Arkusz SWORY (567)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz SWORY (567)

Warszawa 2010 Autorzy: Barbara Ptak*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Magdalena Maleszyk**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*

Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ......

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2010 Spis tre ści I. Wst ęp – B. Ptak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Ptak ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – B. Ptak ...... 10 1. Kreda pisz ąca ...... 10 2. Piaski...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak ...... 17 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Ptak ...... 19 VII. Warunki wodne – B. Ptak ...... 21 1. Wody powierzchniowe...... 21 2. Wody podziemne...... 22 VIII. Geochemia środowiska ...... 26 1. Gleby – P. Kwecko ...... 26 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 28 IX. Składowanie odpadów – M. Maleszyk ...... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. Ptak ...... 39 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak ...... 40 XII. Zabytki kultury – B. Ptak ...... 44 XIII. Podsumowanie – B. Ptak, M. Maleszyk ...... 46 XIV. Literatura ...... 47

I. Wst ęp

Arkusz Swory Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wyko- nany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geolo- gicznym POLGEOL w Warszawie (Plansza B) zgodnie z „Instrukcj ą...” (2005). Przy jej opra- cowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Swory Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2004 w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Ptak, 2004). Mapa geo środowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w pi ęciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedsta- wiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą pomoc przy wykonywaniu wojewódz- kich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Arkusz Swory powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i pu- blikowanych, zwiadu terenowego oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w wielu instytu- cjach, samorz ądach terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zagospodaro- waniem zasobów środowiska przyrodniczego. Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Departamencie Rolnictwa i Środowiska Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lublinie, Filii Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Białej Podlaskiej, Departamencie Środowiska, Rolnictwa i Zasobów Naturalnych Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Lublinie i jego Delegatu- rze w Białej Podlaskiej, Krajowym O środku Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadle śnictwie Mi ędzyrzec Pod-

3 laski, Starostwie Powiatowym w Łosicach i w Białej Podlaskiej, Urz ędzie Gminy w Białej Podlaskiej, Huszlewie, Mi ędzyrzecu Podlaskim i Le śnej Podlaskiej oraz u u Ŝytkowników złó Ŝ. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono tak Ŝe zwiad terenowy we wrze- śniu 2009 roku. Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złó Ŝ opracowanych dla komputerowej bazy o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Swory poło Ŝony jest mi ędzy 52°00’ a 52°10’ szeroko ści geograficznej północnej i 22°45’ a 23°00’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie opisywany obszar znajduje si ę na terenie dwóch województw − mazowieckiego i lubelskiego. W obr ębie województwa mazowieckiego arkusz obejmuje frag- menty czterech gmin: Huszlew, Olszanka, Łosice i Stara Kornica, nale Ŝą cych do powiatu ło- sickiego. Cz ęść południowa i wschodnia arkusza nale Ŝy do województwa lubelskiego, w któ- rym znajduj ą si ę gminy: Mi ędzyrzec Podlaski, Biała Podlaska, Le śna Podlaska i Drelów, nale Ŝą ce do powiatu bialskiego. Wzdłu Ŝ południowo-zachodniej granicy arkusza biegnie granica administracyjna miasta Mi ędzyrzec Podlaski. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) obszar arkusza Swory poło Ŝony jest w obr ębie dwóch podprowincji − Niziny Środkowopolskie (prowincja Ni Ŝ Środkowo- europejski) i Polesie (prowincja Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskie). Prawie cały obszar nale Ŝy do makroregionu Nizina Południowopodlaska mezoregionu Równina Łukowska, a północno-zachodnia jego cz ęść do mezoregionu Wysoczyzna Siedlecka. Niewielki, połu- dniowo-wschodni fragment obszaru nale Ŝy do makroregionu Polesie Zachodnie mezoregionu Zakl ęsło ść Łomaska (fig. 1). Równina Łukowska jest płaskim, piaszczystym obszarem poło Ŝonym w strefie odpływu na wschód wód roztopowych w czasie zlodowacenia warty, pomi ędzy Wysoczyzn ą Siedleck ą a Zakl ęsło ści ą Łomask ą. Wyst ępuj ą tu równiny sandrowe urozmaicone formami polodowco- wymi oraz małymi wydmami. W znacznej cz ęś ci powierzchni ę równiny buduj ą piaski fluwio- glacjalne. W cz ęś ci północnej obszaru najwy Ŝsze wzniesienia osi ągaj ą około 170 m n.p.m. w Kobylanach. Powierzchnia sandru obni Ŝa si ę łagodnie ku południowemu wschodowi, do około 145 m n.p.m. w dolinie Krzny. Na północny zachód od Równiny Łukowskiej rozci ąga si ę Wysoczyzna Siedlecka. Wy- st ępuj ą tu wysoczyzny ze wzgórzami morenowymi i obni Ŝeniami wytopiskowymi, zawieraj ą- ce kry osadów kredowych. Najwy Ŝsze wzniesienie na północny zachód od Felina, osi ąga 182 m n.p.m.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Swory na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu, 3 – granica pa ństwa

Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej: 318.91 – Podlaski Przełom Bugu, 318.94 – Wysoczyzna Siedlecka, 318.96 – Równina Łukowska

Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.38 – Wysoczyzna Drohiczy ńska

Polesie Mezoregiony Polesia Zachodniego: 845.11 – Zakl ęsło ść Łomaska, 845.13 – Równina Parczewska

Zakl ęsło ść Łomaska, rozci ąga si ę na południe od doliny Krzny, zbudowana jest z pia- sków i Ŝwirów zlodowace ń środkowopolskich. Jest to równina piaszczysta, zabagniona i za- torfiona, poło Ŝona na wysoko ści 140–155 m n.p.m. Południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza rozcina Krzna płyn ąca na wschód, pro- wadz ąca wody do Bugu. Teren odwadniaj ą głównie lewobrze Ŝne dopływy tej rzeki: Piszczka, Złota Krzywula i Klukówka. Doliny rzeczne s ą płytkie i podmokłe, a ich szeroko ść nie przekracza 750 m.

5 Według regionalizacji klimatycznej obszar obj ęty arkuszem Swory poło Ŝony jest w regionie mazowiecko-podlaskim (Wo ś, 1999). Klimat tego regionu jest zimniejszy ni Ŝ w centralnej Polsce. Średnia temperatura roczna wynosi 7,1 oC, roczna suma opadów waha si ę w granicach 500–600 mm. W regionie tym przewa Ŝaj ą wiatry zachodnie i północno-zachodnie. Rze źba powierzchni ziemi, procesy geomorfologiczne, litologia oraz klimat maj ą bezpo średni wpływ na rodzaj gleb wyst ępuj ących na terenie omawianego obszaru. Grunty rolne zajmuj ą tu około 65%. Zdecydowan ą ich wi ększo ść stanowi ą grunty niskich klas bonitacyjnych. Dna rynien lodowcowych i zagł ębie ń bezodpływowych oraz obni Ŝenia na powierzchniach tarasów niskich, są wypełnione torfami oraz osadami piaszczystymi, na których powsta- ły uŜytki zielone. Lasy zajmuj ą około 30% powierzchni arkusza. Większe, zwarte kompleksy le śne pokrywaj ą południowo-wschodni ą i północno-zachodni ą cz ęść omawianego obszaru, a na pozostałym terenie przewa Ŝaj ą niewielkie płaty le śne o powierzchni do 5 km 2. Obszar arkusza Swory nale Ŝy do słabo uprzemysłowionych oraz słabo rozwini ętych turystycznie i ma status regionu rolniczego. Miejscowa ludno ść utrzymuje si ę z uprawy roli, przeróbki drewna lub wydobywania kopalin. Jedynym zakładem przemysłowym jest zakład utylizacyjny BACUTIL w Woro ńcu. Głównym o środkiem administracyjnym i usługowym, jest licz ąca 520 mieszka ńców wie ś gminna Huszlew, usytuowana nad rzek ą Złota Krzywula. Do wi ększych wsi, poza Husz- lewem, nale Ŝą : Kobylany (570 mieszka ńców), Rogo źnica (500 mieszka ńców), Swory (450 mieszka ńców), Manie (380 mieszka ńców) i Halasy (360 mieszka ńców). W latach 2000–2009 w województwie lubelskim przyrost sieci wodoci ągowej w stosunku do sieci kanalizacyjnej był trzykrotnie wi ększy, najwy Ŝszy w powiecie bialskim. Na terenie powiatu bialskiego, w Sworach, działa oczyszczalnia ścieków SOTRALENTZ o mak- symalnym przepływie dobowym 4,8 m 3. Z indywidualnych oczyszczalni w Woro ńcu korzy- staj ą: leśniczówka – oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna typu SEBICO o przepustowo ści 3 m 3/dob ę oraz Agencja Nieruchomo ści Rolnych – oczyszczalnia typu MOS 30 o przepustowo ści 30 m 3/dob ę (Jarosz i in., 2006). Ścieki bytowo-gospodarcze z małych zakładów pracy i gospodarstw domowych gminy Biała Podlaska gromadzone s ą w zbiornikach bezodpływo- wych i wywo Ŝone do komunalnej oczyszczalni ścieków w Białej Podlaskiej. Na terenie gminy Mi ędzyrzec Podlaski funkcjonuje oczyszczalnia typu BIOBLOK w Halasach, o przepustowo ści 75 m 3/dob ę, do której podł ączeni s ą mieszka ńcy wsi mieszkaj ący w blokach. Od- biornikiem tych ścieków jest rzeka Piszczka. Ponadto istniej ą przydomowe oczyszczalnie ścieków typu SEBITO w Rogo źnicy i Maniach o przepustowo ści do 5 m 3/dob ę (Siero ń i in.,

6 2006). Na terenie gminy Le śna Podlaska ścieki bytowo-gospodarcze odprowadzane s ą do indywidualnych zbiorników bezodpływowych i wywo Ŝone do oczyszczalni w Le śnej Podla- skiej (poza arkuszem) (Jarosz i in., 2007). W gminie Drelów nie funkcjonuj ą zbiorcze syste- my odprowadzania i oczyszczania ścieków (Ptak i in., 2006). Znacznym źródłem presji wy- wieranej przez człowieka na środowisko jest odprowadzanie z gospodarstw wiejskich suro- wych ścieków bezpo średnio do odbiorników wodnych wynikaj ące z niedostatecznej sanitacji obszarów wiejskich oraz dysproporcji mi ędzy długo ści ą sieci wodoci ągowej i kanalizacyjnej na wsi (Raport…, 2009). Sie ć komunikacyjna jest dosy ć dobrze rozwini ęta. W Mi ędzyrzecu Podlaskim krzy Ŝują si ę drogi nr 2 (wschód – zachód) z nr 19 (północ – południe). Najwa Ŝniejsza droga to nr 2 relacji Warszawa – Mi ędzyrzec Podlaski – Terespol. Wa Ŝna jest równie Ŝ droga nr 19 ł ącz ąca Mi ędzyrzec Podlaski z Białymstokiem. Poza tym istnieje sie ć dróg lokalnych o utwardzonej nawierzchni, które ł ącz ą wszystkie wi ększe wsie poło Ŝone w obr ębie arkusza. Przez połu- dniowo-wschodni obszar arkusza biegnie linia kolejowa relacji Łuków – Biała Podlaska.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Swory poło Ŝony jest na południowo-zachodnim skłonie platformy wschodnioeuropejskiej, w obr ębie wyniesienia podlasko-lubelskiego (Dyjor, Brzezina, 2000). W czasie waryscyjskich ruchów tektonicznych uformowały si ę w nim dwie jednostki struktu- ralne (zr ąb łukowski i zapadlisko podlaskie), rozdzielone uskokiem Łosic o kierunku północ- ny wschód – południowy zachód. Obszar arkusza Swory w cało ści le Ŝy w obr ębie zr ębu łu- kowskiego (Kubicki, Ryka, 1982). Powierzchni ę podło Ŝa krystalicznego przykrywaj ą piaskowce kambru, wapienie ordowiku i wapniste łupki ilasto-mułowcowe syluru o ł ącznej mi ąŜ szo ści 661 m (Lendzion, 1962). Powy Ŝej, stratygraficznie niezgodnie, wyst ępuj ą w ęgla- nowe osady jury środkowej i górnej oraz piaskowce glaukonitowe kredy dolnej i wapienie pelityczne, margle oraz lokalnie kreda pisz ąca kredy górnej. Sumaryczna mi ąŜ szo ść osadów mezozoicznych wynosi około 430 m. Danych dotycz ących budowy podło Ŝa podkenozoiczne- go dostarczyły otwory wiertnicze w tym BP1 i BP2, wykonane poza granicami obszaru arkusza w odległo ści 0,5 km od wschodniej granicy. W północnej cz ęś ci obszaru, w rejonie miejscowo ści Bachorza – Felin osady kredy górnej odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu. Utwory te zostały zaburzone i wyniesione glacitektonicznie (Nowak, 1972). Najstarszymi utworami kenozoicznymi na omawianym obszarze s ą osady eocenu i oligocenu (paleogenu) wykształcone w postaci: piasków, piasków z glaukonitem, piasków z fos- forytami lub domieszk ą Ŝwirów, mułków i lokalnie w ęgla brunatnego. Najwi ększa ich mi ąŜ-

