Powiat Łosicki

Tradycja Mazowsza powiat łosicki

Przewodnik subiektywny

Mazowiecki Instytut Kultury Warszawa 2014 Autor: Sławomir Kordaczuk

Tłumaczenie na język angielski: Marek Czekański

Redaktor serii: Alicja Jankiewicz (MIK)

Redakcja: Ewa Nawój

Projekt i opracowanie DTP Jacek Szymański

Zdjęcia: Sławomir Kordaczuk Wykorzystano również zdjęcia: Adolfa Ganiewskiego (Gancwola), Huberta Hołuba, Andrzeja Roszczaka, Artura Soszyńskiego, Edwarda Wolickiego, Starostwa Powiatowego w Łosicach oraz Urzędu Gminy w Starej Kornicy.

Materiały archiwalne pochodzą ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Siedlcach, Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie Delegatura w Siedlcach oraz kolekcji Zofii Czarkowskiej, Ryszarda Czerki, Macieja Falkiewicza, Zygmunta Iwiczuka, Bartosza Kobylińskiego, Waldemara Kosieradzkiego, Stefana Koźluka, Tomasza Krzemińskiego, Tadeusza Lesiuka, Janusza Lipeckiego, Bogusława Mitury, Tomasza Nasiłowskiego, Adeli Pypy, Jana Rackmanna, Tadeusza Szpury, Barbary Wyczółkowskiej-Łotockiej.

ISBN 978-83-63427-65-8

Wydawca: Mazowiecki Instytut Kultury ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mik.waw.pl

Druk: Drukarnia TINTA, Działdowo www.drukarniatinta.pl

2 Tradycja Mazowsza Spis treści

Od Wydawcy ...... 6

Od Autora ...... 8

Warunki naturalne ...... 9

Pejzaż naturalnym bogactwem powiatu ...... 12

Kalejdoskop dziejów ...... 13 Łosice na Podlasiu ...... 13 Łosickie w powstaniach narodowych ...... 17 Rewolucja 1905 roku ...... 19 Świt wolności i rok 1920 ...... 20 Ludowo-narodowe lata między wojnami ...... 22 Druga wojna światowa i trudne lata powojenne ...... 24

Dziedzictwo kulturowe i historyczne ...... 34 Grodziska ...... 34 Szlak ziemiańskich siedzib ...... 35 Ciekawostki, tajemnice i sensacje ...... 44 Notatnik biograficzny (sylwetki osób sławnych, wyjątkowych i zasłużonych)...... 47 Teozofowie na Podlasiu ...... 52 Budownictwo drewniane ...... 54 Religie i świątynie ...... 58 Krzyże i kapliczki ...... 63 Kornicka kreda ...... 65 Herby ...... 68

Przewodnik subiektywny po powiecie łosickim ...... 70 Borsuki ...... 70 Chlebczyn ...... 72 Chłopków ...... 73 Chotycze ...... 75 Czeberaki ...... 78 Górki ...... 80 Hadynów ...... 83 Hołowczyce ...... 86 Hruszniew ...... 90 Huszlew ...... 93 Łosice ...... 95 Mszanna ...... 101 Niemojki ...... 103 Olszanka ...... 106 Ostromęczyn ...... 108 Platerów ...... 110 Próchenki ...... 113 Rusków ...... 115 Sarnaki ...... 118 Serpelice ...... 122

Powiat łosicki 3 Stara Kornica ...... 124 Wólka Nosowska ...... 128

Oferta kulturalna i turystyczna ...... 131 Informacja turystyczna ...... 131 Imprezy kulturalne ...... 133 Lokalne stowarzyszenia ...... 135 Propozycje rekreacji (trasy wycieczkowe, gospodarstwa agroturystyczne, ośrodki wypoczynkowe) ...... 136 Kącik kulinarny ...... 139 Kolekcje muzealne ...... 140

Welcome to Łosice County ...... 143

Illustrations ...... 144

Indeks geograficzny...... 149

Definicje...... 153

Wybrane pozycje bibliograficzne...... 155

4 Tradycja Mazowsza Od Wydawcy

d 2004 roku Mazowieckie Centrum Kul- wani Czytelnicy bez trudu rozszerzą swoją Otury i Sztuki (obecnie Mazowiecki Insty- wiedzę w tym zakresie, sięgając do publikacji, tut Kultury) publikuje kolejne tomy z serii Tra- których tytuły autorzy zamieszczają w Biblio- dycja Mazowsza. Są to monograficzne opraco- grafii. Książka zawiera też indeks geograficz- wania prezentujące walory historyczne i etno- ny, a na końcu Definicje – określenia pojęć graficzne powiatów województwa mazowiec- dotyczących dziedzictwa kulturowego; słowa, kiego. Cel jest ambitny, a przy tym trudny – nie które wymagają zdefiniowania oznaczamy tylko ze względu na liczbę tomów, jakie chcemy w tekście podkreśleniem. wydać w całym cyklu, ale przede wszystkim ze W tym miejscu konieczne są uściślenia względu na założenia merytoryczne. określeń użytych w tytule serii Tradycja Ma- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, zowsza. Przewodnik subiektywny. odpowiadających liczbie powiatów w woje- Mówiąc o tradycji, trzeba uwzględnić wie- wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy też le elementów – wzorce społeczne, obyczaje, publikowania w ramach serii Tradycja Ma- kulturę duchową, charakterystyczne wytwory zowsza dodatkowych tomów okazjonalnych kultury materialnej – wszystko, co ukształto- lub tematycznych: nawiązujących do obcho- wane w przeszłości, trwa do dziś. Kultywowa- dzonych rocznic, przypominających sylwetki nie tradycji polega na przekazywaniu z poko- znanych i cenionych osób związanych poprzez lenia na pokolenie istotnych dla danej zbioro- urodzenie lub działalność z Mazowszem, wości wartości kulturowych. omawiających w sposób przekrojowy lub syn- Sam tytuł serii Tradycja Mazowsza rów- tetyczny pewne zagadnienia charakterystycz- nież traktujemy umownie, trzeba pamiętać ne dla regionu. bowiem że granice administracyjne zwykle W publikacjach z serii Tradycja Mazowsza nie pokrywają się idealnie z historycznie Czytelnicy odnajdą opisy najwartościowszych ukształtowanymi krainami Polski. W kolej- elementów dziedzictwa kulturowego, przypo- nych tomach serii prezentowane są powiaty mnienie wydarzeń historycznych, uwagi doty- położone w województwie mazowieckim, czące współczesnych walorów danego obszaru. które obejmuje – poza Mazowszem – rów- W każdym tomie zamieszczamy Przewodnik nież ziemie innych regionów: część Podlasia subiektywny – prezentację miejscowości wy- oraz ziemię radomską. Z kolei pewne obszary branych przez autora, a także część zatytuło- historycznie mazowieckie znalazły się poza waną Oferta kulturalna i turystyczna – z pro- granicami naszego województwa, np. ziemia pozycjami tras wycieczkowych po powiecie, łomżyńska. opisami potraw regionalnych, itp. Również Podtytuł serii Przewodnik subiektywny turyści zagraniczni powinni być usatysfakcjo- określa przyjęty przez nas indywidualny spo- nowani informacjami w języku angielskim: sób prezentowania regionu. Całość prac doku- wyczerpującym streszczeniem zawierającym mentacyjnych i wydawniczych przewidywana wiedzę niezbędną dla pełnej prezentacji po- jest na wiele lat, założyliśmy więc, że różni wiatu, ofercie kulturalnej i turystycznej, tłu- autorzy wyeksponują inne elementy tradycji. maczeniem podpisów ilustracji. Tę różnorodność i subiektywizm opisu w po- Zdajemy sobie sprawę, że nie jesteśmy szczególnych tomach serii traktujemy jako jej w stanie omówić wszystkich zagadnień histo- dodatkowy walor. rycznych, społecznych i kulturowych, prze- Dużym atutem serii jest aktualność danych szłości i współczesności regionu oraz dziejów na temat „kondycji tradycji” w danym powie- poszczególnych miejscowości. Zaintereso- cie. Cykl wydawniczy nie jest długi, więc ob-

Powiat łosicki 5 serwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik po- dobra kultury, nazewnictwo, tradycyjne umie- znaje już po kilku miesiącach. jętności, ginące zawody. Zadaniem autorów Zamiarem omawianej serii wydawniczej jest opisanie tych elementów dziedzictwa kul- jest ukazywanie różnorodności i bogactwa turowego, które w sposób szczególnie wyraźny dziedzictwa kulturowego województwa ma- świadczą o przeszłości tych ziem i które mają zowieckiego. By to osiągnąć, trzeba zaprezen- znaczenie dla dzisiejszej świadomości histo- tować przeszłość obecną we współczesności, rycznej społeczeństwa. a więc przede wszystkim zabytki architektury, zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne Wydawca

6 Tradycja Mazowsza Od Autora

owiat łosicki to w moich oczach najpięk- Kiedy przystępowałem do opracowania niniej- Pniejsza ziemia, ponieważ mnie na świat szego przewodnika, wydawało mi się, że znajdę wydała. Tutaj spędziłem dzieciństwo i jadłem niewiele ciekawostek, mogących zainteresować najsmaczniejsze w życiu owoce. Zrywałem je kogoś z zewnątrz. Wszak nie spotkamy tutaj prosto z drzewa lub krzaka. Dzieje rodzinnej śladów mecenatu bogatych rodów magnackich. ziemi poznawałem dzięki ludziom, uczestni- Nie było i nie ma garnizonu wojskowego, roz- czącym w ważnych dla Polski wydarzeniach wijającego gospodarczo cały region. Żartobliwie historycznych. Przeżywałem emocjonujące można stwierdzić, że nawet lodowiec wiele ty- chwile w ostatnim w kraju wiatraku, pracują- sięcy lat temu zatrzymał się na granicy powiatu, cym jeszcze na wiatr. a wody z niego spływające spłukały opisywany Przejechałem się kolorowym wozem wędru- obszar na południe. jącego taboru cygańskiego, czym wprawiłem Mimo to przekonacie się Państwo, że stosun- rodziców w drżenie serca. Pamiętam wędrow- kowo mały powiat łosicki jest równie atrakcyjny nego fotografa Edwarda Waszczuka, zwanego jak sąsiednie. Z bogatą historią, oferujący spokój Madziarem. Klimat dawnych lat ubarwiały też i zachęcający do wypoczynku. takie postacie, jak Polek wędrujący od wsi do To tutaj znajdziecie Państwo receptę na dłu- wsi w poszukiwaniu chwilowego zarobku. Cały gie lata życia w pełni sił i zdrowia. Wystarczy swój majątek niósł w kieszeni. Pamiętam też regularnie przyjeżdżać nad Bug, na przykład szmaciarzy, co jeździli furami pełnymi garn- do Mierzwic, ulubionej miejscowości m.in. ków i wymieniali je za niepotrzebne, już zużyte żołnierza Września Kazimierza Zawadzkiego. ubrania. Natomiast te nadające się jeszcze do Taką opinię wypowiedział wobec wszystkich noszenia, przywoziła z Warszawy Święczakowa. młodszych od siebie gości podczas uroczystości A w przeciwnym kierunku wiozła jaja, kury swych setnych urodzin. i indyki Aluchna. Teraz ich miejsce zajęły ano- nimowe sklepy na kołach. Sławomir Kordaczuk Siedlce, lipiec 2014 r.

1 Jaszczurka zwinka na nadbużańskiej łące 1

Powiat łosicki 7 POWIAT £OSICKI POWIAT £OSICKI

Platerów Sarnaki

£osice

Stara Kornica £osice

Stara Kornica

Olszanka

Huszlew

Olszanka

Huszlew 2

2 Mapa powiatu łosickiego z podziałem na gminy 3 Usytuowanie powiatu łosickiego na mapie województwa mazowieckiego

8 Tradycja Mazowsza Warunki naturalne

owiat łosicki leży we wschodniej części Pod względem hydrograficznym powiat ło- Pwojewództwa mazowieckiego. sicki położony jest w zlewni Bugu, którego Pod względem geograficznym – na granicy głównymi dopływami na tym terenie są dwie makroregionu Nizina Południowopodlaska, rzeki: Toczna i Sarenka. w obrębie mezoregionów: Podlaski Przełom Największe zbiorniki wodne to zalew Łosicach Bugu, Wysoczyzna Siedlecka oraz Równina oraz stawy rybne w Woźnikach. W zakolu Bugu, Łukowska. Obszar ten znajduje się w obrębie w miejscu zwanym Trojan, między Mierzwi- kilku jednostek geologicznych. Najstarsza cami i Zabużem pozostało jezioro, jako jedyne z nich, platforma prekambryjska, zalega na z trzech niegdyś tu istniejących, a powstałych ze głębokości około 1600 m. starorzecza Bugu. Od tych trzech jezior pochodzi Rzeźba terenu powiatu łosickiego została nazwa Trojan. Duży zbiornik retencyjny został ukształtowana podczas końcowego okresu założony przy siedzibie nadleśnictwa Sarnaki glacjału warciańskiego. Powiat łosicki leży oraz na Borowej Rzeczce w Lasach Państwo- w strefie marginalnej tego lądolodu. wych, między Hołowczycami a Zabużem. Tereny północne powiatu charakteryzują się Na terenie powiatu łosickiego występują występowaniem moren czołowych, wznoszą- gleby głównie piaszczyste: bielicowe i pseudo- cych się na wysokość ok. 190 m n.p.m. W czę- bielicowe. Pod względem przydatności rolni- ści południowej zaś znajduje się wysoczyzna czej wśród gruntów ornych przeważają gleby polodowcowa – równina falista, cechująca się średnie, klasy IV, wśród użytków zielonych zaś małymi różnicami wysokości. słabe, V i VI klasy. W dolinach rzek znajdziemy Na obszarze powiatu występują takie su- gleby żyźniejsze i bardziej urodzajne: mady, gle- rowce jak: piasek, żwir, torf i kreda pisząca. by mułowo-bagienne, torfowe i murszowe. Złoża te nie mają jednak dużego znaczenia Klimat – umiarkowany przejściowy z cecha- ekonomicznego. mi kontynentalizmu (duża amplituda tempe-

4 5

4 Uroczysko Trojan nad Bugiem 5 Ślady działalności bobrów we wsi Kożuszki

Powiat łosicki 9 ratury rocznej – ostre zimy i ciepłe lata). Wy- z należącą do rodziny goździkowatych lepni- stępuje tu przewaga opadów letnich. Skrócone cą tatarską – w pobliżu Mężenina, Fronołowa są okresy przejściowe między zimą i wiosną i Zabuża. oraz jesienią i zimą. Krótszy również jest Nie przeprowadzono jeszcze komplekso- okres wegetacyjny, w porównaniu z centralną wych badań fauny w powiecie. Znane są z lite- czy zachodnią częścią Polski. ratury poszczególne siedliska, rozpoznane od- Lasy zajmują ok. 21 procent całkowitej po- rębnie. Świadczą one jednak o bogactwie świa- wierzchni powiatu. Największą lesistością ta zwierzęcego. Ta różnorodność związana jest charakteryzuje się gmina Sarnaki, najmniej- ze zróżnicowaniem siedlisk, co widać choćby szą – gminy Łosice i Stara Kornica. Lasy Pań- na przykładzie pająków, których 252 gatunki stwowe w całym powiecie są administrowane zamieszkują dolinę Bugu koło Mierzwic. przez Nadleśnictwo Sarnaki. Dominującym Szczególnie w dolinie Bugu widoczne jest gatunkiem drzewa jest sosna, ale ok. 25 pro- bogactwo motyli dziennych, których naliczono cent to drzewostan liściasty. 88 gatunków (ok. 60% listy krajowej), z czego W kilku miejscach zachował się rzadki zespół w okolicach Łosic występują 52 gatunki. Dobrze dąbrowy świetlistej dębu szypułkowego z do- poznana jest również grupa motyli nocnych. mieszką dębu bezszypułkowego i sosny zwyczaj- Z kręgowców najlepiej poznano ichtio- nej. Spośród wszystkich zespołów leśnych dąbro- faunę. Bogactwo gatunkowe ryb związane jest wa świetlista ma najbogatszy skład florystyczny. przede wszystkim z Bugiem i jego dopływami. W dobrze nasłonecznionych nizinach rzek Występowanie płazów i gadów ograniczone spotkamy kserotermiczne murawy, m. in. jest do podstawowych i najpopularniejszych

6 7

6 Wieczorna toaleta łabędzi w rezerwacie przyrody „Kózki” 7 Głazy narzutowe, efekt działania lodowca 8 W powiecie łosickim szlachetne grzyby rosną nawet w murawie

10 Tradycja Mazowsza gatunków, o jakich uczyłem się jeszcze w szko- jest sarna. Gatunki te zasiedlają głównie kom- le podstawowej. Największe bogactwo tej gru- pleks lasów między Sarnakami, Hołowczyca- py zwierząt występuje, jak i innych, w dolinie mi, Zabużem i Bugiem. Coraz rzadziej jed- Bugu. nak spotykamy w pejzażu powiatu wiewiórki Niezmiernie rzadki w Polsce kulon (dokład- i zające. Wzrasta natomiast liczebność bobrów niej: para ptaków) został odnotowany w 1985 r., i dzików. Oba gatunki coraz lepiej się czują w dolinie Bugu. Spotkano ten gatunek ptaka na w pobliżu zabudowań ludzkich. terenie utworzonego później rezerwatu „Kóz- Północny fragment gminy Łosice znajduje ki”. W wyniku m.in. mechanizacji i chemizacji się w otulinie Parku Krajobrazowego „Podlaski rolnictwa liczba ptaków spada, zmniejsza się Przełom Bugu”. W jego granicach usytuowa- też ich zróżnicowanie gatunkowe. nych jest 6 rezerwatów przyrody. M.in. istnie- W wysokich brzegach Bugu, które tworzą jący od 2000 r., wspomniany już, faunistycz- charakterystyczne piaszczyste skarpy, są naj- ny rezerwat przyrody „Kózki” oraz rezerwat większe w Polsce kolonie jaskółek brzegówek, leśno-krajobrazowy „Zabuże” o powierzchni spotykane na całej długości rzeki w powiecie. 34.07 ha, utworzony w 1983 r. Szczególnie widoczna grupa zwierząt na tym Cennym zbiorowiskiem są m.in. nadrzeczne terenie to ssaki: łosie, jelenie, daniele, sarny łęgi wierzbowo-topolowe, unikatowe w skali i dziki. Najliczniejszym gatunkiem łownym Europy.

