemingen. Voor de periode 1993 tot 1994 zaam zijn in sectoren met slechts een klein wordt deze groei geraamd op 11.000 resp. aantal grote ondernemingen. Deze willen 3.500. In beide periodes is de absolute gezamenlijk tot een oplossing komen. Voor­ groei bij het MKB beduidend hoger geweest al ook onder invloed van moeilijkheden in dan bij het grootbedrijf. De bijdrage in het soortgelijke ondernemingen in het buiten­ totale binnenlands produkt wordt voor het land. MKB geraamd op 30% in 1993. Het aan­ In een groot aantal branches waarin het deel in de sector particulier bedrijfsleven aandeel van het MKB relatief groot is, be­ wordt geraamd op 51,5%; derhalve iets staat echter de mogelijkheid van een soe­ meer dan het aandeel van de categorie pele aanpassing van het totale aanbod aan 3 grote bedrijven • veranderingen in de totale vraag. Kenmerk De bijdrage aan de groei van de werk­ van het bestand van middelgrote en kleine gelegenheid zou bevorderd kunnen worden bedrijven is de pluriformiteit. Deze biedt de wanneer de voornemens zouden worden mogelijkheid voor de bedrijfstak als geheel gerealiseerd om het grote verschil tussen voor een flextöele aanpassing van de totale bruto- en nettoloon (de z.g. wig) te verklei­ capaciteit van het aanbod aan veranderin­ nen. Het MKB wordt immers gekenmerkt gen in de vraag. door arbeidsintensieve activiteiten. Deze Daaraan dient onmiddellijk te worden categorie van bedrijven zou er voorts veel toegevoegd dat deze aanpassing voor tal baat bij kunnen hebben wanneer voor van individuele bedrijven niet soepel kan (zeer) eenvoudige werkzaamheden het aan­ verlopen en vaak de noodzakelijke beëin­ vangslaan beduidend lager zou liggen dan diging van het bedrijf kan betekenen, dan het aanvangslaan van de laagste loon­ wel een ingrijpende aanpassing van om­ schaal in de huidige CAO's. vang en/of samenstelling van de individuele Het geheel van kleine en middelgrote capaciteit. 1- bedrijven draagt welbeschouwd ook nog op andere wijze bij aan de nationale economie. In tal van detailhandelbranches is het aan­ deel van het Midden- en Kleinbedrijf in de Relatief gunstige mogelijkheden tot totale omzet de laatste jaren kleiner gewor­ aanpassing aan veranderingen in de den ten gevolge van de groei van het bedrijfstak marktaandeel van de grote detailhandelson­ dernemingen. Deze verschuiving in het In de inleiding is erop gewezen dat grote marktaandeel van beide categorieën heeft concerns, mede door de vele en snelle zich in sterke mate voorgedaan in de alge­ ontwikkelingen in maatschappij en bedrijfs­ mene levensmiddelenbranche (de vroegere tn leven, vaak voor de noodzaak komen te kruideniersbranche). Het aandeel van het staan ingrijpende veranderingen in hun MKB bedroeg aan het einde van de jaren bedrijven tot stand te brengen. Het gaat zestig ruim 60% en thans ongeveer 35%. ) immers om grootschalige ondernemingen Een wezenlijk kenmerk van de structuur ;d en structurele aanpassingen die ingrepen van de detailhandel is nu dat ondanks de a vergen die eveneens grootschalig van ka­ zich voortdurend voordoende veranderingen rakter zijn. Enkele voorbeelden: in het ver­ in aard en omvang van de vraag, de aan­ leden: RSV, Ogem; meer recent: Hoog­ passingen aan deze veranderingen zich in er ovens, Fokker, KLM, Philips. het algemeen geleidelijk voltrekken. Deze

151 ~ Liberast Reveil nummer 4 1994

uitspraak heeft betrekking op de aanpassin­ grond van de (politieke) wenselijkheid voor gen van de totale capaciteit aan de totale een evenwichtig, pluriform bestand van vraag. De achtergrond van deze nogal kleine, middelgrote en grote ondernemin­ evenwichtige aanpassing is wel te verkla­ gen. ren. In de eerste plaats vertoont de afzet in Naast de beoordeling van de effectivi­ veel branches een vrij goed voorspelbaar teit van subsidies, belastingfaciliteiten e.d. verloop. voor zelfstandige ondernemers dient ook de Een tweede verklaring is dat de afzet in maatschappelijke betekenis van deze onder­ (vele) duizenden winkels plaatsheeft. De nemers als zodanig te worden onderkend. aanpassingen van het aanbod voltrekken Het behoeft geen nadere toelichting dat het zich door voortdurende wijzigingen in de eigenbelang van deze zelfstandigen een samenstelling van het totale winkelbestand. positieve invloed heeft op hun werklust, De consumenten worden weliswaar veel­ hun dagelijkse inspanning voor goed be­ vuldig geconfronteerd met het sluiten van drijfsbeheer, hun doorgaans sober leven om winkels, vergroting van de bedrijfsruimte, het nodige eigen vermogen op te bouwen, verbouwingen, opening van nieuwe win­ hun werktijden die veelal aanzienlijk langer kels, verandering van eigenaar e.d., maar zijn dan die van werknemers. Vooral ook de aanpassingen voltrekken zich zonder dat het dragen van eigen risico bij een vaak er een min of meer blijvend probleem be­ wisselend en onzeker inkomen kan positief staat van te grote of te kleine capaciteit gewaardeerd worden. ten opzichte van de totale vraag. Dit alles betekent wel dat voortdurend zelfstandige ondernemers hun bedrijf moeten beëindi­ gen. Bij de tegenslag het ondernemerschap maatschappelijke betekenis te moeten opgeven, komt ook nog het dan onvermijdelijk verlies van een (groot) deel zelfstandige ondernemers van het eigen vermogen. moet worden onderkend De soepele - naar buiten toe "geruis­ loze" - aanpassingen van het MKB steken gunstig af bij de vaak ingrijpende sanerings­ maatregelen van grote concerns. Het is De praktijk heeft bewezen dat een niet mede toe te schrijven aan de continue gering aantal zelfstandigen hun bedrijf kon­ dynamische ontwikkelingen binnen het den laten uitgroeien tot een beduidend MKB. Dat kan als een positief specifiek groter bedrijf en van daaruit soms ook nog kenmerk van het MKB worden gezien. tot een grote onderneming. Dergelijke bij­ zondere ondernemersprestaties steunen in Enkele specifieke kenmerken van het MKB de eerste plaats op aangeboren eigenschap­ pen. Maar het zijn deze ondernemers die Een belangrijk kenmerk van kleine en mid­ doorgaans ook een goed gebruik weten te delgrote bedrijven is dat deze individueel maken van de aanwezige en specifieke niet in staat zijn al die activiteiten te ver­ documentatie in ruime zin, verkregen uit op richten die grote ondernemingen op eigen het MKB toegespitste onderzoekingen. En kracht uitvoeren (of laten uitvoeren) ten de resultaten daarvan dienen mede als behoeve van doelmatig en dynamisch on­ basis voor de directe voorlichting aan de dernemerschap. Voor de zelfstandige on­ zelfstandige ondernemers. De behoefte aan dernemers zijn geldmiddelen nodig om collectieve en individuele voorlichting is bepaalde activiteiten collectief te laten onder de dynamische ontwikkelingen waar­ verrichten door desbetreffende instituten en mee ook het MKB te maken heeft, van nog instellingen. grotere betekenis dan in het verleden het De kritische beoordeling omtrent de geval was. verantwoorde hoogte van overheidssub- , Het peil van opleiding en bedrijfsbeheer sidies voor de zojuist bedoelde instellingen is bij de zelfstandige ondernemers - zoals dient te worden bezien tegen de achter-

152 ~ Uben~•l Reveil nummer 4 1994

reeds opgemerkt - gestaag hoger gewor­ aangesloten zelfstandige ondernemers als den. Zij hebben daarbij behoefte aan speci­ het ware continu om economisch verant­ fieke documentatie ten behoeve van het woorde veranderingen in hun bedrijf door bedrijfsbeheer in ruime zin. Een omvang­ te voeren. De vormen van deze samenwer­ rijke documentatie op basis van bedrijfseco­ king zijn voornamelijk: nomisch en sociaal-economisch onderzoek a. inkoopcombinaties van winkeliers. De wordt regelmatig verschaft door het Eco­ leiding van de grossierderij, die geza­ nomisch Instituut voor het Midden- en menlijke eigendom is van de winkeliers, Kleinbedrijf (EIM). Het omvangrijke onder­ bevordert op directe en indirecte wijze zoeksprogramma van dit instituut is niet het bedrijfsbeheer van de aangesloten alleen van betekenis voor de organisaties zelfstandige detaillisten; van ondernemers in het MKB, maar uiter­ b. contractuele samenwerking van winke­ aard ook voor deze ondernemers zelf. Oe liers met een grossier, bij wie de inkoop regelmatige aandacht die de laatste jaren in grotendeels plaatsheeft. Ook de gros­ toenemende mate aan de resultaten van de sier bevordert - mede uit eigenbelang - onderzoekingen van het EIM wordt be­ het bedrijfsbeheer van de deelnemende steed, voorziet in de behoefte aan informa­ winkeliers; tie in een veel ruimere kring dan die van c. samenwerking van zelfstandige onder­ het MKB. Het onderzoek is gericht op de nemers via een franchise-contract met volgende aspecten: algemeen en econo­ de franchise-gever. Deze laatste bepaalt misch beleid; arbeidsvraagstukken; mana­ in hoge mate de vorm waarin wordt gement en organisatie; internationaal on­ samengewerkt. Via de samenwerkings­ derzoek; fundamenteel onderzoek. Het formule oefent deze in vrij belangrijke omvat voorts de volgende sectoren: detail­ mate invloed uit op het bedrijfsbeheer handel; ambachten; industrie, groothandel; van de gecontracteerde ondernemers. dienstverlening. Voor het overbrengen van de onder­ Enkele kritische vragen omtrent beleids­ zoeksresultaten naar de individuele onder­ maatregelen met betrekking tot MKB nemers is in de eerste plaats een taak weg­ gelegd voor de landelijke algemene organi­ Een meer algemene vraag is of het niet saties voor het MKB en voor de vele bran­ wenselijk is de bestaande regulering te che-organisaties. vereenvoudigen. Daarbij wordt vaak de De opleiding voor toekomstige onder­ winkelsluitingswet genoemd, waarin regels nemers en bijscholing van reeds gevestigde zijn opgenomen die de duur van het open ondernemers geschiedt via verschillende zijn van winkels beperken. Deze wet bete­ instellingen. De genoemde onderzoeksresul­ kent een zekere bescherming voor de ei­ taten verschaffen daarbij een uitvoerige en genaren van kleine winkels die bij langere gedifferentieerde documentatie. Deze kan openingstijden abnormaal lange werktijden bijdragen tot het "bijblijven" van het mana­ zouden moeten maken. Bij de grote bedrij­ gement inzake de noodzaak tot aanpassing ven kan de totale omvang van het per­ aan de vele veranderingen in het bedrijfsge­ soneel zodanig worden gepland, dat ope­ ) beuren. Het geheel van organisaties, instel­ ning van de winkels mogelijk zou zijn op lingen en instituten van het MKB - aan te tijden die de ondernemer gunstig acht voor duiden als het institutionele kader - is de het maximaliseren van de winst. laatste tijd eveneens op een hoger plan Een deel van de zelfstandige winkeliers gekomen. zal onder bepaalde omstandigheden ook wel concurrentie-voordeel kunnen behalen Vormen van economisch samenwerking bij flexibeler openingstijden. Maar het komt mij voor dat de concurrentiekracht van de In dit verband moet nog even afzonderlijk grote ondernemingen ten opzichte van het worden gewezen op de positieve invloed MKB zal worden versterkt bij het ver­ r van de zogenoemde commerciële organi­ soepelen van de winkelsluitingswet, of het saties. Deze instellingen stimuleren de opheffen daarvan.