7 szo ść wynosi 20 m. W północnej cz ęś ci obszaru w rejonie Bachorza i Felina osady eocenu i oligocenu odsłaniaj ą si ę na powierzchni, w s ąsiedztwie wychodni kredy górnej. Wyst ępuj ą- ce powy Ŝej osady miocenu, reprezentowane przez: mułki piaszczyste, piaski z lignitem oraz piaski mułkowe, tworz ą bezpo średnie podło Ŝe utworów czwartorz ędowych. Maksymalna mi ąŜ szo ść utworów miocenu w obszarze arkusza osi ąga 38 m. Osady czwartorz ędowe przykrywaj ą prawie cały obszar arkusza Swory (fig. 2) i reprezentuj ą okresy zlodowace ń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich o średniej mi ąŜ szo ści 30–80 m (Dyjor, Brzezina, 1999, 2000). Osady zlodowace ń południowopolskich, stwierdzone wierceniami, reprezentowane s ą przez: piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe, mułki i piaski mułkowate, piaski i Ŝwiry rzeczne, piaski, mułki i iły jeziorne, mułki i piaski zastoiskowe. Osady interglacjału mazowieckiego s ą wykształcone jako piaszczysto-Ŝwirowe serie rzeczne oraz mułki i piaski jeziorne. Dominuj ącą rol ę w budowie form powierzchniowych odgrywaj ą utwory zlodowace ń środkowopolskich, zwi ązane głównie ze zlodowaceniem warty. Odsłaniaj ą si ę one prawie na całej powierzchni arkusza, a w rejonie Juniewicz i Huszlewa wyst ępuj ą pod przykryciem osa- dów zlodowace ń północnopolskich lub osadów holoce ńskich. Reprezentuj ą je piaski i Ŝwiry sandrowe oraz gliny zwałowe, ich zwietrzeliny i piaski oraz Ŝwiry lodowcowe. W północnej cz ęś ci odsłaniaj ą si ę Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych (zło Ŝa kruszywa piaszczystego w okolicy Droblina) oraz piaski i mułki kemów. Z utworami wodnolodowcowymi zwi ązane s ą udokumentowane zło Ŝa piasków w Puchaczach i we wsi Dołha oraz Bordziłówce Starej, Rogo źnicy, Pólku i Sycynie. Interglacjał eemski zaznaczył si ę obecności ą mułków jeziornych. Osady zlodowace ń północnopolskich reprezentuj ą: piaski i mułki jeziorne akumulowane w rozległych nieckach wytopiskowych i obni Ŝeniach dolinnych w rejonie Huszlewa, Makarówki i Cełujek oraz piaski rzeczne tarasów nadzalewowych, wyst ępuj ące w dolinie Krzny. Pokrywy piasków eolicznych oraz wydmy odsłaniaj ą si ę na powierzchniach sandrowych, głównie w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Najlepiej rozwini ęte pokrywy piasków eolicznych wyst ępuj ą w okolicach Zabłocia – Styrzy ńca i na wschód od Sy- cyny. Piaski, piaski ze Ŝwirami i gliny deluwialne wyst ępuj ą w małych dolinach lub obni Ŝe- niach.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Swory na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne; 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne zlodowace ń północnopolskich; 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe zlodowace ń środkowopolskich. Kreda; kreda górna: 46 – wapienie, opoki, margle, fosforyty, czerty. Zachowano oryginaln ą numeracj ę wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

9 Osady holocenu na obszarze arkusza Swory wyst ępuj ą w obni Ŝeniach terenu i w dnach dolin rzecznych. Najbardziej rozpowszechnionymi osadami holoce ńskimi s ą: piaski humusowe i mułki oraz namuły den dolinnych i zagł ębie ń okresowo przepływowych. Mi ąŜszo ść tych osadów rzadko przekracza 2 m. Torfy zajmuj ą znaczne powierzchnie w dolinach: Krzny, Zło- tej Krzywuli, Klukówki i Piszczki. Ich miąŜ szo ść dochodzi do 4,1 m. Gytie wapniste, o niewielkiej mi ąŜ szo ści 0,2–0,4 m, wyst ępuj ą pod torfami. Stwierdzono je w dolinach rzek oraz w zagł ębieniach po martwym lodzie w okolicy Makarówki.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Swory udokumentowano sze ść złó Ŝ kredy i dziewi ęć złóŜ kruszywa piaszczystego oraz jedno zło Ŝe glin ilastych o ró Ŝnej genezie. Zło Ŝe kredy pisz ącej „Ba- chorza V” (Dudzik, Wojczak, 1990) i zło Ŝe torfów „Klukowszczyzna” (Smuszkiewicz, 2001) zostały wykre ślone z bilansu zasobów (Wołkowicz i in., red., 2009) z powodu wyeksploato- wania kopaliny. Zestawienie złó Ŝ kopalin, ich charakterystyk ę gospodarcz ą oraz klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Zło Ŝa kredy pisz ącej: „Zienie”, „Bachorza”, „Bacho- rza III”, „Bachorza II”, „Bachorza VI” i „Sewerynów” s ą zło Ŝami górnokredowymi wyst ępu- jącymi w formie kry, a zło Ŝa piasków: „Huszlew”, „Pólko”, „Puchacze”, „Dołha”, „Droblin I”, „Droblin”, „Bordziłówka Stara”, „Rogo źnica” i „Sycyna” oraz zło Ŝe gliny ceramiki budowlanej „Halasy” s ą zło Ŝami czwartorz ędowymi. Niewielka cz ęść zło Ŝa gliny ceramiki budowlanej „Halasy” (opisane na arkuszu Krzesk) znajduje si ę w obr ębie arkusza. Karta zło Ŝa została opracowana dla arkusza Krzesk.

1. Kreda pisz ąca

Kopalin ę we wszystkich zło Ŝach kredy pisz ącej stanowi ą utwory kredy górnej, wyst ę- pujące w formie kry glacitektonicznej umieszczonej w utworach czwartorz ędowych. Zło Ŝe „Zienie” poło Ŝone na terenach gminy Huszlew, zostało udokumentowane w 1989 roku kart ą rejestracyjn ą na powierzchni 0,14 ha. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wyst ępuj ącej w formie pokładu wynosi 6,0 m, a grubo ść nadkładu 2,0 m. Średnie warto ści parametrów jako-

ściowych kredy pisz ącej s ą nast ępuj ące: zawarto ść CaCO 3 – 91,7%, zawarto ść CaO+MgO – 53,7%, zawarto ść CaO – 50,3%. Jest to zło Ŝe zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie i do produkcji kredy technicznej (Dudzik, Wojczal, 1989).

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Numer Wiek geologiczne Wydobycie Zastoso- Przyczyny Kategoria zagospoda- Klasyfikacja zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe (tys. ton, wanie konfliktowo ści rozpoznania rowania złó Ŝ na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. ton, tys. m 3*) kopaliny zło Ŝa zło Ŝa mapie surowcowego tys. m 3*) wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i in., red., 2009) Klasy 1−4 Klasy A−C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Zienie kp Cr 14,5 C1* Z - Sw, Sr 2 A -

2 Bachorza kp Cr 62,6 C1* Z* - Sw, Sr 2 A -

4 Bachorza III kp Cr 40,3* C1* Z - Sw 2 A -

5 Bachorza II kp Cr 17,7 C1* G - Sw, Sr 2 A - 11 11

6 Huszlew p Q 372,0 C1 G 1 Sb, Sd 4 A - 1 8 Pólko p Q 479,0 C1 G* - Sb, Sd 4 B W 9* Halasy g(gc) Q 1 798,0* A+B N - Scb 4 B W, Gl

10 Puchacze p Q 104,0 C1* Z - Sd 4 B W, K

11 Dołha* p Q 8 378,0 C2 N - Sb, Sd 4 B W, K

12 Sewerynów kp Q 261,0 C1 G 3,2 Sr 2 A - kp Cr 34,2 1,2 Sw,Sr 2 A - 13 Bachorza VI C1 G p Q 13,0 - Sb 4 A -

14 Droblin I p Q 281,2 C1 G - Sb, Sd 4 A -

15 Droblin* p Q 6 315,0 C2 N - Sb, Sd 4 A -

16 Bordziłówka Stara* p Q 186,3 C1 G - Sb, Sd 4 B W

17 Rogo źnica p Q 75,0 C1 G* - Sb, Sd 4 B W

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

18 Sycyna p Q 162,0 C1 G 32 Sb, Sd 4 B W Bachorza V kp Cr - ZWB ------Klukowszczyzna t Q - ZWB ------

Rubryka 1 – * – karta zło Ŝa opracowana dla s ąsiedniego arkusza Krzesk (566) Rubryka 2 – * – zło Ŝe nieuj ęte w bilansie zasobów (Wołkowicz i in., red., 2009), zasoby wg dokumentacji Rubryka 3 – kp – kreda pisz ąca, g(gc) –, gliny ceramiki budowlanej, p – piaski, t – torfy Rubryka 4 – Cr – kreda, Q – czwartorz ęd * Rubryka 6 – kategoria rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – A, B, C1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, * – stan zagospodarowania na 2009 r., 1 – eksploatacji nie podj ęto Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej, Sw – wapiennicze, Sr – rolnicze Rubryka 10 – zło Ŝa: 2 – rzadkie w skali całego kraju lub zło Ŝa skoncentrowane w okre ślonym regionie, 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych, K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb.

12 12

Zło Ŝe „Bachorza”, usytuowane na 0,70 ha powierzchni w gminie Huszlew, zostało udokumentowane kart ą rejestracyjn ą w 1982 roku. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wyst ępuj ącego w formie pokładu wynosi 6,4 m, a grubo ść nadkładu średnio 1,6 m. Średnie warto ści parame- trów jako ściowych s ą nast ępuj ące: zawarto ść CaCO 3 – 91,2%, zawarto ść CaO+MgO – 51,9%, zawarto ść CaO – 50,7%. Jest to zło Ŝe zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie i do produkcji kredy technicznej (Kosmulska, 1982). Zło Ŝe „Bachorza III” poło Ŝone na terenach gminy Huszlew, zostało udokumentowane w 1988 roku kart ą rejestracyjn ą na powierzchni 0,69 ha. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wyst ępuj ą- cej w formie pokładu wynosi 6,9 m, a grubo ść nadkładu 3,1 m. Bada ń jako ści kredy pisz ącej nie wykonano. Przyj ęto, Ŝe jako ściowo nie ró Ŝni si ę od kredy kornickiej (zło Ŝa poło Ŝonego w pobli Ŝu, poza granicami arkusza), gdzie średnia zawarto ść CaO wynosi 51,3%. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do produkcji materiałów malarskich. Zasoby geologiczne zło Ŝa wyliczone w karcie rejestracyjnej (zarówno w tek ście jak i wnioskowane do zatwierdzenia) podane s ą w m 3 (Czaja-Jarzmik, 1988), a nie w tonach (Wołkowicz, red., 2009). W decyzji zatwierdzaj ącej te zasoby, do tej samej warto ści mylnie podano tony zamiast m 3. Nale Ŝy zmieni ć decyzj ę − jednostki albo wprowadzi ć nowe warto ści (pomnoŜyć przez 2,2 t/m 3). Poprawiony wynik da warto ść zasobów geologicznych 89,5 tys. ton. Zło Ŝe „Bachorza II”, usytuowane na 0,25 ha powierzchni w gminie Huszlew, zostało udokumentowane w 1988 roku kart ą rejestracyjn ą. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wyst ępuj ącego w formie pokładu wynosi 6,8 m, a grubo ść nadkładu średnio 1,2 m. Średnie warto ści parame- trów jako ściowych s ą nast ępuj ące: zawarto ść CaCO 3 – 91,3%, zawarto ść CaO+MgO – 51,8%, zawarto ść CaO – 50,7%. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie i produkcji kredy technicznej (Socha, 1988). Zło Ŝe „Sewerynów”, usytuowane na 1,50 ha powierzchni w gminie Huszlew, zostało udokumentowane w 2004 roku w kategorii C 1. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wyst ępuj ącego w formie po- kładu zmienia si ę od 12,0 do 14,2 m i średnio wynosi 13,0 m, a grubo ść nadkładu zmienia si ę od 1,0 do 3,0 m i średnio wynosi 2,0 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych s ą nast ę- puj ące: zawarto ść CaO – 36,1%, zawarto ść MgO – <0,1%, zawarto ść cz ęś ci nierozpuszczal- nych w H 2O – 75,0%. Jest to zło Ŝe zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie, do produkcji wyrobów bazowanych na torfach (Siluk, 2004 b). Zło Ŝe „Bachorza VI”, poło Ŝone w gminie Huszlew, zostało udokumentowane w 2004 roku w kategorii C 1, na powierzchni 0,57 ha. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜszo ść zmienia si ę od 5,5 do 8,0 m i średnio wynosi 6,9 m, a grubo ść nadkładu zmienia si ę od 0 do 2,5 m i średnio wynosi 1,4 m. Parametry jako ściowe s ą nast ępuj ące: średnia za-

13 warto ść CaCO 3 – 91,7%, średnia zawarto ść MgCO 3 – 1,2%, średnia zawarto ść CaO – 51,0%. Zło Ŝe jest zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w rolnictwie oraz do produkcji kredy technicznej, pastewnej i nawozowej. W północnej cz ęś ci zło Ŝa, w cz ęś ci stropowej, zalegaj ą piaski na powierzchni 0,10 ha o średniej mi ąŜ szo ści 7,7 m. Ich średni ci ęŜ ar nasypowy w stanie naturalnym wynosi 1,70 t/m 3. S ą one kopalin ą towarzysz ącą i nadaj ą si ę do wykorzystania w budownictwie (Siluk, 2004 a).

2. Piaski

Zło Ŝe piasków „Huszlew”, poło Ŝone w gminie Huszlew, zostało udokumentowane w 1995 roku w kategorii C 1, na powierzchni 3,27 ha. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, któ- rego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 7,5 do 8,4 m i średnio wynosi 7,8 m, pod nadkładem 1,1 m. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski wodnolodowcowe zlodowace ń środkowopolskich (warty). Za- legaj ą one na płaskim wzniesieniu moreny czołowej. Parametry jako ściowe s ą nast ępuj ące: średni punkt piaskowy – 98,9%, średnia zawarto ść pyłów mineralnych – 4,3%, zanieczyszcze ń obcych w piaskach nie stwierdzono. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Szyma ńska, 1995). Zło Ŝe piasków „Pólko”, usytuowane na 6,78 ha powierzchni w gminie Biała Podlaska, zostało udokumentowane w 1998 roku w kategorii C 1. Średnia mi ąŜ szo ść zło Ŝa wyst ępuj ące- go w formie pokładu wynosi 5,5 m, a grubo ść nadkładu wynosi średnio 0,3 m. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski wodnolodowcowe zlodowace ń środkowopolskich (warty). Zalegaj ą one na płaskim wzniesieniu moreny czołowej. Średnie warto ści parametrów jako ściowych s ą nast ę- puj ące: punkt piaskowy – 97,4%, g ęsto ść nasypowa w stanie zag ęszczonym – 1,66 t/m 3, brak zanieczyszcze ń obcych. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Rybicki, 1998). Zło Ŝe piasków „Puchacze”, poło Ŝone w gminie Mi ędzyrzec Podlaski, zostało udokumentowane w 1979 roku kart ą rejestracyjn ą na powierzchni 3,2 ha. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wyst ępuj ącej w formie pokładu wynosi 4,9 m, a grubo ść nadkładu 0,4 m. Seri ę złoŜow ą stanowi ą piaski wodnolodowcowe zlodowace ń środkowopolskich (warty). Zalegaj ą one na płaskim wzniesieniu moreny czołowej. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków są nast ępuj ące: punkt piaskowy – 91,1%, zawarto ść pyłów mineralnych – 3,9%, zawarto ść zanieczyszcze ń organicznych – 0,6%. Jest to zło Ŝe suche. Piaski te nadaj ą si ę do wykorzystania w drogownictwie (Ma śkiewicz, Czaja-Jarzmik, 1979). Zło Ŝe piasków „Dołha” poło Ŝone w gminie Drelów, zostało udokumentowane w 1997 roku w kategorii C 2, na powierzchni 60,30 ha w dwóch polach (A – południowe 37,60 ha, B –