9 Zbiornik retencyjny na Borowej Rzeczce (Nadleśnictwo Sarnaki)

Powiat łosicki 11 Pejzaż naturalnym bogactwem powiatu

Powiat łosicki ma bardzo zróżnicowane W niewielu regionach Polski ocalały drze- ukształtowanie terenu. Możemy tu spotkać wa rosnące na miedzach pól – znajdziemy płaskie równiny i pagórkowate obszary mo- takie w powiecie łosickim. Zwykle są to ren polodowcowych. Pejzaż nie jest zniszczo- grusze, rzadziej brzozy czy jabłonie i wiśnie. ny przez wielki przemysł ani zakłócony przez Przypominają rytm pracy dawnych rolników rozległe założenia urbanistyczne. spożywających pod nimi obiad. To krajobraz Urokliwe zakątki niewielkich rzek i stru- szczególnie atrakcyjny wiosną, gdy grusze myków oraz wszelkiego rodzaju zadrzewie- i krzaki tarniny obsypane są białym kwieciem. nia stanowią poszukiwane motywy dla foto- Te pełne uroku widoki nieodparcie kojarzą się grafików i artystów plastyków o każdej porze z akwarelami prof. Ludwika Maciąga, który jakże roku i dnia. Niecodzienne warunki pogodowe, chętnie odtwarzał charakterystyczne krajobrazy jak burze, śnieżyce czy barwne zachody słoń- Podlasia i Mazowsza. Teren nadbużański powia- ca dodatkowo wzbogacają atrakcyjność ujęć. tu łosickiego jest często utrwalany także przez Charakterystycznymi elementami są także uczestników Międzynarodowych Plenerów Fo- niewielkie skupienia olch, brzóz, wierzb na tograficznych „Podlaski Przełom Bugu”, organi- łąkach z kwitnącymi wśród nich różnokoloro- zowanych od 1996 r. przez Andrzeja Rucińskiego wymi kwiatami. z Miejskiego Ośrodka Kultury w Siedlcach.

10 11

10 Pole porzeczek na morenach polodowcowych (Hołowczyce) 11 Krzyż w bzach pod lasem na rozstaju dróg we wsi Łuby 12 Charakterystyczne grusze na miedzach pól w Hołowczycach. Motyw już zanikający

12 Tradycja Mazowsza Kalejdoskop dziejów Łosice na Podlasiu

Historia Łosic i powiatu łosickiego jest od- się różnice w tych sferach ludzkiej egzystencji zwierciedleniem dziejów i zmian, jakie zacho- i aktywności, są jednak do tej pory zauważalne dziły w krainie geograficznej, do której należą, i mają silne umocowanie historyczne. czyli Podlasia. Obszar obecnego powiatu łosickiego przez Podlasie jest krainą uznawaną za teren po- współczesnych historyków określany jest jako graniczny różnych ludów, kultur, organizacji Ziemia Łosicka. Pod względem politycznym państwowych, jednostek administracyjnych i administracyjnym w początkach państwo- i regionów gospodarczych. Ścierały się tu różne wości polskiej i ruskiej na tym terenie rywa- cywilizacje, tendencje rozwojowe i różne kierun- lizowało państwo Mieszka I i Bolesława Chro- ki osadnictwa (Wielkiego Księstwa Litewskiego brego z księstwami ruskimi. W zaraniu pań- i Mazowsza). Na terenie obecnego powiatu łosic- stwowości polskiej opisywany teren wchodził kiego możemy znaleźć wiele przykładów wspo- w skład państwa tych władców. mnianych wyżej procesów. Istnieje tutaj różno- Łosice, wraz z okalającymi gminami po- rodność etniczna, językowa, religijna, społeczna wiatu, leżą na południowym skraju Podlasia. i obyczajowo-kulturowa. Coraz bardziej zacierają Jest to pogranicze między dawnymi ziemiami:

13 Łosickie na przedwojennej mapie. Fragment „Mapy linij komunikacyjnych kolejowych, lotniczych, samochodowych i wodnych (...) według stanu z dnia 1 lipca 1934 r.”

Powiat łosicki 13 jącemu bronić od północy Mazowsza przed na- padami Prusów, Jaćwingów i Litwinów. Krótko po tym odzyskał Drohiczyn książę wołyński Daniel Romanowicz i w 1253 r. koronował się tutaj na króla Rusi. W drugiej połowie XIII w. Podlasiem zaintere- sowali się władcy tworzącego się państwa litewskiego. Litwa opanowała Podlasie ok. 1321 r., za panowania ks. Giedymina. Zmiany przynależności Podlasia nastąpiły po zawarciu unii polsko-litewskiej. Zamkami w Drohiczynie i Mielniku oraz ziemią dro- 14 hicką władał wielki książę litewski Witold. W 1391 r. król Władysław Jagiełło nadał intere- 14 Przedmiot znaleziony w pobliżu kurhanu koło sujące nas tereny księciu mazowieckiemu Ja- Siliwonek. Kamień, z którego go wykonano, nuszowi I. Książę Witold odzyskał je w 1392 r. zawiera żelazo. Obiekt przekazany przez Krzysztofa Jednak proces masowego osiedlania się na Stefaniuka do zbiorów Muzeum Regionalnego Podlasiu drobnej szlachty mazowieckiej, roz- w Siedlcach. Trwają badania czy jest to materiał poczęty w 1391 r. za panowania Janusza I, nie pochodzenia meteorytowego, a także czy znalezio- został zahamowany. Trwał pod rządami zmar- ny przedmiot był przed wiekami oznaką władzy łego w 1431 r. Witolda i Zygmunta Kiejstuto- wicza. Książęta litewscy przychylnie odnosili Mazowsza, Rusi, Jaćwieży i Litwy, które było się do tego procesu, postrzegając osadnictwo od początku tysiąclecia terenem rywalizacji drobnej szlachty jako zaporę przeciw zakono- i walk tych świeżo powstałych organizmów wi krzyżackiemu. Po śmierci w 1440 r. ostat- państwowych. Obszar ten, pokryty w znacznej niego z wymienionych władców, Podlasie zajął mierze puszczą graniczną, zaludniali stopnio- na cztery lata Bolesław IV, książę warszawski. wo przybysze z sąsiednich terenów starszego Łosickie należało początkowo do ziemi osadnictwa. Szczególnie rzeka Bug, stanowią- drohickiej, później częściowo do mielnickiej. ca ważny szlak handlowy, była obiektem zain- W średniowieczu z ziemi brzeskiej wzdłuż teresowania sąsiadów. Bugu i następnie w górę rzeki Tocznej rozprze- Prawdopodobnie do ok. 1038 r. opisywany ob- strzeniało się osadnictwo ruskie. Natomiast szar należał do państwa polskiego, by następnie na zachód od wymienionych terenów, wzdłuż przejść w posiadanie ruskie na lata 1038-1047. górnego Liwca, postępowała fala osadnictwa W XII w. polityczna granica między Mazow- mazowieckiego. szem i Rusią przebiegała w linii północ-połu- W okolicach Łosic nastąpiło w XV w. zetknię- dnie na zachód od Drohiczyna, czyli obecne cie się dwóch elementów etnicznych – drobnej Łosice ze wschodnią częścią powiatu były sko- szlachty mazowieckiej i osadnictwa ruskiego. lonizowane przez element ruski z plemienia Odzwierciedleniem zróżnicowania kultu- Drehowiczan. Od zachodu zaś napływał ele- rowego i dawnego osadnictwa jest różnorodne ment mazowiecki. O rusińskim osadnictwie słownictwo, obserwowane w granicach powia- tych terenów świadczą m.in. nazwy wsi Ru- tu. Są to wyrażenia niespotykane w języku sków i majątku Patków Ruski. ogólnonarodowym i charakterystyczne dla po- W coraz większym stopniu tereny południo- szczególnych okolic czy miejscowości. wego Podlasia opanowywała Ruś, co wiąże się W gwarach zostały przechowane wyrazy, któ- ze wzrostem znaczenia Drohiczyna i ziemi re nigdy w języku literackim nie funkcjonowały. drohickiej. Około 1235 r. Drohiczyn zdobył Stanowią dziedzictwo słowiańskie, a nawet nie- książę Konrad Mazowiecki. Nadał miasto ry- rzadko jaćwieskie. Często bywają jedynym świa- cerskiemu zakonowi braci dobrzyńskich, ma- dectwem ciągłości kulturowej i śladem wielkich

14 Tradycja Mazowsza ruchów migracyjnych. Są także jedynym źró- nia się w 1560 r. z ziemi mielnickiej starostwa dłem wiedzy o stosunkach społecznych, w któ- łosickiego. Obejmowało ono obszar z wsiami: rych powstały i były używane. Niejednokrotnie Korczówka, Olszanka, Próchenki, Rudka, Szy- nie uzyskamy takiej wiedzy ani ze źródeł pisa- dłówka, Kornica, Szpaki i Łepki. nych, ani z wykopalisk archeologicznych. Było typem starostwa niegrodowego, dzier- Zróżnicowanie kierunków napływu osadnic- żawą królewską nadawaną w dożywocie twa ma do tej pory odzwierciedlenie w bogac- i użytkowanie urzędnikom lub rycerzom twie nazwisk mieszkańców powiatu. Możliwe szczególnie zasłużonym dla kraju lub króla. jest wyróżnienie nazwisk pochodzenia pol- Mimo zmiennych kolei losu i załamań gospo- skiego (mazowieckiego) i tych o proweniencji darczych, zawsze przynosiło wysokie dochody. wschodniosłowiańskiej, z przeniesieniami Dlatego często o pieczę nad nim ubiegało się z języka białoruskiego lub ukraińskiego wielu dygnitarzy królewskich. (np. z końcówkami -uk). W wiek XVII Łosice weszły jako miasto silne Podlasie uważa się za fenomen polskiej to- i samodzielne, o znamionach lokalnego ośrod- lerancji, współistnienia obok siebie zróżni- ka gospodarczego. Osiedlali się tu nie tylko Po- cowanych grup ludności i stworzenia bogatej lacy, ale także Litwini, Rusini, Tatarzy i Żydzi, kultury pogranicza. Nadal wyraźne są ślady których głównym zajęciem było prowadzenie i zabytki świadczące o tej różnorodności. dzierżawionych karczm. Pierwsze wzmianki Zasadnicza część terytorium Polski została o nich pochodzą z 1631 r. Miasto królewskie, uformowana w średniowieczu, głównie w wy- zwolnione z wielu podatków, dawało wówczas niku kolonizacji na prawie niemieckim. Na- możliwość łatwego zarobku. tomiast Podlasie zorganizowano na zasadzie Zajęciem mieszkańców Łosic w tym czasie pomiary włócznej. Tę wielką reformę agrarną była przede wszystkim uprawa zbóż. Nie tylko przeprowadzono na mocy ustawy z 1557 r. na własny użytek. Część plonów wywożono Wprowadzono nową jednostkę gospodarczą, przez Mielnik lub Drohiczyn, Bugiem i na- włókę, odpowiadającą ok. 30 morgom. Pomia- stępnie Wisłą do Gdańska. ra włóczna obejmowała własność królewską, W mniejszym stopniu łosiczanie zajmowali stając się wzorem i normą przyjętą przez ma- się produkcją alkoholi, rzemiosłem i handlem. gnatów litewskich i koronnych. Handlując suknem i kożuchami docierali aż W 1520 r. utworzono województwo pod- do Błonia pod Warszawą. O charakterze go- laskie, obejmujące ziemię drohicką, bielską spodarczym miasta w drugiej połowie XVII w. i brzeską. W 1566 r., w wyniku reformy admi- świadczy zróżnicowanie liczby rzemieślników nistracyjnej Wielkiego Księstwa Litewskiego, i kupców, z których najliczniejszą grupę stano- ziemia brzeska weszła w skład nowo utwo- wili handlarze solą (35), mniejszą szewcy (23) rzonego wojewdztwa brzesko-litewskiego. Na- i piekarki (15). stępnie, na mocy uchwały Sejmu w Lublinie W tym samym wieku, nieco później, zaczęło z 5 marca 1569 r., województwo podlaskie na się zaznaczać osłabienie gospodarcze, wynikłe zawsze wcielono do Korony. Dzieliło się wów- ze wzrostu znaczenia sąsiednich ośrodków: czas na ziemię bielską, drohicką i mielnicką. Drohiczyna, Mielnika i Siedlec oraz antymiej- Łosice były jednym z dwóch miast królew- skiej polityki szlachty, przy jednoczesnym skich i siedzibą starostwa, obok Mielnika, ubożeniu potencjalnych nabywców, którymi w ziemi mielnickiej. Pod aktem unii lubelskiej byli, obarczani coraz wyższymi pańszczyzna- podpisał się m.in. pierwszy starosta łosicki mi, chłopi. i poseł woj. podlaskiego Aleksander Hińcza. Pierwszego spustoszenia starostwa łosic- W wieku XVI zaznaczyły się pierwsze zmia- kiego dokonały oddziały kozackie Bohdana ny widoczne w wizerunku Łosic. Dotyczyły roz- Chmielnickiego w 1648 r. Ucierpiała wtedy woju gospodarczego, rozbudowy przestrzennej także gospodarka miasta. Do kompletnej ru- i podniesienia statusu majątkowego mieszkań- iny gospodarczej ziemie powiatu doprowadził ców. Wynikły przede wszystkim z wyodrębnie- „potop szwedzki” w 1655 r. i najazd księcia

Powiat łosicki 15 Do rozbiorów powiat i najbliższe tereny wchodziły w skład ziemi mielnickiej. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r., do 1 kwietnia 1932 r. Łosice i gminy przyległe należały do powiatu konstantynowskiego, któ- ry leżał w guberni siedleckiej i powstał w 1867 r. z połowy powiatu bialskiego. Zarząd powiatowy mieścił się w Janowie. Po jego likwidacji Łosice, jako miasto gminne, a także gminy: Górki, Huszlew, Kornica, Łysów, Olszanka, Sarnaki i Świniarów włączo- no do powiatu siedleckiego. Natomiast gmina Hołowczyce weszła w skład powiatu bialskiego. I do 1939 r. obszar obecnego powiatu łosic- 15 kiego należał do powiatu siedleckiego w woje- wództwie lubelskim. 15 Guzik urzędnika administracji carskiej z herbem Powiat łosicki ponownie włączono do wo- guberni siedleckiej, do której przez pewien czas jewództwa warszawskiego 1 stycznia 1956 r. należał obszar obecnego pow. łosickiego W jego skład weszło miasto Łosice i 30 gromad wyłączonych z powiatów: siedleckiego, soko- Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego, współpracu- łowskiego i bialskiego. Po zniesieniu gromad jącego ze Szwedami. Ponadto miasto w 1677 r. i reaktywacji gmin w 1973 r., powiat łosicki przez 3 miesiące oddawało polskiemu wojsku składał się z miasta Łosice i gmin: Huszlew, niemal całe zapasy żywności i inne potrzebne Korczew, Łosice, Olszanka, Platerów, Przesmy- materiały. Sytuację pogarszały choroby, przywle- ki, Sarnaki i Stara Kornica. Po reformie admi- czone przez najeźdźców z innych państw. Epide- nistracyjnej z 1975 r. teren zlikwidowanego mie nieustalonych chorób poczyniły spustosze- powiatu łosickiego włączono w większości do nia wśród ludności w latach 1626, 1657 i 1662. nowo utworzonego województwa bialskopod- Ostatnia zaraza nawiedziła te tereny w 1715 r. laskiego, gminy Korczew i Przesmyki weszły Łosickie przetrwało w Koronie do ostatniego w skład siedleckiego. rozbioru Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Miasto i gminę Łosice połączono w 1992 r. W jego wyniku Austria sięgnęła po Bug, obej- we wspólną gminę miejsko-wiejską Łosice. mując ziemie obecnego powiatu łosickiego. Wraz z reformą administracyjną w 1999 r. Na północy był zabór pruski. W maju 1809 r. przywrócono powiat łosicki w województwie powiat łosicki, wraz z kilkoma innymi powiata- mazowieckim. Obszarowo jest nieco mniej- mi wschodnimi, w wyniku pokoju wiedeńskie- szy od tego z roku 1975. Gminy Korczew go przyłączono do, utworzonego przez cesarza i Przesmyki pozostały przy powiecie siedlec- Francuzów Napoleona Bonapartego, Księstwa kim. Obecnie powiat łosicki jest najdalej wy- Warszawskiego. W 1813 r. zaczął się tutaj za- suniętym na wschód powiatem województwa bór rosyjski. W 1815 r. powiat łosicki wszedł mazowieckiego. w skład Królestwa Polskiego, w granicach nowo Część jego mieszkańców niewątpliwie na- utworzonego województwa podlaskiego ze sto- dal ciąży ku Siedlcom. W myśl dawnego po- licą w Siedlcach. Następnie należał do guberni wiedzenia: „zamienię wykształcenie na łosic- lubelskiej, potem siedleckiej, a po jej zlikwido- kie pochodzenie!” waniu w 1912 r., ponownie do lubelskiej.