153 I I t t

~ Llb.,.el Reveil nummer 4 1994 - Deze uitspraak vergt een uitvoeriger tieke partijen meer stelselmatig aandacht toelichting, welke echter binnen het kader verdient. van deze bijdrage niet zou passen. Het gaat De positieve kwalificaties die in dit ar­ hierbij namelijk om de ingewikkelde proble­ tikel naar voren zijn gebracht verdienen een matiek, waarbij schaalvergroting, econo­ passend sociaal-economisch beleid. Dit niet mische machtsposities van grote onder­ alleen van de zijde van de overheid, maar nemingen, ordelijke economische mededin­ ook - meer dan tot dusver - van de zijde ging en vermindering van de verscheiden­ van de politieke partijen. Dit laatste vooral heid binnen het winkelbestand een rol spe­ bij de partijen die een duidelijk positieve len, in onderlinge samenhang. betekenis toekennen aan het ondernemer­ Een tweede mogelijkheid tot verminde­ schap en in het bijzonder aan de ring van de regelgeving betreft de voor­ maatschappelijke betekenis van de zelfstan­ 4 bereiding van een nieuwe vestigingswet die dige ondernemers • in principe per 1 januari 1 996 van kracht zal worden. Deze zal een belangrijke ver­ soepeling van de thans bestaande bepalin­ 1. Lend· en tulnbouwbedrij~~en d ..rtn niet begrepen. gen inhouden. Er gaan stemmen op om 2. Llb.,.el Reveil no. 5, 1990. deze wet af te schaffen. De vraag kan 3. De gege~~ene zijn ontleend ..n drie repporten ven het EIM: Klelllacheli(l ondernemen 1991 ; Klelnacheli(l onder­ meine h e~ worden gesteld of er steekhoudende argu­ nemen 1993, en Het Midden· en Kleinbedrijf In de menten zijn aan te voeren om een zekere netione/e economie 1993. regeling te behouden. Het weergeven van 4. Met denk ..n dr. K. Groen~~eld , directeur ven de Prof.Mr. B.M. Telder11tlchtlng, die het concept ven dit ertlkel een standpunt zou eveneens een uitvoerige kritlech heeft willen beoordelen. uiteenzetting vergen, welke evenmin past in de omvang van dit artikel. • dr. P.M. van Nieuwenhuyzen was, tot Tot besluit 19 7 7, directeur van het Economisch Insti­ tuut voor het Midden- en Kleinbedrijf fEIMJ. Er zouden nog meer kritische vragen kun­ nen worden gesteld. Het komt mij voor dat de problematiek in het MKB binnen de poli-

Binnenkort verschijnt Geschrift 81 van de Prof.Mr. B.M. leidersstichting

KEUR VAN KENNIS

opinies CNfJ/( hoogwaardig hoger onderwijs

Op 16 maart 1994 organiseerde de leidersstichting een symposium over de kwaliteit van het hoger onderwijs. Uitgangspunt voor de discussies tijdens deze bijeenkomst was een preadvies, geschreven door drs. P.G.C. van Schle, wetenschappelijke medewerker van de leldersstlchting. Dit preadvies wordt te zamen met de Inleidingen gebundeld als geschrift uitgegeven. Van Schie geeft tot slot commentaar op de gehouden inleidingen en de gevoerde discussies.

U kunt het rapport bestellen door f 32,50 over te maken op giro 33.49.769 t.n.v. de Prof.Mr. B.M. leidersstichting te Den Haag, onder vermelding van •geschrift 81".

154 Liberaal Reveil nummer 4 1994 Geen progressieve maar een liberale volkspartij is nodig

Met de regelmaat van de klok duikt het houdingen is de totstandkoming van een idee van de progressieve volkspartij weer liberale volkspartij niet alleen gewenst, op. Onlangs nog hield Paul Ka/ma een plei­ maar ook logisch. Dit artikel concentreert dooi voor een samengaan van PvdA, 066 zich dan ook op de ontwikkeling van de en Groenlinks tot één partij. De aantrekke­ partijpolitieke verhoudingen die tot de door­ lijkheid van het idee van de progressieve braak van 1 994 hebben geleid en de daar­ volkspartij was vooral gelegen in zijn ratio­ uit voortvloeiende logische noodzakelijkheid naliteit: wat ligt er immers meer voor de van een fusie van D66 en VVD. hand dan dat drie partijen die in het politie­ ke spectrum aan elkaar grenzen en ook Het ontstaan van het klassieke politieke meine henk klijnsma • overigens elkaar aanvullen, hun krachten spectrum, 1913-1967 bundelen? Zeker voor het denkend deel van r. de PvdA, waar men zeer doordrongen is Vanaf het laatste decennium van de negen­ van de fundamentele existentiële proble­ tiende eeuw werden de Nederlandse libera­ men van de sociaai;Jemocratie, biedt de len geplaagd door interne verdeeldheid. progressieve volkspartij een veilige vlucht­ Aan de vooravond van de Eerste Wereld­ haven voor het sociaai;Jemocratisch ge­ oorlog bestonden er zelfs drie liberale par­ dachtengoed. Voor 066 en WO is echter tijen naast elkaar: van links naar rechts de een andere vorm van partijvernieuwing, de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB), de '· fusie van beide partijen tot een liberale Liberale Unie en de Bond van Vrije Libera­ volkspartij, veel reëeler en interessanter; len. De toen nog dominante tegenstelling zeker in het licht van de nu waarschijnlijke tussen confessionele en niet-confessionele totstandkoming van een paars kabinet'. partijen bevorderde echter een nauwe sa­ menwerking tussen de drie vrijzinnige groe­ Alles anders door paars peringen. Het districtenstelsel maakte een dergelijke samenwerking zelfs noodzakelijk. In D66-kring stuit het idee van de progres­ In het politieke spectrum namen de drie sieve volkspartij tot nu toe meer op liberale partijen een middenpositie in tussen psychologische dan op principieel-inhoude­ SOAP en de confessionele partijen. lijke bezwaren. Dat is merkwaardig, omdat Na de pacificatie van 1917, waarbij de in de context van de door 066 zo zeer schoolstrijd en de strijd om de uitbreiding gewenste paarse coalitie, een andere vorm van het kiesrecht werden beëindigd, ver­ van partijvernieuwing meer voor de hand dween de negentiende-eeuwse links/rechts­ ligt. Ik doel daarbij op een fusie tussen D66 tegenstelling naar de achtergrond. In toene­ en VVD tot een liberale volkspartij. Dit mende mate gingen sociaal-economische idee, dat lange tijd alleen in het meer voor­ vraagstukken de plaats van politieke par­ uitstrevende deel van de VVD enige popu­ tijen in het politieke spectrum bepalen. Dit lariteit genoot, is door het groeiende ver­ leidde al in de vroege jaren twintig tot een trouwen in een succesvolle paarse coalitie verdieping van de verschillen tussen de een reële optie geworden. Ook D66 zou liberale partijen. De Liberale Unie en de daarom serieuze aandacht aan het idee van Bond van Vrije Liberalen waren met enige een liberale volkspartij moeten schenken. kleinere groeperingen gefuseerd tot de Juist in het licht van de door D66 met zo Vrijheidsbond. De Vrijheidsbond nam al veel kracht bepleite doorbraak in de vastge­ snel de behoudende sociaal-economische roeste Nederlandse partijpolitieke ver- standpunten van de Vrije Liberalen over en

155 I J '

Uberaal Reveil nummer 4 1994

Figuur 1 : Het politieke spectrum in 1925

L R SOAP VDB RKSP /CH U/ARP Vrijheidsbond

belandde daardoor in het politieke spectrum van elkaar gescheiden door de drie confes­ rechts van de confessionele partijen. De sionele partijen die een comfortabele mid­ VDB behield echter zijn plaats tussen de denpositie temidden van PvdA en VVD in­ confessionele partijen en de SOAP. Beide namen. Zolang sociaal-economische pro­ liberale partijen werden voortaan door de blemen als de mate van staatsinvloed, de confessionele partijen van elkaar ge­ wijze van ordening, de omvang van de scheiden op de links/rechts-as van het verzorgingsstaat en vooral verdelingsvraag­ politieke spectrum (zie figuur 1 ) . stukken de politieke agenda bleven domine­ ren, waren deze partijpolitieke verhoudin­ De jaren dertig leidden tot een volgende gen volstrekt logisch. De oprichting van hergroepering van de liberale partijen. On­ D66 veranderde daar niets aan. Ook de der invloed van de economische crisis trad plaats van D66 op de links/rechts-as werd zowel Vrijheidsbond als VDB toe tot de gedicteerd dcor deze logica. Het sociaal­ overwegend confessionele kabinetten-Co­ economische programma van D66 plaatste lijn-IJ en -111. De centrum-linkse positie van de partij in het politieke spectrum links van de VDB kwam hierdoor onder druk te de confessionele partijen en rechts van de staan. Binnen de VDB bestond een behou­ PvdA. De afstand tot de VVD op dit spec­ dende vleugel rondom minister van Finan­ trum was groot (zie figuur 2). Wel liet het ciën Oud, die voor een duurzame verschui­ succes van D66 zien dat er in Nederland ving van de VDB naar rechts pleitte. Daar­ ruimte was voor een progressief-liberale door zou de weg worden vrijgemaakt voor partij, ook al afficheerde die zichzelf niet een fusie met de Vrijheidsbond. Tegenover als zodanig. de vleugel-Oud stond echter een krachtige linkervleugel onder leiding van fractievoor­ zitter Joekes. Joekes c.s. wilden de cen­ Figuur 2: Het politieke spectrum in 1976 trum-linkse koers van de VDB voortzetten. Hierdoor zou de afstand tot de in diezelfde L------R tijd naar het politieke midden opstemende PvdA D66 KVP/ARP/CHU VVD SOAP worden verkleind. Na de Tweede Wereldoorlog kwam een dergelijke liberale hergroepering inderdaad tot stand. De linkervleugel van de VDB ging Perspectief op een doorbraak in de klas­ duurzaam op in de PvdA, de kleinere rech­ sieke partijpolitieke verhoudingen tervleugel rondom Oud verliet al in 1 94 7 de PvdA weer om vervolgens met de Partij De term doorbraak heeft in de Nederlandse van de Vrijheid (de naoorlogse opvolger van politieke geschiedenis betrekking op de de Vrijheidsbond) te fuseren tot de VVD. pogingen van in het bijzonder de PvdA om De VVD nam even onmiddellijk als vanzelf­ de meer progressieve vleugels van de con­ sprekend de plaats van de Vrijheidsbond in fessionele partijen los te weken. Op die het politieke spectrum in, zoals de PvdA de manier zouden de politieke tegenstellingen positie van de SOAP overnam. zuiverder tot uitdrukking komen in het Progressieve en conservatieve liberalen partijpolitieke spectrum. De klassieke drie­ bleven ook na de Tweede Wereldoorlog deling zou als gevolg van ae doorbraak