14 północne 22,70 ha). Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 2,0 do 11,7 m i średnio wynosi 7,8 m, pod nadkładem o średniej grubo ści 1,1 m. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski wodnolodowcowe zlodowace ń środkowopolskich (warty). Zalegaj ą one na równinie sandrowej. Parametry jako ściowe s ą nast ępuj ące: średni punkt piaskowy – 95,8%, średnia zawarto ść pyłów mineralnych – 2,9%, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe cz ęś ciowo zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Ma- kowiecki, 1997). Zło Ŝe piasków „Droblin I” poło Ŝone na terenach gminy Le śna Podlaska, zostało udokumentowane w 2008 roku w kategorii C 1, na powierzchni 1,99 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą osady lodowcowe i osady moren czołowych zlodowace ń środkowopolskich (warty). Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wyst ępuj ącej w formie pokładu wynosi 8,2 m, a grubo ść nadkładu 0,4 m. Średnie warto ści parametrów jako ściowych piasków (piasków i Ŝwirów) są nast ępuj ące: śred- ni punkt piaskowy – 91,4%, średnia zawarto ść pyłów mineralnych – 0,5%, wska źnik piaskowy – 83,0–91,0, ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym – 1,72 T/m 3, brak zanieczyszcze ń. Jest to zło Ŝe suche, a w cz ęści sp ągowej zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Kisieli ński, 2008). Zło Ŝe piasków „Droblin”, poło Ŝone w gminie Le śna Podlaska, zostało udokumentowane w 1997 roku w kategorii C 2, na powierzchni 45,93 ha (w dwóch polach: wschodnim – 9,03 ha, zachodnim – 36,90 ha). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą osady lodowcowe i osady moren czołowych zlodowace ń środkowopolskich (warty). Nad zło Ŝem, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 4,5 do 12,5 m ( średnio 8,2 m) zalega przeci ętnie 2,0 m nadkładu. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi średnio 5,0% (pole wschodnie) i 4,0% (pole zachodnie), a punkt piaskowy (zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm) 94,4% (pole wschodnie) i 95,7% (pole zachodnie). Zanieczyszcze ń obcych w piaskach nie stwierdzono. Jest to zło Ŝe suche i cz ęś ciowo zawodnione w cz ęś ci sp ągowej. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Gruszecki, 1997). Zło Ŝe piasków „Bordziłówka Stara”, zajmuje powierzchni ę 1,99 ha. Poło Ŝone jest na terenach gminy Le śna Podlaska. Udokumentowane zostało w 2009 roku w kategorii C 1 (Kisie- li ński, 2009). Kopalin ą w tym zło Ŝu s ą piaski akumulacji wodnolodowcowej zwi ązanej z zlodowaceniami środkowopolskimi (warty). Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładu, którego mi ąŜ- szo ść zmienia si ę od 5,3 do 6,1 m i średnio wynosi 5,6 m. Zalega ono pod nadkładem 0,4– 0,8 m, średnio 0,6 m. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi średnio 2,9%, punkt piaskowy (zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm) 90,5%, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym –

15 1,66 t/m 3. Zanieczyszczeń obcych w piaskach nie stwierdzono. Jest to zło Ŝe suche. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Kisieli ński, 2009). Zło Ŝe piasków „Rogo źnica”, poło Ŝone w gminie Mi ędzyrzec Podlaski, zostało udokumentowane w 2006 roku w kategorii C 1, na powierzchni 1,41 ha. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą piaski wodnolodowcowe na piaskach i Ŝwirach lodowcowych zlodowace ń środkowopolskich (warty). Nad zło Ŝem, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 3,3 do 5,4 m ( średnio 4,5 m) zalega przeci ętnie 0,3 m nadkładu. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi 0,6–6,3%, a punkt piaskowy 91,4% (zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm). Średni ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsio- nym wynosi 1,65 t/m 3. Zanieczyszcze ń obcych w piaskach nie stwierdzono. Jest to zło Ŝe suche i zawodnione w cz ęś ci sp ągowej. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie (Stec, 2006). Zło Ŝe piasków „Sycyna”, zajmuje powierzchni ę 1,96 ha. Poło Ŝone jest na terenach gminy Biała Podlaska. Udokumentowane zostało w 2007 roku w kategorii C 1. Kopalin ę stanowi ą utwory czwartorz ędowe zwi ązane ze zlodowaceniami środkowopolskimi – piaski wodnolodowcowe zlodowace ń środkowopolskich (warty). Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokła- du, którego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 4,1 do 5,0 m i średnio wynosi 4,7 m. Zalega ono pod nadkładem 0,6−1,0 m, średnio 0,7 m. Zawarto ść pyłów mineralnych wynosi średnio 2,5%, a punkt piaskowy (zawarto ść ziaren o średnicy do 2 mm) 97,3%. CięŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym – 1,78 t/m 3. Zanieczyszcze ń obcych w piaskach nie stwierdzono. Jest to zło Ŝe zawodnione. Kopalina nadaje si ę do wykorzystania w budownictwie i drogownictwie. Bilan- sowe zasoby geologiczne zło Ŝa „Sycyna” wynosz ą 162,0 tys. ton (Czaja-Jarzmik, 2007). Klasyfikacja sozologiczna złó Ŝ została uzgodniona z geologami wojewódzkimi Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego i Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ wszystkie zło Ŝa piasków i gliny ceramiki budowlanej zaliczono do klasy 4 – złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ęp- nych, a zło Ŝa kredy pisz ącej do klasy 2 – rzadkich w skali całego kraju. Z uwagi na ochron ę środowiska zło Ŝa: „Zienie”, „Bachorza”, „Bachorza III”, „Bachorza II”, „Huszlew”, „Sewery- nów”, „Bachorza VI”, „Drobin I” i „Droblin” zaliczono do klasy A (małokonfliktowe), natomiast zło Ŝa: „Pólko”, „Halasy”, „Puchacze”, „Dołha”, „Bordziłówka Stara”, „Rogo źnica” i „Sy- cyna” zaliczono do klasy B (konfliktowe), ze wzgl ędu na ochron ę wód podziemnych (strefa ochronna GZWP nr 224), a zło Ŝe „Halasy” dodatkowo z uwagi na ochron ę gleb. Dwa z nich – „Puchacze” i „Dołha” – zlokalizowane s ą w projektowanym obszarze chronionego krajobrazu.

16 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Swory eksploatowane są trzy zło Ŝa kredy pisz ącej: „Bachorza II”, „Sewerynów”, „Bachorza VI” i pi ęć złó Ŝ piasków: „Huszlew”, „Droblin I”, „Bordziłówka Stara”, „Rogo źnica” i „Sycyna”. U Ŝytkownicy tych złó Ŝ posiadaj ą aktualne koncesje na wydobywanie kopaliny oraz ustanowione obszary i tereny górnicze. Kopalina urabiana jest spo- sobem mechanicznym. Zło Ŝa eksploatowane s ą odkrywkowo pod nadzorem Dyrektora Okr ę- gowego Urz ędu Górniczego w Warszawie i w Lublinie. Pozostałe zło Ŝa nie s ą obecnie eksploatowane. Na zło Ŝach: „Zienie”, „Bachorza”, „Bachorza III” i „Puchacze” eksploatacja zo- stała zaniechana. Eksploatacji ze złoŜa „Pólko” nie podj ęto pomimo uzyskania koncesji. Zło- Ŝa „Dołha” i „Droblin” do tej pory nie były zagospodarowane. Zło Ŝe „Bachorza II” jest eksploatowane od 1989 roku. Koncesja na eksploatacj ę kredy pisz ącej wa Ŝna jest do stycznia 2022 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy Bachorza II, wspólny dla złó Ŝ „Bachorza II” i „Bachorza IV”, (które znajduje si ę ju Ŝ poza granicami arkusza Swory), o powierzchni 0,28 ha i teren górniczy (równie Ŝ wspólny) o powierzchni 0,41 ha. W północnej cz ęś ci wskutek eksploatacji ci ągłej powstało wyrobisko wgł ębne wy- pełnione wod ą. Prac rekultywacyjnych nie rozpocz ęto. UŜytkownik planuje w przyszło ści zrekultywowa ć teren w kierunku wodnym. UŜytkownik zło Ŝa „Sewerynów” uzyskał koncesj ę na wydobywanie kredy pisz ącej wa Ŝną do ko ńca 2035 roku. Zło Ŝe jest eksploatowane od 2005 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy Sewerynów o powierzchni 1,35 ha oraz teren górniczy o powierzchni 4,09 ha. W wyniku eksploatacji ci ągłej powstaje wyrobisko wgł ębne o docelowej powierzchni około 1,50 ha. Po całkowitym wyeksploatowaniu zło Ŝa obszary te b ędą wypełnione wodą. Wydobycie kredy pisz ącej ze zło Ŝa „Bachorza VI” jest prowadzone od 2005 roku. UŜytkownik zło Ŝa uzyskał koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny wa Ŝną do grudnia 2020 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 0,57 ha. Kopalina urabiana jest systemem ścianowym, jednym pi ętrem. W północnej cz ęś ci powstało wyrobisko wgł ębne o gł ęboko ści do 7 m. Prac rekultywacyjnych nie rozpocz ęto. Planowany jest kierunek rekultywacji wodny. Wydobycie piasków ze zło Ŝa „Huszlew” prowadzona jest od 1996 roku. UŜytkownik zło Ŝa uzyskał koncesj ę na wydobywanie kopaliny wa Ŝną do stycznia 2011 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 3,27 ha. Kopalina po wydobyciu nadaje si ę bez przeróbki do zastosowania w budownictwie i drogownictwie. Eksploatacja jest prowadzona w kierunku zachodnim, wzdłu Ŝ północnej granicy zło Ŝa. Na obrze Ŝach wyrobiska

17 powstały nieregularne hałdy, które zostan ą wykorzystane do rekultywacji. W wyrobisku znajduje si ę woda. Po zako ńczeniu eksploatacji wyrobisko b ędzie zagospodarowane jako staw rybny. Wydobycie piasków ze zło Ŝa „Droblin I” prowadzona jest od 2008 roku. UŜytkownik zło Ŝa uzyskał koncesj ę na wydobywanie kopaliny wa Ŝną do pa ździernika 2028 roku. Dla zło- Ŝa ustanowiono obszar górniczy Droblin I o powierzchni 1,99 ha oraz teren górniczy o powierzchni 2,10 ha. Eksploatacja jest prowadzona w kierunku zachodnim, dwoma pi ętrami. Na północnych obrze Ŝach wyrobiska powstały nieregularne hałdy, które zostan ą wykorzystane do rekultywacji. Po zako ńczeniu eksploatacji wyrobisko b ędzie zagospodarowane jako staw rybny. UŜytkownik zło Ŝa „Bordziłówka Stara” uzyskał koncesj ę na wydobywanie piasków wa Ŝną do czerwca 2018 roku. Zło Ŝe jest eksploatowane od 2009 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,99 ha oraz teren górniczy o powierzchni 4,09 ha. W wyniku eksploatacji ci ągłej powstaje wyrobisko wgł ębne o docelowej powierzchni około 2,00 ha. Na południowych obrze Ŝach wyrobiska powstały nieregularne hałdy, które zostan ą wykorzystane do rekultywacji. Po całkowitym wyeksploatowaniu zło Ŝa obszary te b ędą zalesione. Wydobycie piasków ze zło Ŝa „Rogo źnica” jest prowadzone od 2007 roku. U Ŝytkownik zło Ŝa uzyskał koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny wa Ŝną do maja 2022 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,42 ha. Kopalina urabiana jest systemem ścia- nowym, dwoma pi ętrami. W zachodniej cz ęś ci powstało wyrobisko stokowo-wgł ębne o gł ę- boko ści do 5 m. Prac rekultywacyjnych nie rozpocz ęto. Planowany jest kierunek rekultywacji wodny. Wydobycie piasków ze zło Ŝa „Sycyna” prowadzona jest od 2008 roku. UŜytkownik zło Ŝa uzyskał koncesj ę na wydobywanie kopaliny wa Ŝną do pa ździernika 2018 roku. Dla zło- Ŝa ustanowiono obszar górniczy i teren górniczy o powierzchni 1,96 ha. Eksploatacja jest prowadzona w kierunku północnym, jednym pi ętrem wydobywczym do gł ęboko ści 4 m poni- Ŝej zwierciadła wody. Na południowych obrzeŜach wyrobiska powstały nieregularne hałdy, które zostan ą wykorzystane do rekultywacji. Po zako ńczeniu eksploatacji wyrobisko b ędzie zagospodarowane jako staw rybny. W latach 80. trwała eksploatacja zło Ŝa kredy pisz ącej „Bachorza” (do 1995 roku). UŜyt- kownikiem zło Ŝa był Leszek Rybak z Siedlec. Prawa koncesji na eksploatacj ę kopaliny prze- niesiono na obecnego u Ŝytkownika PPH „PIONIER” SA i przedłu Ŝono j ą do listopada 2028 roku. W wyniku eksploatacji okresowej powstało wyrobisko o wymiarach 50x40x2 m wypeł- nione wod ą. Dla zło Ŝa nie ma ustanowionego obszaru i terenu górniczego, a koncesja wydana