16 Tradycja Mazowsza Łosickie w powstaniach narodowych

W XIX w. na opisywanym terenie zasad- Podczas powstania listopadowego domi- niczą formą gospodarki było rolnictwo. Ist- nowała walka regularnych oddziałów dwóch niał drobny przemysł, nastawiony tylko na armii: polskiej i rosyjskiej. Działania party- przetwarzanie płodów rolnych: gorzelnie, zanckie prowadzono w bardzo ograniczonym browary, młyny. Na wsi mieszkało ok. 80% zakresie. Na ziemi łosickiej nie było także ludności. Najliczniejszą warstwę stanowili twierdz czy punktów strategicznych o mniej- chłopi, osobiście wolni, lecz poddani uci- szym znaczeniu, wokół których koncentrowa- skowi feudalnemu w postaci pańszczyzny łyby się działania wojenne. i daremszczyzn oraz zagrożeni rugami. Do- Po upadku powstania listopadowego pojawi- minowała gospodarka folwarczno-pańszczyź- ła się w powiecie nowa grupa właścicieli ziem- niana, skutkująca zacofaniem gospodarczym skich, pochodzenia rosyjskiego. Dobra łosickie i nierentownością folwarków. Tylko w spora- wraz z Kornicą, Korczówką i Michałkami trafiły dycznych przypadkach dochodziło do zamia- na mocy ukazu carskiego z 31 sierpnia 1837 r. ny pańszczyzny na czynsze. w ręce gen. lejtn. Stefana Poleszko. Ta nowa Podczas zrywu listopadowego 1930 r. chłopi grupa ziemian przetrwała w powiecie do 1915 r. liczyli, że rząd powstańczy uwolni ich od cię- Gospodarka uległa zahamowaniu w wyniku żaru pańszczyzny i wprowadzi oczynszowanie. zniszczeń spowodowanych działaniami wo- Na ich barkach spoczął transport i zaopatrze- jennymi, przemarszami wojsk i rekwizycjami nie w żywność, nie tylko wojska, ale i cywil- żywności. Przywleczona przez Rosjan zaraza nej ludności większych miejscowości i miast. cholery zdziesiątkowała ludność, m.in. w ma- Natomiast udział w powstaniu zamożnych jątkach Chotycze, Łuzki i Toporów. Wsie zo- grup społecznych i duchowieństwa okazał stały spalone, a pola leżały odłogiem. się znikomy. Postawa ta wynikała z niewiary Długotrwały pobyt wojsk carskich w po- w powodzenie zrywu niepodległościowego szczególnych miejscowościach był jedną i z przekonania o jego bezcelowości. z form represji popowstaniowych. Stał się on Z warstwy ziemiańskiej w walce wziął udział dodatkowym czynnikiem wyniszczającym. szlachcic Ignacy Wężyk, właściciel majątku Następne powstanie, styczniowe, miało w Wólce Nosowskiej i Toporowie. Był człowie- zupełnie inny charakter. W porównaniu z po- kiem światłym i weteranem wojen napoleoń- przednim, gdzie mówić można o starciu regu- skich. Walczył w II Korpusie gen. Girolamo larnych armii, to przybrało charakter zrywu (Hieronima) Ramorino. ogólnonarodowego. W znacznej mierze prowa- Większe znaczenie miała działalność wła- dzone w formie walk partyzanckich. ściciela Chotycz ppłk. Michała Kuszla, któ- Walki zbrojne podczas tego zrywu narodo- ry zorganizował oddział Wolnych Strzelców wego toczyły się na Podlasiu najintensywniej Podlaskich zwany „Kuryńcami”. Oddział i najdłużej. Trwały jeszcze w tym czasie, gdy władze powstańcze traktowały jako wyboro- inne części Królestwa zostały już spacyfikowa- wy, było w nim bowiem wielu znakomitych ne przez wojska rosyjskie. strzelców. W końcu 1831 r. liczył 500 lub, W przeciwieństwie do innych regionów kra- według innych źródeł, 700 doskonale wy- ju, powstanie styczniowe na obszarze woje- szkolonych i uzbrojonych ludzi. Służyli wództwa podlaskiego w dużej mierze było po- w nim także chłopi. pierane również przez chłopów. Fakt ten znalazł Michał Kuszel został przez władze rosyjskie odbicie w strukturze oddziałów powstańczych, skazany na karę śmierci. Musiał uchodzić w których najliczniejsi byli kosynierzy. Zwykle poza kordon, wyjechał do Krakowa, a jego ma- oddziały kosynierów tworzyli chłopi uzbrojeni jątek skonfiskowano. nie tylko w kosy, ale także siekiery, dzidy i drągi

Powiat łosicki 17 („drągolierzy”). Ich poparcie dla powstania Oddział zawrócił wraz z wycofującymi się zmalało dopiero po ogłoszeniu carskiego ukazu powstańcami ze Stoku Lackiego, którzy nad ra- uwłaszczeniowego z 2 marca 1864 r. nem 23 stycznia zaatakowali w tej miejscowo- 22 grudnia 1862 r., na zjeździe w klasztorze ści rosyjskie magazyny wojskowe. Dowodzili oo. paulinów w Leśnej Podlaskiej, poparcie dla nimi Aleksander Olszewski i Mikołaj Moritz, powstania wyrazili także księża uniccy. Zło- właściciel majątku Nowosielec koło Łosic. żyli wówczas przysięgę na wierność Rządowi Na pomoc Rosjanom przybyły z Siedlec Narodowemu. dwie kompanie piechoty i sotnia kozaków. Okręgiem łosickim kierował dr Władysław Obaj dowódcy, Mikołaj Moritz i Aleksander Czarkowski, pełniący w fazie przygotowań do Olszewski, dostali się do niewoli. Rozstrzela- powstania także funkcję naczelnika wydziału no ich w Siedlcach 9 marca 1863 r. w miejscu, finansowego komitetu województwa podla- gdzie znajduje się obecnie pomnik Powstań- skiego. Następnie został naczelnikiem woj- ców Styczniowych, zwany Kolumną Rawicza. skowym powiatu siedleckiego. Szczepan Kalinowski opisuje następną po- W pierwszą noc powstania, z 22 na 23 tyczkę, która ma związek geograficzny z pre- stycznia 1863 r., oddział dowodzony przez zentowanym w tej książce obszarem. Otóż Władysława Czarkowskiego ps. Pióro rozbroił po zwycięskiej bitwie pod Żyrzynem, która w Łosicach oddział pięciu ułanów, przybyłych miała miejsce 8 sierpnia 1863 r., oddziały z Międzyrzeca Podlaskiego. Zdobył broń białą Tytusa O’Byrna-Grzymały i Ludwika Lutyń- oraz palną i wyruszył następnie w kierunku skiego odpoczywały w lasach między Łosica- Siedlec. Po drodze, we wsi Głuchówek, dwóm mi, Sarnakami i Konstantynowem. Liczyły żandarmom zabrano broń i konie. ok. 800 ludzi. Przeciw powstańcom Rosja-

16 17

16 Nieistniejący już Czerwony Dwór w Łosicach. Podczas powstania 1863 r. miejsce spotkań „czerwonych” 17 Cmentarz w Mszannie. Pomnik na mogile powstańców styczniowych 18 Pomnik dla uczczenia pamięci Władysława Czarkowskiego. Powstał w 2013 r. w pobliżu miejsca, gdzie znajdował się Czerwony Dwór 19 Napis na Kolumnie Rawicza w Siedlcach, w miejscu stracenia 18 19 Mikołaja Moritza

18 Tradycja Mazowsza nie wysłali z Białej Podlaskiej dwie kolumny skiego, który był ostatnim weteranem powstania wojska. Pod Boninem 25 sierpnia 1863 r. po- styczniowego. Zmarł w 1946 r. w Kosowie Lackim. wstańcy starli się z Rosjanami. Wycofali się, Po upadku powstania styczniowego oświa- gdy na polu bitwy pojawiła się z odsieczą trze- tę poddano systemowej rusyfikacji. W 1873 r. cia kolumna, przybyła z Siedlec. wprowadzono rosyjski system szkolnictwa. Po tej potyczce Grzymała wyruszył w oko- Aby przyśpieszyć rusyfikację, zaczęto tworzyć lice Łukowa. Natomiast Ludwik Lutyński ze nowe szkoły z językiem rosyjskim, ze szcze- swym oddziałem wycofał się przez Chybów gólnym naciskiem na tereny zamieszkałe i Sarnaki, by wypocząć w okolicach Łosic. przez unitów. Po likwidacji kościoła unickiego Według ustaleń Rafała Dmowskiego w Ło- administracja prawosławna założyła szkoły sickiem odbyła się jeszcze tylko jedna potycz- cerkiewne w Borsukach, Chłopkowie, Ju- ka powstania styczniowego. Ludwik Lutyński niewiczach, Klepaczewie, Kornicy, Lipinach, wypocząwszy ze swym oddziałem, przygotował Mierzwicach, Mszannie i Wygnankach. Po- 7 września 1863 r. zasadzkę w lesie koło Cho- nadto powołano gramoty, których celem było tycz. W tym czasie dowodził oddziałem ok. 300 umacnianie wiary prawosławnej i wychowa- ludzi. Celem jego ataku była liczniejsza konie dzieci z dawnych rodzin unickich w du- lumna rosyjska majora Aleksandrowa, złożona chu patriotycznym w stosunku do państwa z ok. 600 piechurów i 50 Kozaków. Nie udało rosyjskiego. Proces rusyfikacji wywołał opór, się w pełni zaskoczyć Rosjan, gdyż część po- organizowano nauczanie w języku polskim wstańczego oddziału zmyliła drogę i wpadła na w prywatnych domach. maszerującą kolumnę wojsk carskich. Mimo Wysiłek powstańców styczniowych został to, po kilkugodzinnej walce z przeważającymi upamiętniony m.in. w formie kopca w Liwkach siłami wroga, powstańcy nie ponieśli znaczą- Szlacheckich (gm. Huszlew), który poświęcony cych strat. Bitwa jednak była przegrana. jest Leonowi Frankowskiemu, komisarzowi na Pod Chotyczami walczył m.in. Feliks Bartczuk, województwo lubelskie i Stanisławowi Fran- ur. w 1846 r. w Zawadach, wsi powiatu sokołow- kowskiemu, członkowi Rządu Narodowego. Rewolucja 1905 roku

Nie ominęły Łosickiego wydarzenia okre- konstantynowskim lokalne organizacje miała ślane mianem rewolucji 1905 r. Na Podlasiu Polska Partia Socjalistyczna, w stolicy powiatu wrzenie rozpoczęło się w lutym 1905 r. w po- i w Łosicach. Jej członkowie w czerwcu 1907 r. wiecie sokołowskim. Miało charakter głów- dokonali napadu na urząd pocztowy w Łosicach. nie postulatów o poprawę sytuacji material- Wcześniej podobne wydarzenie miało miejsce nej protestujących i o wprowadzenie języka w Huszlewie, gdzie rozbito sklep monopolowy. polskiego w gminnej administracji carskiej, Forma pierwszych strajków miała postać w sądach i szkołach. Na zebraniach gminnych gromadnych pochodów robotników od fol- uchwalano naukę w języku polskim. Do szkół warku do folwarku. Robotnicy rolni przenieśli z językiem rosyjskim dzieci nie posyłano. zarzewie strajku z powiatu sokołowskiego do Na opisywanym terenie do wystąpień prze- konstantynowskiego. Trasa ich przemarszu ciw władzy zaborczej i właścicielom dóbr wiodła m.in. przez wsie i majątki Rusków – ziemskich dochodziło tylko w 1905 r. Miały Mężenin – Hruszniew – Woźniki. Strajkujący one charakter żywiołowy, nie były realizacją żądali od właścicieli majątków Hruszniewa, programu partyjnego, lecz odbiciem podob- Bachorza i Puczyc podwyższenia zarobków nych wydarzeń w Królestwie Polskim. Tyl- i przerwy w pracy. ko późniejsze, z 1907 r., mogły mieć miejsce Drugim ośrodkiem strajków był Chlebczyn. z inicjatywy partyjnej. W ówczesnym powiecie Tutaj 25 lutego 1905 r., pod wpływem przyby-

Powiat łosicki 19 łej z Łysowa (powiat siedlecki) grupy 200 osób, języka polskiego w urzędzie. Natomiast chłopi porzucono pracę w majątku Rusków i udano w gminie Kornica uchwalili odmowę składki na się do Mężenina. W folwarkach po drodze szkołę rosyjską. Walka o szkołę polską przyjęła nawoływano do przerwania pracy. Przerzuca- powszechny charakter. W 1905 r. wykryto, że no zarzewie walki do majątku Puczyce i oko- w Czuchowie, we własnym domu, Jan Chwe- licznych folwarków. Jednym z aktywniejszych dorczuk uczył dzieci czytać i pisać. W Chlebczy- agitatorów był robotnik gorzelni w majątku nie zaś, w tajnej szkółce, uczył siedmioro dzieci Hruszniew, Stanisław Lipski. osiemnastoletni mieszkaniec tej wsi. Jak licznie uczestniczyli mieszkańcy Łosic- Żądania dotyczące języka polskiego były kiego w tych protestach, świadczy uchwała wyrazem walki z trwającym od 1864 r. syste- podpisana 18 lutego 1905 r. przez 166 chłopów mem rusyfikacji i ucisku narodowego, a wy- (w tym 10 sołtysów) gminy Czuchleby. Pełno- padki 1905 r. stanowiły pierwsze masowe wy- mocnikami realizacji uchwalonych postulatów stąpienia po klęsce powstania styczniowego. wybrano na roczną kadencję Józefa Wolskiego W pierwszą rocznicę rewolucji PPS dąży- z Nowosielca i Jana Kamińskiego z Zakrza. ła do zorganizowania strajku w Łosicach. Podobne wystąpienia miały miejsce w innych Mieszkańcy tego miasta, Lejba Wajnsztok gminach. 15 listopada 1905 r. na zebraniu gmin- i Bencjan Szwarc, zmuszali kupców do za- nym w Hołowczycach żądano wprowadzenia mknięcia sklepów 22 stycznia 1906 r. Świt wolności i rok 1920

W 1915 r., w kilka miesięcy po wybuchu frontową i wyzyskiwali bezwzględniej od po- I wojny światowej, Rosjanie wycofujący się zostałych okupowanych ziem. Granica prze- przed wkraczającymi na te tereny Niemcami, biegała w Mordach, więc powiat łosicki miał zabrali ze sobą całą administrację, w tym Po- nieszczęście znaleźć się na obszarze intensyw- laków pracujących w urzędach carskich oraz niejszego łupienia jego mieszkańców. rosyjskich nauczycieli. Szkoły przestały funk- Rozbrajanie Niemców na terenie Ober-Ostu cjonować. W czasie okupacji niemieckiej spo- nastąpiło najwcześniej w okolicach Sarnak. łeczeństwo samorzutnie organizowało szkol- Okupanci opuścili tę miejscowość już 12 listo- nictwo w języku polskim. W latach 1916-1918 pada 1918 r. dzięki działaniom miejscowe- utworzone zostały szkoły, które nie stanowiły go oddziału Polskiej Organizacji Wojskowej. zwartego systemu oświatowego. Nauczyciele Tego samego dnia inny oddział, pod dowódz- uczyli w nich według własnych programów. twem Ignacego Humnickiego, rozbroił poste- Jednak najważniejsza była możliwość uczenia runek niemiecki w Platerowie. Następnego się w języku polskim, nie rosyjskim. dnia przyjechał pociągiem do Fronołowa i tu Na okupowanych terenach utworzono rozbroił załogę tartaku oraz ochronę wojskową 24 sierpnia 1915 r. Cesarsko-Niemieckie Ge- mostu kolejowego na Bugu. neralne Gubernatorstwo Warszawskie, nie- Już 13 listopada zorganizował się pierwszy miecką władzę ziem Królestwa Polskiego. zbrojny oddział Polskiej Organizacji Wojsko- Administracja okupacyjna obejmowała m.in. wej pod dowództwem ppor. Wacława Gro- część dawnej guberni siedleckiej. Spod jej ju- bickiego w rejonie Hołowczyc. Tego samego rysdykcji wyłączono powiat konstantynow- dnia wyruszył w kierunku Konstantynowa ski, w skład którego wchodził teren obecnego w celu rozbrojenia niemieckich posterunków. powiatu łosickiego. Z wyłączonych terenów W bitwie pod Janowem Podlaskim część peo- Niemcy utworzyli 4 października 1915 r. woj- wiaków zginęła, reszta dostała się do niewoli skowy zarząd terytoriów okupowanych zwany i została osadzona w więzieniu w Białej Pod- Oberbefehlshaber-Ost, w skrócie Ober-Ost. laskiej. Wszystkich zwolniono po interwencji W praktyce obszar ten uznali za strefę przy- u Józefa Piłsudskiego.

20 Tradycja Mazowsza 20 Skorupa niemieckiego granatu ręcznego, znaleziona na górze pod Łosicami, w miejscu walki armii niemieckiej z Rosjanami w sierpniu 1915 r. 21 Serpelice. Pomnik ku czci poległych w wojnie 1920 r. i dla upamiętnienia 10 rocznicy odzyskania niepodległości 22 Stare Mierzwice. Kwatera żołnierzy Wojska Polskiego, poległych na przełomie lipca i sierpnia 1920 r. nad Bugiem 20 21

Drugi oddział został zawiązany z członków Wiktora Tomira Drymmera i jego żołnierzy POW, mieszkających w Sarnakach i wsiach z Polskiej Organizacji Wojskowej w Mierzwi- sąsiednich. Jego celem było ratowanie mie- cach. Ze swymi ochotnikami ustanawiał pol- nia przed grabieżą, po opuszczeniu majątków ską władzę również w sąsiednim powiecie sie- przez administrację niemiecką. Wyruszył miatyckim, za Bugiem. w teren 14 listopada 1918 r. i jako pierwszy za- Ta rzeka stanowiła też ostatnią naturalną prze- bezpieczył majątek w Wólce Nosowskiej. szkodę, umożliwiającą zatrzymanie uderzenia W listopadzie 1918 r. rozpoczęło się odra- Armii Czerwonej w 1920 r. na stolicę państwa dzanie Wojska Polskiego. Mieszkańcy powia- polskiego. Z tego względu szef Sztabu General- tu podejmowali służbę głównie w garnizonie nego gen. Tadeusz Rozwadowski wydał 27 lip- Biała Podlaska (34 pp) i Siedlce (22 pp) oraz ca 1920 r. rozkaz utrzymania za wszelką cenę Brześć (35 pp i inne jednostki). linii Bugu. Zgodnie z tym rozkazem zadaniem Duże znaczenie w oswobadzaniu skrajnej, 4 Armii Wojska Polskiego była osłona kierun- wschodniej części powiatu, miała działalność ku prowadzącego na Warszawę i utrzymanie do

Powiat łosicki 21 5 sierpnia linii Grajewo – Nurzec – Brześć wspól- skiego, który wyzwolił 15 sierpnia Międzyrzec. nie z dywizjami Grupy Poleskiej. Tego samego dnia zajął Łosice, a następnego W celu wzmocnienia obrony wysłano m.in. Mordy. Jego kawalerzyści wraz z oddziałami kompanię 22 Pułku Piechoty z Siedlec, z roz- 1 DP Legionów opanowali przeprawy na Bugu kazem obsadzenia odcinka między Mierzwi- w rejonie Skrzeszewa i Frankopola. Tutaj od- cami i Mielnikiem. były się 19 sierpnia najcięższe walki z cofają- Dodatkowo do obrony granicy wschodniej cymi się oddziałami Armii Czerwonej. Przy obecnego powiatu łosickiego wysłano 31 lipca, stosunkowo niskich stratach własnych Woj- koleją z Siedlec do Platerowa, pułk aeronautycz- sko Polskie w tym rejonie niemalże rozgromi- ny, który walczył m.in. w rejonie Hołowczyc, spę- ło dywizje 16 Armii, które wcześniej niepo- dzając nieprzyjacielski oddział ze wzgórza 192. wstrzymanie parły na Warszawę. 4 Armia miała bronić odcinka frontu o dłu- W drugiej połowie sierpnia 1920 r. Podla- gości około 100 km, jednak siły, jakimi dyspo- sie było pełne niedobitków Armii Czerwonej. nowało jej dowództwo, były za słabe, by spro- Józef Piłsudski w „Pismach zbiorowych” pod- stać postawionym zadaniom. Nacierała na kreślił znaczenie uzbrojonych grup chłopów nią bolszewicka 16 Armia Polowa. Rosjanie oczyszczających zaplecze frontu. Inaczej „Sie- zamierzali osiągnąć linię Drohiczyn – Łosice – dlecczyzna”, jak określił Marszałek ziemie Międzyrzec do wieczora 2 sierpnia. Natomiast obejmujące również powiat łosicki, pozosta- Warszawę, najpóźniej do 12 sierpnia, zaplano- wałaby pod panowaniem bolszewików. wały zdobyć cztery armie bolszewickiego Fron- O wysokim stopniu świadomości narodo- tu Północno-Zachodniego. wej świadczy także fakt braku Rewkomu na Walki o linię Bugu trwały ze zmiennym dla tym terenie, choć komitety rewolucyjne po- obu stron szczęściem do 7 sierpnia 1920 r. Ło- wstały w pobliskich miastach. sice zostały zajęte wieczorem 8 sierpnia przez Dalsze działania frontowe schyłku woj- radziecką 17 Dywizję Strzelców. 4 Armię Woj- ny polsko-bolszewickiej objęły również ska Polskiego wycofano z frontu, a teren obec- północny skraj powiatu. Przez Siedlce 19 nego powiatu łosickiego został opanowany i 20 sierpnia przejechały pociągi transportu- przez bolszewików. jące wojska 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej Polskie oddziały oderwały się od przeciwnika WP, która wyładowała się między Platero- i bez przeszkód skoncentrowały się w rejonie wem i Mordami. Pułki tej dywizji wyma- Dęblina, kończąc pierwszą fazę walk. Następ- szerowały w rejon Drohiczyna i Siemiatycz, nym ich zadaniem było wyzwolenie Podlasia. a następnie weszły w skład drugiego rzutu W rejonie Łosic jako pierwsze pojawiły się 2 Armii, dochodzącej do Niemna. Tym sa- patrole jazdy z brygady mjra Feliksa Jawor- mym front oddalił się od Podlasia. Ludowo-narodowe lata między wojnami

