ENTATIECêNTAI ,• .• POL.ITI~I\~; EIL • haya van someren-downer • nederlands identiteitsbesef • liberale volkspartij Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.Mr. B.M. Teldersstichting INHOUDSOPGAVE Redactie drs. J.A. Weggemans (voorzitter) Fatwa's, relativisme en mensenrechten J.J. van Aartsen dr. R. Braams P.B. Cliteur 127 prof.mr.dr. P.B. Cliteur dr. K. Groenveld drs. B.R.A. Gijzel Nederland en Europa drs. J.A. de Hoog A. Szàsz 129 drs. J.F. Hoogervorst mw ir. L.J. Kolft (eindredacteur) drs. H.H.J. Labohm Tot de volgende zomer!? T.P. Monkhorst H.A.L. van Hoof 131 prof. dr. U. Rosenthal prof.ir. J.J. Sterenberg mr.drs. S.E. van Tuij/1 van Seraos­ Haya van Someren-Downer kerken Vrouw voor Vrijheid en Democratie Reóactieadres H. Wiegel 133 Koninginnegracht 5fil Pllu/ cliteu 2514 AE "s-Gravenhage telefoon: 070-3631948; fax: 070-3631951 Nederlands identiteitsbesef: Wenken voor het schrijven van artikelen voor Liberaal Reveil zijn op het redactie­ dynamisch en omstreden fenomeen adres verkrijgbaar S. W. Couwenberg 137 Abonnen-.tenadministratie Mevrouw M.P. Moene Nude 54c Meer aandacht voor de ondernemers 6702 ON Wageningen telefoon: 08370-27655 in het Midden- en Kleinbedrijf Giro 240200 t.n.v. "Stichting Liberaal Reveil" te Wageningen P.M. van Nieuwenhuyzen 150 De abonnementsprijs 16 nrs.) bedraagt f 55,00 per jaar. Voor jongeren onder de 27 jaar is de prijs f 30,-. Losse nummers f 9,50. Geen progressieve maar een Abonnementen worden automatisch verlengd, tenz1ï het abonnement voor 1 december b1ï de abonne­ liberale volkspartij is nodig mentenadministratie is opgezegd. M.H. K.lijnsma 155 Technische~: E. Bottinga-Lindhout "We hebben nog wel wat te kiezen, Dtuk: Roeland Druk 8 . V. maar het zijn andere dingen" Advedentie>~ A.P. Visser en E.F. van Splunter 160 Advertentietarieven op aanvraag beschikbaar Bestuur Brandstofheffing kritisch mr. J.J. Nouwen (voorzitter) onder de loep genomen prof. dr. J.A.A. van Doorn H. Keuken en H.H.J. Labohm 166 drs. L.M.L.H.A. Hermans mw W.P. Hubert-Hage mr. H.E. Koning Boekbespreking drs. P.J.H.M. Lwïten (secretaris) drs. M. Rutte De biograaf als beeldhouwer? drs. J. W.A. M. Verlinden Enkele correcties G. Voerman 169 © De auteursrechten liggen bij de uitgever ISSN 0167-0883 U./Jel'flal Reveil nummer 4 1994 Fatwa's, relativisme en mensenrechten De fatwa (doodvonnis) uitgeroepen over de gelegd begrijpen, maar dat is toch niet Bengaalse schrijfster Taslima Nasrin con­ meer relevant voor een moderne pluralis­ fronteert ons weer eens op harde wijze met tische samenleving. het feit dat mensenrechten, in de zin van Als tweede is er de beknotting van de wat daaronder in de Westerse wereld vrijheid van meningsuiting. Vnïheid van wordt verstaan, niet over de gehele wereld meningsuiting is een principe dat juist bete­ gemeengoed zijn. Het door de regering van kenis heeft voor impopulaire opvattingen. Bangladesh tegen haar uitgevaardigde ar­ Er zijn grenzen aan natuurlijk. Iemand die restatiebevel is een gotspe, in het b1ïzonder ten onrechte "brand" roept in een volle wanneer organisaties en groeperingen die schouwburg kan zich niet met een beroep fl'UI cliteur • beloningen hebben uitgeloofd voor het op de vrijheid van meningsuiting van ver­ doden van de schrijfster niet worden ver­ volging vrijwaren. Maar juist om het moge­ volgd. lijk te maken dat de Bijbel, de Koran, de grondwet en allerlei andere min of meer 7 Ten aanzien van de vele kanten aan deze heilige teksten worden bekritiseerd, is het zaak is het verstandig een paar onderschei­ principe van de vrijheid van meningsuiting dingen te maken. Allereerst is er het pro­ gemeengoed geworden. Vrijheid van me­ bleem van de strafbaarheid van godslas­ ningsuiting heeft namelijk vooral betekenis tering. In Bangladesh is dat kennelijk het wanneer het om heikele zaken gaat; wan­ 0 geval. Dat is een twijfelachtige zaak, want neer heilige principes in het geding zijn. De ware vrijheid van godsdienst en levensover­ vrijheid om te zeggen waar iedereen het tuiging zou met zich mee moeten brengen toch wel mee eens is, is in feite overbodig. dat men ook het recht heeft zich in nega­ Voltaire zei: ik ben het in alles wat u tieve zin uit te laten over een bepaalde schrijft met u oneens, maar ik zal ervoor ;s godsdienst. Het een is zelfs niet goed denk­ blijv_en strijden dat u het mag blijven zeg­ baar zonder het ander. De vrijheid van gen. Dat is de ware tolerantie die het recht godsdienst brengt met zich mee dat een op vrijheid van meningsuiting van ons christen mag zeggen dat de Koran een vraagt. verwerpe!Jïk boek is. Diezelfde vrijheid van Nergens op de wereld bestaat een vol­ 60 godsdienst brengt met zich mee dat een ledige, in de zin van onbeperkte, vrijheid moslim moet kunnen zeggen dat de Bijbel van godsdienst en levensuiting en nergens een verwerpe!Jïk boek is. En een overtuigd bestaat een volledige vrijheid van menings­ atheïst moet op basis van diezelfde vrij­ uiting. Ten aanzien van de vnïheid van heid van godsdienst en levensovertuiging godsdienst past Nederland bijvoorbeeld 166 (art. 6 van de Grondwet; art. 18 van de enige bescheidenheid, omdat wij nog Universele Verklaring van de Rechten van steeds een verbod van godslastering ken­ de Mens) kunnen zeggen dat zowel de nen (art. 247 Wetboek van Strafrecht). Op Koran als ook de Bijbel voor hem geen basis hiervan wordt weliswaar zelden een nastrevenswaardige normen bevat. Dat vervolging in gang gezet (het laatste be­ dergelijke uitingen door gelovigen als "las­ roemde proces is het Ezelproces tegen terlijk" worden ervaren en als strafwaardig Gerard Reve uit 1966) en de mogelijkheid 169 worden gezien kan men in het licht van de tot veroordeling bestaat alleen onder zeer intolerantie die met name de monothe ïs• stringente voorwaarden (het moet gaan om tische godsdiensten aan de dag hebben opzettelijk kwetsende uitingen), maar het 127 ~ Uber~~el Reveil nummer 4 1994 - bestaat nog wel en alleen dat al zou ons vindt hier een halt, ook het wijsgerig utilis­ tot terughoudendheid in ons commentaar me. Het utilisme is een bepaalde benade­ moeten brengen. Heel anders ligt dat met ring in de ethiek die uitgaat van de al­ het laatste aspect van de kwestie Nasrin gemene regel dat we het grootste geluk · dat ik aan zou willen snijden. voor het grootste aantal moeten realiseren. Als derde is er namelijk de kwestie dat In het algemeen is dat een zinnige theorie de overheid in landen die worden geken­ die overeenkomt met common sense. Het merkt door de grote invloed van fundamen­ zou echter tot onaanvaardbare resultaten talisme geen effectieve actie wordt onder­ kunnen voeren wanneer we het toepassen