156 Libertiel Reveil nummer 4 1994 plaatsmaken voor een tweedeling. Voor de 066 als vernieuwer van de links-liberale VDB was het perspectief van politieke agenda een dergelijke doorbraak een belangrijke reden om op te gaan in de PvdA. Ruim De positie van D66 op de links/rechts-as twintig jaar later volgde D66 bijna dit voor­ werd van meet af aan gerelativeerd door de beeld door haar krachtige steun aan het grote aandacht in D66-kring voor andere idee van de progressieve volkspartij. De vraagstukken dan de klassieke sociaal-eco­ socialistische renaissance van Nieuw Links nomische. Het meest bekend zijn de door blies de progressieve volkspartij in oprich­ D66 sinds jaar en dag bepleite staatsrech­ ting op. De tot dan toe zeer innige samen­ telijke hervormingen. Ook bleek D66 zich werking tussen PvdA en D66 liep daardoor meer dan andere niet-confessionele partijen een eerste deuk op. sterk te maken voor consequent vrijzinnige De plaats van D66 in het politieke spec­ oplossingen voor ethische kwesties als trum veranderde echter niet. Wel groeide in abortus en euthanasie. Ten aanzien van de jaren van het partijleiderschap van Jan deze op de politieke agenda secundaire Terlouw geleidelijk de afstand tot de PvdA. vraagstukken stond D66, in afwijking van De periode van de kabinetten Van Agt-11 en het klassieke politieke spectrum, diametraal -111 leidde zelfs tot een dieptepunt in de tegenover het CDA, terwijl PvdA en VVD onderlinge verhoudingen. De gebeurtenis­ een tussenpositie innamen. Dit inspireerde sen rondom de totstandkoming van het de D66-ideoloog Erwin Nypels tot het op­ kabinet Lubbers-lil markeerden een vol­ stellen van het assenkruis. Op dit assen­ gende mijlpaal. Door de wijze waarop de kruis vormt het klassieke politieke spectrum PvdA D66 liet vallen raakte vrijwel iedereen de X-as en de plaatsbepaling van de par­ binnen D66 (inclusief Van Mierlo) doordron­ tijen ten aanzien van immateriële vraag­ gen van de fundamentele afstand tot de stukken de Y-as (zie figuur 3). PvdA. De progressieve volkspartij werd hierdoor tot een volstrekte abstractie. Ver­ Figuur 3: Het assenkruis van Erwin Nypels der toonde de kabinetsformatie van 1989 aan hoezeer het CDA de machtigste partij L in de Nederlandse politiek was geworden. De doorbraak leek voorgoed mislukt, ster­ D66 ker nog, er leek als gevolg van het Lubbers­ effect zelfs sprake te zijn van een om­ gekeerde doorbraak! In PvdA- en VVD-kring PvdA leidde de schijnbaar onaantastbare machts­ positie van het CDA tot een grotere bereid­ heid de paarse coalitie serieus in overwe­ L------~------R ging te willen nemen. Tenslotte betekende PvdA D66 CDA VVD de formatie van 1 989 de opmaat tot een ongekend sterke electorale groei van D66. De electorale doorbraak van D66 vanaf VVD 1 990 maakte de weg vrij voor een veel belangrijker doorbraak in de na de Eerste Wereldoorlog ontstane en vervolgens vast­ CDA geroeste partijpolitieke verhoudingen. Deze doorbraak kwam niet ineens uit de lucht R vallen, maar had alles te maken met de evolutie van D66 als inhoudelijk ver­ nieuwende kracht in de Nederlandse poli­ tiek.

157 ~ Uberaal Reveil nummer 4 1994

Als gevolg van de grote aandacht van D66 het inzicht gegroeid dat een groot deel van voor immateriële zaken is deze partij de sociaal-economische problemen van steeds meer de spreekbuis geworden van Nederland niet alleen met klassieke mid­ het post-verzuilde Nederland. Het is de delen kan worden opgelost. Het inzicht is grote verdienste van Jan Terlouw geweest gegroeid dat althans een deel van de dat hij in de jaren 1976-1982 de inhoude­ oplossing gevonden moet worden in een lijke fundamenten heeft gelegd door deze forse sanering van de typisch Nederlandse positie in D66. Zijn zogenaamde "post­ overlegeconomie, de daarmee samenhan­ socialistisch liberalisme" maakte het moge­ gende logge uitvoeringsorganisatie voor de lijk om de klassieke sociaal-economische sociale zekerheid en het gebrek aan dyna­ vraagstukken op een andere manier te miek in het maatschappelijk middenveld. De benaderen en op te lossen. Daarmee toenadering tussen D66 en VVD kwam kwam D66 niet alleen lijnrecht tegenover heel sterk tot uiting in de royale steun van het op het CDA georiënteerde confes­ beide partijen voor de aanbevelingen van sionele middenveld te staan, maar werd de commissie-Buurmeijer (deze commissie tevens een principiële dimensie toegevoegd onderzocht de uitvoering van de sociale aan de toch toegenomen afstand ten op­ zekerheid). De PvdA toonde veel meer zichte van de PvdA. De kritiek van D66 distantie, terwijl het CDA principieel afwij­ richtte zich immers ook op het versteende zend was. sociaal-democratische middenveld en het De lijn-Buurmeijer zal het zuurdesem daar gangbare ideeëngoed. van de paarse coalitie worden. Andere In VVD-kring stond men tot diep in de bindmiddelen zijn een hogere plaats op de jaren tachtig onverschillig tegenover deze politieke agenda van tot nu toe onbe­ nieuwe D66-geluiden. Net als de PvdA spreekbare immateriële kwesties als de bleef de VVD gefixeerd op de klassieke feitelijke bevoorrechting van het reëel be­ sociaal-economische vraagstukken en de staande bijzonder onderwijs en de hoge klassieke oplossingen daarvoor. Pas na kosten van de verzuiling van de zorgsector. 1989 kwam hierin een kentering. Door Hierdoor zal de VVD op het dominante deze kentering werd de weg vrijgemaakt politieke spectrum snel links van het CDA voor een paarse coalitie en de meest funda­ belanden (zie figuur 4). mentele verandering in de Nederlandse partijpolitieke verhoudingen sinds de pacifi­ catie van 1917. Figuur 4: Het politieke spectrum in 1994-1995 Positieverandering van CDA en VVD in het politieke spectrum L------R PvdA D66 VVD CDA Een mogelijke totstandkoming van een paarse coalitie zal onvermijdelijk leiden tot een verwisseling van de posities van CDA en VVD in het politieke spectrum. Paars De VVD lijkt hiermee op het eerste gezicht kan alleen succesvol zijn als wegen worden een onmiskenbaar electoraal risico te ne­ gevonden om de klassieke inhoudelijke te­ men. Tot nu toe lijkt de paarse koers de genstellingen op sociaal-economisch gebied liberalen echter geen windeieren te leggen. tussen PvdA en in mindere mate D66 ener­ Tegenover een mogelijk verlies van de zijds en de VVD anderzijds te overbruggen. harde, ook in sociaal-cultureel opzicht con­ De sleutel hiervoor is gelegen in het inhou­ servatieve vleugel aan het CDA kan name­ delijke vervolg dat Terlouws ideeëngoed in lijk winst van het restant van typische de periode 1989-1993 heeft gekregen. Lubbers-stemmers en andere CDA-kiezers In de afgelopen kabinetsperiode is de uit het politieke midden staan. Een fusie afstand tussen VVD en 066 meer af­ met D66 tot een sterke liberale middenpar­ genomen dan menigeen in beide partijen in tij, waarschijnlijk de grootste partij van het die tijd wilde toegeven. In beide partijen is land, kan bovendien tot eèn exodus van

158 ~ Libemal Reveil nummer 4 1994

een ander categorie nu nog CDA-gezinde 4. Beide partijen staan meer dan de PvdA pragmatici leiden: de zeer machtige groep en zeker meer dan het CDA los van van bestuurders en managers in het be­ klassieke belangengroepen. Bij de laat­ drijfsleven, bij de overheden en bij maat­ ste verkiezingen was er in het ver­ schappelijke instellingen. lengde daarvan een gedeeld imago als Door de plaatsverwisseling van CDA en partij van deze tijd met een grote aan­ VVD op de links/rechts-as van het domi­ trekkingskracht op jongere, beter opge­ nante politieke spectrum zijn VVD en D66 leide en suburbane kiezers. namelijk elkaars buren geworden en is fusie 5. In het Europees Parlement maken beide tot een liberale volkspartij niet langere een partijen deel uit van dezelfde liberale theoretische optie, maar een serieuze bij­ fractie. In de ons omringende landen drage ten gunste van partijpolitieke ver­ bestaan partijen die doorgaans als een nieuwing. De historische kans op deze grootste gemene deler van VVD en D66 vorm van partijvernieuwing moeten beide kunnen worden gezien: de Liberal partijen niet laten liggen, maar met beide Dernocrats in Groot-Brittannië, de handen aangrijpen. Vlaamse Liberale Democraten en de FDP in Duitsland. Op lokaal en provin­ Waarom een fusie van VVD en D66? ciaal niveau wordt vaak (ofschoon niet altijd) goed samengewerkt. Qua partij­ In het voorgaande zijn al enkele redenen cultuur zijn beide partijen meer aan genoemd waarom naar mijn mening in de elkaar verwant dan aan andere partijen. context van een paarse coalitie een fusie van VVD en D66 tot een liberale volkspartij Het voorgaande neemt niet weg dat er ook, logisch en wenselijk is. Met nog enkele vooral inhoudelijke verschillen tussen beide andere, nog niet genoemde, redenen kom partijen bestaan. In dat verband moet voor­ ik tot de volgende opsomming. al worden gedacht aan het milieu- en na­ tuurbeleid en aan het asielbeleid. Ik ver­ 1 . Beide partijen zijn het in hoge mate wacht dat onder invloed van een gezamen­ eens over de cruciale structuurvraag­ lijke regeringsverantwoordelijkheid deze stukken van de hedendaagse samenle­ verschillen kunnen worden overbrugd. De ving, in het bijzonder de sociaal-econo­ argumenten ten gunste (zie boven) in com­ mische ordening. Voornaamste concreet binatie met het perspectief de machtigste aanknopingspunt: het rapport van de partij van Nederland te kunnen worden, commissie-Buurmeijer. vormen daarbij een belangrijke steun in de 2: Voortschrijdend en toenemend inzicht rug. bij D66 in de ernst van de financieel­ economische problematiek heeft op dit Noot punt de afstand tot de VVD verkleind 1. Stand van zaken op 30 juli 1994. en die met de PvdA vergroot. 3. Op tal van immateriële vraagstukken zijn beide partijen na 1 989 tot elkaar * M.H. K!Jïnsma is lid van de Provinciale gegroeid, terwijl de afstand tussen D66 Staten van Zuid-Holland voor 066. en PvdA vaak even groot is gebleven. Voorbeelden: de media en de criminali­ teitsbestrijding.