Już przed I wojną światową na obszarze obec- w ówczesnym powiecie konstantynowskim, nego powiatu znaczne wpływy miała Narodowa do którego należały Łosice. Z obecnych gmin Demokracja, występująca pod hasłami oświaty powiatu najlepszy wynik, sięgający 94,08% narodowej i obrony języka polskiego. Narodow- głosów, uzyskali w szlacheckiej gminie Ol- cy zdobywali wpływy poprzez działalność To- szanka. Podobnie wysoki odsetek osiągnęli warzystwa Oświaty Narodowej i Centralnego w wyborach do rad gminnych na przełomie lat Towarzystwa Rolniczego. Członkowie 11 kół 1919/1920. Mimo wybitnie rolniczego charak- TON zakładali we wsiach szkoły i biblioteki, teru tego obszaru, organizacje ludowe uzyska- kolportowali pisma o proweniencji narodowej. ły tu znikome wyniki. W pierwszych wyborach do Sejmu 9 marca Po wojnie polsko-bolszewickiej walka po- 1919 r. narodowcy uzyskali 48,51% głosów lityczna nabrała ostrości i dynamiki. W wy-

22 Tradycja Mazowsza 23

23 Uroczystość patriotyczna 3 maja 1923 r. w Sarnakach 24 Harcerze na moście kolejowym we Fronołowie, lata 30. XX w. 25 Mieczyk Chrobrego, symbol Obozu Wielkiej Polski jako motyw na krawacie organizacyjnym borach 5 listopada 1922 r. do Sejmu Ustawo- Polski, organizację o strukturze wojskowej. dawczego endecja najlepszy wynik uzyskała W Łosickiem powstały placówki OWP, zdo- w gminach Górki i Kornica, ale wyraźnie za- bywające coraz większą popularność. Ich roz- częła tracić wpływy na rzecz ruchu ludowego. wój został zahamowany decyzją starosty sie- W następnych wyborach, sejmowych dleckiego Stanisława Gulińskiego w marcu w 1928 r., doszła do głosu Polska Partia So- 1933 r. Placówki OWP nadal jednak działały, cjalistyczna, która była najbardziej widoczna mimo delegalizacji, najaktywniejsza była w gminie Górki. Duży w skali regionu majątek w Sarnakach. ziemski w Hruszniewie, znajdujący się w tej Dalszym etapem walki z sanacją było za- gminie, uważano za wylęgarnię tej partii. Naj- kładanie kół, powstałego w 1934 r., Obozu poważniejszą konkurencją okazała się lista nr Narodowo-Radykalnego. Koła ONR tworzo- 1 Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem no głównie na terenie zamieszkanym przez (BBWR). Oba ugrupowania jednak nie odniosły szlachtę. Pojawienie się ONR zbiegło się sukcesu. Na czele pozostawała endecja, mini- w czasie z kryzysem gospodarczym lat trzy- malnie dystansując Polskie Stronnictwo Ludo- dziestych XX w., stąd hasła walki z bezrobo- we. Wzrost znaczenia Stronnictwa Narodowego ciem oraz popierania zakładów wytwórczych nastąpił w wyborach samorządowych w 1930 r. i sklepów, będących w polskich rękach, stały Po zamachu majowym 1926 r. mapa poli- się bardzo nośne. Dalsza radykalizacja na- tyczna obozu narodowego znacznie się wzbo- strojów i działań nastąpiła po utworzeniu gaciła. Na zjeździe narodowców w Poznaniu w 1935 r. przez Bolesława Piaseckiego Obozu 4 grudnia 1926 r. powołano Obóz Wielkiej Narodowo-Radykalnego „Falanga”, którego

Powiat łosicki 23 placówki powołano w Hołowczycach, Klepa- w miejscowościach powiatu, z sekretariatem czewie, Platerowie, Sarnakach i Szpakach. w Łosicach. Do wybuchu II wojny światowej narodowcy W ruchu ludowym duże znaczenie odegrała dominowali w życiu politycznym. Włączyli się młodzież. Koło Związku Młodzieży Wiejskiej czynnie do przygotowań kraju do wojny 1939 r. powstało w Łepkach Starych i prawdopodob- W późniejszych latach stali się inicjatorami nie wcześniej w Rudniku. W tym samym roku i członkami konspiracji w Narodowej Organiza- w kraju nastąpił rozłam na dwie organizacje cji Wojskowej i Narodowych Siłach Zbrojnych. młodzieżowe: Centralny Związek Młodzieży Natomiast ruch ludowy, który ustępował Wiejskiej „Siew” oraz ZMW „Wici”. Ośrodek narodowemu w wyborach do parlamentu wiciowy powstał w Huszlewie. W 1938 r. koła w dwudziestoleciu międzywojennym, w kilku ze Starych Łepek i Zakrza z obecnego powiatu gminach – w Hołowczycach, Huszlewie, Łosi- łosickiego, wraz z kołami z dzisiejszego powia- cach i Olszance – uzyskał przewagę. Większe tu siedleckiego: ze Stoku Ruskiego, Klimon- znaczenie miało wówczas Polskie Stronnictwo tów, Wojnowa i Suchodołu, utworzyły Zwią- Ludowe „Piast”. Jedynie w gminie Świniarów zek Sąsiedzki Młodzieży Wiejskiej „Siew”. więcej głosów oddano na PSL „Wyzwolenie”. Prezesem związku został Stanisław Jaszczuk. Przewaga liczebna nie przekładała się na prak- Młodzi ludzie ze środowisk siewowych i wi- tykę uczestniczenia w kierowaniu państwem ciowych jako pierwsi zaczęli tworzyć organiza- i powiatem. Gdyby ruch ludowy był zjedno- cje konspiracyjne podczas II wojny światowej. czony, zdobyłby większy udział we władzy. Razem z seniorami stawili się do ruchu oporu, Po kongresie zjednoczeniowym 15 marca działając w cywilnym Stronnictwie Ludowym 1931 r. powstało Stronnictwo Ludowe. Nastą- „Roch” i walcząc w organizacji wojskowej, Ba- piła unifikacja ruchu ludowego w terenie, ko- talionach Chłopskich, drugiej co do wielkości lejno zaczęły powstawać koła tego stronnictwa armii podziemnej – po Armii Krajowej. Druga wojna światowa i trudne lata powojenne

Pierwsze oddziały niemieckie zajęły Łosice nowiła w tym czasie granicę powiatu z ZSRR 12 września 1939 r., ale w myśl układu Ribben- (a od 22 czerwca 1941 r. , gdy Niemcy uderzyli trop-Mołotow wycofały się, a w ich miejsce na Związek Radziecki, z III Rzeszą). 27 września wkroczyła Armia Czerwona. Za- Wkrótce Niemcy zaczęli wywozić młodych wiązał się Komitet Rewolucyjny, z którego na- ludzi na roboty przymusowe do Rzeszy. Zła- kazu 2 października 1939 r. rozpoczęto nowy panych koncentrowano w Sarnakach i Łosi- rok szkolny w Łosicach i Chotyczach. Oku- cach, a następnie ze stacji Platerów lub Nie- pacja radziecka trwała jednak tylko do nocy mojki wywożono do Siedlec, potem koleją do 9/10 października 1939 r. Krasnoarmiejcy, Warszawy, do obozu przejściowego przy ul. zgodnie z kolejnym porozumieniem z Niemca- Skaryszewskiej. Stąd, po kwarantannie i bami, skierowali się na wschód, m.in. przez Bug daniach lekarskich, kierowano ich na roboty w Zabużu, wlokąc ze sobą wszystko, co zdołali w głąb Niemiec. unieść lub przepędzić z inwentarza żywego. Lata okupacji kojarzą się tutaj głównie A wojska niemieckie ponownie zaczęły zajmo- z represjami. Między innymi 3 lipca 1942 r. wać Łosickie już 4 października 1939 r. Niemcy przeprowadzili pacyfikację północno- W końcu października tereny zarządzane wschodniej części obecnego powiatu łosickie- przez wojsko zostały przekazane pod cywilną go. W następnym roku w egzekucji publicz- administrację niemiecką, a powiat siedlecki nej w Siedlcach rozstrzelali mieszkańców wszedł w skład dystryktu warszawskiego Ge- wsi Chłopków, Tadeusza Perycza z synami – neralnego Gubernatorstwa. Rzeka Bug sta- Janem i Zbigniewem.

24 Tradycja Mazowsza 26

26 W przyjaznej atmosferze – żołnierze niemieccy i radzieccy na moście we Fronołowie w 1940 r.

Władze okupacyjne usunęły z systemu Tajna Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury kształcenia historię, geografię, historię litera- w Siedlcach, obejmująca swym zasięgiem teren tury polskiej i wychowanie fizyczne. Polecono obecnego powiatu łosickiego, powołała delega- prowadzenie nauki w oparciu o prenumero- tów do spraw tajnego nauczania (m.in. na ob- wane czasopisma „Ster” i „Mały Ster”, w któ- szar miasta Łosice i gmin) oraz łączników, or- rych nazwy miast Polski podane były w wer- ganizujących nauczanie w terenie. Delegatami sji zniemczonej. Zajęcia w szkołach ponad- w poszczególnych jednostkach administracyj- podstawowych zostały zawieszone, co równa- nych byli: Aleksander Dąbrowski – w gminach ło się z ich likwidacją. Niemcy rozebrali też Huszlew i Kornica, Stefan Okniński – w Łosi- nowe budynki szkolne w Lipnie i Szpakach. cach i gminie Świniarów, Tadeusz Ostrowicz – Odpowiedzią na represyjną działalność w gminie Sarnaki, Józef Pietruczuk – w gminie okupantów było zorganizowanie tajnego na- Olszanka i Feliks Szponar – w gminie Górki. uczania na wszystkich szczeblach kształce- Przed wojną nie istniały w Łosickiem pla- nia, według programów przedwojennych. cówki szkolnictwa średniego. W warunkach Początkowo nauczanie odbywało się samo- okupacyjnych (a więc w konspiracji) nie było rzutnie z inicjatywy poszczególnych nauczy- możliwości kontynuacji kształcenia na po- cieli, także tych wysiedlonych z Pomorza ziomie gimnazjalnym i wyższym np. w odle- i Poznańskiego. Później powstały struktury głych w Siedlcach, dlatego wyższe poziomy powołanej w styczniu 1940 r. Tajnej Organi- nauczania organizowano na miejscu. Komple- zacji Nauczycielskiej. ty studiów wyższych prowadzono w Hadyno-

Powiat łosicki 25 27

27 Dokument tożsamości z czasów II wojny światowej wystawiony w 1940 r. przez niemieckie władze okupacyjne 28 „Ster”, niemiecki podręcznik szkolny 29 Pokwitowanie rekwizycyjne wystawione przez Józefa Ludwika Małczuka ps. Brzask, szefa sztabu i dowódcy rezerw VI Brygady Wileńskiej AK

wie. Wykładowcami byli profesorowie Wolnej powstający sporadycznie i samorzutnie, na- Wszechnicy Polskiej z Warszawy. stępnie w sposób zorganizowany i zhierar- Po wojnie powołano w Siedlcach Powiatową chizowany. Z wielu różnych organizacji kon- Komisję Weryfikacyjną, której członkowie byli spiracyjnych na szczególną uwagę zasługują upoważnieni do podpisywania zaświadczeń najpopularniejsze na tym terenie: Bataliony ukończenia tajnego nauczania. Chłopskie, „Miecz i Pług” oraz Służba Zwycię- Z nakazu niemieckich okupantów w 1941 r. stwu Polski, przekształcona w Związek Walki zaczęto organizować zawodowe szkoły rol- Zbrojnej, a następnie w Armię Krajową. nicze. Funkcjonowały w latach 1941-1944, Organizacyjnie zbrojne ramię Rządu Pol- a ucząca się w nich młodzież uniknęła wy- skiego w Londynie podlegało komendantowi wiezienia na przymusowe roboty do Niemiec. Obwodu AK w Siedlcach, który to obwód po- Szkoły takie powołano w Górkach, Hadyno- krywał się administracyjnie z przedwojennym wie, Kornicy i Platerowie. powiatem. Najniższym szczeblem terenowym Nie mniej ważny był opór zbrojny prze- konspiracyjnego podziału Armii Krajowej była ciw okupantom. Początkowo, już od 1939 r., placówka – odpowiadająca obszarowi gminy.

26 Tradycja Mazowsza Ogniwem wyższym, łączącym gminę z obwo- armii – Narodowej Organizacji Wojskowej dem był ośrodek. Składał się z 2-3 gmin, w za- (NOW). leżności od liczby ludności. Członkowie organizacji konspiracyjnych Obwód siedlecki podzielono na 9 ośrodków niszczyli m.in. dokumentację kolczykarzy i 25 tworzących je placówek. Trzy ośrodki objęły i spisy ludności w urzędach gminnych. Doko- obszar obecnego powiatu łosickiego. Na Ośrodek nywali także sabotaży w komunikacji kolejo- VII Łosice złożyły się placówki Łosice i Świniarów wej, drogowej i telefonicznej. Szersze rozmiary oraz, w obecnym powiecie siedleckim, Łysów. Do przybrały akcje rekwizycyjne przeprowadzane Ośrodka VIII Olszanka należały placówki: Ol- w gorzelniach, mleczarniach, spółdzielniach szanka, Huszlew i Kornica. Natomiast Ośrodek i sklepach. Ratowano przed wywiezieniem do IX Sarnaki tworzyły placówki: Sarnaki i Górki. Rzeszy urządzenia przemysłowe, m.in. z Woź- Zadaniem każdej placówki było zorganizo- nik i Hruszniewa. wanie plutonu, a docelowo kompanii, w pla- W Łosickiem miały miejsce zrzuty alianckie nowanym odtwarzaniu przez obwód 22 Pułku dla AK z uzbrojeniem i zaopatrzeniem. Pierw- Piechoty i innych pododdziałów 9 Dywizji Pie- szy w nocy 17/18 lutego 1943 r. na placówkę choty Armii Krajowej. Przygotowywano je do „Puchacz” pod Łepkami Starymi, następny powstania narodowego, z zadaniem m.in. wy- 3/4 kwietnia 1944 r. na placówkę „Balia” pod sadzenia mostu we Fronołowie i niedopuszcze- Mężeninem. Trzeci, już po wyzwoleniu, 9/10 nia do przepraw nieprzyjaciela w tym rejonie. sierpnia 1944 r. w rejonie Michałowa i Mężeni- Linia kolejowa Siedlce – Czeremcha (do na. Odbiorcą był Władysław Łukasiuk ps. Młot. Bugu) objęta została działaniem 6 rejonu Woj- skowej Służby Kolejowej. Zadaniem działają- Oddział Partyzancki „Zenona” cych w konspiracji kolejarzy było m.in. opano- wanie tego szlaku w planowanym powstaniu Oddział Partyzancki 34 Pułku Piechoty Ar- narodowym, zabezpieczenie taboru i przygo- mii Krajowej działał na pograniczu dwóch dys- towanie go do użycia w wolnej Polsce. tryktów Generalnego Gubernatorstwa, ustalo- Przed scaleniem organizacji konspiracyjnych przez niemieckie władze okupacyjne: nych była ich w Łosickiem bogata mozaika. warszawskiego (powiat siedlecki) i lubelskiego Istniał tu m.in. IV okręg Tajnej Armii Pol- (powiat bialski). W strukturze władz konspira- skiej, którego komendantem był ppor. rezerwy cyjnych był w Inspektoracie Radzyń Podlaski Stefan Okniński ps. Ryś. TAP weszła, wraz (Północ) Okręgu Armii Krajowej Lublin. z kilkoma innymi organizacjami, w skład Konfederacji Narodu. Na przełomie 1939/1940 r. w gminie Łosice zawiązały się struktury Polskiej Organizacji Zbrojnej. Większość członków POZ w 1942 r. przeszła do Batalionów Chłopskich. W Sie- dlcach z kolei powstał podokręg Komendy Obrońców Polski (zwany inaczej Korpusem Obrońców Polski). W Sarnakach i okolicy organizatorem KOP był Włodzimierz Przes- mycki ps. Sędzia. Członków mniej licznych ugrupowań sku- piła także organizacja „Miecz i Pług”. Szcze- gólnie liczne szeregi stworzyła w regionie nadbużańskim. W Akcji „Burza” jej członko- 30 wie dołączyli do Armii Krajowej. Już w październiku 1939 roku Stronnic- 30 Odznaka pamiątkowa OP „Zenona” two Narodowe rozpoczęło tworzenie własnej

Powiat łosicki 27 konspiracyjną w Ruchu Oporu AK oraz Zrze- szeniu Wolność i Niezawisłość. Inni, areszto- wani przez NKWD i UB, byli więzieni w kraju i obozach w Rosji. Ratunkiem przed aresztowaniem była służba w ludowym Wojsku Pol- skim lub zmiana miejsca zamieszkania. OP „Zenona” operował głównie na obszarze obecnych powiatów: łosickiego, bialskiego i radzyńskiego. Chronił miejscową ludność przed okupantami niemieckimi i bandami rabunkowymi. Likwidował szczególnie do- kuczliwych funkcjonariuszy i konfidentów, dawał nadzieję, że wróci wolność. Już sam widok partyzantów w mundurach przedwo- jennego Wojska Polskiego podtrzymywał na duchu. Wieczorne audycje radia BBC, od- 31 twarzane we wsiach przez partyzantów, były źródłem wiadomości ze świata i z pola walki 31 Sztandar oddziału frontu wschodniego, gdzie armia III Rzeszy już ponosiła klęski. Obecnie istnieje Środowisko Żołnierzy Powstanie tego oddziału należy wiązać Oddziału Partyzanckiego „Zenona”, działają- z działalnością konspiracyjną Stefana Wyrzy- ce w ramach Stowarzyszenia Polskich Kom- kowskiego, noszącego początkowo pseudo- batantów. Dziełem członków środowiska są nim „Stefan”, potem „Zenon”. W 1943 r. do- tablice i pomniki ufundowane w miejscach wódca Inspektoratu ppłk Stefan Drewnowski związanych ze szlakiem bojowym oddziału ps. Roman rozkazał „Zenonowi” stworzenie i upamiętniające kolegów poległych podczas oddziału osłony radiostacji R-31 do łączno- działań wojennych. Część szlaku bojowego ści Komendy Głównej AK z Rządem Polskim obejmuje obszar powiatu łosickiego. w Londynie. Dowódcą radiostacji został cicho- W budynku Urzędu Gminy w Huszlewie ciemny, Stanisław Kujawiński ps. Żonkil. 4 czerwca 2006 r. odsłonięto tablicę pamiąt- Oddział Partyzancki „Zenona” miał za za- kową, informującą o odbiciu przez patrol danie zmobilizowanie I batalionu 34 pp AK oddziału 9 lutego 1944 r. grupy ludzi z rąk na czas Akcji „Burza”. Rozwijał się liczbowo niemieckich. Byli to mieszkańcy Huszlewa do stanu osobowego ponad 300 żołnierzy. Naj- i sąsiednich miejscowości, przeznaczeni do istotniejszą rolę odegrał w czasie pierwszych wywiezienia na roboty do Rzeszy. siedmiu miesięcy 1944 roku. Ważnym dniem w historii oddziału był Skład narodowościowy oddziału był zróżni- 30 kwietnia tegoż roku. Tego dnia stoczono cowany. Najwięcej było w nim Polaków. Poza zwycięską bitwę z niemieckim oddziałem ra- nimi służyli także Rosjanie, Węgrzy, Żydzi, diowo-namiarowym, którego zadaniem była Amerykanie oraz wzięci do niewoli Niemcy. likwidacja partyzanckiej radiostacji i jej osło- Największy procent stanowili chłopi, synowie ny. Wieczorem 21 maja partyzanci dostali roz- rolników z podlaskich wsi. kaz przejścia pieszo ok. 70 km nad Bug. Na- Po wypełnieniu zadań wynikających z Ak- stępnego dnia rano rozbili obóz w lasach mię- cji „Burza” i niemożności wzięcia udziału dzy Hołowczycami, Zabużem, Mierzwicami w powstaniu warszawskim, „Zenon” rozwiązał i Bugiem, po czym przystąpili do realizowania oddział 11 sierpnia 1944 r. pod wsią Zawadki. akcji osłonowej wydobycia i badania niewybu- Po rozwiązaniu oddziału dowódca wraz chu rakiety V-2 (piszę o tym w części „Podla- z częścią żołnierzy kontynuował działalność skie początki drogi człowieka w Kosmos”).