nomen tegen fanatici die oproepen tot de op de gevallen van Nasrin en Rushdie. Een dood van schrijvers als Nasrin en Rushdie. uti!J'st zou kunnen zeggen: "Wat maakt die Hier dient onze lankmoedigheid en welwil­ ene schrijver nu uit op het grote geheel? Er lende houding tegenover andere culturen staan handelsbelangen op het spel, het halt te houden. We stuiten hier op de gren­ welbevinden van grote groepen mensen. zen van zowel het cultuurrelativisme als Waarom dat in gevaar brengen met Prin­ het utilisme. zipienreiterei in zulke individuele en uit­ • · 8Zàsz• Het cultuurrelativisme is het standpunt zonderlijke gevallen?" Een typisch utilis­ dat er vanuit gaat dat elke cultuur haar tische houding zou ook de volgende zijn: eigen waarden en normen heeft en dat het "Waarom zouden we ons druk moeten geen pas geeft voor buitenstaanders van maken over twee individuen als er zoveel die cultuur om daarover een afwijzend ander onrecht op de wereld bestaat dat oordeel te formuleren. 's Lands wijs, kwantitatief veel vaker voorkomt en zeker 's lands eer. Wie zijn wij om hun normen af zo erg is (denk aan vrouwenmishande- te wijzen? Tot op zekere hoogte is dat een ling) ?". Daarop luidt het antwoord dat een te respecteren standpunt. In allerlei zaken minimale kern van waarden en normen niet als begrafenisrituelen, kleding, godsdien­ mag worden geschonden en dat wanneer stige rituelen is het een verstandig liberale die in het geding is een calculerende hou­ houding uit te gaan van het "'s lands wijs, ding niet meer zo voor de hand ligt. Utilis­ 's lands eer". Aan die houding zijn echter me kan, net als cultuurrelativisme, voor een grenzen te stellen, namel!ïk wanneer in een hoop zaken een betrouwbaar richtsnoer bepaald land ernstige inbreuken worden vormen, maar het heeft een grens. Die gepleegd op een minimale kern van univer­ grens is in gevallen als die van Nasrin be­ sele fundamentele waarden. Het is niet reikt. eenvoudig om in abstracta limitatief aan te geven wat tot die minimale kern behoort. Ik Het voorgaande heeft een belangrijke prak· neig ertoe vrijheid van meningsuiting, vrij­ tische consequentie: dat ook de Nederland· heid van godsdienst en levensovertuiging, se overheid zich niet terughoudend mag het principe van gelijke behandeling daartoe opstellen in het veroordelen van fundamen· te rekenen, evenals respect voor lichamelij­ talistische prakt1ïken als waarvan hier spra· ke integriteit (en op grond daarvan een ke is. In het diplomatieke verkeer moet een afwijzing van het toebrengen van ver­ krachtige verwerping plaatsvinden van de minkingen zoals vrouwenbesnijdenis) en het abjecte praktijken van het islamitisch en menselijk leven (en op grond daarvan een ander fundamentalisme, zelfs wanneer dat afwijzing van het oproepen tot moord op onze handelsbelangen of andere belangen individuen). Men heeft deze rechten in zou schaden. allerlei naoorlogse codificaties en mensen­ rechtenverklaringen wel in verband ge­ bracht met een respect voor de menselijke • prof.mr.dr. P.B. Cliteur is universitair waardigheid. Wanneer deze in het geding is hoofddocent Encyclopedie van de rechts­ dient onze welwillende houding tegenover wetenschap Rijksuniversiteit Leiden, bJï• pluralisme en het cultuurrelativisme dus een zonder hoogleraar in de filosofie TU Delft grens te vinden.