159 Liberaal Reveil nummer 4 1994 "We hebben nog wel wat te kiezen, maar het zijn andere dingen"

Een interview over democratie en ideologie Revolutie wilden aanvaarden en degenen met de geschiedfilosoof prof.dr. F(ranlc) R. die daar tegen waren. Dat was een on­ Ankersmit. Aanleiding daarvoor is zijn es­ gekend fundamenteel conflict. say-bundel De navel van de geschiedenis, Niet dat zulke fundamentele conflicten waarin hij onder andere ideeën over poli­ zich niet eerder voorgedaan hebben. Denk tiek neerschreef in artikelen als •Ironie en bijvoorbeeld aan het conflict tussen katholi­ politiek. Het spel van veraf en nabij• en cisme en protestantisme dat in de 1 6e en •politieke representatie. Betoog over de 17e eeuw een religieuze burgeroorlog ver­ esthetische staat·. Deze artikelen zijn tot oorzaakte die vele Europese staten aan de op heden merkwaardigerwijs in politieke rand van de afgrond bracht. Ter oplossing arno visser • kringen nagenoeg onopgemerkt gebleven. van dat conflict kwam men op het idee van Toch is de Groninger hoogleraar geschied­ de absolute monarchie; de absolute mo­ filosofie al vele jaren één van de toonaan­ narch en de staat die zij belichaamde, zag gevende wetenschappers op zijn terrein. men als staande boven de partijen. Men Zowel nationaal als internationaal staat hij kon zo het conflict ofwel neutraliseren, in hoog aanzien. Ankersmit heeft uit­ ofwel beslissen in het voordeel van katholi­ gesproken opvattingen over de rol van cisme of protestantisme. Maar die oplos­ Burger en Staat in de moderne samenle­ sing was na de Revolutie niet meer moge­ ving. lijk. De Revolutie had nu juist de staat zelf tot inzet gemaakt van het conflict tussen Ankersmit: "We zijn geneigd om de demo­ de revolutionairen en hun tegenstanders. cratie te zien als een boventijdelijke, De vraag was immers wie de staat beli­ ernst van splunter • • eeuwige politieke waarheid, als een soort chaamde. Was dat de absolute monarch of van politieke stelling van Pythagoras. Nu is het volk? Men stond aldus voor het pro­ de motivatie achter die opvatting van de bleem van een politieke kwadratuur van de democratie honorabel, maar zij draagt niet cirkel. Enerzijds moest men beslissen aan bij tot een verdieping van ons inzicht in de welke van de beide partijen in het conflict democratie. Integendeel. Je moet je realise­ men de staat in handen moest geven. Maar ren dat de democratie een historisch ver­ anderzijds moest de staat toch ook een schijnsel is. En zoals met alle historische zekere mate van neutraliteit waarborgen, verschijnselen, je begrijpt ze pas wanneer zodat beide partijen in het conflict tot je ze plaatst in de juiste context. vreedzaam samenleven in staat zouden zijn.

Zo moeten we bedenken dat de democratie De hoogst ingenieuze oplossing die men is ontstaan als antwoord op een wel­ daarvoor bedacht in de jaren na de val van bepaalde, en historisch nauwkeurig te situ­ Napoleon was de parlementaire democratie: eren politieke uitdaging. De democratie een politiek systeem van een welhaast ontstond in de tijd van de Restauratie aan bovenmenselijke schoonheid. Vooral wan· het begin van de vorige eeuw, toen de neer je bedenkt dat binnen de democratie maatschappij uiteengetrokken werd tussen ook de hele emancipatie van het ar­ degenen die de resultaten van de Franse beidersproletariaat mogelij~ bleek, dan kan

160 ~ Libersst Reveil nummer 4 1994

Prof.dr. F.R. Ankersmit (foto: Jaap Knigge)

je alleen maar diep onder de indruk zijn van - Wat is de plaats en de rol van de burger de subtiliteit en het oplossend vermogen in de moderne staat? ervan. Geen politiek systeem heeft succes­ voller op grote uitdagingen weten te reage­ "Het idee van de moderne staat is bedacht ren." in de 16e en de 17e eeuw door theoretici als Bodin, Hobbes en Locke. Zij vroegen - Hoe moeten we het functioneren van de zich af hoe men van de ellende van die democratie bezien aan het eind van de religieuze burgeroorlog af kon komen. Waar twintigste eeuw? De politieke partijen krui­ zij, en ook andere theoretici, het over eens pen steeds meer naar elkaar toe. Felle, op waren, was dat de burger zich allereerst tegenstrijdige ideologie gebaseerde debat­ met die neutrale staat zou moeten identifi­ ten zien we nauwelijks meer. ceren, voordat hij na ging denken over wat hij voor zichzelf wilde en wenste. En de "Dat is inderdaad het probleem waar het staat moest die identificatie-mogelijkheid heden ten dage om gaat. De democratie bieden, - voor zover de staat dat deed lag werd geschapen om fundamentele maat­ daar dan ook de legitimatie van de staat. schappelijke en politieke conflicten op te En zo functioneerde de staat nog in de 1 9e lossen op een vreedzame en niet op een en 20e-eeuwse democratie. burgeroorlog uitlopende manier. Daar is de Maar wanneer er geen fundamentele democratie voor gemaakt. Maar als er niet politieke meningsverschillen zijn, heeft deze meer van die fundamentele ideologische constructie weinig zin . Om het preciezer te tegenstellingen zijn, dan gaat de democra­ zeggen: zolang er fundamentele conflicten r tie slecht werken. Om de eenvoudige reden zijn, is iedereen zich bewust van de nood­ dat de democratie als politiek instrument zaak alles in eerste instantie vanuit het niet voor een dergelijke, engepolariseerde perspectief van de staat te zien. Maar zon­ maatschappij gemaakt en bedoeld is. der fundamentele conflicten heeft de burger I. Je zou de democratie kunnen vergelij­ geen enkele behoefte zich op het standpunt ken met een rivier. Zolang als er flink wat van de staat te stellen. Hij realiseert zich verval zit in de rivier en er een hoop water dat hij niets riskeert door onverkort vast te doorstroomt, gaat alles goed. Maar de rivier houden aan het eigen standpunt. ~ : slibt dicht wanneer er te weinig water door Politici die van deze ontwikkeling komt. En iets dergelijks zien we in de te­ weinig begrijpen, zoals Hirsch Ballin, zien genwoordige democratie, niet alleen in daar een aanleiding in om de burger van­ Nederland maar ook elders. Want dat ver­ wege zijn vermeende egoïsme de Levieten dwijnen van fundamentele conflicten is een te lezen en om met ergernis te spreken van algemeen verschijnsel." "de calculerende burger". Maar de mensen

161 I I

~ LibertJIII Reveil nummer 4 1994

zijn niet veel slechter of beter dan vroeger: its joints', terwijl het mes nu zo bot is de verhouding tussen burger en staat is geworden, dat je er bij wijze van spreken alleen veranderd als gevolg van een inge­ nog niet een pak boter mee kan snijden. wikkeld proces. De houding van de calcu­ De minst intelligente reactie is om de lerende burger is daarop het even rationele burger de schuld te geven van het verval als te verwachten antwoord. Men begrijpt van de staat en om een soort van ethisch weinig van de huidige politieke verhoudin­ reveil te prediken. Dat zie je in het CDA en gen zolang men dit niet onder ogen wil met name bij Hirsch Ballin, die er een hand­ zien." je van heeft om de schuld te leggen waar die niet hoort. - Dus de rol van zowel de burger als de Intelligenter is het om te proberen om staat is veranderd. via een polarisatie-strategie de democratie nieuw leven in te blazen. Dat is wat Den "Zo is het. Vroeger was er een hiërar­ Uyl en Van Thijn in de jaren '70 hebben chische verhouding tussen staat en burger. geprobeerd. Zoals bekend, heeft dat voor Die had haar oorsprong in de bereidheid de PvdA catastrofaal gewerkt en geleid tot van de burger om zich met de staat te een politiek en intellectueel isolement van identificeren, om de dingen en ook zichzelf een anderhalf decennium. Het was natuur­ en z'n eigenbelang allereerst vanuit het lijk ook een kunstmatige manoeuvre en standpunt van de staat te bezien. Die daarmee tot mislukken gedoemd. Het had hiërarchische verticale verhouding tussen even weinig zin als na 1 81 5 te proberen de staat en burger is veranderd in een meer absolute monarchie tot nieuw leven te horizontale verhouding, in een nevenschik­ wekken. Je kan niet tegen de stroom van king van staat en burger. En dat betekent de geschiedenis oproeien. dat de staat niet langer moet proberen die goedbedoelende en welwillende vader voor De werkelijke interessante vraag is: In de burger te zijn - waar T ocqueville het in welke nieuwe situatie zijn we terechtgeko­ zijn De la démocratie en Amérique nog men nu de identificatie van de burger met over had - maar meer de deugden van de de staat niet meer functioneert? Ik denk goede buurman zou moeten cultiveren. dat de notie van de politieke stijl hier goede diensten kan bewijzen. Politieke stijl is een soort van 'beyond ideology'; je kan immers thorbeckiaanse staat met dezelfde stijl verschillende ideologieën verdedigen. Nu de Nederlandse politiek bleek effectief vanuit ideologisch en programmatisch per­ spectief een 'éénpartijstaat' is geworden - zoals Oerlemans enkele jaren geleden te­ Ik denk dat veel politici zich niet zo mak­ recht constateerde - kunnen politici en kelijk in die nieuwe, en minder prestigieuze politieke partijen zich het beste in stilistisch rol van de staat kunnen verplaatsen. De opzicht van elkaar onderscheiden. Dat is belangrijkste factor is daarbij niet dat zij het soort van onderscheid dat de burger daar te hooghartig voor zijn of er zich te herkent en interesseert, veel meer in ieder goed voor voelen. Meer omdat politici er geval dan esoterische discussies over koop· moeite mee hebben de paradox te door­ krachtplaatjes." gronden van die enerzijds zo omvangrijke en machtige staat die wij tegenwoordig -Met stijl als ·bevond ideology• kun je hebben en anderzijds de marginalisering volgens u verschillende ideologieën ver­ van de staat in de perceptie van de burger. dedigen. Premier Lubbers heeft dat in feite En inderdaad is het hoogst verassend als gedaan in zijn verschillende coalitie-kabinet· men bedenkt hoe ontzaglijk veel effectiever ten. die veel kleinere 1 Se-eeuwse Thor­ beckiaanse staat was. Op een of andere "Alsof er een stijl is, die eigen aan Lubbers manier was die in staat 'to cut the world at is. Ik denk dat Lubbers eèn heel bijzonder