18 w 1992 roku na 20 lat na eksploatacj ę kopaliny została udzielona w granicach zło Ŝa okre ślo- nych w karcie rejestracyjnej. Decyzj ą Marszałka Województwa Mazowieckiego z 2008 roku koncesja została przedłu Ŝona do 2028 roku. Eksploatacja kredy pisz ącej ze zło Ŝa „Zienie”, prowadzona w latach 90., została zaniechana z uwagi na brak zapotrzebowania. Powstało wyrobisko wypełnione wod ą o wymiarach 20x30x2 m. Dla zło Ŝa „Bachorza V” wykonano rozliczenie zasobów w 2003 r. Eksploatacja została zako ńczona ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów. Powstało wyrobisko wypełnione wod ą o wymiarach 10x70x2 m. Od 1989 do 1993 roku prowadzono eksploatacj ę zło Ŝa „Ba- chorza III” zgodnie z koncesj ą, która została wygaszona przez Marszałka Województwa Ma- zowieckiego w 2008 roku z uwagi na zgon u Ŝytkownika Stanisława Osiaka. Powstało wyrobisko cz ęś ciowo wypełnione wod ą. Planowany jest wodny kierunek rekultywacji. Zło Ŝe torfów „Klukowszczyzna” było eksploatowane na podstawie koncesji, która wy- gasła w 2004 roku, ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów. Powstałe po eksploatacji wyrobisko o powierzchni około 2 ha jest wypełnione wod ą. Na obszarze arkusza, podczas wizji terenowej, zlokalizowano niewielkie wyrobiska po eksploatacji kruszyw. Wyrobiska te znajduj ą si ę mi ędzy innymi w miejscowo ściach: Kobyla- ny (gmina Stara Kornica), Droblin (gmina Le śna Podlaska); Juniewicze, Dziadkowskie Fol- wark, Władysławów (gmina Huszlew); Cełujki, Swory, Zabłocie, Pólko, Sycyna (gmina Biała Podlaska); Koszeliki, Puchacze (gmina Mi ędzyrzec Podlaski). Niektóre z nich s ą za śmiecone.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Swory został dobrze rozpoznany pod wzgl ędem budowy geologicznej i wyst ępowania kopalin (Dyjor, Brzezina, 1999; Nowak, 1972; Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). Na podstawie analizy dost ępnych materiałów i opracowa ń zło Ŝowych oraz wizji terenowej wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych kruszywa, kredy pisz ącej i torfów. Nie wyznaczono natomiast obszarów prognostycznych z uwagi na brak wyników jako ściowych wyst ępuj ących tu kopalin. Za rejon perspektywiczny wyst ępowania kredy pisz ącej uznano okolice wsi Sewery- nów–Zienie. Obszar perspektywiczny wysuni ęty najbardziej na północny zachód, płat o przebiegu równole Ŝnikowym i szeroko ści <150 m, wyznaczony jest na powierzchni około 25 ha. Utwory kredowe (kry) wykształcone s ą w partii stropowej jako margle przechodz ące na gł ę- boko ści kilku metrów w kred ę szar ą do kredy białej od gł ęboko ści około 12 m. Jako ść kredy w rejonie Sewerynowa nie została dotychczas wystarczaj ąco okre ślona, poniewa Ŝ sondami osi ągni ęto tylko stropowe zanieczyszczone partie kredy. Wykonano tylko jedn ą analiz ę wska-

19 źnikow ą próby z gł ęboko ści 3 m, a jej skład chemiczny jest nast ępuj ący: CaO 48,8%, MgO

0,7%, SiO 2 6,9%, Al 2O3 1,7% i Fe 2O3 2,1%. W omawianym obszarze wykonano tylko płytkie kartuj ące sondy, które ustaliły jedynie strop kredy. Geologiczne warunki wyst ępowania kredy w rejonie Sewerynowa−Zie ń wykazuj ą analogie do złó Ŝ w Kornicy (na wschód od omawianego obszaru), a tym samym mi ąŜ szo ści kredy na obu obszarach mog ą by ć podobne. Średnia mi ąŜ szo ść kredy dla złó Ŝ w Kornicy wynosi 51,6 m. (Wyrwicka, Gajewski, 1963). Poniewa Ŝ nie stwierdzono w rejonie Sewerynowa−Zie ń dostatecznej ilo ści kredy o zawartości CaCO 3 >90% przydatnej do produkcji kredy technicznej, zrezygnowano z realizacji dalszych bada ń. Cało ść zło Ŝa jest przydatna do produkcji kredy nawozowej i malarskiej (Ślusarczyk-Radwan, 1973). Tereny, które mog ą by ć perspektywicznym źródłem pozyskiwania piasków i Ŝwirów znajduj ą si ę w okolicy Droblina (około 20 ha). Seria piaszczysto-Ŝwirowa zlodowace ń środ- kowopolskich (warty) zalega w obr ębie wzgórza czołowomorenowego. S ą to piaski ró Ŝno- ziarniste z domieszk ą Ŝwirów, wyst ępuj ące do gł ęboko ści 10,0 m pod nadkładem 0,3 m (Gra- dys, 1990 b). Mo Ŝliwo ść udokumentowania złó Ŝ kruszywa istnieje równie Ŝ w rejonie Kownat (około 25 ha). W wyznaczonym tutaj obszarze perspektywicznym wyst ępuj ą piaski ze Ŝwirami lekko zaglinione do gł ęboko ści około 7 m. S ą to piaski i Ŝwiry lodowcowe zlodowace ń środkowo- polskich (odry) (Gradys, 1990 b). Za perspektywiczny dla kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego uznano obszar (około 10 ha) w pobli Ŝu Dołhoł ęki w zachodniej cz ęś ci arkusza, gdzie stwierdzono sondami wyst ępowanie piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowace ń środkowopolskich (warty). Zalegaj ą one w niewielkim wzgórzu kemowy. Mi ąŜ szo ść osadów piaszczysto-Ŝwirowych jest mniejsza od 4 m. Warstwa ta jest cz ęś ciowo zawodniona. Zwierciadło wód gruntowych jest na gł ęboko ści 2,5 m (Gradys, 1990 b). Za rejon perspektywiczny wyst ępowania piasków i Ŝwirów uznano te Ŝ okolice Pólka. W profilach sond wyst ępowały do gł ęboko ści 6 m piaski z domieszk ą Ŝwirów. S ą to osady wodnolodowcowe i lodowcowe zlodowace ń środkowopolskich (warty) (Gradys, 1990 b). Na południowy wschód od miejscowo ści Rogo źniczka (około 25 ha) znajduje si ę obszar, który stwarza tak Ŝe mo Ŝliwo ści nagromadzenia kruszywa o charakterze zło Ŝowym. Wy- st ępuj ą tu piaski ze Ŝwirami do gł ęboko ści 10 m. Warstwa sucha osi ąga mi ąŜ szo ść 3 m. Ko- palin ą w tym obszarze s ą piaski i Ŝwiry akumulacji wodnolodowcowej, zwi ązane ze zlodowaceniem warty (Gradys, 1990 b).

20 Obszary perspektywiczne torfów wyznaczono w okolicach miejscowo ści: Kiełbaski, Kolonia Kornica, Klukowszczyzna, Droblin (w dolinie Klukówki) oraz Wysokie, Rogo źnicz- ka, Sycyna, Styrzyniec (w dolinie Krzny). Maksymalna mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 3,9 m, stopie ń rozkładu waha si ę od 32 do 35%, a popielno ść wynosi 13,3–17,5%. Wyst ępu- jące na obszarze arkusza torfy s ą niskie. Na północnym wschodzie wyst ępuj ą torfy turzycowi- skowe, natomiast na południowym wschodzie szuwarowe. Torfowiska nie wchodz ą w skład potencjalnej bazy zasobowej torfów ze wzgl ędu na lokalizacj ę w obszarach cennych przyrodniczo i rolniczo-gospodarczych (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Na mapie zaznaczono obszary, na których przeprowadzone prace geologiczno-poszukiwawcze za piaskami ze Ŝwirem, glinami ceramiki budowlanej i kred ą jeziorn ą dały wyniki negatywne (Bandurska-Kryłowicz, 1994; Gradys, 1990 a, b). Dwa du Ŝe obszary o negatywnych wynikach rozpoznania glin ceramiki budowlanej zlokalizowane s ą w rejonie Kobylany – Kiełbaski i Franopol – Sitnik. Nawiercono w nich piaski ró Ŝnoziarniste z wkładkami gliny oraz mułki i gliny piaszczyste ze Ŝwirami. Obszary te uznano za negatywne z uwagi na zawodniony i zbyt gruby nadkład (Gradys, 1990 a). Kolejny obszar negatywny wyst ępuje w rejonie Cełujki, w obr ębie dolinnych obni Ŝeń torfowych bezimiennego cieku. Stwierdzono w nim do gł ęboko ści 6 m zamiast kredy jeziornej piaski i mułki (Bandurska-Kryłowicz, 1994). Prace poszukiwawcze piasków ze Ŝwirem prowadzone były w rejonach: Huszlew, Wła- dysławów, Makarówka, Droblin, Nosów, Klukowszczyzna, Kownaty, Pólko, Pojelce i zako ń- czyły si ę wynikiem negatywnym. Nawiercono w nich: piaski gliniaste, piaski pylaste i gliny piaszczyste (Gradys, 1990 b).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Swory poło Ŝony jest w dorzeczu Bugu. Rzeka Krzna, lewobrze Ŝny do- pływ Bugu, płyn ąca na wschód tworzy główn ą arteri ę hydrograficzn ą na terenie arkusza. Zbiera ona wody z wysoczyzn polodowcowych za po średnictwem Piszczki, Złotej Krzywuli, Klukówki oraz szeregu bezimiennych cieków i strumieni. Dolina Krzny ma meandruj ący przebieg. Złota Krzywula bierze pocz ątek w rejonie Huszlewa, a wpływa do Krzny poni Ŝej Rogo źniczki. Cz ęść południowo-wschodni ą odwadnia prawy dopływ Krzny – Dziegciarka (Kanał Drelowski), która ma uj ście w miejscowo ści Puchacze.

21 Monitoringiem regionalnym wód powierzchniowych płynących w 2006 roku obj ęto wody Krzny, badane w punkcie pomiarowo-kontrolnym Puchacze. Wyniki przeprowadzonych bada ń jako ści tych wód wykazuj ą IV klas ę – jako ść niezadowalaj ącą. O ocenie ogólnej Krzny zadecydowały: barwa, zawarto ść zwi ązków organicznych (ChZT-Mn, ChZT-Cr), azot Kjeldahla, stan sanitarny i fosforany. Na jako ść wód Krzny wpływaj ą głównie zanieczyszczenia pochodz ące ze zrzutów ścieków komunalnych z Łukowa i Mi ędzyrzeca Podlaskiego oraz zrzuty ścieków z przemysłu mi ęsnego i zakładu mleczarskiego z Mi ędzyrzeca Podlaskiego (wszystkie poza obszarem arkusza). Tendencja wysokich zawarto ści zanieczyszcze ń w pocz ątkowej cz ęś ci rzeki utrzymuje si ę ju Ŝ od kilku lat (V klasa – zła jako ść wód). Jednak Ŝe wody Krzny charakteryzowały si ę nisk ą zawarto ści ą zawiesiny ogólnej i bardzo dobrym na- tlenieniem (93% wyników odpowiadało I klasie). Stwierdzono te Ŝ nisk ą zawarto ść azotanów, azotynów i azotu ogólnego (I i II klasa) i utrzymujące si ę na tym samym poziomie zawarto ści wska źników zasolenia i zawarto ść chlorofilu „a” (Raport…, 2008). Wody Złotej Krzywuli badano w 2006 roku w punkcie pomiarowo-kontrolnym Rogo ź- niczka i ze wzgl ędu na barw ę, podwy Ŝszone zawarto ści fosforanów i stan sanitarny zakwali- fikowano je do IV klasy – jako ści niezadowalaj ącej (Raport..., 2008). Rzeka Piszczka i Klu- kówka (brak punktu pomiarowego na omawianym arkuszu) prowadzi równie Ŝ wody IV klasy – jako ści niezadowalaj ącej (Raport..., 2008). Decyduj ący wpływ na ich jako ść miały wska ź- niki mikrobiologiczne oraz zanieczyszczenia organiczne wyra Ŝone jako ChZT-Cr. Ocen ę jako ści wymienionych rzek wykonano wg Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji tych wód (Rozporz ądzenie…, 2004) . W 2008 roku monitoring rzek realizowany był w punktach pomiarowych (poza omawianym obszarem) w jednolitych cz ęś ciach wód. Ocena jako ści wód sporz ądzona została na podstawie Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008). Krzna posiadała umiarkowany stan/potencjał ekologiczny (Raport…, 2009).

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalizacj ą hydrogeologiczn ą zwykłych wód podziemnych, obszar zachodni arkusza Swory nale Ŝy do regionu I – mazowieckiego, subregionu I 1 – centralnego, za ś wschodni do regionu IX – lubelsko-podlaskiego, subregionu IX 1 – podlaskiego (Paczy ński, 1995).

22 Wyst ępuj ą tu dwa pi ętra wodono śne: trzeciorz ędowe i czwartorz ędowe (Meszczy ński, Janik, 2004). Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje powszechnie, rzadko jednak poziomy tego pi ętra s ą głównymi u Ŝytkowymi poziomami wodono śnymi. Pierwszy poziom wodonośny (najwy Ŝszy) zwi ązany jest z pokryw ą piasków sandrowych na przedpolu strefy czołowomo- renowej zlodowace ń środkowopolskich, wyst ępuj ących zwłaszcza w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza. Jego mi ąŜ szo ść ma na ogół kilka metrów, jednak cz ęsto ł ączy si ę z poziomem mi ę- dzymorenowym, tworz ąc jeden wspólny poziom o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej nawet 40 m. Po- ziom ten na ogół nie jest izolowany od powierzchni terenu. Parametry hydrogeologiczne s ą nast ępuj ące: średni współczynnik filtracji wynosi 12,0 m/24h, przewodno ść 100–200 m 2/24 h, a wydajno ść potencjalna studni od 30 do 50 m 3/h. Poza poziomem przypowierzchniowym, czwartorz ędowe pi ętro wodono śne charakteryzuje si ę napi ętym zwierciadłem wody. Mi ędzymorenowy poziom wodono śny tworz ą piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe warstwy śródglinowe o grubo ści od kilku do 30 m (Meszczy ński, Janik, 2004). Poziom mi ędzy- morenowy jest na ogół odizolowany od powierzchni terenu 5−15 m kompleksem osadów sła- boprzepuszczalnych. Najgł ębszy czwartorz ędowy poziom – sp ągowy – zwi ązany jest z piaskami fluwiogla- cjalnymi zlodowace ń południowopolskich i ma bezpo średni ą ł ączno ść hydrauliczn ą ze stro- powymi partiami wodono śnych utworów trzeciorz ędu. Utwory te, w zwi ązku ze zró Ŝnicowa- nym ukształtowaniem podło Ŝa, wyst ępuj ą na ró Ŝnych wysoko ściach i osi ągaj ą mi ąŜszo ść do około 35 m. W cz ęś ci północnej i centralnej obszaru arkusza Swory poziom czwartorz ędowy wyst ępuje w bezpo średniej ł ączno ści z poziomem trzeciorz ędowym, tworz ąc wspólny poziom czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy. Mi ąŜ szo ść tego poziomu zmienia si ę od 20 do 40 m 2. Wy- dajno ści uzyskiwane z pojedynczych studzien s ą zró Ŝnicowane od 50 do 70 m 3/h, a przewodno ść poziomu wodonośnego wynosi 100–500 m 2/24 h. Czwartorz ędowe uj ęcie dla wsi Huszlew składa si ę z 3 studni o ł ącznej wydajno ści 51,8 m3/h. U Ŝytkownik pobiera wod ę ze studni o gł ęboko ściach: 20,5 m, 57,0 m i 65,0 m. Na północnym wschodzie obszaru arkusza jest jedno uj ęcie wód podziemnych z utworów czwartorz ędowych o ł ącznej wydajności eksploatacyjnej 60 m 3/h, które jest eksploatowane przez krochmalni ę w miejscowo ści Nosów. Uj ęcie to składa si ę z 2 studni o gł ęboko ściach 90 m i 109 m. Jako ść wód poziomu czwartorz ędowego jest dobra – prawie na całym obszarze wyst ę- puje klasa II a, a w północnej cz ęś ci arkusza (rejonie Kobylan) klasa II b (Meszczy ński, Janik,