28 Tradycja Mazowsza 32 Uroczystość poświęce- nia sztandaru oddziału w Jeziorach 30 czerwca 1944 r. 33 Pchor. Ludwik Maciąg ps. Sas z pododdziału kawalerii, późniejszy malarz batalista

32 33

Tragiczne zaś w skutki były wydarzenia okupanci rozstrzelali 1 lipca w rowie w Choty- z 26 maja. Tego dnia w Mierzwicach patrol czach 23 cywilne osoby. dowodzony przez Stanisława Kujawińskie- Ciekawostką jest służba w oddziale siedmiu go ps. Żonkil starł się z Niemcami. W wal- lotników amerykańskich. Byli to: Louis R. ce ciężko ranny został Edward Jarmułowicz Hernandez, Thomas J. Madden, Alfred R. Lea, ps. Słuchawka, prawdopodobnie trafiony poci- Joseph Baker, Anthony Hutchinson, Herschel skiem dum-dum, gdyż wyrwało mu z pleców Wise i Robert Gilbert. całą łopatkę. Udzielenie mu skutecznej po- Lotnictwo amerykańskie, bombardujące cele mocy medycznej na miejscu nie było możli- w Niemczech, ponosiło duże straty w drodze we, podjęto więc próbę przewiezienia rannego powrotnej. Samoloty startowały z Anglii i po furmanką na punkt opatrunkowy bliżej Łosic. zrzuceniu bomb, już bez osłony myśliwców, le- W osłonie transportu zginął Czesław Łuka- ciały do baz we Włoszech. Prezydent Roosevelt szuk ps. Bomba, pochowano go w Hołowczy- uzgodnił ze stroną radziecką, że lotnicy będą cach, a „Słuchawka” zmarł w czasie podróży. mogli korzystać z lotnisk sowieckich, znajdują- Koledzy pochowali go obok krzyża w Nowych cych się poza linią frontu wschodniego. Odbyło Litewnikach, gdzie spoczywa do dzisiaj. się sześć takich lotów wahadłowych. Pierwszy Spektakularną akcję oddział „Zenona” prze- z baz włoskich, 2 czerwca 1944 r., z lądowaniem prowadził 16 czerwca, po niej odetchnął cały w Połtawie i Mirgorodzie. powiat. Na szosie w lesie przed Woźnikami Trzeci z lotów – z baz angielskich – 21 czerw- pięcioosobowy patrol pod dowództwem sa- ca 1944 r. nie był w pełni udany. mego „Zenona” przygotował zasadzkę na po- Tego dnia rano wystartowało 2500 bom- wracającego z Sarnak SS-obersturmführera bowców 8th Air Force USAAF z zadaniem Werlera, wysyłającego na przymusowe roboty zniszczenia ośrodków produkcji zbrojeniowej: mieszkańców okolicznych miejscowości. zakładów przemysłu lotniczego i kolejowego Bardzo ważnym wydarzeniem w powiecie, oraz siedziby centralnych urzędów III Rzeszy i w życiu partyzantów, była uroczystość po- w Berlinie. Jedna z grup po zbombardowaniu święcenia i wręczenia 29 czerwca tego samego obiektów produkcji benzyny syntetycznej roku w Jeziorach sztandaru, ufundowanego w Zagłębiu Ruhry i na Dolnym Śląsku, skiero- dla OP „Zenona” przez społeczeństwo Podla- wała się, zgodnie z planem, na lotniska poza sia. Następnego dnia doszło do bitwy z obławą linią frontu wschodniego. Myśliwce wylądo- niemiecką. Jej wynik okazał się druzgocący dla wały bezpiecznie w Priatyniu, 73 fortece B-17 strony niemieckiej. Z tego powodu w odwecie w Połtawie, inne w Mirgorodzie. Jedna z fortec

Powiat łosicki 29 B-17 została zestrzelona przez Niemców nad W grudniu 1942 r. Niemcy podjęli decyzję Worońcem w powiecie bialskim. Trzech ran- o wysłaniu wysiedlonych transportami kolejo- nych dostało się w ręce Niemców, pozostałych wymi do powiatu garwolińskiego i siedleckie- udało się partyzantom ocalić. Pozostawali go. Jeden z pociągów 2 lutego 1943 r. przybył w oddziale „Zenona” do momentu przekazania na stację kolejową w Mordach. Przywieziono ich Armii Czerwonej, potem wrócili do USA. nim 1046 osób, blisko 600 z nich skierowano do Łosic. Ratowanie dzieci Zamojszczyzny Przyjazdy pociągów wywoływały zrozumia- łe poruszenie w lokalnych społecznościach. W nocy z 27 na 28 listopada 1942 r. Niem- Starano się zorganizować pomoc, szczególną cy rozpoczęli akcję wysiedleńczą na wielką opieką obejmowano przemarznięte i wygłod- skalę, połączoną z pacyfikacją wsi na Zamoj- niałe dzieci. Jednocześnie ze spontanicznie szczyźnie. Wysiedloną ludność kierowali do okazywaną pomocą, trwała skoordynowana obozu przejściowego w Zamościu, gdzie na- akcja ratowania przywiezionych, którą zaj- stępowała selekcja pod względem rasowym mowały się agendy terenowe Rady Głównej i zdrowotnym. Kryteriami były przydatność do Opiekuńczej – Polskie Komitety Opiekuńcze. pracy lub poddania germanizacji. Osoby, któ- Podporządkowane im były delegatury w po- re uznano za nieprzydatne do pracy fizycznej, szczególnych gminach. postanowiono zgładzić, kierując je do obozów Działalność opiekuńcza delegatur gmin- Auschwitz lub Majdanek. nych opierała się głównie na ofiarności miej- Planowano również utworzenie wsi rento- scowego społeczeństwa, w tym właścicieli ma- wych dla wysiedlonych. W Łosicach miała po- jątków ziemskich. Delegaturze w Sarnakach wstać wieś rentowa na 150 rodzin. Do realiza- przewodniczyli właściciele majątku Melania cji tego projektu jednak nie doszło. i Tadeusz Przesmyccy. Przewodnictwo Dele-

34 Rodzina Magdziaków, wysiedlona z Zamojszczyzny, znalazła schronienie w majątku Chotycze

30 Tradycja Mazowsza gatury w Górkach powierzono w lipcu 1942 r. wybuchach zajmowali się żołnierze Ośrodka hrabinie Helenie Potulickiej z Hruszniewa. IX AK oraz członkowie „Miecza i Pługa” gmin Z 594 wysiedleńców przybyłych do Łosic, Sarnaki i Górki. Części rakiet pozyskanych 167 osób rozlokowano w tym mieście, a 48 osób z miejsc wybuchów przewożono samochodem na terenie gminy Świniarów, podległej Delegatu- osobowym dra Zygmunta Niepokoja lub porze w Łosicach. Pozostałych umieszczono m.in. ciągami do stolicy w celu ich przebadania. w sąsiednich delegaturach gminnych: 54 oso- Jedna z V-2 spadła na brzegu Bugu 20 maja by w Łysowie, 68 w Górkach, 67 w Huszlewie, 1944 r. i nie wybuchła. Przewieziono ją na 41 w Olszance, 24 w Sarnakach, a 70 w Kornicy. kolonie wsi Hołowczyce i rozmontowano Społeczeństwo powiatu opodatkowało się na w stodole należącej do rolnika z Czuchowa. rzecz poprawy bytu wysiedleńców. W celu ich Najważniejsze urządzenia i wyniki badań dożywiania zorganizowano punkty prowadzo- przewieziono 25 lipca 1944 r. w ramach ope- ne przez Polskie Komitety Opiekuńcze i de- racji lotniczej „Most III” do Anglii. legatury gminne, ustalono także świadczenia Na terenie powiatu łosickiego odnotowano rzeczowe. Chłopi przekazywali wyznaczoną tylko jeden pewny wybuch bezzałogowego sa- ilość zboża i ziemniaków. W praktyce dawano molotu V-1. Nastąpił on na gruntach wsi Pat- więcej i nie ograniczano się do wymienionych ków, nad rzeką Toczną, w pobliżu ujęcia wody wyżej płodów. Choć łatwe to nie było, gdyż wy- dla parowozów, tworząc lej 4 km na zachód od siedlonych z Zamojszczyzny przywieziono na stacji kolejowej Platerów. Podlasie w okresie przednówka, kiedy o żyw- V-1 nie odegrały większej roli w historii. ność na wsi było wyjątkowo trudno. Natomiast rakiety V-2 były pierwszymi kon- Największą pomoc okazali wysiedlonym strukcjami balistycznymi. To była już tech- Maria i Władysław Jasińscy, właściciele ma- nika kosmiczna, te rakiety leciały bowiem jątku w Chotyczach. Przyjęli pod swój dach 80 - 90 km nad Ziemią, czyli ponad atmosferą. i żywili ośmioosobową rodzinę Magdziaków, Po wojnie twórca tej broni Wernher von pochodzącą z Zawady w powiecie zamojskim. Braun wraz z zespołem 400 naukowców zo- stał przewieziony do USA. Tam pracując Podlaskie początki drogi człowieka w NASA, zaprojektował m.in. serię rakiet Redstone i Jupiter, które pozwoliły człowieko- w Kosmos wi na opuszczenie rodzimej planety. Armia Czerwona w sierpniu 1944 r. zajęła Wiosną 1944 r. armia III Rzeszy testowa- tereny poligonu Blizna, gdzie dokładnie prze- ła, m.in. na terenie wschodniej Polski, dwie badano znalezione szczątki rakiet, które jako konstrukcje broni odwetowych (Vergeltungs- wadliwe egzemplarze wybuchły na miejscu. waffen). Z poligonu Blizna koło Kolbuszowej Naukowcy radzieccy, rozpoczynając rywaliza- Niemcy wystrzeliwali bomby latające V-1 i ra- cję w eksploracji Kosmosu ze Stanami Zjed- kiety balistyczne V-2. Pierwsza z rakiet wybu- noczonymi, rozwinęli konstrukcje rakiet V-2 chła na Podlasiu 20 kwietnia 1944 r. i umożliwili wystrzelenie ich w Kosmos. Próbami nowej tajemniczej broni, zwłasz- Można powiedzieć, iż droga człowieka w prze- cza V-2, zainteresowała się Ekspozytura Wy- strzeń pozaziemską rozpoczęła się tutaj, na Pod- wiadu Armii Krajowej nr 2 w Siedlcach, która lasiu, gdzie wybuchały testowane przez Niem- pracowała pod kierownictwem por. Bronisława ców egzemplarze rakiet V-2. Sprawdzano tutaj Misińskiego ps. Wir. Także Oddział II Komen- donośność tej broni, jej celność, sprawność urzą- dy Głównej traktował potrzebę rozpracowania dzeń naprowadzających na cel i siłę niszczącą. broni jako priorytetową. Z ramienia ekspozy- Próbne egzemplarze rakiet wystrzeliwano tury prace wywiadowcze w rejonie Sarnak ko- w kierunku poligonu „Neue Waffe”, wyznaczo- ordynowali: mjr Zygmunt Niepokój ps. Nor- nego między miejscowościami: Sarnaki, Sie- wid, Tadeusz Kordzik ps. Pawłowicz i jego brat miatycze, Drohiczyn i Mężenin. Zagęszcze- Marian Kordzik. Zbieraniem szczątków po nie wybuchów w obrębie poligonu świadczyło

Powiat łosicki 31 35 36

35 Dr Zygmunt Niepokój ps. Norwid wraz synem Bogdanem ps. Storch (w środku) i Kazimierzem Kozieradzkim ps. Zaduma (z tyłu) – podczas poszukiwań szczątków wybuchających rakiet V-2 nad Bugiem 36 Garnek wykonany z elementu rakietowego, będący do tej pory w użyciu w jednym z gospodarstw gm. Platerów

o celności broni, testowanej na Podlasiu pół to największa kolekcja części rakiet V-2 roku przed użyciem jej na polu walki. w Polsce. Kilka zabytków znajduje się W samych Sarnakach żadna z rakiet nie wy- w zbiorach Szkoły Podstawowej i Gimna- buchła na ziemi. Jedna z detonacji nastąpiła zjum im. Bohaterów Akcji V2 w Sarnakach w powietrzu. Szczątki posypały się na łąki po- oraz Izbie Pamięci Narodowej Szkoły Pod- łożone na zachód od tej miejscowości. stawowej w Niemojkach. Jedna z rakiet także detonowała w powietrzu nad polami sąsiedniej wsi Grzybów, inna nad Akcja „Burza” i jej następstwa Klimczycami. Dwie spadły na północ od Sar- Komendant Obwodu AK Siedlce Marian Za- nak: na polach Chlebczyna i w lesie Lipowiec warczyński ps. Ziemowit wydał 20 lipca rozkaz należącym do wsi Kózki, gdzie do chwili obec- o realizacji „Burzy”. Zadaniem Obwodu Siedlce nej zachował się lej. Nadal sprawia imponują- było wystawienie 1 i 3 batalionu rezerwowe- ce wrażenie, mimo że w czasie okupacji został go 22 Pułku Piechoty 8 Dywizji Piechoty AK. częściowo zasypany. W Akcji „Burza”, w dawnym powiecie siedlec- Dalsze wybuchy nastąpiły w Kisielewie. Lej kim, pierwszy wystąpił Ośrodek Sarnaki AK. na łąkach, w miejscu zwanym Suchy Las, został Jednak dysproporcje sił na terenie gminy oka- zasypany, natomiast w lesie tej wsi, w miejscu zały się zbyt duże, by można było podjąć walkę. zwanym Torpeda, jest doskonale zachowany. W tym rejonie był rozmieszczony II Węgierski Trzeci wybuch zanotowano w powietrzu. Korpus Rezerwowy. Przez Sarnaki wycofywała W sąsiednich wsiach także wybuchała się m.in. niemiecka Dywizja Pancerna SS „Wi- testowana broń. Dwa egzemplarze spadły king” z przedmościa Fronołów. Z kierunku po- w Klimczycach. Jeden z nich 24 kwietnia łudniowo-wschodniego na Sokołów Podlaski 1944 r. Trzy detonacje nastąpiły w powie- przemieszczała się również Grupa Bojowa von trzu nad Mężeninem i jedna nad koloniami Romana. wsi Michałów. Wybuchy innych egzemplarzy Na północ od Sarnak trwały walki wojsk broni wystrzelonych z poligonu Blizna miały niemieckich z oddziałami Armii Czerwonej, miejsce w sąsiednich powiatach (woj. lubel- które uchwyciły przyczółek na lewym brzegu skiego i podlaskiego). Bugu w okolicach Mężenina. Niemcy dla jego Najwięcej elementów pochodzących z miejsc zlikwidowania wysłali 541 Dywizję Grenadie- wybuchów testowanych broni na obszarze rów Ludowych (DGL) i trzy pułki kawalerii powiatu łosickiego, znajduje się w zbiorach z II Węgierskiego Korpusu Rezerwowego. Wal- Muzeum Regionalnego w Siedlcach. Jest ki w tym rejonie trwały od 18 do 24 lipca.