162 Ubel'll•l Reveil nummer 4 1994

geval is, juist in het licht van de manier lijkheid beschuldigen. Natuurlijk waren die waarop in Nederland politiek wordt bedre­ er wel, zeker als je de regenten meet naar ven. Lubbers is de man die het midden hedendaagse maatstaven. Maar ik denk dat waarin het CDA staat, steeds moet be­ weinig Europese landen in die tijd op een lichamen. Het is daarom ook een man die fatsoenlijker, toleranter en rationeler manier zich geen geprononceerde politieke stijl kan werden bestuurd dan de Republiek. veroorloven. Dat zou namelijk die positie Er was echter dit eigenaardige onver­ kunnen bedreigen. Gezien die positie is hij mogen om op een effectieve wijze in te gedwongen er een stijlloze manier - stijlloos grijpen in langzamerhand gegroeide mis­ in alle betekenissen van het woord - van standen. En dat is iets wat je hier in Neder­ politiek bedrijven op na te houden. Alleen land sinds de Middeleeuwen hebt. Alle op die manier kan hij functioneren. Het is werkelijk ingrijpende staatkundige hervor­ echter wel waar dat hij dat op een briljante mingen zijn hier ook eerst onder druk van manier heeft gedaan. Op dit punt speelt op buitenaf (de Bourgondische Hertogen, de achtergrond de Nederlandse politieke Spanje, de Franse Revolutie, 1848 en geschiedenis een rol." Wereldoorlog 11) tot stand gekomen. Zo zou je kunnen redeneren, dat de hervorming - Hoe ziet u minister-president lubbers in van de verzorgingsstaat alleen plaats kan context van de Nederlandse politiek? vinden onder druk van de Europese Unie.

"Niemand kan redelijkerwijs betwijfelen dat lubbers een hoogst uitzonderlijk en geniaal nederZand is altijd politicus is geweest. Zijn werkkracht, dos­ sierkennis, inventiviteit, toch ook zijn uit­ bestuurd zonder visie straling maken hem tot de sterkste politicus van de jaren tachtig. Maar er is met lub­ bers en zijn rol in de Nederlandse politiek Nederland is altijd redelijk bestuurd ge­ iets merkwaardigs aan de hand. Je zou dat weest, redelijk, Verlicht, deskundig maar het beste kunnen uitdrukken door te zeg­ zonder visie en met een sterke behoefte om e gen, dat hij niet zozeer 'Ie défaut de ses fundamentele problemen uit de weg te qualités' heeft, alswel 'la qualité de ses gaan en een sterke geneigdheid tot vermij­ défauts'. lubbers' genialiteit en zijn succes dingsgedrag. lubbers is de incorporatie van als politicus liggen vooral daarin, dat zijn die traditie, als geen ander uit onze ge­ p~litieke persoonlijkheid naadloos aansluit schiedenis. Al deze traditionele zwakheden bij een aantal intrinsieke zwakheden van de harmoniëren volledig met het politieke pro­ Nederlandse politieke mentaliteit. fiel van lubbers zelf. En hij heeft die daar­ door in de tijd dat hij aan de macht was Ik las laatst in Sirnon van Slingelandts ook op een ongekende schaal kunnen ex­ h Staatkundige Geschriften. Van Slingelandt ploiteren en versterken. was een raadpensionaris van de Republiek Sinds 1986 wordt dit land bestuurd in de eerste helft van de 18e eeuw. Meer zoals Frans Joseph het met de Donau-mo­ dan wie ook in zijn tijd was hij er zich van narchie in zijn nadagen deed: alle wezen­ p- bewust, dat de Republiek na de dood van lijke vragen werden geïgnoreerd en bedekt Willam 111 was gedegenereerd tot een be­ onder een deken van tijdelijke, zij het soms stuurlijk en administratief wrak en van de uiterst ingenieuze oplossingen. Zelden over­ noodzaak om het landsbestuur te moder­ won de korte termijn zozeer de lange ter­ niseren. Maar er heerste onder de regenten mijn. Het zou mij daarom niet verbazen, dat e een bestuurlijke mentaliteit van last en de historicus die in de volgende eeuw de Jt- ruggespraak, van consensusgerichtheid en geschiedenis van ons land beschrijft, Den van trage besluitvorming die het bestuur Uyl en lubbers zal tonen als de naoorlogse volledig verlamde. let wel, men moet de politici die achter hun ogenschijnlijke kracht rs regenten zeker niet van incompetentie, van juist het zwakst zijn geweest en het land corruptie of van politieke onverantwoorde- het meeste kwaad hebben gedaan."

163 ~ Liberaal Reveil nummer 4 1994

- U schrijft in een essay, dat in de Neder­ enige manier waarop je ervoor kunt zorgen, landse politiek de vorm ondergeschikt dat het contact tussen politicus en kiezer wordt gemaakt aan de inhoud. Men doet wordt hersteld. Wanneer je discussies in de zelfs alsof de vorm niet belangrijk is. Ter­ Tweede Kamer volgt, moet je heel goed op wijl de vorm vaak bepalend is voor het de hoogte zijn, wil je te weten komen wat verloop van een debat. ·w.e de vorm be­ zich daar afspeelt. paalt, heeft de macht over het debat•, Als dat op een retorische manier ge­ schrijft u in feite. Je kunt bijvoorbeeld met beurt, dan heeft dat een goede uitwerking. een beeldspraak de discussie vastzetten. En dat hoeft helemaal niet ten koste van de zaak te gaan, want dat is het verhaal door­ "Ik denk dat beeldspraken en stijl twee gaans: vorm gaat ten koste van de inhoud. functies dienen. In de eerste plaats maakt Er zijn veel schrijvers die erop gewezen het de politiek herkenbaar voor mensen die hebben, dat vorm en inhoud niet met elkaar zelf niet in de politiek zitten. Er is dus een in conflict hoeven te komen. Ze wezen intrinsiek politiek belang om geen beeld­ erop dat er een continuüm is tussen die spraken te gebruiken. De politiek schept twee. Wanneer je eenmaal de vorm te min of meer haar eigen autonomie en hult pakken hebt, dan denk je ook inhoudelijk zich in een soort 'geheim van de regering' op een andere en betere manier over de tegenover de buitenwereld. Naarmate het zaken na dan wanneer je je laat leiden door debat zich in abstracte fiscale termen de technicalia zelf. Retorica geeft je het voortzet, hebben politici de macht in han­ instrument in handen om boven de proble­ den en moeten de mensen in het land, de matiek te staan." buitenstaanders, afwachten wat men in Den Haag beslist. - Dus angst in de politiek voor retorica Wanneer men sterke metaforen en belemmert het contact tussen politicus en sterke beelden gaat gebruiken, die herken­ kiezer? baar zijn voor de mensen in het land, dan kunnen ze ook een gefundeerd oordeel "Zeer zeker. Voor de diversiteit en de pluri­ hebben over hoe de politiek wordt bedre­ formiteit van de samenleving is het nodig, ven en wat de denkbeelden zijn die politici dat verschillende geluiden ook als zodanig hebben. De politicus moet ervoor zorgen worden herkend. Dat kan niet meer op dat de retorica en zijn stijl enerzijds recht ideologische manier. Ik denk dat nu stijl doet aan zijn politieke denkbeelden en an­ verreweg het belangrijkst is. De burger is derzijds dat die hem in staat stellen zijn tegenwoordig meer geïnteresseerd in de bedoeling duidelijk te maken aan de bevol­ wijze waarop de overheid zich presenteert king. aan de burger: slordig of spilziek; gierig of Paddy Ashdown: dat is een redenaar in alles laten lopen; of juist heel erg precies. de goede Britse traditie. En dan zie je wat De stijl van de overheid interesseert de bur· de functie is van die retorica: er zijn duide­ ger veel meer dan het sociale minimum dat lijk herkenningspunten, vaak hele banale en iets omhoog of omlaag gaat. Koopkracht­ zouteloze cliché's. Maar ik geloof dat Zij­ plaatjes interesseren de mensen niet, dat is derveld gelijk heeft met dat heel aardige zo marginaal. Mensen hebben zeer reële boekje van hem over cliché's; het zijn verlangens van de politiek, maar dat zijn herkenningspunten in de taal die we gebrui­ verlangens ten aanzien van het gedrag van ken. Hierdoor begrijpen mensen wat we de overheid. bedoelen." Het is niet goed te polariseren om het polariseren zelf. Onderscheid moet worden - Missen we dat in Nederland, een gevoel gemaakt door verschil in stilistische presen· voor retorica? tatie. Je moet je ideeën vasthouden, maar in retorica kun je ze articuleren. Het heeft "Dat is totaal afwezig hier. Wanneer je zo'n geen zin om opnieuw een ideologisch debat redevoering van Ashdown vergelijkt met te gaan voeren. Het is bet.er om te zeggen: wat hier gebruikelijk is ... Het is toch de pluriformiteit moeten we op een andere

164 Uberss/ Reveil nummer 4 1994

manier bereiken. Ook al omdat de burgers visme en individualisme. De versplintering, in andere dingen geïnteresseerd zijn. Die waardoor je van collectiviteit bij het indivi­ stilistische benadering geeft op beide vra­ du terecht komt, zet zich bij de individuali­ gen een antwoord: de retorica van Brink­ sering door. Het individu wordt een collage man verschilt van die van Kok en Bolke­ van verschillende elementen." stein en van Van Mierlo. Dat is een punt van herkenning. Bovendien kan het ook z'n - Dat is weer een ideologisch debat. politieke consequenties hebben, aangezien het gedrag van de staat het beste kan "Ja, je ziet soms mensen die op het milieu­ worden beschreven in termen van politieke terrein links zijn en rechts zijn voor wat stijl." betreft economisch beleid."