23 2004). Wody te wymagaj ą prostego uzdatniania. Wska źnikiem obni Ŝaj ącym jako ść wód jest zawarto ść Ŝelaza i manganu (Meszczy ński, Janik, 2004). Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne na omawianym obszarze jest głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym zwi ązanym z piaszczystymi osadami oligocenu, rzadziej miocenu, zalegaj ącymi na gł ęboko ści 50–100 m. Ich mi ąŜ szo ść mie ści si ę w przedziale 20–40 m. Pa- rametry hydrogeologiczne s ą nast ępuj ące: średni współczynnik filtracji wynosi 13,5 m/24h, przewodno ść 200–500 m 2/24 h, a wydajno ść potencjalna studni przekracza 70 m 3/h. Wyst ę- pujący tu poziom wodono śny ma zwierciadło napi ęte. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Bachorza, brak jest trzeciorz ędowego poziomu, a w południowo-zachodniej, w rejonie Krzywo śnity – Felin jest on jedynym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym. Zakład rolny w Halasach eksploatuje trzeciorz ędowy poziom wodono śny studni ą o gł ę- boko ści 110,5 m. Wydajno ść eksploatacyjna tego uj ęcia wynosi 66 m 3/h. W Rogo źnicy s ą dwa uj ęcia wód komunalnych. Pierwszym jest wodoci ąg wiejski, który eksploatuje 2 studnie o gł ęboko ści 90 m. Wydajno ść eksploatacyjna tego uj ęcia wynosi 66 m 3/h. Drugie uj ęcie wód komunalnych znajduje si ę przy przychodni zdrowia, która eksploatuje studni ę o gł ębokości 85 m. Jej wydajno ść eksploatacyjna oceniana jest na 53 m 3/h. W Woro ńcu s ą tak Ŝe dwa uj ę- cia. Gospodarstwo rolne eksploatuje studni ę o gł ęboko ści 105 m, której wydajno ść eksploatacyjna wynosi 60 m 3/h. Drugim uj ęciem dysponuje zakład utylizacyjny BACUTIL, który eksploatuje 2 studnie o gł ęboko ści 72,0 m i 72,5 m, o wydajno ści eksploatacyjnej 51,6 m 3/h. Wodoci ąg w Sworach eksploatuje studni ę o gł ęboko ści 103 m. Wydajno ść eksploatacyjna oceniana jest na 34,1 m 3/h. Oprócz tych uj ęć jest jeszcze jedno uj ęcie w Styrzy ńcu. Jest to uj ęcie dwuotworowe (gł ęboko ści studzien 64 m i 70 m) o wydajno ści eksploatacyjnej 1850 m3/h, którego u Ŝytkownikiem jest wodoci ąg Biała Podlaska. Wody pi ętra trzeciorz ędowego nale Ŝą do klasy II b – średniej jako ści, rzadziej II a – dobrej jako ści (Meszczy ński, Janik, 2004). Na całym obszarze arkusza w wodach podziemnych z tego pi ętra obserwuje si ę ponadnormatywn ą zawarto ść Ŝelaza i manganu, co wymusza stosowanie zabiegów uzdatniania tych wód. Poło Ŝenie arkusza Swory na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce przedstawia figura 3 (Kleczkowski, red., 1990). Na omawianym obszarze, w połu- dniowej i wschodniej cz ęś ci, wyst ępuje fragment udokumentowanego zbiornika trzeciorz ędowe- go o numerze 224 – Subzbiornik Podlasie (Nowakowski i in., 2006). Zasoby odnawialne zostały oszacowane na poziomie 8 780 m 3/h, a zasoby dyspozycyjne na poziomie 75,3 tys. m 3/24 h. Po- wierzchnia całkowita Subzbiornika Podlasie wynosi 1 196,7 km 2. Dla tego zbiornika ustanowiono stref ę ochronn ą. Wody podziemne GZWP nr 224 nale Ŝą do wód słodkich, wodorow ę-

24 glanowo-wapniowych, rzadziej wodorow ęglanowo-wapniowo-magnezowych i charakteryzuj ą si ę niskim stopniem mineralizacji. W wyniku rozpoznania stratygraficznego osadów główne- go poziomu wodono śnego zbiornika GZWP nr 224 autorzy dokumentacji wnioskuj ą o zmian ę jego pozycji stratygraficznej ze zbiornika trzeciorz ędowego na zbiornik czwartorz ędowo- trzeciorz ędowy (Nowakowski i in., 2006).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Swory na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 – granica pa ństwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorz ęd (Tr); 224 – Subzbiornik Podlasie, trzeciorz ęd (Tr)

Obszar arkusza Swory w cało ści le Ŝy w jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 85 (JCWPd nr 85). Jego cech ą szczególn ą jest znaczna nadwy Ŝka zasobów wód podziemnych w odniesieniu do wielko ści poboru, wynosz ącego około 13% wielko ści zasobów. Na obszarze JCWPd nr 85 nie wyst ępuj ą zanieczyszczenia wód podziemnych. Wody s ą dobrej jako ści i wymagaj ą na ogół prostego uzdatniania.

25 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 567 – Swory, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

26 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 567 – dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Swory bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) szu 567 – Swory Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 1 2 3 4 5 6 7 As Arsen 20 20 60 <5−5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 19−56 31 27 Cr Chrom 50 150 500 1−5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 16−54 20 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1−3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 2−7 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2−4 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5−11 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05−0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 567 – Sw ory 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów p od stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 567 – Swory do poszczególnych grup u Ŝytkowania zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów.

27 Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ęt- nych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wy- kazuje jedynie zawarto ść baru i rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

28 567W PROFIL ZACHODNI 567E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5781737 5780406 5779775 5779365 m m5777784 5778532 5770606 5765636 5768550

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 29 29

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5781737 5780406 5779775 5779365 m m5777784 5778532 5770606 5765636 5768550

0 1 2 3 4 5 6 7 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Swory (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 27,4 nGy/h do 49,3 nGy/h. Średnia warto ść wynosi 39,1 nGy/h i jest nieco wy Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w zakresie od 19,6 do 40,2 nGy/h i średnio wynosz ą 34,6 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść wyrównane co świadczy o tym, Ŝe wyst ępuj ące wzdłu Ŝ profili osady (głównie gliny zwałowe i piaski wodnolodowcowe zlodowacenia środkowopolskiego) charakteryzuj ą si ę podobnym poziomem promieniotwórczo ści. W profilu zachodnim gliny zwałowe z okresu stadiału mak- symalnego cechuj ą si ę nieco wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (około 50 nGy/h) od glin stadiału mazowiecko-podlaskiego (30–40 nGy/h). Najni Ŝsze zarejestrowane dawki promieniowania gamma (około 20 nGy/h) w profilu wschodnim s ą zwi ązane z torfami. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę od 2,2 do 13,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego od 2,2 do 12,1 kBq/m 2. Lokalnie podwy Ŝszone st ęŜ enia cezu (rz ędu 10–13 kBq/m 2) w obu profilach s ą związane z niezbyt intensywn ą anomali ą rozci ągaj ącą si ę na Wysoczy źnie Sie- dleckiej i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludno ści.

30 IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 39, poz. 251 z 2007 r., tekst jednolity) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549 z pó źniejszymi zmianami). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do aktualnie obowi ązuj ących aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfi- kacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć Ŝadnych typów składowisk odpadów, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp bocznych wy- ró Ŝnionych typów potencjalnych składowisk odpadów (tabela 3), − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagaj ące akceptacji odpowiednich władz i słuŜb. Tabela 3 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik filtracji rodzaj gruntów (m) (m/s) 1 2 3 4 N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

Uwzgl ędniaj ąc powy Ŝsze kryteria na arkuszu Swory wyznaczono: 1. obszary bezwzgl ędnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów,

31 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów ze wzgl ędu na wyst ępowanie na powierzchni terenu lub płytko w podło Ŝu (do gł ęboko ści 2,5 m) gruntów spełniaj ących wymagania dla naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk odpadów jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnie ń, 4. wyrobiska zwi ązane z eksploatacj ą kopalin, które mog ą stanowi ć potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich bada ń i zabezpiecze ń. Zwarte rejony wyst ępowania na powierzchni terenu gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści, poło Ŝone w obr ębie określonej jednostki geomorfologicznej, stanowi ą preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 3), − rodzajów przestrzennych ogranicze ń warunkowych wynikaj ących z potrzeby ochrony: b – zabudowy i stref ochronnych zwi ązanych z infrastruktur ą. Lokalizacja przyszłych składowisk odpadów w obr ębie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe b ędzie wymagała ustale ń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgod- no ści z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wydzielone na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 arkusz Swory (Dyjor, Brzezina, 2000) i zgodnie z przyj ętymi kryteriami, wyst ąpienia glin zwa- łowych stanowi ą rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych. Mi ąŜ szo ść i litologia warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały trzema otworami wiertniczymi zamieszczonymi na mapie dokumentacyjnej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o śro- dowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan środowiska.

32 Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Swory Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Meszczy ński, Janik, 2004). Wyznaczono tu dwa stopnie zagroŜenia wód podziemnych w pi ęciostopniowej skali − niski i bardzo niski. S ą one funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Swory około 70% powierzchni zajmuj ą tereny o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wydzielono je ze wzgl ędu na wyst ępowanie: − obszarów zwartej i g ęstej zabudowy w obr ębie miejscowo ści: Huszlew i Stara Kornica − siedzib urz ędu gminy oraz Swory; − zwartych kompleksów le śnych o powierzchni powy Ŝej 100 ha; − obszaru ochrony trzeciorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 224 Subzbiornik Podlasie (Nowakowski i in., 2006), obejmuj ącego środkow ą i południow ą cz ęść arkusza mi ędzy miejscowo ściami: Halasy, Manie − na zachodzie, Dziadkowskie, Kownaty, Zabłocie i Bordziłówka − na wschodzie; − dolin rzecznych w obr ębie tarasów holoce ńskich Krzny i jej lewobrze Ŝnych dopływów − Piszczki, Złotej Krzywuli i Klukówki oraz mniejszych bezimiennych cieków; − obszarów obni Ŝeń (niecek) wytopiskowych, najcz ęś ciej podmokłych, rozci ągaj ących si ę w rejonie Huszlewa – Makarówki – Kownat, Siliwonek, w dolinie Klukówki mi ędzy Kobylanami a Kol. Kornica oraz w dolinie dopływu Złotej Krzywuli mi ędzy wsi ą Ce- łujki i Krzymowskie; − obszaru wokół źródła w rejonie wsi Cełujki oraz terenów podmokłych i bagiennych, w tym chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego (przede wszystkim w obr ębie ww. dolin rzecznych);

33 − obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007 b) wyznaczonych wzdłu Ŝ zboczy doliny Krzny (mi ędzy miejscowo ściami Kol. Rogo źnica, Puchacze, Surmacze).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wisk odpadów oboj ętnych Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach wyst ępowania gruntów spoistych, spełniaj ących wymagania izolacyjno ści podło Ŝa okre ślone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 3). Wymagania te przewiduj ą wyst ę- powanie co najmniej jednometrowej warstwy gruntów spoistych o współczynniku wodoprze- puszczalno ści ≤ 1 x 10 -7 m/s bezpo średnio w podło Ŝu składowiska. Na obszarze arkusza Swory takie warunki spełniaj ą gliny zwałowe ze zlodowace ń środ- kowopolskich (warty i odry). S ą one rozprzestrzenione w formie nieregularnych, zdenudowa- nych płatów na obszarze całego arkusza. Gliny te cechuj ą si ę du Ŝą zawarto ści ą frakcji piaszczysto-ilastej, w cz ęś ci stropowej s ą bezwapniste. Najwi ększe obszary preferowane dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyznaczono w okolicy Juniewicz (północno-zachodni skrawek arkusza), mi ędzy wsiami Woło- wik i Czarnoziem (północna cz ęść arkusza) oraz koło miejscowo ści Halasy (południowo- zachodnia cz ęść arkusza). Mniejsze takie tereny wytypowano w okolicy wsi Makarówka i Wygnanki, Klukowszczyzna, Harachwosty i Krzywo śnity oraz mi ędzy miejscowo ściami Cełujki i Pojelce. Płaty glin zwałowych ze zlodowacenia warty i odry, stanowi ących podło Ŝe dla wi ęk- szo ści ww. POLS, tworz ą izolowane, niewielkie wzniesienia terenu (do 5 m) w postaci rów- nin erozyjnych wód roztopowych, otoczone piaszczysto-Ŝwirowymi równinami sandrowymi. Wysoko ści bezwzgl ędne kształtuj ą si ę tu w przedziale 150–165 m n.p.m. w cz ęś ci północno- wschodniej i południowo-zachodniej oraz 160–170 m n.p.m. w cz ęś ci północnej, środkowej i zachodniej obszaru (maksymalne wysoko ści bezwzgl ędne w okolicy Kobylan). Tylko w pół- nocno-zachodnim naro Ŝniku arkusza warcia ńskie osady gliniaste buduj ą płask ą wysoczyzn ę morenow ą, wznosz ącą si ę na wysoko ści około 170–175 m n.p.m., rozci ętą niewielkim płatem sandru. W obr ębie wytypowanych POLS mi ąŜ szo ść warcia ńskich glin zwałowych szacowana jest na około 2–4 m (północna i środkowa cz ęść arkusza), natomiast glin odrza ńskich średnio na kilka–kilkana ście metrów (około 8 m koło wsi Krzywo śnity, około 5–15 m w zło Ŝu Hala- sy). W rejonie miejscowo ści Harachwosty osady gliniaste ze zlodowacenia warty zalegaj ą na starszych glinach, tworz ąc jeden ci ągły poziom warcia ńsko-odrza ński o mi ąŜ szo ści około 8–