32 Tradycja Mazowsza W ośrodkach Łosice i Sarnaki oddziały AK Najdłużej walczył Adam Ratyniec ps. Lam- i BCh zetknęły się ze wspomnianymi żołnie- part, który urodził się w 1926 r. we wsi Walim rzami węgierskimi. Węgrzy wyrazili gotowość w gminie Stara Kornica. W czasie okupacji na- przyłączenia się do partyzantów polskich, leżał do Armii Krajowej. Po wyzwoleniu spod w zamian za zagwarantowanie im później okupacji niemieckiej był żołnierzem VI Bry- praw kombatanckich. Jednak spełnienie tych gady Wileńskiej AK. Jego trzyosobowy patrol oczekiwań wykraczało poza możliwości stro- został zlikwidowany przez UB 10 maja 1952 r. ny polskiej. Wyrazem przyjaźni obu narodów koło Chłopkowa. było przekazanie przez Węgrów partyzantom Następnego dnia zorganizowano dużą ope- znacznej ilości broni i amunicji. Dozbrojone rację wojsk Korpusu Bezpieczeństwa We- oddziały chor. Łukasza Szeptyckiego i Cze- wnętrznego. Obstawiono las Sokóle, w którym sława Zbuckiego ps. Cygan przeszkodziły mi- obozował „Lampart” z pozostałymi żołnierza- nerom niemieckim w wysadzeniu mostu na mi. Ostatni pododdział bojowy Podlasia po- Tocznej. Zdołały też przepędzić pluton SS, łudniowego został całkowicie rozbity. Śmierć usiłujący podpalić dom w Łosicach. poniósł również jego dowódca. Pierwsze patrole radzieckie wkroczyły do Po wojnie obecny obszar powiatu łosickiego Sarnak od strony Hołowczyc 30 lipca 1944 r. wchodził w skład ówczesnego powiatu sie- Tydzień później, 6 sierpnia, mieszkańcy tej dleckiego, więc opisywane tereny zostały ob- miejscowości entuzjastycznie powitali kwia- jęte przez władzę ukształtowaną w 1944 r. w tami żołnierzy 30 Poleskiej Dywizji Piechoty Siedlcach. Natomiast na obsadę wójtów gmin AK. W tym samym czasie urzędował tu Ko- mieli zasadniczy wpływ ludzie z konspiracyj- mendant Placu (bez nominacji) Zenon Wołk nej organizacji Stronnictwo Ludowe „Roch”, ps. Burza. Dywizja wymaszerowała 8 sierpnia z Tomaszem Kazimierowiczem na czele. 1944 r. z zamiarem pomocy powstańcom War- Większość wójtów wywodziła się z ludowców. szawy. Konspiratorzy z gminy Sarnaki, głów- Gminne posterunki Milicji Obywatelskiej nie z organizacji „Miecz i Pług”, poszli jej śla- zostały obsadzone głównie żołnierzami Bata- dem. Prawdopodobnie na wieść o dokonanych lionów Chłopskich. Ludowcy odbudowywali przez NKWD aresztowaniach w rejonie Białej również spółdzielczość w powiecie. Podlaskiej, wydany został rozkaz ukrycia bro- W listopadzie tego samego roku funkcję bur- ni i zaprzestania działalności konspiracyjnej. mistrza Łosic objął Józef Pietruczuk, organiza- Na wyzwolonym terenie zapanował terror. tor tajnego nauczania i członek powiatowego Zawzięcie ścigano członków organizacji kon- kierownictwa Stronnictwa Ludowego „Roch” spiracyjnych, uznających legalny rząd polski w powiecie siedleckim. Zginął z wyroku pod- w Londynie. Aresztowania dokonywane przez, ziemia 27 stycznia 1945 r. mające wówczas niczym nieograniczoną wła- W wyniku reformy administracyjnej 1 stycz- dzę, NKWD i UB, były na porządku dziennym. nia 1949 r. powiat siedlecki wraz z Łosickiem Zeznania wymuszano torturami podczas bez- został wyłączony z województwa lubelskiego względnego śledztwa m.in. w siedzibie Powia- i przeszedł do warszawskiego. towego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego Konfrontacja władzy ludowej z konspiracją w Siedlcach. Wielu skazano na pobyt w obo- niepodległościową trwała do 1956 r. W typowo zach w głębi ZSRR. rolniczym powiecie idea kolektywizacji i me- Wobec zaistniałej sytuacji zawiązywały się od- tody jej wprowadzania prowadziły do narasta- działy drugiej konspiracji, m.in. Czesława Do- nia nieufności ludności wiejskiej do programu mańskiego ps. Jarach, Konstantego Sacharczu- budowy socjalizmu. Chłopi przywiązani do ka ps. Jacek, Władysława Łukasiuka ps. Młot. tradycji, kościoła i Ojczyzny, bronili swej nie- Z tego czasu słynna była bitwa, którą 4 paździer- zależności. Trafiali do więzień za niewywią- nika 1946 r. stoczył oddział Stanisława Misz- zywanie się z obowiązkowych dostaw. Wieś czuka ps. Kłos z grupą Korpusu Bezpieczeństwa pełniła, mimo szykan i rozkułaczania, rolę Wewnętrznego między Kornicą i Kiełbaskami. bastionu polskości.

Powiat łosicki 33 Dziedzictwo kulturowe i historyczne Grodziska

37 38

37 Grodzisko w Ostromęczynie 38 Model edukacyjny grodziska w Huszlewie na wystawie w Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej

ajważniejszym w powiecie łosickim darczej. W literaturze wspomina się o dworze, Njest grodzisko średniowieczne Dzięcio- jaki stał niegdyś w centrum obiektu. ły, które leży na obszarze dawnego majątku Od strony zachodniej rozpoznawalny jest Woźniki. Przypuszczalnie stanowiło ono zarys fosy wypełnionej wodą. Dalej na wschód pierwotne usytuowanie osady Łosice, czyli znajdowała się osada przygrodowa. Prawdopo- stolicy powiatu. dobnie grodzisko to pochodzi z XII w. Przez mieszkańców zwane jest Okopami. Jadąc przez wieś na wschód, dotrzemy do Ma kształt nieco wydłużony na osi północ – następnego tego typu zabytku w Chłopko- południe. Zachował się podwójny pierścień wie. Usytuowany jest na krawędzi lewego wałów obok wsi, wzmiankowanej już w 1580 r. brzegu strumienia, będącego prawym dopły- Grodzisko położone jest na łąkach doliny wem Tocznej, a najłatwiej trafić tu sytuując je Tocznej, na lewym brzegu tej rzeki, ok. 1 km w pobliżu skrzyżowania dróg Górki – Hołow- na wschód od części zwanej Dzięcioły Stare. czyce i Sarnaki – Stare Szpaki. Obiekt został Oprócz podwójnego obwałowania ma wydzie- częściowo zniwelowany (ok. 1880 r)., w czasie lony stożek gródka wewnętrznego. Rozpozna- budowy plebanii ówczesnej cerkwi. Częściowo walne są wały o wys. do 4 m oraz widoczne za- splantowano wtedy wały grodziska. Łatwo jed- rysy fosy. Chronologicznie sytuowane w XII w. nak dostrzec je po lewej stronie szosy z Górek Najbliższe Dzięciołom (na północny do Hołowczyc, na wyniesieniu przed kościołem. wschód) jest grodzisko w Ostromęczynie, Grodzisko pochodzi prawdopodobnie które znajduje się na wzniesieniu, na pra- z XII w., choć przez archeologa Bogusława wym brzegu strugi bez nazwy, prawego dopły- Gierlacha uznawane było za najstarsze miej- wu rzeki Tocznej. Doskonale jest widoczne sce osadnictwa w okolicy, co przekazał niegdyś po lewej stronie od szosy Łosice – Sarnaki, w rozmowie z autorem tego opracowania. przed skrzyżowaniem z drogą odchodzącą do Na południowy wschód od Chłopkowa znaj- Hruszniewa. duje się grodzisko we wsi Walim. Leży ono na Kształt obiektu jest obecnie trudny do usta- łąkach, ok. 1 km na wschód od wsi. Jest pier- lenia z powodu zabudowy mieszkalnej i gospo- ścieniowate, owalnego kształtu, otoczone po-

34 Tradycja Mazowsza dwójną linią wałów z płytkimi nieregularnymi z hipotez był to obóz Mieszka I o charakterze fosami: zewnętrzną i wewnętrzną. Porośnięte wojskowym. Służył do koncentracji i ćwiczeń trawą i drzewami. Od północy wiedzie droga wojsk, spełniając rolę koszar. Datowane na IX-X w. na majdan. Datowane jest na średniowiecze Było własnością Państwowego Gospodar- lub czasy nowożytne. stwa Rolnego Huszlew. Następny właściciel W nieco dalszej odległości, na południo- zniszczył je całkowicie. wy zachód, zachowały się ślady grodziska Zamykając koło trafimy do ostatniego gro- w Huszlewie. Przez mieszkańców tej wsi zwane dziska w powiecie, we wsi Klimy (ok. 1 km Horodzisko lub Horodysko. Znajduje się na nie- na zachód od wsi). Położone jest na prawym wielkiej wyniosłości łąk, w widłach dwóch stru- brzegu Liwca, na wzniesieniu w dolinie rzeki. myków, ok. 300 m na południowy zachód od Zwane Redutą Szwedzką. Mimo prowadzo- drogi, wiodącej do sąsiedniej wsi Makarówka. nych od 1937 r. upraw i obniżenia wałów do To grodzisko, podobnie jak w Dzięciołach, wys. 0,5 m, nadal jest rozpoznawalne w tere- ma dwa pierścienie wałów, choć jest bardziej nie. Jest to obiekt pierścieniowaty o podwójnej zbliżone do koła. Przypuszcza się, że zachowa- linii wałów i otoczony fosą. Podczas badań ne od strony południowej obniżenie sugeruje znaleziono fragmenty dyszy dymarkowej, co przejście bramne. świadczy o prowadzonej w tym miejscu pro- Badania archeologiczne wykazały małą inten- dukcji hutniczej. Zapewne były tu bogate po- sywność zasiedlania obiektu, o czym świadczył kłady rudy darniowej na łąkach. brak jednolitej warstwy kulturowej oraz doraź- Grodzisko datuje się na XI-XII w. Po prze- ny charakter umocnień wewnętrznych w po- prowadzonych badaniach archeologicznych staci płotu na niewysokim wale. Według jednej na jego terenie prowadzone są prace polowe. Szlak ziemiańskich siedzib

...Jam jest dwór polski teren wchodził w skład powiatu konstanty- wrośnięty w ojcowiznę nowskiego, szlachta stanowiła w nim 17% pogarbiony sumiasty hardy ogółu mieszkańców. Przed 1939 r. na obszarze dumnie dźwiga omszały dach obecnego powiatu funkcjonowały 32 majątki dworuje sobie z burz i gradobicia ziemskie skupiające 7580 ha ziemi. dziedzic przeszłości chlubnej Szlak dawnych siedzib ziemiańskich, drob- zgięty wpół... noszlacheckich, otwiera według alfabetu Ba- chorza w gminie Huszlew. Z drogi Zienie – Wygnanki prowadzi do dworu piękna aleja li- (Mariola Kruszewska, fragment wiersza – I nagroda w konkursie im. Romualda III powa. Od północy budynku do niedawna były Mikoszewskiego, edycja 2013 r.) zachowane świerki o imponujących konarach. Z przeciwnej strony (od szosy) są stawy. Parterowy dwór i park są własnością pry- Siedziby ziemiańskie w powiecie to watną. Ozdobą fasady zabytku jest szeroki w znacznej mierze dawna własność szlachty wgłębny portyk z dwiema kolumnami. Repre- podlaskiej, grupy społecznej wywodzącej się zentacyjne wejście nadaje uroku i charakteru ze stanu rycerskiego. To istotny szczegół ze tej klasycystycznej siedzibie ziemiańskiej, względu na charakter tych ziem, będących po- wzniesionej przed 1850 r. W elewacji ogrodo- graniczem, chronionym dzięki osadzeniu tu wej znajduje się taras. rycerzy za sprawą nadania im ziemi. Szlach- Na początku XIX w. majątek należał do ta pełniąc funkcje obronne, nierzadko sama Ignacego Kuszla. Od 1822 r. właścicielką uprawiała ziemię. W czasie, gdy opisywany jego była Józefa z Zielawskich Bogusławska,

Powiat łosicki 35 39 40

41 42

39 Występy dzieci z kolonii letnich na schodach nieistniejącego dworu w Klimczycach 40 Widok z lotu ptaka majątku w Falatyczach, lata 30. XX w. 41 Falatycze, jeden z ocalałych budynków gospodarczych 42 Dwór w Toporowie, stan z 2008 r.

następnie Wawrowscy i od początku XX w. Również w rękach prywatnych jest wyre- Wróblewscy. W 2 połowie lat dwudziestych montowany w 2013 r. dwór w Chotyczach, XX w. posiadaczką majątku o powierzchni wzniesiony dla rodziny Wężyków ok. 1830 r. 235 ha została Maria Wróblewska. Od lat Początkowo był budowlą parterową z ryza- trzydziestych do zakupu przez obecnych wła- litami na osi obu elewacji. Prawdopodobnie ścicieli, dwór był w rękach rodziny Stanisła- w końcu XIX w. nowi właściciele, Węglińscy, wa Zaremby. Ostatnią z tej rodziny była Ja- nadali siedzibie kształt neogotycki, za sprawą nina Zaremba ps. Nina, Niunia. Jej majątek zwieńczenia ryzalitów dekoracyjnym szczy- w czasie II wojny światowej stanowił głęboko tem schodkowym ze sterczynami. W podobny zakonspirowaną bazę Oddziału Partyzanc- sposób zmodyfikowano szczytowe ściany. kiego „Zenona”, którego dowódca pracował Zabytek ten jest przykładem zjawiska, w tartaku w Bachorzy. Obecni właściciele szczególnie często obserwowanego w bu- dworu znani są jako współorganizatorzy uro- downictwie sakralnym początku XX w. Po- czystości, upamiętniających działalność na wstawał w tym czasie styl zwany gotykiem Podlasiu OP „Zenona”. Są to Tomasz Szozda wiślano-bałtyckim, mający, według jego twór- i jego żona Elżbieta, córka adiutanta dowódcy ców, odniesienia do architektury czasów pia- oddziału, Witolda Łacica ps. Aleksander. stowskich. Podobne zjawisko nastąpiło także

36 Tradycja Mazowsza w latach dwudziestych XX w., gdy tworzono wtedy dwaj spadkobiercy właścicielek mająt- styl narodowy, w historii rodzimych rozwią- ku w Toporowie. zań architektonicznych poszukując cech wy- Dwór jest parterowy, z piętrową wystawką różniających nasze państwo. na osi. O prostej architekturze, bez typowych Chotycze w XVI w. należały do rodziny Ki- klasycystycznych portyków. Jest w złym stanie szków, następnie do Zabrzezińskich i Ilini- i z każdym rokiem jego stan się pogarsza. czów. Od początku XIX w. właścicielami byli Został wzniesiony ok. 1850 r. dla Węgliń- Wężykowie, m.in. Ignacy Wężyk. W końcu skich. Prawdopodobnie wykorzystano mury XIX w. przeszły w ręce Węglińskich. W końcu starszej siedziby Wężyków. Z tego samego cza- lat dwudziestych XX w. właścicielką 600-hek- su pochodzi park. Zarośnięty obecnie i zanie- tarowego majątku została Maria Węglińska dbany. Na północny wschód od dworu rośnie z d. Wężyk. Po powtórnym wyjściu za mąż, imponujących rozmiarów jesion wyniosły. Do władała majątkiem wraz z mężem Władysła- ostatniej burzy, która zniszczyła konary, był wem Jasińskim. uważany za najstarsze i największe drzewo

43 44

43 Ogród przed pałacem w Ruskowie 44 Józef Tomczuk przed nieistniejącymi czworakami w Toporowie. Zdjęcie powojenne

Obecnie wokół odnowionego dworu konty- tego gatunku w Europie. Na północ od budyn- nuowane są prace hydrologiczne przy rewalo- ku czytelne są jeszcze fundamenty inspektów. ryzacji parku, uzupełnia się też brakujące frag- Do dworu dojeżdża się groblą między sta- menty kamiennego parkanu od strony szosy. wami, wysadzaną wiekowymi topolami. Za- W niewielkiej odległości na północ od Cho- chowały się zarysy fortyfikacji w części połu- tycz zachował się dwór w Toporowie. Obie sie- dniowo-zachodniej parku. Ślady wału i fosy dziby ziemiańskie złączył zły los, za sprawą jed- w pobliżu wjazdu wskazują na wcześniejsze nego tragicznego wydarzenia z końca okupacji. założenie obronne, przypuszczalnie z XVII w. Po uroczystości wręczenia w Jeziorach Ostatnimi właścicielami majątku były trzy sztandaru Oddziału Partyzanckiego „Zenona” rodziny. W czasie wojny mieszkała tu Joan- (o czym wcześniej wspominałem), gdy jego na Winnicka (jej mąż zmarł w Warszawie dowódca wraz z Amerykanami został zapro- w 1940 r.) z córką Wandą i synem Andrzejem szony na obiad do dworu Jasińskich w Choty- oraz Maria Zaborowska z synem Władysła- czach, Niemcy zorganizowali obławę. Zginęli wem (Duńkiem) i córką Teresą. Trzeci współ-

Powiat łosicki 37 łącznik przewoził z Siedlec i ze stacji kolejowej w Niemojkach do swego dworu i następnie do OP „Zenona” broń, mundury i tajną korespon- dencję. Uniknął wspomnianej obławy po bitwie w Jeziorach. Później został jednak aresztowany i rozstrzelany w rowie w Chotyczach. Z Toporowem sąsiadowały majątki Falaty- cze i Czeberaki. W obu wzniesiono siedziby właścicieli, przypominające sylwetką Topo- rów. Pomniejszone zostały o jedną część par- terową. W Falatyczach dwór się nie zachował. Oca- lały częściowo budynki gospodarcze i domek gościnny w resztkach parku. Rozproszone obiekty należą do kilku właścicieli. Natomiast w Czeberakach dwór odzyskał dawną świetność. Przez kilka ostatnich lat prywatny właściciel prowadził jego remont i rewaloryzację parku. Szczególnie dużo wy- siłku włożył w utrzymanie trawnika wokół 45 budynku i w parku. W ten sposób uzyskał im- ponujący widok na panoramę pól położonych nieco niżej. Widać je między wiekowymi drze- 45 Dwór w Zabużu wami. To wyjątkowe wrażenie. Dwór nie został ujęty w „Katalogu zabytków sztuki w Polsce”. Jednak w oczywisty sposób, właściciel, Leon Wereszczyński, wyjechał jako siedziba ziemiańska z historyczną prze- w obawie przed aresztowaniem przez Niem- szłością, należy do ważniejszych tego rodza- ców. Był oficerem Wojska Polskiego, a jego ju obiektów w powiecie. Usytuowany jest na żona artystką malarką. wzgórzu. Wiedzie do niego gruntowa droga Do wybuchu wojny piętro dworu nie zostało z szosy, ze skrzyżowania obok nieczynnej już wykończone i nie było zamieszkałe. W 1940 r. szkoły. Zjeżdża się w dół, a kiedy przejedzie majątek Toporów przejęli Niemcy. Składał się się już mostek nad rzeczką, drogą w prawo do wówczas z dworu, parku i 300 ha ziemi. Poło- góry. Po lewej stronie nad strumieniem jest wę dworu zajął zarządca Warzycha. wyjątkowe gniazdo dużego (niezidentyfiko- Współwłaścicielki majątku zajmowały wanego niestety przez autora) ptaka, założone z dziećmi drugą (lewą, patrząc na fasadę) po- w połowie wysokości topoli. łowę dworu. Ich synowie wzięli udział w kon- Dwór zbudowano dla rodziny Bądzyńskich, spiracji Armii Krajowej. Dwór i park pełniły rolę prawdopodobnie w 1913 r. Składa się z parte- punktu kontaktowego, przerzutu broni, ludzi rowego korpusu i piętrowego skrzydła, nada- i zaopatrzenia. jącego budynkowi kształt litery T. Obie czę- Władysław Zaborowski ps. Rymsza służył ści mają dachy dwuspadowe, kryte blachą. w Oddziale Partyzanckim „Zenona”. W dzie- Bądzyńscy byli właścicielami również wspo- ciństwie stracił prawą rękę. Z tego powodu mnianych wcześniej Falatycz. podczas wspomnianej obławy 30 czerwca Oprócz Czeberak w gm. Stara Kornica 1944 r. został śmiertelnie ranny, gdyż jedną znajduje się tylko jeden dwór, w Wólce No- ręką próbował przeładować broń. sowskiej. Obecnie jest remontowany przez Jego cioteczny brat, Andrzej Winnicki, z po- Firmę Budowlaną "Sebud" z Grabianowa wodu astmy nie służył w tym oddziale. Jako koło Siedlec. Planuje się w odbudowanym