- Vindt u het een vanzelfsprekende ontwik­ - Zou in Nederland een fusie tussen partijen keling dat de inhoudelijke standpunten van voor de hand liggen 7 Krijgen we de Engelse partijen naar elkaar toegroeien? situatie van twee grote opponenten, met wat kleine partijtjes daaromheen? "Dat is een feit. Het heeft geen zin om je daar tegen te verzetten. Er is wel wat te "Ik denk dat je zou moeten kijken naar in kiezen, maar dat zijn andere dingen dan hoeverre politieke stijlen een bepaalde 'An­ vroeger. Het zijn niet meer de ideologische klang' vinden bij bepaalde lagen of soorten zaken van vroeger, het zijn kwesties van van Nederlanders. Ik kan mij voorstellen dat presentatie van de politicus en de staat. ' verzorgend Nederland' een andere politieke Presentatie is belangrijker dan represen­ stijl voorstaat dan het Nederland dat in het tatie." bedrijfsleven zit. Ik denk dat je de volgende structuur krijgt; dat er een verdeling komt - Is dat ook een basis waarop grote groe­ van partijen naar een bepaalde groep van pen kiezers zich aan een partij kunnen mensen die affiniteit hebben op grond van binden? hun beroep en een bepaalde vorm van poli­ tiek bedrijven." "Ja, dat zie je aan Van Mierlo en D66. De groei van die partij is enorm. Dat komt - Het CDA sprak in zijn verkiezingsprogram vooral door twee dingen. In de eerste van een waterscheiding. Dat past ook in plaats, Van Mierlo is de meest stijlbewuste uw verhaal. Waar ligt het breukvlak, in de onder de hedendaagse Nederlandse politici jaren zeventig? Of moet het nog komen? en de indruk die hij dank zij zijn herkenbare stijl bij het kiezerspubliek maakt, weet hij "Periodisering is altijd een heel moeilijke optimaal uit te buiten. De andere reden is zaak en des te moeilijker wanneer het om het bekende cliché dat zijn partij een soort je eigen tijd gaat. Je zou natuurlijk een van seculier CDA is en daarmee goed aan­ cesuur kunnen leggen eind jaren zeventig, sluit bij die oude behoefte van Nederlanders begin jaren tachtig toen een hardhandig om lastige keuzes uit de weg te gaan." einde werd gemaakt aan de dromen van sinds '68. Het blijft altijd weer verbazing­ - Hoe past het maatschappelijke verschijn­ wekkend hoe weinig alle politieke com­ sel individualisering in het verhaal van de motie van eind jaren zestig heeft opge­ politieke stijl? Is dat ook een type stijl dat leverd. Dat is vanuit politiek oogpunt een bij de burger te vinden is? wel buitengewoon weinig creatieve opris­ ping geweest. Maar juist omdat die bewe­ 1- "In zo'n debat heb je twee polen: collectief ging in hetzelfde niets verdween als waar­ en individu. Je moet je realiseren dat in uit ze is voortgekomen, is dat toch niet onze samenleving werkelijk alles tot in de zo'n belangrijke cesuur. lt laatse elementen fragmentariseert. Ik denk dat je eigenlijk niet meer terug moet in die Wanneer de voorspellingen niet bedriegen eindeloze pendelbeweging tussen collecti- gaan we nu naar een ingrijpende herstruc-

165 -----·-·-·

~ Liberaal Reveil nummer 4 1994

turering van het politieke landschap. En als De belangrijkste politieke issues zijn ook die herstructurering één aanwijsbare oor­ altijd verzekeringskwesties en discussies zaak heeft dan is het wel dat de kiezers over de hoogte van de polis en over hoe de zich niet meer met politiek en staat iden­ kosten verdeeld moeten worden. Niet voor tificeren, maar kiezen voor wie zij hun niets werd een van de aardigste recente beste zaakwaarnemer achten. De metafoor boeken over de moderne democratie, van de politicus als zaakwaarnemer zal Michel Alberts boek over de verschillen tus­ zeker goede diensten kunnen bewijzen voor sen de Angelsaksische en Midden-Europese een goed begrip van die verandering. Of democratiën, geschreven door een verzeke­ beter nog, de politicus als verzekerings­ ringsdeskundige. De staat is een verzeke­ agent. Ik geloof inderdaad dat een goed ringsmaatschappij geworden. Wellicht ligt deel van de houding van de burger ten daar een belangrijke cesuur." opzichte van staat en politicus gemodel­ leerd kan worden naar hoe een verzeke­ * drs. A.P. Visser is hoofd voorlichting a.i. ringsmaatschappij in de samenleving staat. van de VVD-fractie in de Tweede Kamer.

* * drs. E.F. van Splunter is voorlichter interne communicatie van de VVD-fractie in de Tweede Kamer.

Brandstofheffing kritisch onder de loep genomen

De brandstofheffing is een van de belang­ wacht op behandeling van de Eerste Ka­ rijkste instrumenten om te komen tot een mer, vertoont echter verschillende tekort­ lager energieverbruik. Hiermee kan men in komingen, zowel vanuit het oogpunt van beginsel verschillende vliegen in één klap doelmatigheid, billijkheid als uitvoerbaar­ slaan. Door een verhoging van de verbrui­ heid. Dat blijkt uit de vrijgegeven samen­ kersprijs zal de vraag naar energie af­ vatting van een vertrouwelijk rapport dat nemen, hetgeen gezien de eindighe1ä van door het Ingenieursbureau Keuken & de Ko­ de voorraden fossiele brandstoffen een ning uit Delft, in opdracht van het Samen­ belangrijk doel op zichzelf is. Daarnaast werkingsverband Industriële Grootafnemers leidt minder energieverbruik ook tot minder van Energie, is vervaardigd, waarvan hier h. keuken• milieuvervuiling, met name waar het gaat een overzicht volgt. om de uitstoot van C02' een gas dat tot de belangrijkste oorzaken van het broeikasef­ De brandstofheffing is in eerste instantie fect wordt gerekend. Tenslotte kan de een zogenoemde bestemmingsheffing, het­ brandstofheffing ook een aanzienlijke bij­ geen in dit geval inhoudt dat zij dient voor drage leveren aan het spekken van de de financiering van de voor milieubeleid staatskas, hetgeen de laatste tijd wel met noodzakelijke overheidsuitgaven. De wette­ •ecologisering• van de belastingheffing lijke regeling van de brandstofheffing kent wordt aangeduid. een rommelige voorgeschiedenis. Aanvan­ De thans voorgestelde wettelijke rege­ kelijk vond deze plaats in het kader van de ling van de brandstofheffing, die inmiddels Wet Algemene Bepaling Milieuhygiëne h.h.j. labohm • • door de Tweede Kamer is goedgekeurd en (WABM). In de vijf jaar van haar bestaan is

166 Liberll81 Reveil nummer 4 1994

deze ten aanzien van de brandstofheffing wordt gedefinieerd als "een stof - met in­ maar liefst vier maal gewijzigd. Vervolgens begrip van alle daaraan toegevoegde stof­ is de WABM op 1 maart 1993 in haar ge­ fen - dienende voor verbranding met het heel - dus inclusief het onderdeel (ver­ doel de daarbij ontstane energie te benut­ bruiks)belastingen op brandstoffen - over­ ten, bij welke verbranding verontreinigende gebracht naar de Wet Milieubeheer. Op dit stoffen in de buitenlucht kunnen geraken". moment (mei 1994) is er weer een nieuw Maar aan deze definitie blijkt in de uitvoe­ wetsvoorstel over deze materie in behande­ ringspraktijk niet de hand te worden gehou­ ling: de Wet Belastingen op Milieugrond­ den, want de belastingdienst merkt een slag. In dit voorstel is, naast een brand­ stof reeds als brandstof aan indien aan de stofbelasting, ook een belasting op grond­ eerste twee van de genoemde criteria waterverbruik, het produceren van afval­ wordt voldaan. Dat wil zeggen, indien er stoffen en het verbruik van Uranium-235 opgenomen. Dit wetsvoorstel werd in het najaar van 1 993 door de Tweede Kamer belastingdienst houdt zich niet goedgekeurd. De behandeling van het wetsvoorstel door de Eerste Kamer is uitge­ aan definitie van brandstof steld met het oog op de samenhang van deze problematiek met het meer algemene probleem van de lastenverlichting voor het feitelijke verbranding plaatsvindt en de bedrijfsleven. Volgens het voorstel zou de energie feitelijk wordt benut. Dat impliceert wet op 1 januari 1 995 in werking dienen te dat de verontreiniging van de buitenlucht in treden. de uitvoeringspraktijk door de belasting­ dienst niet essentieel wordt geacht. Dit Het nieuwste wetsvoorstel vertoont enkele heeft een aantal vervelende consequenties. belangrijke verschillen met de voorgaande Zo wordt het vernietigen van restprodukten wetten. Zo is er een volledige heffingsvrij­ door verbranding met hergebruik van warm­ stelling van restbrandstoffen voor eigen te, belast. Hierdoor ontstaan bizarre situa­ verbruik ingevoerd. Dit doet zich bijvoor­ ties, waarbij bijvoorbeeld het nuttig aan­ beeld voor bij het opstoken van afvalpro­ wenden op een met het oog op het milieu dukten bij olieraffinaderijen. Met deze vrij­ verantwoorde manier door opstoken wordt stelling is tevens een van de afwijkingen belast, terwijl het affakkelen van restgas­ van de Europese richtlijn weggenomen. sen, dat relatief schadelijker is voor het Voorts is de tegemoetkoming voor investe­ milieu, niet wordt belast. Voorts blijkt dat ring in rookgasreiniging vervallen. Tot dus­ in de uitvoeringspraktijk ook een heffing ver konden bedrijven aanspraak maken op wordt opgelegd indien geen verontreinigen­ subsidie voor investeringen in rookgasreini­ de stoffen in de buitenlucht worden ge­ gingsinstallaties. Thans is deze tegemoet­ bracht. Dit is bijvoorbeeld het geval bij koming dus geschrapt. Naast financiële afgassen die verder worden gebruikt in het overwegingen ligt hieraan de gedachte ten produktieproces, zoals in de suikerindustrie grondslag dat de vervuiler uiteindelijk dient voorkomt. Ten slotte gebruikt de belasting­ te betalen. dienst als definitie voor verbranden: de De thans voorgestelde regeling vertoont verbinding met zuurstof uit de lucht. Maar echter nog verschillende hinderlijke tekort­ daarnaast kan zuurstof ook op andere ma­ komingen, die ook zo kenmerkend waren nier worden verkregen, bijvoorbeeld uit voor de voorgaande wettelijke regelingen. allerlei verbindingen. Moet dit dan als ver­ branding worden aangemerkt? Dat staat Definitie nergens in de wet. Deze omissie geeft in beginsel ruimte voor een zekere willekeur In de eerste plaats kan in dit verband de bij de toepassing van de wet waardoor de wijze waarop de definitie van brandstof in rechtszekerheid wordt geschaad. de praktijk door de belastingdienst wordt s gehanteerd, worden genoemd. Brandstof