34 15 m (Dyjor, Brzezina, 2000). Na pozostałym obszarze wyznaczonych POLS naturalna warstwa izolacyjna zalega najcz ęś ciej na wodnolodowcowych osadach piaszczysto-Ŝwirowych górnych ze zlodowacenia odry lub na odrza ńskich mułkowo-ilastych osadach zastoiskowych albo piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych dolnych, o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści. W rejonie miejscowo ści Juniewicze, Harachwosty i Krzywo śnity, Kownaty i Cełujki, koło wsi Kobylany i Wygnanki oraz mi ędzy Kiełbaskami i Kol. Kornica wyznaczono obszary o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych podło Ŝa. Mniejsze POLS wytypowano tak Ŝe na północ od wsi Pojelce, koło miejscowo ści Manie i Halasy. Wi ększo ść ww. obszarów poło Ŝo- nych jest w obr ębie równin sandrowych i wodnolodowcowych (Dyjor, Brzezina, 2000). Wy- jątek stanowi POLS blisko Juniewicz znajduj ący si ę na płaskiej wysoczy źnie morenowej. Naturalna warstwa izolacyjna (gliny zwałowe zlodowacenia warty lub odry) przykryta jest tutaj warcia ńskimi osadami piaszczysto-Ŝwirowymi wodnolodowcowymi, tylko niedaleko wsi Juniewicze lodowcowymi piaskami i Ŝwirami. Mi ąŜ szo ść nadkładu nie przekracza tu 2,5 m. Przy rozpatrywaniu potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk wyznaczonych mi ędzy miejscowo ściami Czarnoziem i Kobylany oraz Mszanna i Juniewicze (północna i pół- nocno-zachodnia cz ęść arkusza) nale Ŝy tak Ŝe bra ć pod uwag ę fakt, i Ŝ teren ten stanowi stref ę zaburze ń glacitektonicznych (Dyjor, Brzezina, 2000). Strefa ta, rozci ągaj ąca si ę równie Ŝ na sąsiednim arkuszu Sarnaki (Albrycht, 2004, 2005), przejawia si ę m.in. znacznymi nieci ągło- ściami w osadach oraz wyst ępowaniem na powierzchni terenu, w śród osadów czwartorz ędo- wych, wychodni utworów paleoge ńskich i kredowych (okolice wsi Felin, Zienie i Bachorze), zaburzonych i wyniesionych glacitektonicznie. Warunkowe ograniczenia lokalizacyjne posiadaj ą POLS wyznaczone w promieniu 1 km wokół zwartej zabudowy miejscowo ści Huszlew i Stara Kornica. Na arkuszu Swory wyznaczone zostały równie Ŝ obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowisk odpadów w ich obr ębie jest mo Ŝliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub uszczelnie ń syntetycznych. Obejmuj ą one przede wszystkim piaszczysto-Ŝwirowe obszary równin sandrowych i wodnolodowcowych Równiny Łukowskiej, rzadziej równiny erozyjne wód roztopowych (koło Huszlewa, Wygnanek i Harachwost, na północ od Kol. Kornica, na północny wschód od Kownat, w okolicy wsi Pojelce i Kol. Droblin, koło Halasów). Sporadycznie potencjalne obszary dla lokalizacji składowisk wytypowano w obrębie akumulacyjnych moren czołowych (w okolicy Juniewicz), kemów i plateau kemowego (w rejonie Kobylan, na północny wschód od wsi Kiełbaski, na północ od Kol. Kornica) lub niewielkich wydm, o wysoko ści do 3 m. Mi ędzy miejscowo ściami Władysławów a Droblin (północno-wschodnia cz ęść arkusza) wy-

35 typowane POLS pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej podło Ŝa poło Ŝone s ą w obr ębie wzniesienia o charakterze osta ńca denudacyjnego, do 7 m wysoko ści wzgl ędnej. Mi ąŜszo ść piaszczysto-Ŝwirowych osadów o genezie wodnolodowcowej lub lodowcowej ze zlodowace ń środkowopolskich, jest szacowana na tych terenach od około 4–6 m w okolicy wsi Kobylany i Krzywo śnity, 15 m w okolicy Władysławowa, 18–25 m w rejonie miejscowo ści Pojelce do około 30 m koło Swor. Na obszarach preferowanych do składowania odpadów oboj ętnych oraz w ich otoczeniu, według Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Swory (Meszczy ński, Janik, 2004) wydziela si ę dwa pi ętra wodono śne − czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Przy północnej granicy arkusza Swory, w rejonie Bachorza (strefa zaburze ń glacitektonicznych), brak jest u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Wody pi ętra czwartorz ędowego zwi ązane s ą z osadami piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi zlodowace ń południowopolskich i środ- kowopolskich. W pi ętrze tym, wyst ępuj ącym powszechnie na analizowanym obszarze i speł- niaj ącym przede wszystkim rol ę podrz ędn ą, wyró Ŝnia si ę trzy u Ŝytkowe poziomy wodono śne: przypowierzchniowy, mi ędzyglinowy i sp ągowy. Poziomy te, o nieci ągłym rozprzestrzenie- niu, wyst ępuj ą pojedynczo lub ł ącznie, w po średniej lub bezpo średniej wi ęzi hydraulicznej. Mi ędzymorenowy i sp ągowy poziom wodono śny cechuje si ę napi ętym zwierciadłem wody, poziom przypowierzchniowy – zwierciadłem swobodnym. Niski i bardzo niski stopie ń zagro- Ŝenia u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wynika z dobrej izolacji od zanieczyszcze ń z powierzchni ziemi (gł ęboko ść do poziomu u Ŝytkowego wynosi 50–100 m, rzadziej 15–50 m). Pi ętro trzeciorz ędowe ma ci ągłe rozprzestrzenienie na obszarze całego arkusza Swory, gdzie pełni rol ę głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Tylko przy zachodniej granicy arkusza ma ono znaczenie podrz ędne. W cz ęś ci północnej (w dolinie Klukówki) i środko- wej (w okolicy Zabłocia) omawiane pi ętro wyst ępuje w bezpo średniej ł ączno ści z pi ętrem czwartorz ędowym. Zwi ązane jest ono z piaszczystymi osadami oligocenu, rzadziej miocenu. Poziom trzeciorz ędowy, o napi ętym charakterze zwierciadła, wyst ępuje na gł ębokości 50– 100 m. Pi ętro trzeciorz ędowe ze wzgl ędu na dobr ą izolacj ę od powierzchni utworami słabo- przepuszczalnymi charakteryzuje si ę niskim i bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Wykształcenie litologiczne warstwy izoluj ącej w obr ębie wytypowanych obszarów preferowanych do lokalizowania składowisk odpadów sprawia, i Ŝ spełnia ona tylko wymagania dla składowisk odpadów oboj ętnych. Na pozostałym obszarze arkusza wła ściwo ści izolacyjne

36 wymagane dla podło Ŝa składowiska odpadów komunalnych maj ą by ć mo Ŝe mułki i iły zastoiskowe ze zlodowace ń środkowopolskich (warty i odry). Nawiercono je sondami r ęcznymi przy opracowywaniu SmgP głównie w rejonie Juniewicz, Huszlewa, Krzywo śnitów, Hara- chwost, Siliwonek (w północno-zachodniej i zachodniej cz ęś ci arkusza) oraz koło Droblina (na północnym-wschodzie). Zalegaj ą one jednak na gł ęboko ści co najmniej 6–10 m, pod holoce ńskimi piaskami humusowymi, warcia ńskimi lub odrza ńskimi utworami wodnolodowcowymi, b ądź glinami (Dyjor, Brzezina, 2000). Tylko koło Juniewicz i Huszlewa (poza POLS) warcia ńskie osady zastoiskowe nawiercono na gł ęboko ści 1,2–4,5 m. Pod wzgl ędem litolo- gicznym s ą to przewa Ŝnie mułki ilaste warwowe i iły zastoiskowe, o mi ąŜ szo ści 4–10 m. W obr ębie POLS wyznaczonych w rejonie wsi Harachwosty i Krzywo śnity odrza ńskie osady zastoiskowe zalegaj ą na znacznej gł ęboko ści (około 9–13 m p.p.t.). W miejscach gdzie osady te maj ą bardziej ilasty charakter mog ą spełnia ć wymagania stawiane warstwie izolacyjnej dla składowisk komunalnych. Konieczne b ędzie jednak usuni ę- cie przepuszczalnego nadkładu oraz wykonanie dodatkowych bada ń geologicznych (w tym geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych). Obecnie na obszarze arkusza Swory nie ma Ŝadnego składowiska odpadów. Najbli Ŝsze czynne składowiska odpadów komunalnych znajduj ą si ę w miejscowo ściach Stara Kornica (na arkuszu Sarnaki) oraz Komarno (na arkuszu Biała Podlaska).

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najlepsze naturalne warunki izolacyjne dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w okolicy miejscowo ści Halasy (południowo-zachodnia cz ęść arkusza). Mi ąŜ szo ść zalegaj ących tam odrza ńskich glin zwałowych, bardziej skonsolidowanych, wynosi średnio kilkana ście metrów (mi ąŜ szo ść udokumentowana w zło Ŝu gliny ceramiki budowlanej Halasy, tu Ŝ za granic ą arkusza). Równie korzystne obszary wyznaczono w zachodniej cz ęś ci analizo- wanego arkusza – w rejonie wsi Harachwosty, gdzie mi ąŜ szo ść pakietu osadów gliniastych (warcia ńsko-odrza ńskich), potwierdzona wierceniem, przekracza nawet 15 m. Gliny tu wyst ępuj ące zalegaj ą na odrza ńskich mułkach i iłach zastoiskowych (Dyjor, Brzezina, 2000), co zwi ększa mi ąŜ szo ść pakietu izolacyjnego. Wyst ępuje tu u Ŝytkowy poziom wodono śny czwartorz ędowy (zachodnia cz ęść arkusza) i trzeciorz ędowy (południowo-zachodnia cz ęść ), na gł ębokości 50–100 m, rzadziej 15–50 m, o bardzo niskim i niskim stopniu zagro Ŝenia wód podziemnych. Wymienione wy Ŝej POLS nie posiadaj ą Ŝadnych warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych dla składowisk odpadów oboj ętnych.

37 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na arkuszu Swory w obr ębie POLS wyznaczono trzy wyrobiska poeksploatacyjne kruszywa naturalnego, które mog ą by ć rozpatrywane jako nisze dla lokalizacji składowisk odpa- dów. Wyrobiska te zlokalizowano w okolicy miejscowości Droblin Podłu Ŝny (przy zabudo- wie i na zachód od niej) oraz Władysławów, w obr ębie obszaru pozbawionego naturalnej izolacji podło Ŝa. Eksploatowan ą, na potrzeby lokalne, kopalin ą s ą tu osady piaszczysto-Ŝwirowe. Mi ędzy miejscowo ściami Bronin i Wołowik oraz koło Droblina Podłu Ŝnego (w obr ębie cz ę- ściowo zawodnionych złó Ŝ piasku – zło Ŝe „Huszlew” i „Droblin I”) istniej ą obecnie wyrobiska poeksploatacyjne. Nie zostały one naniesione na map ę, ze wzgl ędu na wodny kierunek ich rekultywacji. Wszystkie wyrobiska posiadaj ą warunkowe ograniczenia lokalizacyjne wynikaj ące z blisko ści zabudowy. Wyrobisko zlokalizowane na zachód od zabudowy wsi Dro- blin Podłu Ŝny posiada dodatkowo ograniczenie lokalizacyjne wynikaj ące z obecno ści w jego sąsiedztwie stanowiska archeologicznego. Ewentualne zagospodarowanie tych wyrobisk na składowiska odpadów jest mo Ŝliwe pod warunkiem wykonania w ich obr ębie sztucznych izolacji dna i ścian bocznych. Pozostałe, niewielkie wyrobiska, powstałe po „dzikiej” eksploatacji kruszywa naturalnego, s ą w wi ększo ści stare, cz ęś ciowo lub całkowicie zaro śni ęte. Ze wzgl ędu na ich samore- kultywacj ę, nie zostały one naniesione na map ę. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowiska odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączanych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędniane przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawiane na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą za-

38 si ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Swory dokonano oceny warunków geologiczno-in Ŝynierskich pod- ło Ŝa budowlanego z pomini ęciem: obszarów le śnych oraz gruntów rolnych o klasie I−IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, obszarów zieleni urz ądzonej i obszarów złó Ŝ kopalin. Na podstawie map: geologicznej (Dyjor, Brzezina, 1999) i hydrogeologicznej (Meszczy ński, Janik, 2004) wyró Ŝniono obszary: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Planowana jest budowa autostrady A2 i drogi eks- presowej S19. Termin rozpocz ęcia budowy to lata 2012–2015. Na map ę nie naniesiono przebiegu tych dróg z uwagi na brak decyzji o wyborze jednej z czterech wersji trasy A2. Na dro- dze S19 w kwietniu 2009 roku oddano do u Ŝytku w ęzeł Halasy, a w trakcie budowy jest w ę- zeł Łukowisko. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa s ą zwi ązane z wyst ępowaniem gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych: średniozagęszczonych i zag ęszczonych, gdzie wody gruntowe wyst ępuj ą gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t., a spadki terenu s ą mniejsze od 12%. Tereny te wydzielono na: wysoczy źnie morenowej zbu- dowanej z glin zwałowych, piasków i Ŝwirów lodowcowych zlodowace ń środkowopolskich (warty), piaszczystych równinach sandrowych, piaskach i Ŝwirach moren czołowych zlodowace ń środkowopolskich (warty) oraz glinach zwałowych, piaskach i Ŝwirach lodowcowych zlodowace ń środkowopolskich (odry). S ą to m.in. tereny połoŜone na: zachód i północny wschód od Huszlewa (okolice: Kopce, Juniewicze, Liwki, Bronin), północ i wschód od Swor (okolice: Władysławów, Pojelce, Bardziłówka, Pólko), południowym zachodzie (okolice: Mi ędzyrzec Podlaski, Manie, Rogo źnica) oraz południowym wschodzie (okolice: Puchacze, Dołha, Sycyna i Styrzyniec). Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich, utrudniaj ących budownictwo, zwi ązane s ą przede wszystkim z dolinami cieków wodnych oraz obni Ŝeniami terenu. Najwi ększe powierzchnie niekorzystne dla budownictwa zwi ązane s ą z dolinami Krz- ny, Złotej Krzywuli, Piszczki i ich dopływami. Zwierciadło wody gruntowej le Ŝy tu zazwy- czaj płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. S ą to obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych (takich jak: torfy, namuły torfiaste, piaski humusowe i mułki oraz namuły den dolinnych i zagł ębie ń okresowo przepływowych), a tak Ŝe gruntów niespoistych lu źnych i średniozag ęszczonych (piaski i mułki jeziorno-rzeczne). Wody gruntowe w obr ębie osadów organicznych mog ą wykazywa ć