38 Tradycja Mazowsza obiekcie zorganizować centrum hotelowo francuskim. Ten wystawny i monumentalny -konferencyjne. styl, wzorowany na późnym renesansie, na Dwór został wzniesiony ok. 1840 r. dla Se- Mazowszu rozwinął się w latach siedemdzie- weryna Wężyka. Potem był przebudowywa- siątych XIX w. ny i przekształcany. Miał zróżnicowaną bryłę Wejście główne zabytku w Hruszniewie po- parterowo-piętrową z toskańskim portykiem przedzone zostało filarowym gankiem, pod- wgłębnym i kolumnową loggią w elewacji trzymującym taras. To rozwiązanie przypo- frontowej. Najlepiej zachowała się elewacja mina architekturę elewacji ogrodowej dworu ogrodowa, zachodnia, z ryzalitem zwieńczo- w Wólce Nosowskiej. nym trójkątnym szczytem. Przed ryzalitem Obiekt jest obecnie własnością prywatną. stoją wciąż filary nieistniejącego już ganku. W znacznej części opuszczony i niszczejący. Tylko ten fragment świadczy o dawnej świet- Zachowane są budynki folwarku i pozosta- ności budynku, nadającej charakter siedzi- łości parku krajobrazowego od strony szosy, bie ziemiańskiej. Prawdę mówiąc, tylko z tej z której do dworu wiodła grobla między dwo- strony ruiny zabytkowego dworu nadają się ma stawami. do uwiecznienia na fotografii. Ciekawe zdję- W prostej linii na południe od Hruszniewa cia możemy jeszcze wykonać w zaniedbanym znajduje się piękny dwór z początku XIX wie- parku krajobrazowym. Ale nie o każdej porze ku, w Huszlewie. Odzyskał dawny blask po roku. Z racji wielkiej ilości chwastów, układ świeżym jeszcze remoncie. Jest od wielu lat alejek grabowych czytelny i rozpoznawalny prywatną własnością. Ale dopiero obecny wła- jest przede wszystkim zimą. Na osi zachod- ściciel otworzył widok na ten klasycystyczny niej rośnie jeszcze szpaler wiekowych lip. obiekt. Teraz jest on doskonale widoczny od Tyle można wyczytać z istniejącego stanu. strony wysoko położonego kościoła, co umoż- Natomiast we wcześniejszych opisach spo- liwia uporządkowany i nasłoneczniony park tyka się informacje, że dwór miał dwie kon- przy dworze w Huszlewie, który do niedawna dygnacje, a dodatkowo część tylną parterową rządził się swobodnie prawami natury. Założe- i wystawkę na osi. Był boniowany na narożach nie dworsko-parkowe oddziela od szosy i bu- i posadowiony na piwnicach sklepionych ko- dynku Urzędu Gminy duży staw. lebkowo. Od frontu elewację na obu kondy- Dwór jest parterowy, o ładnych proporcjach gnacjach zdobiły wgłębne portyki o czterech i wyjątkowo przyjemnej sylwetce. Wejście głów- kolumnach toskańskich. Ganek na filarach ne stanowi portyk z dwiema parami kolumn w elewacji zachodniej był przykryty dachem. toskańskich w wielkim porządku, zwieńczony Z wyżej wymienionych Czeberak najbliżej trójkątnym szczytem z okulusem. Z przeciw- mamy do podobnego obiektu w Hruszniewie, nej strony, w elewacji ogrodowej wyodrębniony zwanego zamiennie pałacem lub dworem. jest na osi z korpusu głównego piętrowy ryzalit, Bez względu na nazewnictwo jest największy również zwieńczony trójkątnym frontonem. w powiecie. Wyjście do ogrodu w parterze ryzalitu rozwią- Początkowo był tu murowany, parterowy zane w formie serliany. Roztacza się stąd wspa- dwór, wzniesiony zapewne w XVIII w. dla niały widok poprzez park i staw na, usytuowa- Kuczyńskich. Zbudowany na piwnicach z ko- ny po przeciwnej stronie szosy, wspomniany lebkowymi sklepieniami, na planie wydłużo- kościół parafialny.W parku znajdują się zabu- nego prostokąta z wystawką na osi. dowania gospodarcze, a w pobliżu wejścia od Przebudowany i powiększony po 1866 r. strony kościoła kapliczka Matki Boskiej. przez rodzinę Broel-Platerów. Na narożach Dwór w Huszlewie stanowił dawniej sie- dodano wówczas cztery piętrowe pawilony, dzibę książęcą. W niedalekiej odległości, kryte charakterystycznymi mansardowymi w południowej części powiatu, znajduje się dachami. Kształt dachów pawilonów, korpusu następny dwór w Kownatach. Zbudowany zo- głównego i środkowego ryzalitu wpisuje bu- stał z drewna w pierwszej połowie XIX w. dla dynek w nurt architektury zwany kostiumem rodziny Rytlów, w konstrukcji zrębowej i otyn-

Powiat łosicki 39 kowany. Ma dach naczółkowy oraz wystawkę ne są resztki parku ze świerkowym starodrze- od frontu, ujętą dwoma słupami i zwieńczoną wem, a po przeciwnej stronie drogi zabudowa- trójkątnym szczytem. nia folwarczne. Od XVI do XVIII w. jedna część majątku W podobnej sytuacji jest dwór w Mężeninie Kownaty należała do Radziwiłłów, druga do (również własność prywatna) na północnym Kownackich. W 1783 r. fragmentem dóbr, skraju powiatu, nad samym Bugiem. Pod- dotąd radziwiłłowskim, władali ojcowie fran- dany został niedawno jedynie częściowemu ciszkanie. Następnie część majątku należała remontowi. Obiekt ma niecodzienny kształt. w XIX w. do Rytlów, a od początku XX w. do Korpus główny, piętrowy z drewnianą nad- końca jego istnienia do Zaborowskich. W la- budówką, przykryty jest dachem pulpitowym, tach dwudziestych XX w. współwłaścicielami niespotykanym w architekturze podlaskich majątku byli: Stanisław Winnicki (241 ha) siedzib ziemiańskich. Ma parterowe aneksy i Janina Zaborowska (246 ha). po obu stronach. Ozdobę fasady stanowi ry- Dwór odbudowany w latach osiemdziesią- zalit z arkadowym wejściem na parterze. Na tych XX w., wysiłkiem i kosztem całej rodziny piętrze ryzalitu powtórzono arkadowy rytm prywatnego właściciela, spłonął w 2012 r. wraz loggii. z gromadzonymi w nim pamiątkami rodzin- Nie tylko kształt tego budynku jest niezwy- nymi. Czy właściciel nie stracił serca do tego kły. Niemniej unikatowa jest jego historia. obiektu? Mam nadzieję, że nie. Podobno inspiracja zakupu dworu i parku Nie był to przecież pierwszy pożar. Prawie w Mężeninie wyszła od samego Marszałka Jó- rok wcześniej, 3 grudnia 2011 r. ogień strawił zefa Piłsudskiego. Zaczęło się w 1924 r., gdy stodołę, w której właściciel urządził prywatne dwór został wydzierżawiony na kolonie letnie Małe Muzeum Stomatologiczne. Przez wiele dla członków Polskiego Towarzystwa Teozo- lat kolekcjonowane zabytkowe przedmioty ficznego. Otóż z Aleksandrą Piłsudską działała w ciągu kilku godzin uległy całkowitemu za- w Towarzystwie Popierania Kolonii Letnich przepaszczeniu. i w kooperatywie budowlanej „Nasz Dom” Z Kownat najbliżej mamy do dworu we wsi Maria Podwysocka (bliska współpracownica Dziadkowskie-Folwark, w tej samej gminie Janusza Korczaka). Marszałkowa przekazała Huszlew. Tutejszy dwór został wzniesiony jej znaczną sumę pieniędzy, którą rozdzie- z drewna w 1921 r. dla Zygmunta Chrzanow- lono wśród teozofów. A ci utworzyli Spół- skiego, na nową siedzibę po spaleniu się pa- dzielnię Kultury Rolnej i Kolonii Letnich, łacu w 1915 r. Parterowy, z wystawką na osi, przemianowaną wkrótce na Towarzystwo o klasycznych proporcjach z początku XIX w. Miłośników Uroczyska „Mężenin” (spotyka Dziadkowskie w XVI w. były częścią dóbr się także nazwę Spółdzielnia Przyjaciół Uro- Woźniki. W XVII w. stanowiły własność czyska Mężenin). Mleczków, od 1730 r. książąt Woronieckich, Spółdzielnią zarządzała, i na co dzień go- od 2 połowy XIX w. rodziny Chrzanowskich. spodarzyła w majątku, Halina Krzyżanowska, W czasie II wojny światowej właścicielka Wielki Kanclerz Zgromadzenia Narodowego majątku Barbara Chrzanowska-Dobrogojska Zakonu „Prawo Człowieka”. Natomiast duszę ps. Barnaba wraz z córką Zofią prowadziła wszelkich poczynań stanowili – pisarka Wan- we dworze punkt opatrunkowy i sanitarny da Dynowska i gen. Michał Tokarzewski-Ka- dla Oddziału Partyzanckiego „Zenona”. Obie raszewicz. Prowadzili pogadanki i dyskusje panie zaopatrywały oddział w żywność i urzą- na tematy ezoteryczne, jak również społeczne dziły w domu konspiracyjny szpital, w którym i polityczne. W większości zajęć mogły uczest- ranni przechodzili operacje i przebywali na re- niczyć także osoby, które przyjechały tylko na konwalescencji. letni wypoczynek. Obecnie dwór w Dziadkowskich znajduje Zakupiono dwór z parkiem i częścią gruntu się w rękach prywatnych. Jest opuszczony, wy- (ok. 50 ha). Parterową siedzibę odnowiono, maga prac ratunkowych i remontu. Zachowa- a w latach 1933-1936 dobudowano piętro. Na

40 Tradycja Mazowsza parterze urządzono dużą salę z przeznacze- Wędrując z nurtem Bugu na wschód, prze- niem na zebrania. Prawdopodobnie w jednym mieścimy się z Mężenina do Klimczyc. Był z pomieszczeń piętra odbywały się nabożeństwa tu niegdyś drewniany dwór, który został ro- wyznawców kościoła liberalnokatolickiego. zebrany w 1942 r. Z dawnego zespołu kilku W parku wzniesiono pawilony z pokojami obiektów pozostała tylko murowana oficyna gościnnymi dla letników i chatki trzcinowe dla zwana Kasztelem. Wzniesiono ją około 1840 r. teozofów. W lasku olchowym od strony Bugu dla Podczaskich w modnym wówczas stylu urządzono „święty gaj” teozofów. Po pewnym neogotyckim. Charakterem budowli starano czasie szałasy przebudowano w trwalszej tech- się dowieść wielowiekowej historii rodu. Się- nologii, ze słomy moczonej w glinie. gano do czasów średniowiecza i osadnictwa Murowany dwór nie miał żadnych ozdob- rycerskiego. Kasztel, w zamyśle fundatorów, nych elementów architektonicznych. Wcho- miał świadczyć o tradycji rycerskiej rodu. Bu- dziło się do niego po kilku stopniach szerokich dynek ten pełnił pierwotnie funkcję oranżerii. schodów przez trzy arkady. Budynek, łagodnie Doskonale widoczny jest z szosy. rzecz ujmując, nie zyskał na urodzie przez do- Podróżując dalej szlakiem nadbużańskim, budowanie piętra z deskowaniem w fasadzie. dotrzemy przez Kózki, Bużkę i Mierzwice do Nieco więcej informacji o bywalcach Męże- Zabuża. Tutaj na skarpie nadbużańskiej jest nina znajdzie czytelnik w rozdziale „Teozofo- dwór najpiękniej usytuowany w tej części wie na Podlasiu”. Polski, nie tylko w powiecie. Remontowany

46 Wnętrze dworu w Kownatach przed pożarem

Powiat łosicki 41 przez poprzedniego prywatnego właściciela, Ostatnia siedziba ziemiańska w powiecie został zakupiony na przetargu przez obecnego to Rusków. Dawny pałac Bądzyńskich, a po- przedsiębiorcę i udostępniony jest wszystkim, tem Humnickich mieści obecnie szkołę. Po pragnącym spędzić tu weekend, zorganizować wielu remontach utracił część cech stylowych. uroczystość rodzinną, konferencję lub zadbać Ozdobą fasady jest czterokolumnowy por- o własne zdrowie i urodę. Z tarasu rozciąga tyk w wielkim porządku oraz płytki, piętro- się przepiękny widok na rzekę Bug i dalej na wy ryzalit w elewacji ogrodowej, zwieńczony Mielnik w sąsiednim województwie podla- trójkątnym naczółkiem. Rytm okien nadaje skim. Można do tego miasteczka przepłynąć budynkowi nieco surowy charakter, który jego promem, z przystani nieopodal dworu. Pole- twórców zapewne by zaskoczył. To już ostat- cam przespacerowanie się do przeprawy daw- nia siedziba ziemiańska z łosickiego szlaku. ną drogą obok szpaleru wiekowych świerków Stąd już blisko do Łysowa, Dąbrowy, Korczewa do miejsca, w którym z wody wystają jeszcze i innych równie ciekawych dworów i pałaców pale nieistniejącego drewnianego mostu. sąsiedniego, siedleckiego powiatu. Przypuszcza się, że dwór został wzniesiony Nie wszystkie siedziby ziemiańskie oca- w 2 połowie XIX w. przez Ludogowskiego jako lały do naszych czasów. Niegdyś niemalże parterowy. Na początku XX w. powiększono go w każdej wsi istniał dwór lub siedziba zarząd- o piętrowe skrzydło. Dobudowano do niego ta- cy jakiegoś folwarku. Zostały po nich resztki ras wsparty na dwóch filarach. W ten sposób zdewastowanych parków, fundamenty czy tyl- uzyskano oryginalny podjazd do budynku. ko wspomnienia w pamięci krewnych. W Ko- Do sprzedaży pierwszemu prywatnemu wła- bylanach na przykład pozostały tylko resztki ścicielowi dwór w Zabużu należał do Lasów parku, w którym wzniesiono szkołę. Państwowych, do Nadleśnictwa Sarnaki, któ- Takim tragicznym przykładem jest dworek re mieści się również w zabytkowym dworze. Zaborowskich z Zaborowa (obecnie miejsco- Dawna siedziba Podczaskich, wzniesiona wość w powiecie siedleckim między Dąbro- w 1830 r. w Sarnakach, jest doskonale utrzy- wą i Ruskowem). Majątek powstał na grun- mana. Ozdobą fasady jest czterokolumnowy tach zakupionych w 1908 r. od Humnickich portyk, zwieńczony schodkowym szczytem. z Ruskowa przez Stanisława Zaborowskiego, Z tarasu w elewacji ogrodowej rozciąga się ma- urodzonego w Sarnakach w 1874 r. W czasie lowniczy widok na ogród i ścieżkę dydaktycz- wojny dom był centrum działalności kon- ną, staw i zbiornik retencyjny z wysepką, na spiracyjnej. Tragedia rodzinna rozegrała się którą wchodzi się drewnianym mostkiem. w tym miejscu 8 lipca 1944 r., czyli pod koniec W sąsiedniej gminie Platerów, na trasie Sar- II wojny światowej. W wyniku nieszczęśliwe- naki – Łosice znajduje się dwór w Puczycach go przypadku, syna właściciela majątku, An- doskonale widoczny z tej szosy. Jest własnością toniego Ferdynanda Zaborowskiego, Niemcy prywatną. Wcześniej był w gestii służby zdro- rozstrzelali na oczach rodziny. Zginęło tego wia z Łosic. Mieściła się tutaj Izba Porodowa. dnia także sześć innych osób. Przyszedł w niej na świat brat autora tej książki. Po wojnie właściciel starał się, by władza lu- O neobarokowym charakterze dworu świadczy dowa uznała gospodarstwo za wzorowo prowa- akcent wieńczący piętrowe skrzydło, dobudowa- dzone i pozostawiła je w całości. Bez rezulta- ne na początku XX w. do XIX-wiecznego partero- tu. Majątek rozparcelowano. Rodzina została wego korpusu głównego. Przed pierwotną fasadę zmuszona do opuszczenia domu. Na zawsze. dworu dobudowano wieloboczny ryzalit, zwień- Po majątku zostały tylko ruiny zabudowań czony falistym szczytem z półwolutami i iglicą. gospodarczych i czerwony klon kanadyjski, Dwór stoi przy skrzyżowaniu z drogą wio- ostatnie drzewo z dworskiego ogrodu. Rośli- dącą do Ruskowa. Jadąc do tej miejscowości na wyróżniająca się oryginalnym listowiem. miniemy po drodze drewniany dworek z gan- A groby rodzinne zostały rozproszone na kiem, siedzibę dawnych właścicieli majątku cmentarzach parafialnych w Niemojkach, Patków Ruski. Huszlewie, Górkach i Sarnakach.