167 ~ Liberaal Reveil nummer 4 1994

Toepassing van de wet buiten de bedrijfstak worden geleverd, ongeacht het milieueffect daarvan. In de tweede plaats leidt de toepassing van de wet in sommige gevallen tot dubbele Gebruik heffing. Dit hangt samen met de onduide­ lijkheid over hetgeen nu precies wordt In de vierde plaats is over het gebruik "an­ beoogd met een heffing op restbrandstof­ ders dan als brandstof" teruggaaf of vrij­ fen. In antwoord op karnarvragen heeft de stelling mogelijk. Uit de wetsgeschiedenis regering hierover de volgende uitspraak blijkt dat door de wetgever hiermee zowel gedaan: grondstof, hulpstof als smeermiddel wordt "Restgassen zijn de bijprodukten die bedoeld. Maar in de praktijk bestaat daar­ ontstaan uit de als grondstof ingezette over geen duidelijkheid. Een slechte brand­ energiedrager, olie gas en kolen, bij de stofdefinitie en het ontbreken van definities produktie van bijvoorbeeld benzine, voor gebruik als grondstof of hulpstof ma­ kunstmest en staal. De als grondstof in­ ken dat ook niet eenvoudig. Het komt vaak gezette brandstoffen zijn geheel vrij­ voor dat een stof in de ene bedrijfstak als gesteld van heffing en dus kan er bij de grondstof wordt bestempeld, terwijl deze in heffing op de hieruit ontstane restpro­ de andere bedrijfstak als brandstof wordt dukten, raffinaderijgas, chemisch rest­ aangemerkt. gas en hoogovengas, geen sprake zijn van een dubbeltelling. Omdat er geen Grondslag sprake is van een dubbeltelling, is het maken van een onderscheid niet nodig." In de vijfde plaats bevat ook de bepaling van de heffingsgrondslag in de uitvoerings­ Toch blijken er in de praktijk processen te praktijk discriminerende, onbillijke elemen­ bestaan waarbij een dubbele heffing voor­ ten. Deze grondslag wordt voor de helft komt. Dit gebeurt wanneer energiedragers door het koolstofgehalte bepaald (met het

van aard veranderen en binnen een proces oog op de C02-emissies) en voor de helft worden hergebruikt, bijvoorbeeld in de che­ op de energie-inhoud. Maar dat geldt niet mische industrie. voor steenkool en vloeibare restbrandstof­ fen. Daar wordt op basis van gewicht afge­ Heffing rekend, ongeacht de calorische waarde. Wat de vloeibare restbrandstoffen betreft In de derde plaats kent de heffing op rest­ - die bijvoorbeeld veel water bevatten - brandstoffen die niet in eigen bedrijf zijn betekent zulks dus een heffing op tonnen verkregen, maar specifiek door de aardolie­ water, hetgeen niet de bedoeling kan zijn. en chemische industrie van derden worden betrokken of aan derden worden geleverd, WABM discriminerende, onbillijke elementen. Vol­ gens de letter van de wet hoeft het brand­ In de zesde plaats kan worden opgemerkt {lerrit voerman • stofverbruik niet beperkt te blijven tot het dat vanaf de inwerkingtreding van de eigen bedrijf. Nochtans is in kamerstukken WABM in allerlei notities en kamerstukken ter toelichting op de brandstofheffing aan­ staat dat de brandstofheffing betrekking gegeven dat in de aardolie- en chemische heeft op fossiele brandstoffen. Pas in 1992 industrie alle restbrandstoffen geheel voor wordt deze beperking in een kamerstuk eigen verbruik zijn bestemd. Maar dat is losgelaten. Dat betekent bijvoorbeeld dat een onjuiste premisse. In de praktijk is deze ook hernieuwbare biogrondstoffen, zoals .. industrietak zowel leverancier als afnemer hout en biogas, worden belast, die in de van restbrandstoffen aan respectievelijk EG-richtlijnen zijn vrijgesteld. Uiteraard van andere bedrijfstakken. Indien de rest­ impliceert dit dat men daarmee een zekere brandstoffen binnen de eigen bedrijfstak afstand heeft genomen van de milieudoel­ blijven, worden zij wèl belast, terwijl dat stelling, waar het in de wet toch primair niet het geval is wanneer zij aan bedrijven om te doen was. ~ LibereBI Reveil nummer 4 1994

Spanning tussen de doelstellingen Conclusie

Meer in het algemeen dient er in de zeven­ De brandstofheffing die deel uitmaakt van de en laatste plaats op te worden gewezen het thans voorliggende wetsvoorstel inzake dat er vanaf het begin van de invoering van belastingen op milieugrondslag, is groten­ een heffing op brandstoffen een spanning deels overgenomen uit de huidige wetge­ is geweest tussen enerzijds de milieu- en ving, die zowel uit het oogpunt van doel­ energiedoelstellingen en anderzijds de be­ matigheid, billijkheid als uitvoerbaarheid hoefte aan belastingopbrengsten. Zo zijn belangrijke tekortkomingen vertoont. Wil er, zoals reeds eerder werd aangegeven, men deze vermijden, dan zullen wijzigingen tegenstrijdige elementen tussen de oor­ noodzakelijk zijn, zowel ten aanzien van de spronkelijke intentie van de wet en het op­ wetstekst als de uitvoeringspraktijk op de leggen van een heffing voor bijvoorbeeld in het voorgaande aangegeven terreinen. het nuttig hergebruik van restgassen. Di­ verse bedrijven hebben geïnvesteerd in installaties waarmee de afvalstromen uit * ir. H. Keuken is als directeur verbonden n milieu- en energie-oogpunt zo gunstig mo- aan Keuken & de Koning 8. V., een inter- gelijk kunnen worden verwerkt. Maar toch nationaal opererend ingenieursbureau voor worden zij voor dit hergebruik belast. In o.a. energiebesparing binnen de industrie. zekere zin is hier dus sprake van dubbel be- lasten. * * drs. H.H.J. Labohm is als onderzoeker verbonden aan het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen "Ciin­ gendael" en lid van de redactie van Liberaal Reveil.

e- l BOEKBESPREKING De biograaf als beeldhouwer? Enkele correcties

getrir voerrTltin • In 1 988 werd in dit blad onder de titel "Een immers nogal wat studies over de liberale vergeten hoofdstuk?" de balans opgemaakt stroming en haar vertegenwoordigers het van de geschiedschrijving van het libera­ licht gezien. Daarbij passeerden uiteen­ lisme. Een van de conclusies was dat de lopende onderwerpen de revue als het 1 Se­ historici het liberalisme nogal links hadden eeuwse liberalisme, liberalen en de natie en laten liggen. Zeker vergeleken met andere de vrijzinnig-democratische jongerenorgani­ politieke stromingen was de aandacht voor satie in het interbellum. Ook verschenen liberale partijen en politici (afgezien van schetsen van prominente liberalen uit het Thorbecke) aan de povere kant. Daarnaast verleden (de bundel Van Thorbecke tot werd vastgesteld dat voor zover het liberale Telders bijvoorbeeld, en de dagboeken van e verleden al was beschreven, dit grotendeels De Beaufort), en uit het heden (Wiegel). door liberalen zelf was gebeurd. Opvallend daarbij is dat de auteurs veelal Zes jaar later moeten beide conclusies uit niet-liberale hoek afkomstig zijn. De bijgesteld worden. De laatste tijd hebben geschiedswetenschap heeft het liberalisme

169 ~ Liberaal Reveil nummer 4 1994

ontdekt; het liberale onderonsje lijkt te zijn uit 1969 daterende biografie van Oud in afgelopen. alle openheid een "oprecht bewonderaar" van zijn studie-object te zijn, Van Zanen Temidden van deze publikaties verscheen laat zich in zijn inleiding iets genuanceerder recentelijk van de hand van de jurist Jan uit. "Uit bewondering - later mede uit ver­ van Zanen - onder meer oud-vice-voorzitter wondering - vond en vind ik dat deze op­ van de JOVD en sinds 1990 voor de VVD vallende persoon een biografie verdient. lid van de gemeenteraad van Utrecht - een Haar ferme inzet als volksvertegenwoordi­ biografie over Haya van Someren-Downer. ger en bestuurder ten behoeve van het li­ Een opmerkelijke politica in een politieke beralisme en de VVD rechtvaardigt een blij­ wereld die toen nog meer dan tegenwoor­ vende herinnering voor haar tijdgenoten en dig door mannen werd beheerst. Als het jongere generaties". Om loutere vastlegging eerste Tweede-Kamerlid in de parlementaire gaat het echter niet alleen; met zijn boek geschiedenis dat het leven schonk aan een wil Van Zanen "de totstandkoming van een baby, de eerste vrouwelijke partijvoorzitter fair beeld van deze opvallende en invloed­ van Nederland en zo ongeveer de eerste rijke politica" bevorderen. vrouwelijke fractievoorzitter in de staat­ Een dergelijk uitgangspunt kan hagio­ kundige historie, verrichtte Van Someren grafische disposities in de hand werken, de pionierswerk. Ook in de omvorming van de liberale historiografie weet erover mee te VVD van een notabelenclub tot een "volks­ praten. Hoe weet Van Zanen zijn engage­ partij" aan het begin van de jaren zeventig ment te hanteren? Het voortdurend aan­ had zij als "politica van de polarisatie" een duiden van Van Someren-Downer met haar groot aandeel. voornaam "Haya" is wat dat betreft weinig Hoe interessant de persoon Van Some­ bemoedigend; het klinkt al te familiair. ren moet zijn geweest, het boek over haar Toch tekent Van Zanen Van Someren-Dow­ weet niet echt te boeien. Daarvoor ontbre­ ner bepaald niet als een heilige en heeft hij ken onder meer de psychologische inkijkjes oog voor enkele mindere (maar wel mense­ die men bij een biografie mag verwachten. lijke) trekjes. Zo vermeldt hij haar lichtge­ Wanneer de ontwikkeling van Van Someren raaktheid, die tot uiting komt in een groot in haar politieke carrière - weliswaar "on­ aantal ingezonden brieven; en haar neiging eerbiedig", zoals de schrijver zelf zegt - om hard van stapel te lopen. Ook verhult wordt geschetst in termen als "van leuk hij niet haar zo nu en dan moraliserende jong ding tot warme moederlijke vrouw", opstelling, die "niet altijd ... zo principieel li­ dan is hiermee ook zo ongeveer de diep­ beraal" is; of haar polariserende taktiek - in gang aangegeven. Ook het in verband bren­ dit geval ten aanzien van de toenmalige mi­ gen van Van Sameren-Downers negatieve nister voor ontwikkelingssamenwerking stellingname ten aanzien van de liberalise­ Pronk -, die "niet vrij van enig opportunis­ ring van abortus met het feit dat "Haya zelf me" leek. een (ongewenst?) nakomertje was" - zon­ Dergelijke voorzichtige kwalificaties zijn der verdere toelichting - oogt als psycho­ Van Zanens handelsmerk. Tot een echte logie van de koude grond. kritische evaluatie van Van Someren-Dow­ Maar het zijn niet zozeer de psycholo- ner komt het echter niet, ook niet bij de - gische, als wel de historische merites waar­ beoordeling van haar omstreden rol bij de op ondergetekende het boek hier wil be­ beruchte abortus-kwestie. Het mede door oordelen. Hoewel Van Zanens studie deel de VVD in de Tweede Kamer ondersteunde uitmaakt van de recentelijke kleine "haus­ initiatief-wetsvoorstel dat !egalisering van se" van beschouwingen over het liberalis­ de abortuswetgeving beoogde, sneuvelde me, staat deze tegelijk in de traditie van de in december 1976 in de Eerste Kamer me­ "oude" liberale geschiedschrijving. Biogra­ de door toedoen van Van Someren-Dow­ fen als Vonhoff (over Oud) en Westers ner, die toen voorzitter van de VVD-se­ (over Stikker) gingen hem voor. Met hen naatsfractie was. Van Zanen wijst op de deelt Van Zanen de sympathie voor de inconsistenties in het optreden van Van hoofdpersoon. Vermeldde Vonhoff in zijn Someren-Downer, maar heeft er gezien de