39 agresywno ść wzgl ędem betonu i stali. Tak Ŝe obszary wyst ępowania piasków eolicznych w wydmach mog ą stwarza ć utrudnienie budowlane, ze wzgl ędu na niski stopie ń zag ęszczenia gruntu. S ą to m.in. tereny poło Ŝone na północny wschód od Pólka i Styrzy ńca. Na omawianym terenie nie wyznaczono obszarów predysponowanych do wyst ępo- wania ruchów masowych (Grabowski, red., 2007 a, b).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Swory zaznaczono chronione elementy przyrody i krajobrazu. Sta- nowi ą one barier ę ograniczaj ącą wpływ niekorzystnej działalno ści człowieka na środowisko naturalne. S ą to: lasy, u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, rezerwat przyrody, pomniki przyrody, u Ŝytki ekologiczne i zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Wa Ŝnym elementem środowiska przyrodniczego s ą równie Ŝ gleby wysokich klas bonitacyjnych III a, III b i IV a. Ponad 60% stanowi ą gleby klasy IV a. W obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby zaliczane do: kompleksu pszennego dobrego, kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego oraz Ŝytniego bardzo dobrego. Na całym obszarze wyst ępuj ą gleby brunatne o składzie granulometrycznym glin lekkich. Gleby bielicowe i pseudobielicowe wykazuj ą skład granulometryczny pyłów zwykłych, glin lekkich pylastych na glinach lekkich. Czarne ziemie w warstwie powierzchniowej wykazuj ą skład glin lekkich pylastych na glinach lekkich. W obr ębie u Ŝytków zielonych zdecydowan ą przewag ę wykazuj ą gleby torfowe, murszowo-torfowe (wzdłu Ŝ Krzny), mułowo-torfowe, murszowo-mineralne i murszowate. Lasy zajmuj ą około 30% powierzchni arkusza. S ą to lasy ochronne i gospodarcze, w których przewa Ŝa drzewostan iglasty i dominuje sosna. Spo śród drzew li ściastych dominuje brzoza. Na omawianym obszarze nie wyst ępuj ą parki krajobrazowe. Wyznaczony został natomiast projektowany Bialskopodlaski Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 36 710 ha (Kot, red., 1997). W granicach arkusza, w jego południowo-wschodniej cz ęś ci, znajduje si ę tylko niewielki fragment tego obszaru. Jest to teren charakteryzuj ący si ę przewagą siedlisk wilgotnych, na których wyst ępuj ą ł ąki i lasy o wysokich walorach florystyczno-faunis- tycznych. Najwi ększ ą rzek ą, z zachowanym naturalnym charakterem, pomimo uregulowania koryta rzecznego, jest Krzna z wieloma starorzeczami. Do najcenniejszych zespołów ro ślin- nych projektowanego obszaru nale Ŝą m.in.: zespół szczawiu nadmorskiego i cibory brunatnej. W grupie gatunków chronionych na uwag ę zasługuj ą: parzydło le śne, rosiczka okr ągłolistna,

40 widłak jałowcowaty i bagno zwyczajne. Wielk ą rzadko ści ą faunistyczn ą tego terenu jest Ŝółw błotny wyst ępuj ący w dolinie Krzny. Na północ od wsi Puchacze planuje si ę utworzy ć rezerwat faunistyczny „Starorzecze Krzny” na powierzchni 6,00 ha. Obejmuje on trzy starorzecza poło Ŝone w niewielkiej odle- gło ści od siebie oraz przylegaj ące do nich ł ąki. Celem utworzenia tego rezerwatu jest ochrona rzadkich gatunków ptaków tu gniazduj ących: błotnika stawowego, kokoszki wodnej i rokit- niczki. W starorzeczach wykształciły si ę zbiorowiska osoki i Ŝabi ścieku oraz zespół lilii wodnych. Do interesuj ących gatunków ro ślin wyst ępuj ących w granicach projektowanego rezerwatu nale Ŝą : gr ąŜ el Ŝółty, jaskier wielki, groszek błotny, osoka aloesowata i sit alpejski (Kot, red.,1997). Na obszarze arkusza wyst ępuje dwadzieścia sze ść pomników przyrody (tabela 4). Wśród drzew przewa Ŝaj ą lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe i d ęby szypułkowe. Pod opiek ą konserwatora znajduj ą si ę równie Ŝ wi ąz w Kownatach i sosny pospolite w Le śnictwie Husz- lew i Le śnictwie Woroniec. Pomnikami przyrody nieo Ŝywionej są głazy b ędące pozostałości ą po obecno ści l ądolodu. Tabela 4 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu ochro- Miejscowo ść Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie ny 1 2 3 4 5 6 Mi ędzyrzec Podlaski Fn – „Starorzecze Krzny” 1 R Puchacze * bialski (6,00) Le śnictwo Huszlew Huszlew 2 P 1990 PŜ – sosna pospolita oddz. 406h łosicki Huszlew Huszlew 3 P 1984 PŜ – lipa drobnolistna zabytkowy park łosicki Kobylany Stara Kornica 4 P 1963 PŜ – jesion wyniosły zabytkowy park łosicki Kobylany Stara Kornica 5 P 1963 PŜ – lipa drobnolistna zabytkowy park łosicki Kobylany Stara Kornica 6 P 1984 PŜ – lipa drobnolistna zabytkowy park łosicki Kobylany Stara Kornica 7 P 1984 PŜ – jesion wyniosły zabytkowy park łosicki Droblin Le śna Podlaska 8 P 1998 PŜ – lipa drobnolistna w S cz ęś ci parku bialski Droblin Le śna Podlaska 9 P 1992 PŜ – jesion wyniosły na terenie parku bialski Droblin Le śna Podlaska 10 P 1992 PŜ – lipa drobnolistna na terenie parku bialski

41 1 2 3 4 5 6 Bukowice Le śna Podlaska 11 P działka AWRSP 1996 PŜ – lipa drobnolistna Bialski 462/3 Bukowice Le śna Podlaska 12 P 1996 PŜ – lipa drobnolistna teren parafii bialski Nosów Le śna Podlaska 13 P 1989 PŜ – lipa drobnolistna cz ęść N parku bialski Nosów Le śna Podlaska 14 P za pałacem na tere- 1996 PŜ – lipa drobnolistna bialski nie parku Nosów Le śna Podlaska 15 P 1996 PŜ – lipa drobnolistna cz ęść S parku bialski Huszlew Huszlew 16 P pobocze drogi Husz- 1983 Pn – G – granit ró Ŝowy łosicki lew - Kownaty Kownaty Huszlew 17 P pas drogi Swory - 1995 PŜ – wi ąz szypułkowy łosicki Huszlew Le śnictwo Przyłuki Mi ędzyrzec Podlaski Pn – G – granit ró Ŝowy 18 P 1983 oddz. 14 f bialski w uroczysku Horodyszcze Le śnictwo Przyłuki Mi ędzyrzec Podlaski 19 P 1980 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 7 i bialski Le śnictwo Przyłuki Międzyrzec Podlaski PŜ – lipa drobnolistna 20 P 2006 oddz. 6 g bialski w uroczysku Resztówka Rogo źnicka Mi ędzyrzec Podlaski Pn – G – pegmatyt 21 P 1986 teren le śny bialski jasnoszary Le śnictwo Woroniec Biała Podlaska PŜ – sosna pospolita 22 P 1986 oddz. 53 h bialski w uroczysku Łysocha Le śnictwo Woroniec Biała Podlaska 23 P 1986 PŜ – d ąb szypułkowy oddz. 53 j bialski Halasy Pn – G – gnejs szary z Mi ędzyrzec Podlaski 24 P grunty ZR 1985 granatami i Ŝyłami bialski przy szosie E-30 pegmatytu Halasy Mi ędzyrzec Podlaski Pn – G – granit czerwony 25 P 1985 grunty ZR bialski rapakiwi Dołha Mi ędzyrzec Podlaski* 26 P 1986 PŜ – lipa drobnolistna w pobli Ŝu plebanii bialski Pn – G – gnejs ró Ŝowy, Dołha Mi ędzyrzec Podlaski* 27 P 1984 gruboziarnisty w lesie bialski w uroczysku Brzeziny na S od Klukowsz- Le śna Podlaska Łęg Klukowszczyzna 28 U czyzny, wzdłu Ŝ rzeki * bialski (> 5,00) Klukówki Zaro śla wierzbowe Bu- na W i E od Buko- Le śna Podlaska 29 U * kowice* wic bialski (100,00)

42 1 2 3 4 5 6 śródle śne powierzchnie Le śnictwo Przyłuki Mi ędzyrzec Podlaski 30 U 2002 zabagnione oddz. 4 g l k bialski (0,46) śródle śna powierzchnia Le śnictwo Woroniec Biała Podlaska 31 U 2002 zabagniona oddz. 30 A h bialski (4,18) Zespół przyrodniczo- Klukowszczyzna – krajobrazowy doliny rzeki Droblin Le śna Podlaska 32 Z Klukówki* wzdłu Ŝ rzeki Klu- bialski (>200,00 na terenie arku- kówki sza Swory)

Rubryka 2 – R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo- krajobrazowy Rubryka 4 – * – w spisie pomników gmina Drelów Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy – * – kontynuacja na obszarze arkusza Biała Podlaska nr 568 Na uwag ę zasługuj ą u Ŝytki ekologiczne poło Ŝone w Nadle śnictwie Mi ędzyrzec. S ą to śródle śne powierzchnie zabagnione o powierzchni 0,46 ha i 4,18 ha. W cz ęś ci północno-wschodniej proponuje si ę utworzenie dwóch u Ŝytków ekologicznych: Ł ęg Klukowszczyzna – obszar poro śni ęty olsz ą czarn ą i jesionem wyniosłym, krzewa- mi kruszyny pospolitej i porzeczki czerwonej, a w warstwie runa gatunkami olsowymi i ł ę- gowymi oraz Zaro śla wierzbowe Bukowice − fragment zabagnionej doliny poro śni ętej wierz- bami szerokolistnymi, ro ślinno ści ą szuwarow ą i olsow ą z licznymi oczkami wodnymi (doła- mi potorfowymi). Cz ęść wschodnia u Ŝytku ekologicznego znajduje si ę na obszarze arkusza Biała Podlaska nr 568. Na północ od Droblina planuje si ę utworzenie Zespołu przyrodniczo-krajobrazowego doliny rzeki Klukówki w celu ochrony lasów li ściastych (gr ądy, ł ęgi olszowo-jesionowe i wi ązowo-jesionowe, olsy, zaro śla wierzb szerokolistnych) oraz wilgotnych ł ąk i torfowisk niskich. Dodatkowym walorem s ą zało Ŝenia dworsko-parkowe m.in. w Droblinie oraz zlokalizowane poza obszarem arkusza Swory w Witulinie, Le śnej Podlaskiej i Ludwinowie. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy obejmuje tereny wokół rzeki o powierzchni mniejszej od 200 ha (na obszarze arkusza Swory). Cz ęść wschodnia zespołu znajduje si ę na obszarze arkusza Bia- ła Podlaska nr 568. W koncepcji przyj ętej w Strategii wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, red., 1998) południowo-wschodni ą cz ęść obszaru zajmuje krajowy korytarz ekologiczny Krzny (47k) (fig. 5). Na omawianym terenie nie wyst ępuj ą obszary specjalnej ochrony ptaków ani specjalne obszary ochrony siedlisk systemu Natura 2000.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Swory na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) System ECONET 1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 24M – Doliny Dolnego Bugu. 2 – krajowy obszar w ęzłowy, jego numer i nazwa: 13K – Siedlecki. 3 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 47k – Krzny. 4 – granica pa ństwa XII. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków znajduj ących si ę w granicach arkusza Swory nale Ŝą stanowiska archeologiczne pochodz ące z epoki kamiennej. W wykazie najcenniejszych stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków z omawianego obszaru znajduje si ę grodzisko zachowane w Huszlewie i kurhan w Wygnankach. Pochodz ą one z wczesnego okresu średniowiecza. Na mapie zaznaczono równie Ŝ stanowiska archeologiczne o du Ŝej wartości poznawczej. Naniesiono je na podstawie map stanowisk archeologicznych opracowanych dla Krajowej Ewidencji Zabytków Archeologicznych. Reprezentują one odcinek czasu od epoki kamienia do okresu nowo Ŝytnego. Teren arkusza Swory nie jest zasobny w zabytki kultury. W samych Sworach oraz w wi ększych wsiach znajduj ą si ę nieliczne zabytki sakralne i architektoniczne, cz ęsto zlokali-