170 Liberaal Reveil nummer 4 1994

stijl en woordkeuze die hij hier hanteert, De biograaf als corrector van de beeldvor­ duidelijk moeite mee zijn heldin in deze ming, maar daarmee tegelijk een nieuw zaak al te zwaar af te vallen. Zo schrijft hij beeld opricht. dat de stemverklaring van Van Someren Deze positieve "grondhouding" van Van "aan helderheid niet over" hield; dat het Zanen gaat terug op zijn bewondering voor optreden van de VVD en van Van Someren zijn hoofdpersoon. "Haya van Someren was in het bijzonder "geen schoonheidsprijs een fascinerende vrouw", zo deelt hij de verdient"; en dat het harde oordeel van de lezer in het begin van zijn boek mee. He­ VVD'er Geurtsen, mede-initiatiefnemer van laas getuigt zijn biografie hier maar ten dele het wetsvoorstel "moeilijk te bestrijden" van, het is al gezegd. Aan de ene kant valt. hangt dat samen met de overmaat aan Het kraken van harde noten is aan Van affiniteit, die uiteraard niet tot verrassende Zanen kennelijk niet besteed. Eerder al had stellingnames of conclusies leidt. Aan de hij laten weten dat het "jammer en eigenlijk andere kant is de keuze van de bronnen ook oneerlijk zou zou zijn" als de abortus­ hieraan debet. De twee hoofdstukken over kwestie het historische beeld van Van Van Samerens parlementaire optreden Someren zou bepalen. Het is daarbij spijtig (samen goed voor ongeveer de helft van dat ook hier Van Samerens drijfveren het boek) baseerde Van Zanen vooral op de - zoals reeds gezegd - zo weinig uit de verf Handelingen der Staten-Generaal en zijn komen. Als een duveltje uit een doosje weinig opwindend. Van de door Franssen voert Van Zanen de godsdienstige overtui­ gesignaleerde "intense briefwisseling" tus­ ging van Van Someren ten tonele, maar dit sen Wiegel, Van Riel en Van Someren heeft blijft helaas enigszins in het luchtledige Van Zanen kennelijk weinig gebruik ge­ hangen. Was er niet meer te vinden in haar maakt. Boeiender zijn de hoofdstukken over correspondentie uit die tijd? Volgens Jan Van Somarens jeugd en haar partijvoorzit­ Franssen, toentertijd persoonlijk medewer­ terschap ("onder Haya's hamer"). ker van Wiegel, werd er heel wat afge­ Ondanks zijn sympathieën heeft Van schreven tussen Van Someren, Wiegel en Zanen Van Someren niet als een heilige Van Riel. Volgens zijn zeggen zou in vele beschreven. Maar wat haar nu werkelijk brieven de "geheel eigen beleving" van de heeft bezield, wordt in zijn biografie niet abortuskwestie door Van Someren zijn ver­ echt duidelijk. woord1. Ondanks de hier en daar - vaak voor­ zichtig - geformuleerde kanttekeningen bij 1 . Zie Jan Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om de het optreden van Van Someren is de grond­ macht, Utrecht, 1993, p. 87. toon van de biografie positief. Aan het einde van het boek gekomen wekt het dan * Jan van Zanen, Haya. Haya van Someren ook geen verbazing dat de auteur het "zeer - Downer. Vrouw voor Vrijheid en Demo­ terecht" vindt dat Van Someren-Downer cratie, Uitgeverij Balans, 1994, ISBN 90- postuum erelid van de VVD is geworden en 5018-235-6. dat er een zaal in het nieuwe gebouw van de Tweede Kamer naar haar werd ge­ * * drs. G. Voerman is hoofd van het Docu­ noemd. Dergelijke conclusies zijn voorspel­ mentatiecentrum Nederlandse Politieke baar, gezien het vertrekpunt van de auteur. Partijen (DNPPJ te Groningen. e

171 De Prof.Mr. B.M. Teldersstichting heeft onder meer de volgende geschriften gepubliceerd

prijs (incl. porti)

53. Deregulering, een liberale visie, 1984 f 8,50 54. Liberalisme en politieke economie, 1 985 f 20,00 55. Gemeenten tussen rijk en markt, 1985 f 20,00 56. De Rechtspositie van de ambtenaar, 1985 f 12,50 5 7. Symposiumbundel "Met markt en macht" 1 985 uitverkocht 58. Het proces van wetgeving tussen politieke wens en juridische techniek, 1 986 f 8,50 59. Liberalisme, kunst, politiek (met de Boekmanstichting), 1986 uitverkocht 60. Collectieve actie onder de rechter, 1986 f 10,00 61. Een concurrerend recept voor de Nederlandse gezondheidszorg, 1986 uitverkocht 62. De noodzaak van normen. Een beschouwing over begrotingsbeleid, 1 987 f 15,00 63. Informatisering en samenleving, beschouwingen over technische vooruitgang en overheidsbeleid, 1 987 f 20,00 64. Democratie, scheiding der machten (met de Haya van Somerenstichting), 1987 f 25,00 65. Liberalisme, een speurtocht naar de filosofische grondslagen, 1988 f 25,00 66. Mensenrechten en buitenlands beleid, 1988 f 25,00 67. Strafrecht en rechtshandhaving, 1988 f 17,50 68. Tussen hoop en vrees; beschouwingen over de veiligheid van West-Europa, 1 989 f 25,00 69. De liberale speurtocht voortgezet (met de Haya van Somerenstichting), 1989 uitverkocht 70. Liberalisme en conservatisme, 1990 f 20,00 71. Over ontgroening en vergrijzing. Demografie en economisch draagvlak, 1 990 f 20,00 72. De markt helpt mee; Ontwikkelingssamenwerking in de jaren negentig, 1990 f 25,00 73. Onrustig ontslagrecht; commentaar op wetsontwerp 214 79, 1 990 f 20,00 74. Constitutionele toetsing, 1991 f 32,50 75. Vrij baan in Europa. Liberale uitgangspunten voor Europese verveerspolitiek in de jaren negentig, 1 991 f 22,50 76. Europa: een volgende acte. Een verkenning van de grondslagen en de toekomst van de Gemeenschap en de positie van Nederland daarin, 1992 f 32,50 77. Bestuur in beweging (met de Vereniging van Staten- en Raadsleden van de VVD), 1992 f 25,00 - 78. Rondom de Nationale Ombudsman - tien jaar ervaring met het instituut -, 1993 f 22,50 79. Meningen over migranten. Het Nederlandse alloch­ tonenbeleid ter discussie, 1993 f 27,50 (uitverkocht; gekopieerde versie beschikbaar) 80. Gentechnologie. Een liberale visie, 1994 f 20,00 81. Keur van Kennis. Opinies over hoogwaardig hoger onderwijs f 32,50

Overige uitgaven:

• In Tweede Lezing; drie decennia Liberaal Reveil, een bloemlezing uit dertig jaargangen Liberaal Reveil. Edu' Actief, Meppel, 1988 f 19,50 • Kopstukken van de VVD, biografische schetsen van leidende VVD'ers uit de eerste vier decennia van het bestaan van de partij. Unieboek, Houten, 1 988 f 27,50 • Levensbeschrijving van Prof.Mr. B.M. Telders. Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage, 1972 f 30,00 • 40 jaar Vrij en Verenigd; geschiedenis van de VVD-partijorganisatie. door Ruud Koole, Paul Lucardie en Gerrit Voerman. Unieboek, Houten, 1 988 f 29,90 • Vrijheid en dwang in het arbeidsrecht; verzamelde opstellen van Prof.Mr. N.E.H. van Esveld. 1988 f 37,50 • Filosofen van het hedendaags liberalisme, onder redactie van P.B. Cliteur en G.A. van der List. Kok/Agora, Kampen, 1990 f 27,50 • De geschiedenis van het politieke liberalisme. Bibliografie van de VVD en haar voorlopers, G. Voerman, (met het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen), 1992 f 25,00 • Van Thorbecke tot Telders. Hoofdpersonen uit de geschiedenis van het Nederlandse liberalisme vóór 1940, onder redactie van G.A. van der List en P.G.C. van Schie. Van Gorcum, Assen/Maastricht, 1993 (verkrijgbaar bij de boekhandel) f 35,00 • Filosofen van het klassieke liberalisme, onder redactie van P.B. Cliteur, A.A.M. Kinnaging en G.A. van der List . . Kok/Agora, Kampen, 1993 (verkrijgbaar bij de boekhandel) f 39,90

U kunt de geschriften van de Teldersstichting bestellen door overmaking van het verschuldigde bedrag op postrekening 33.49.769 ten name van de Prof.Mr. B.M. Teldersstichting, Koninginnegracht 55a, 2514 AE te 's-Gravenhage, onder vermelding van het nummer (of de titel) van het (de) gewenste geschrift(en).

U kunt zich ook abonneren op de geschriften van de Teldersstichting. Voor slechts f 50,00 per jaar krijgt u alle nieuwe geschriften automatisch toegezonden. Jongeren tot 27 jaar betalen f 40,00 per jaar. U kunt zich als abonnee àf als donateur van de Teldersstichting aanmelden door de bon, ingevuld, terug te zenden. AANMELDINGSBON TELDERSSfiCHTING

Naam ...... Adres ...... Postcode ...... Woonplaats ......

meldt zich aan als:

0 abonnee, voor f 50,00 per jaar 0 abonnee, voor f 40,00 per jaar (geboortejaar: ...... ) 0 donateur van de Teldersstichting.

Datum ......

Handtekening: ......

Deze bon zenden naar: Prof.Mr. B.M. Teldersstichting Koninginnegracht 55a 2514 AE Den Haag of faxen naar: 070 - 3631951 . -