44 zowane w obr ębie pozostało ści parków dworskich. W granicach arkusza Swory znajduje si ę kilka parków zabytkowych o powierzchniach jednostkowych do 19,5 ha. Pochodz ą one z XVIII–XIX wieku. Nale Ŝą do nich obiekty w: Kobylanach, Huszlewie, Droblinie, Dziad- kowskich, Kownatach i Woro ńcu oraz park podworski i sad w Nosowie. W północnej cz ęś ci arkusza znajduje si ę wie ś Huszlew, w której istnieje parafia od 1666 r. Znajduje si ę tutaj zabytkowy zespół ko ścioła neogotyckiego św. Antoniego Padew- skiego z ogrodzeniem i bramną dzwonnic ą, wybudowany w latach 1859−1867. Do rejestru zabytków wpisany jest równie Ŝ zespół dworski, zbudowany dla Woronieckich na przełomie XVIII i XIX w., zdewastowany w 1945 r., a odrestaurowany w 1960 r. Zespół dworski stanowi ą: dwór, oran Ŝeria, rz ądówka, chlewnia, magazyn, ogrodzenie i park. Opodal dworu i po- zostało ści parku krajobrazowego ze stawem znajduje si ę grodzisko średniowieczne z podwój- ną lini ą wałów o rozpi ęto ści 130x115 m i wysoko ści 2 m. W Makarówce obj ęta ochron ą konserwatorsk ą jest drewniana cerkiew greckokatolicka, ufundowana w 1701 r. przez Karola Stanisława Radziwiłła Kanclerza Wielkiego Litewskiego. Od 1935 r. przekształcona została na ko ściół rzymskokatolicki z pó źnorenesansowym wystro- jem. W miejscowo ści Manie znajduje si ę cmentarz powsta ńców z 1831 r., a w Sycynie dawny cmentarz unicki wraz z ogrodzeniem, obecnie prawosławny. Nosów mo Ŝe si ę pochwali ć ze- społem dworskim i folwarcznym z połowy XIX w., w skład którego wchodz ą: dwór, spichrz, stajnia, park i sad, folwark z krochmalni ą, czworak i dwojak. Zabytkowe kościoły zachowały si ę w kilku miejscowo ściach. W Bukowicach znajduje si ę drewniana cerkiew unicka, obecnie kaplica rzymsko-katolicka Niepokalanego Pocz ęcia NMP z XVIII/XIX w. oraz cmentarz unicki. W Sworach zlokalizowany jest ko ściół pw. Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa z 1908 r. i ogrodzenie z bram ą oraz cmentarz unicko-katolicki z XVII–XIX w. Kolejnym zabytkiem budownictwa występuj ącym na obszarze arkusza jest zało Ŝenie przestrzenno-krajobrazowe zespołu dworskiego w Woro ńcu z XIX w. Na uwag ę zasługuje zabudowa folwarczna – wo- zownia, obecnie magazyn, obora, spichrz, stodoła, dom mieszkalny i piwnica, krzy Ŝowy układ alej, park z terenami dawnych ogrodów u Ŝytkowych i kaplica grobowa Świ ętopełk- Mirskich. Na południowym wschodzie, w Puchaczach, ochron ą konserwatorsk ą obj ęta jest obecna le śniczówka i ogród z ko ńca XIX w. W Droblinie, Dziadkowskich i Kownatach znajduj ą si ę pozostało ści dawnej zabudowy dworskiej, a w Liwkach wiatrak. We wsi Wygoda zlokalizowany jest pomnik i historyczne miejsce pami ęci. Postawiono tu głaz upami ętniaj ący bitw ę, w której Ŝołnierze 34 Pułku Piechoty Armii Krajowej zlikwidowali niemieck ą ekip ę radiolokacyjn ą oraz wspieraj ące j ą formacje SS i Ŝandarmerii.

45 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Swory charakteryzuje si ę powolnym rozwojem gospodarczym. Domi- nującą gał ęzi ą gospodarki jest rolnictwo. PrzewaŜaj ą niewielkie gospodarstwa rolne bazuj ące przewa Ŝnie na słabych glebach. W granicach arkusza udokumentowano sze ść złó Ŝ kredy pisz ącej, dziewi ęć złóŜ pia- sków i jedno zło Ŝe glin ceramiki budowlanej. Obecnie kreda pisz ąca eksploatowana jest ze złóŜ: „Bachorza II”, „Sewerynów” i „Bachorza VI” i „Bachorza” a piaski ze złó Ŝ: „Huszlew”, „Droblin I”, „Bordziłówka Stara”, „Rogo źnica” i „Sycyna”. Perspektywy zło Ŝowe nie s ą zbyt obiecuj ące i s ądzi ć nale Ŝy, Ŝe górnictwo i przetwórstwo kopalin zaspokaja ć b ędzie jedynie miejscowe potrzeby. Dotychczasowe badania geologiczne pozwoliły wyznaczy ć kilka niewielkich obszarów perspektywicznych piasków i Ŝwirów, dwa torfów oraz jeden obszar perspektywiczny kredy pisz ącej. Celowe wydaje si ę maksymalne wykorzystanie złó Ŝ ju Ŝ udokumentowanych („Pólko”), aby uchroni ć inne obszary przed zmian ą sposobu u Ŝytkowania. Zło Ŝa piasków „Dołha” i „Droblin” dotychczas nieeksploatowane, mogą by ć zagospodarowane pod warunkiem uzyskania koncesji. Uregulowania wymaga sprawa punktów niekoncesjonowanej eksploatacji. Czynnych punktów eksploatacyjnych jest niewiele. Powstaje problem uporz ądkowania wyrobisk nie- czynnych, które powinny by ć zrekultywowane, zwłaszcza, Ŝe w cz ęś ci z nich nielegalnie de- ponowane s ą odpady. Głównymi ciekami powierzchniowymi omawianego terenu s ą Krzna i Złota Krzywula. Wyniki przeprowadzonych bada ń jako ści wód powierzchniowych tych rzek wykazują IV klasę. Na obszarze arkusza Swory znajduje si ę udokumentowany trzeciorz ędowy zbiornik GZWP nr 224 – Subzbiornik Podlasie. Wody podziemne ujmuj ą dwa poziomy wodonośne − trzeciorz ędowy i czwartorz ędowy, a jako ść tych wód jest średnia i dobra. Eksploatacja tych wód odbywa si ę poprzez studnie wiercone i kopane. Studnie wiercone wykorzystuj ą wody podziemne na potrzeby komunalne, w mniejszym stopniu na cele przemysłowe. Studnie kopane zaopatruj ą w wod ę gospodarstwa rolne. Ochrona jako ści wód powinna by ć brana pod uwag ę w planach zagospodarowania przestrzennego gmin. Obszar arkusza Swory w całości le Ŝy w jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 85 (JCWPd nr 85). Na obszarze arkusza Swory wyznaczono obszary predysponowane do lokalizacji wy- łącznie składowisk odpadów oboj ętnych, poło Ŝone przede wszystkim w obr ębie niewielkich wzniesie ń osadów gliniastych, otoczonych równinami sandrowymi. Naturaln ą barier ą geolo- giczn ą w wyznaczonych obszarach s ą piaszczysto-ilaste gliny zwałowe zlodowacenia warty

46 lub odry, zalegaj ące najcz ęś ciej na wodnolodowcowych osadach piaszczysto-Ŝwirowych gór- nych, mułkowo-ilastych osadach zastoiskowych lub piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych dolnych ze zlodowacenia odry. Niekiedy warcia ńskie osady gliniaste spoczywaj ą na glinach odrza ńskich, tworz ąc jeden ci ągły i mi ąŜ szy poziom. Najkorzystniejsze tereny dla lokalizacji składowisk wyznaczono w okolicy wsi Halasy (południowo-zachodni naro Ŝnik arkusza) oraz w rejonie miejscowo ści Harachwosty (zachodnia cz ęść arkusza). W obr ębie POLS wytypowanych koło Huszlewa i Starej Kornicy wyznaczono warunkowe ograniczenia wynikaj ące z sąsiedztwa zabudowy mieszkaniowej. Na arkuszu Swory brak jest naturalnej bariery geologicznej spełniaj ącej wymagania izolacyjno ści podło Ŝa odpowiednie dla składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych. Wytypowane obszary nale Ŝy bra ć pod uwag ę równie Ŝ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji ni Ŝ składowiska odpadów, gdy Ŝ wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie, utrudniaj ące budownictwo, zwi ązane są przede wszystkim z dolinami cieków: Krzny, Złotej Krzywuli, Piszczki i ich dopływami oraz obni Ŝeniami terenu. Na omawianym terenie nie wyst ępuje obszar specjalnej ochrony ptaków ani specjalny obszar ochrony siedlisk systemu Natura 2000. Wyst ępuj ące tu chronione obszary i obiekty przyrodnicze s ą nieliczne, nale Ŝy wi ęc dba ć o ich ochron ę i d ąŜ yć do zwi ększenia ich liczeb- no ści. Utworzenie w dolinie Klukówki zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, a w dolnie Krzny obszaru chronionego krajobrazu i rezerwatu pozwoli na zachowanie, w stanie zbli Ŝo- nym do naturalnego, malowniczych odcinków tych dolin wraz z wyst ępuj ącą tu flor ą i faun ą, a po średnio mo Ŝe przyczyni ć si ę do poprawienia jako ści wód w rzekach. Nale Ŝy podj ąć działania w zakresie budowy kanalizacji, oczyszczalni ścieków i uporz ądkowania gospodarki odpadami. Bardzo wa Ŝne jest wła ściwe nawo Ŝenie ro ślin. Przedsi ę- wzi ęcia w zakresie ochrony środowiska powinny i ść w kierunku przeciwdziałania negatywnym skutkom zwi ązanym z zanieczyszczeniem wód oraz powierzchni ziemi.

XIV. Literatura

ALBRYCHT A., 2004 – Obja śnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Sarnaki (531). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ALBRYCHT A., 2005 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Sar- naki (531). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

47 BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1994 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ plej- stoce ńskiej kredy jeziornej na terenie województwa bialskopodlaskiego. Archiwum Starostwa Powiatowego Wydziału Rolnictwa i Środowiska w Białej Podlaskiej, Bia- ła Podlaska. CZAJA-JARZMIK B., 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy pisz ącej dla celów malarskich „Bachorza III” z elementami planu racjonalnej gospodarki. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego, Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego Sycy-

na w kat. C 1 Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DUDZIK R., WOJCZAK R., 1989 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy do produkcji kredy technicznej, pastewnej i nawozowej „Zienie I”. Archiwum Starostwa Powiatowego Wy- działu Rolnictwa i Środowiska w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska. DUDZIK R., WOJCZAL R., 1990 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy do produkcji kredy technicznej, pastewnej i nawozowej „Bachorza V”. Archiwum Starostwa Powiatowego Wydziału Rolnictwa i Środowiska w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska. DYJOR K., BRZEZINA R., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Swory (567). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DYJOR K., BRZEZINA R., 2000 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Swory (567). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 a – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie ma- zowieckim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 b – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1990 a – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych surowców ilastych ceramiki budowlanej na terenie województwa bialskopodlaskiego w gminach: Biała Podlaska, Drelów, Hanna, Jabło ń, Janów Podlaski, Kode ń, Konstantynów, Kornica Stara, Komazy, Platerów, Sosnówka, Tuczna. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRADYS A., 1990 b – Sprawozdanie z bada ń geologicznych złó Ŝ kruszywa naturalnego przeprowadzonych na terenie województwa bialskopodlaskiego. Archiwum Staro- stwa Powiatowego Wydziału Rolnictwa i Środowiska w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska.

48 GRUSZECKI J., 1997 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego Droblin. Archiwum Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego w Lubli- nie Filia w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JAROSZ M., SIERO Ń G., ZAR ĘBSKI K., GÓRA S., SIERO Ń W., 2006 – Inwentaryzacja bazy surowcowej z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska miasta i gminy Biała Podlaska. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, Lublin. JAROSZ M., TREJTA M., ŁADNIAK A., GÓRA S., SIERO Ń W., 2007 – Inwentaryzacja bazy surowcowej z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gminy Le śna Podlaska. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubel- skiego, Lublin. KISIELI ŃSKI D., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego Droblin I

w kategorii rozpoznania C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KISIELI ŃSKI D., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego Bordzi-

łówka Stara w kategorii rozpoznania C 1. Archiwum Starostwa Powiatowego Wy- działu Rolnictwa i Środowiska w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN., Warszawa. KOSMULSKA T., 1982 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy pisz ącej d/p kredy technicznej, pastewnej i nawozowej „Bachorza”. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkow- skiego Województwa Mazowieckiego, Warszawa. KOT H., (red.), 1997 – Informator przyrodniczy województwo bialskopodlaskie. Zakład Ba- da ń Ekologicznych „EKOS”, Siedlce. KUBICKI S., RYKA W., 1982 – Atlas geologiczny podłoŜa krystalicznego polskiej cz ęś ci platformy wschodnioeuropejskiej. Inst. Geol., Warszawa. LENDZION K., 1962 – Paleozoik na anteklizie Sławatycz w świetle nowych wierce ń. Kwart. Geol. 6, 4. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacja IUCN Poland, Warszawa.

49 LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MAKOWIECKI G., 1997 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dołha”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MA ŚKIEWICZ J., CZAJA-JARZMIK B., 1979 – Karta rejestracyjna zło Ŝa piasku do robót drogowych „Puchacze”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MESZCZY ŃSKI J., JANIK A., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Swory (567). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK J., 1972 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 arkusz Siedlce, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. NOWAKOWSKI CZ., D ĄBROWSKI S., SUCHARZEWSKA M., CZERWI ŃSKA M., śE- REBIEC A., 2006 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla usta- nowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Subzbiornik Podlasie (GZWP nr 224). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych, Falenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski, Cz ęść II – Zasoby, jako ść i ochrona zwykłych wód podziemnych. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK B., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Swory (567). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., TREJTA M., ZAR ĘBSKI K., GÓRA S., SIERO Ń W., 2006 – Inwentaryzacja bazy surowcowej z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska gminy Drelów. Ar- chiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w latach 2006–2007. 2008. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2008 roku. 2009. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU nr 165, poz. 1359 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r.

50 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji tych wód. DzU nr 32, poz. 284 z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. DzU nr 162, poz. 1008 z dnia 9 wrze śnia 2008 r.

RYBICKI J., 1998 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Pólko”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SIERO Ń G., JAROSZ M., ZAR ĘBSKI K., GÓRA S., SIERO Ń W., 2006 – Inwentaryzacja bazy surowcowej z uwzgl ędnieniem elementów ochrony środowiska miasta i gminy Mi ędzyrzec Podlaski. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Lubelskiego, Lublin. SILUK T., 2004 a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy pisz ącej „Bachorza VI” w kate-

gorii rozpoznania C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILUK T., 2004 b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy pisz ącej „Sewerynów” w katego-

rii rozpoznania C 1. Archiwum „Wokas – Kopalnie Torfu”, Rudnik.

SMUSZKIEWICZ A. M., 2001 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kategorii C 1 zło Ŝa torfu „Klukowszczyzna” z elementami projektu zagospodarowania złoŜa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SOCHA J., 1988 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy pisz ącej do produkcji kredy technicznej, pastewnej i nawozowej „Bachorza II”. Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkow- skiego Województwa Mazowieckiego, Warszawa.

STEC J., 2006 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 dla zło Ŝa kruszywa naturalnego Ro- go źnica. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

51 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SZYMA ŃSKA G., 1995 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Huszlew”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŚLUSARCZYK-RADWAN D., 1973 – Orzeczenie z bada ń geologicznych prowadzonych za zło Ŝami kredy pisz ącej w rejonie Bachorzy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach tekst jednolity DzU nr 39, poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. WYRWICKA K., GAJEWSKI Z., 1963 − Kreda pisz ąca okolic Sewerynowa i Bachorzy k/Kornicy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.