42 Tradycja Mazowsza Kres dworów w powiecie jako siedzib zie- nowskiej. Tu budynki gospodarcze były za- miańskich nastąpił wraz z realizacją po woj- dbane i pełne inwentarza. Właścicielka, mimo nie reformy rolnej i parcelacji majątków, czyli rodzinnej tragedii (mąż zginął w czasie wojny, nadawania gruntów za darmo. syn – w powstaniu warszawskim – także), zna- Ówczesny powiat siedlecki, w skład którego lazła siłę, by nadal prowadzić gospodarstwo wchodził teren obecnego powiatu łosickiego, wzorowo, mając przy tym świadomość jego był jednym z pierwszych w kraju, w którym re- rychłej utraty. Widziała bowiem, co się wo- formę rolną zakończono już w grudniu 1944 r. kół dzieje – gwarancji, które dawał dekret, nie 27 października 20 brygad przejęło i podzieliło przestrzegano. wszystkie folwarki w powiecie. Majątki w Ło- Drugą wojnę światową w dobrym stanie sickiem parcelował Powiatowy Urząd Ziem- przetrwały jedynie świątynie. Dwory, które ski w Siedlcach. Jego kierownikiem był inż. ocalały, zostały ograbione z archiwów rodo- Jan Haratym, zwany tradycyjnie komisarzem wych, przedmiotów muzealnych, mebli, ob- ziemskim. Jego zastępcą został mianowany razów, rzeźb, zabytkowej broni i wszelkich 4 października 1944 r. Stanisław Jaszczuk przedmiotów wyposażenia. Zostawały zwykle (ur. w 1913 r. w Nowych Łepkach). Wspomi- tylko mury. nał on, że Wojewódzki Urząd Ziemski zgo- dził się na wyłączenie spod parcelacji 200 ha z majątku Hruszniew do produkcji nasien- nej, a Powiatowy Urząd Ziemski praktycznie utrzymywał się z funkcjonowania Hruszniewa i Seroczyna w obecnym powiecie siedleckim. Przejmowane gospodarstwa były w marnym stanie, po zniszczeniach wojennych i powojennych dewastacjach. Administratorzy PUZ opuszczali resztówki, gdyż nie mogli się z nich utrzymać. Seroczyn i Hruszniew przynosiły dochody, funkcjonowały w nich bowiem uru- chomione po wojnie gorzelnie. Parcelacja okazała się przede wszystkim tra- gedią dla średniej wielkości majątków, które były prowadzone przez rodziny w nich miesz- kające. Dekret PKWN zapewniał im niety- kalność mieszkań, gwarantował zatrzymanie 5 ha gruntu na utrzymanie lub dożywotnią rentę. Ale to była tylko teoria. Powszechną praktyką było, że przejmowano całe majątki i ustanawiano na nich administratorów. Jeden z nich, Antoni Szewczyk z Wiśniewa, który zo- stał ustanowiony przez PUZ administratorem Ruskowa, zginął w niewyjaśnionych okolicz- nościach. Zdarzało się, że aktywiści partyjni 47 ginęli z rąk żołnierzy powojennej konspiracji. Ostatnim majątkiem w powiecie, przej- 47 Stanisław Zaborowski z synem Antonim, mowanym przez Stanisława Jaszczuka, były rozstrzelanym przez Niemców w 1944 r. Dziadkowskie, należące do Barbary Chrza-

Powiat łosicki 43 Ciekawostki, tajemnice i sensacje

Podróże Stefana Żeromskiego cyny z Kopciów była Aniela Rzążewska, córka Rozalii z Dzięciołowskich i Jakuba Dobrzyń- po powiecie skiego, właścicieli Łysowa. Dzięki koneksjom rodzinnym i kontaktom towarzyskim, Żerom- Debiut literacki patrona Szkoły Podstawo- ski dowiedział się o wolnej posadzie guwernera wej w Niemojkach, Stefana Żeromskiego, u nich. Uczył od 2 grudnia 1889 do 17 sierpnia przypadł na okres poprzedzający jego przyjazd 1890 r. młodego Adama, syna Anieli i Adama na Podlasie i pobyt w Łysowie, leżącym obec- Rzążewskich. nie w sąsiednim powiecie siedleckim. Zapew- Znane są romanse pisarza z dwiema kobie- ne nigdy by tu nie trafił z Kielecczyzny, gdyby tami (siostrami) na Podlasiu. Pierwszą zafa- nie koneksje rodzinne. scynował się Anielą Rzążewską, matką swego Brat dziadka ze strony matki Stefana Że- ucznia i wówczas wdową. Nowy obiekt wes- romskiego, Franciszek Katerla, był oficerem tchnień to jej siostra, Natalia Faytt, żona dra wojsk polskich Księstwa Warszawskiego. Brał Michała Faytta, właściciela majątku w Patko- udział w kampanii napoleońskiej przeciw Rosji wie Ruskim. Romansował także z guwernan- w 1812 r. i walczył w powstaniu listopadowym: tką z tego majątku, Stanisławą Lewinsson. pod Grochowem, Wawrem, Dębem Wielkiem Romans z Natalią Faytt zaowocował opisa- i Ostrołęką. Przyjaźnił się z Aleksandrem mi dworu i ogrodu w Patkowie Ruskim oraz Kuczyńskim. Dzięki temu poznał jego siostrę lasu Rogacz i jego otoczenia. Było to miejsce Józefę Kuczyńską, z którą ożenił się po 1830 r. oczekiwań pisarza na intymne spotkania. Opi- Żona wniosła Franciszkowi Katerli w wianie fol- sy Patkowa i okolicy zajmują więcej miejsca wark Woźniki, należący do dóbr Korczew. Fran- niż Łysowa, w którym zamieszkał i pracował. ciszek Katerla zmarł w 1867 r. i został pochowa- W jego „Dziennikach” pojawia się również ny na cmentarzu parafialnym w Niemojkach. właściciel sąsiedniego majątku, Adolf Kopeć Stefan Żeromski wspomniał w „Dzienni- z Patkowa-Prusów. kach” o jednej ze swych podróży po powiecie. Motywy i postacie z powiatu łosickiego zary- Jadąc 13 lipca 1890 r. z Łysowa do Falatycz, sowane w „Dziennikach”, zostały później roz- zwrócił uwagę na Woźniki, należące wcześniej winięte przez pisarza w odrębnych utworach do jego krewnego. Później stworzył opowiada- literackich. W opowiadaniu z 1892 r. „Oko za nie „Róża”, które podpisał pseudonimem Józef oko” scenerią akcji są realia z Patkowa Ruskie- Katerla. Na cześć swego rodzonego dziadka, go. Zaś pierwowzorami bohaterów są miesz- tak się nazywającego i pieczętującego herbem kańcy dworu z tego majątku. Patków występu- Poraj (Róża). je tutaj pod nazwą Trebizondów Wielki. Wspominając tę samą podróż do Falatycz, W lesie Rogacz między Łysowem i Patko- wymienia też prawosławną wieś Czuchleby. wem pisarz umieścił jeden z epizodów „Przed- Możemy z tego wnioskować, że pisarz tego wiośnia” z 1924 r. To miejsce, według opisu: dnia przebył trasę: Łysów – Niemojki – Dzię- „Tu łączka, tam dwór, tu droga”, do tej pory cioły – Woźniki – Czuchleby – Falatycze. istnieje. To tutaj Cezary Baryka uratował Niedaleko Woźnik znajdował się majątek z opresji Hipolita Wielosławskiego. Patków-Prusy, gniazdo rodowe Kopciów. Z tej Las Rogacz oddzielała od dworu w Patkowie rodziny wywodziła się Lucyna Żółkowska. Ruskim tylko łąka. Miejsca spotkań z Natalią W jej domu w Kielcach częstym gościem był zostały w „Dziennikach” tak dokładnie opi- Stefan Żeromski. Przyjaciółką i kuzynką Lu- sane, że jeszcze obecnie mogą służyć za prze-

44 Tradycja Mazowsza wodnik po okolicy. Po dworze już nie ma śla- Ten hrabiowski pogrzeb opisany jest również du. Świadectwem istnienia parku jest szpaler na początkowych kartach powieści „Ziemia wiekowych lip. w jarzmie” Wandy Wasilewskiej. Tutaj Wło- W twórczości Stefana Żeromskiego znaj- dzimierz Humnicki został ukazany pod posta- dziemy więcej nawiązań do miejsc i ludzi cią Ostrzeńskiego, syna właściciela majątku z czasów jego pobytu w powiecie łosickim. Ostrzeń, czyli Ruskowa w powiecie łosickim. Takich jak: ksiądz K. z Niemojek, bohaterski Faktem jest, że uczestnik wojny polsko-bol- ksiądz Szpryngier z Górek, Franek Bryniuk szewickiej Włodzimierz Humnicki, który i unita Leoniuk. otrzymał od rodziców majątek Łysów (obecnie Nigdy wcześniej ani później ta okolica nie powiat siedlecki), zakochał się w pokojówce. została opisana przez twórcę tej miary i talen- Jako że związek taki byłby potępianym przez tu, co Stefan Żeromski. środowisko mezaliansem, popełnił samobój- stwo. Zmarł 11 stycznia 1926 r. i spoczął na Śmierć i literatura cmentarzu parafialnym w Ruskowie. Autorka powieści napisała ją podczas waka- Oprócz twórczości Stefana Żeromskiego, cji letnich w Mężeninie, gdzie bywała z matką echa wydarzeń z tej ziemi możemy spotkać Wandą z Zieleniewskich Wasilewską i drugim u innych twórców. Nieszczęśliwą miłość mężem Marianem Bogatką. Włodzimierza, syna właściciela Ruskowa hr. Śmierć Włodzimierza Humnickiego często Ignacego Humnickiego, rozpoznajemy w po- kojarzona jest z wyrokiem wykonanym za staci głównego bohatera „Trędowatej” Heleny zdradę, czyli działalność szpiegowską na rzecz Mniszkówny. ZSRR. Chodzi tutaj jednak o innego uczest- nika wojny polsko-bolszewickiej (oficera 18 Pułku Artylerii Ciężkiej), mającego iden- tyczne nazwisko i inicjał imienia. Według ustaleń dra Zbigniewa Florysiaka, na podstawie dokumentacji zachowanej w Central- nym Archiwum Wojskowym, był to Win- centy Humnicki, urodzony 30 marca 1897 r. w Golędzinie (powiat radomski). Ten oficer do 1 lutego 1930 r. służył w 9 Pułku Artylerii Cięż- kiej w Siedlcach. Następnie od 1 maja 1930 r. był oficerem sądowym w Wojskowym Sądzie Rejonowym w Siedlcach. Na podstawie wyroku L. 288/31 Wojskowego Sądu Okręgowego Nr IX został 3 września 1931 r. wydalony z korpusu oficerów i rozstrzelany. Nie mniej sensacyjny był życiorys młodsze- go brata Włodzimierza Humnickiego, Stefana. Ten ożenił się z Zofią księżną Lubomirską. Wybranka nie była panną. Wyszła za młode- go Humnickiego, po wygranym pojedynku na szable z jej mężem. O nią!

48 Cuda Marysi Jaroszuk

48 Grób Włodzimierza Humnickiego na cmentarzu Latem 1889 r. na polach między Kornicą parafialnym w Ruskowie i Wólką Nosowską, w miejscu zwanym Ług Śródpolny, około dziesięcioletniej wówczas

Powiat łosicki 45 Marysi Jaroszuk objawiła się Matka Boża. była różnica między nowym i starym kalenda- Świadkami objawienia, w formie widocznej rzem. Od początku świąt katolickich do końca z daleka jasności, byli mieszkańcy Kornicy, prawosławnych mogli odwiedzić dużo miej- Rudki i Wólki Nosowskiej. Matka Boża prze- scowości. kazała słowa pocieszenia i nadziei: „Gdzie było krwi przelanie, tam kościół stanie!” Ruch lewostronny Mieszkańcy okolicznych wsi zbudowali w miejscu objawienia ołtarz, przy którym mod- Ruch lewostronny obowiązywał w powiecie lili się, mimo przepędzania ich przez Rosjan. przez 14 lat, a nawet dłużej. Od III rozbioru Maria Jaroszuk później przepowiedziała Polski w 1795 r. do roku 1813. Od momentu, wojnę w 1939 r. Prorokowała, że mimo tej gdy opisywany obszar znalazł się pod panowa- wojny Polska odzyska wolność, ale czeka ją niem Austrii. wiele cierpień. Przepowiedziała też, że w przy- W Austro-Węgrzech obowiązywał ruch szłości papieżem zostanie Polak. Była córką lewostronny aż do rozpadu monarchii. Do wyznawcy religii prawosławnej, który pod jej dzisiaj pozostał w Austrii w komunikacji ko- wpływem przeszedł na katolicyzm. Zmarła lejowej. W Polsce, w zaborze austriackim, 17 grudnia 1935 r. w wieku około 61 lat. stosowano go do odzyskania niepodległości W chwili jej śmierci słyszano nieziemski głos w 1918 r., a krakowskie tramwaje jeździły le- trąb i po chwili piękny śpiew niewidzialnego wym torem nawet do 1925 r. chóru. Mimo zimowej pory dzień jej pogrzebu był jasny i ciepły, jakby zapowiadał wiosnę. Bohaterowie Stadionu Narodowego

Kiedyś szopki w powiecie nie było! W grudniu 2011 r. oddano do użytku Sta- dion Narodowy w Warszawie, posiada on 4 Niegdyś w Polsce, na Rusi i Litwie szeroko (najwyższą) kategorię klasyfikacji UEFA. był rozpowszechniony zwyczaj przedstawia- Na 16 października 2012 r. zaplanowano nia Narodzenia Pańskiego za pomocą teatru mecz Polska – Anglia, w ramach Eliminacji marionetek. Na Podlasiu znany jest pod na- Mistrzostw Świata 2014. Piłkarze nie wybiegli zwą szopki lub jasełek. jednak na murawę z powodu ulewnego desz- Do powiatu łosickiego szopka trafiła dzięki czu. Stadion ma, co prawda, nasuwany dach, jednemu z ojców paulinów z Leśnej Podlaskiej ale nie można go było zamknąć, bowiem... pa- (powiat bialski), który ją przywiózł w podarun- dał deszcz. Zanim poinformowano kibiców, że ku księdzu unickiemu Gabrielowi Hanytkie- mecz odbędzie się następnego dnia, na trawę wiczowi z Kornicy. Były to bogato wystrojone zalaną wodą wbiegli dwaj miłośnicy futbolu figurki Dzieciątka Jezus, Józefa z Marią, pa- z Łosic: Adam Dziewulak i Mariusz Wawry- stuszków oraz dwojga bydląt. W czasie świąt niuk. Efektownymi ślizgami rozładowali na- Bożego Narodzenia stawiano szopkę na oł- piętą atmosferę i rozbawili miliony widzów tarzu cerkwi unickiej i pokazywano ją wier- przed telewizorami. Zyskali sympatię inter- nym. Zwyczaj ten kontynuował syn zmarłego nautów, którzy wpadli na pomysł nazwania w 1857 r. księdza, Cyprian, konsekwentny nowego ronda w ich rodzinnym mieście mia- obrońca Unii. nem Ronda Bohaterów Stadionu Narodowego. Szopkarze korniccy mogli uzbierać niezłą Inicjatywa jednak nie wypaliła. Rada Miasta sumę pieniędzy nie tylko dlatego, że wędro- i Gminy Łosice postanowiła, że rondu będzie wali także do dość odległych miejscowości, patronował Święty Jan Paweł II. np. Konstantynowa i Łosic. Pomyślna dla nich

46 Tradycja Mazowsza Notatnik biograficzny (sylwetki osób sławnych, wyjątkowych i zasłużonych)

Tomasz Walerian Aleksandrowicz (vel Ale- kilka lat. Uważana przez współczesnych sobie xandrowicz) o przydomku Witold, starosta za osobę dowcipną, o wysokiej kulturze oso- łosicki. Wykupił starostwo w 1777 r. od Józe- bistej, ciekawej umysłowości i zdecydowanym fa Miączyńskiego. Od 1792 był właścicielem charakterze. Mimo uwikłania w rodzinne pro- dóbr Konstantynów. W XVIII w. był znanym cesy majątkowe, w odległych od siebie miej- dyplomatą i dostojnikiem dworu królewskiego. scowościach w województwach: nowogródz- W 1764 r. posłował do Stambułu jako zaufany kim, podlaskim, brzeskim i krakowskim, zna- dyplomata królewski. W 1775 r. król Stanisław lazła czas na twórczość literacką. W 1789 r. August nadał mu kasztelanię wiską i uczynił wydała drukiem traktat „O edukacji fizycznej marszałkiem dworu. Przez 20 lat pełnienia tej i moralnej płci żeńskiej”. Zajmowała się pa- funkcji Aleksandrowicz troszczył się o zaopa- miętnikarstwem, wyrażającym jej tempera- trzenie stołu królewskiego, celebrę dworskich ment i żywość umysłu. Szczególnie znany jest przyjęć, pilnował porządku obrad w Izbie Sena- jej „Żurnal podróży do Wilna z roku 1786”. torskiej, dowodził gwardią koronną strzegącą W spuściźnie literackiej zostawiła także wier- bezpieczeństwa monarchy i porządku w Izbie sze, m.in. psalm w wersji poetyckiej. Sejmowej. Sprawował też najwyższą władzę sądową w miejscu pobytu króla, odpowiadał za Władysław Czarkowski (1831 Miodusy etykietę dworską, witał obce poselstwa przed Dworskie, powiat siemiatycki – 1863 Siedl- salą audiencyjną lub senatorską i doprowadzał ce), syn Józefa i Katarzyny z d. Kobylińskiej. je do stopni tronu. W 1779 r. król uczynił go do- Pochodził ze zubożałej szlachty zaściankowej, datkowo kasztelanem, a w 1789 wojewodą pod- pieczętował się herbem Abdank. Ukończył laskim. Podpisywał konfederacje przy Majesta- studia medyczne na Uniwersytecie w Kijowie. cie w 1776 i 1788 r. Za przykładem króla apro- W 1857 r. otrzymał akt nominacyjny na leka- bował Konstytucję 3 Maja. Po ostatnim Sejmie rza okręgowego w Łosicach i rozpoczął prak- Grodzieńskim przyjął dowództwo w Departa- tykę lekarską. Przez Komitet Centralny „czer- mencie Wojskowym. Zarządzał Radą i Komisją wonych” został mianowany naczelnikiem Wojskową ówczesnej Rzeczypospolitej. Zmarł powstańczym okręgu łosickiego, wchodzącego 29 września 1794 r. Jego dobra przeszły w spad- w skład powiatu bialskiego. W powstaniu uży- ku na syna Stanisława Aleksandrowicza (1781- wał ps. „Czajka” i „Pióro”. Po wybuchu powsta- 1826), posła na Sejm Księstwa Warszawskiego nia zdobył, 23 stycznia 1863 r., skład broni oraz starosty łosickiego i mierzwickiego. Także w Łosicach. Brał udział w bitwach – 7 lutego budowniczego klasycystycznego dworu w Kon- pod Siemiatyczami, 20 marca pod Międzyle- stantynowie. siem i 3 kwietnia pod Mingosami. Następnie mianowany przez Rząd Narodowy cywilnym Ludwika z Gintowt-Dziewałtowskich By- naczelnikiem powiatu bialskiego. Aresztowa- szewska, córka miecznika bełskiego Antonie- ny podczas przewożenia do Warszawy waż- go Gintowta. Urodziła się ok. 1758 r. Szambe- nych dokumentów. Rozstrzelany 29 lipca lanowa ostatniego króla polskiego i wielkiego 1863 r. księcia litewskiego Stanisława Augusta Po- niatowskiego. Poprzez małżeństwo w 1774 r. Mikołaj Janczuk (1859 Kornica – 1921 Mo- z gen. Józefem Byszewskim (1733-1792) sta- skwa), syn starosty cerkwi unickiej, obrońcy ła się właścicielką wsi Mierzwina (obecnie Unii, więzionego za wiarę w Brześciu Litew- Mierzwice), w której z mężem przebywała skim. Określał siebie jako Małorusa z Pod-

Powiat łosicki 47 lasia. Uczył się w gimnazjum w Białej Podla- Strzepcz na Pomorzu. Święcenia kapłańskie skiej od 1871 r. Otrzymał w nim stypendium otrzymał w 1776 r. w katedrze włocławskiej. rządowe. Naukę na tym poziomie dokończył Jako administrator diecezji włocławskiej, w gimnazjum w Moskwie. Pisemną pracę na otrzymał w 1818 r. od cara Rosji i króla Kró- egzaminie dojrzałości oceniono najwyżej, na- lestwa Polskiego Aleksandra I nominację na pisał ją w 1880 r. na piątkę z plusem. W tym stanowisko biskupa powołanej w tym samym samym roku rozpoczął studia na Wydziale roku diecezji janowskiej, czyli podlaskiej. Filologicznym Uniwersytetu Moskiewskie- Oficjalną nominację papieską na ordynariat go. Oprócz języków słowiańskich uczył się podlaski otrzymał bp Feliks Lewiński na mocy także włoskiego, hiszpańskiego, angielskiego bulli papieża Piusa VII z 1819 r. Uroczysty in- i hebrajskiego. Od 1884 r. pracował bez wy- gres do katedry janowskiej i objęcie diecezji nagrodzenia w Katedrze Języka Rosyjskiego nastąpiły 9 września 1819 r. Jako ordynariusz i Literatury Uniwersytetu Moskiewskiego, podlaski został w tym samym roku senatorem następnie w 1885 r. został stypendystą Mini- Królestwa Polskiego. Biskup Feliks Lewiński sterstwa Oświecenia Publicznego. W 1887 r. starał się o odzyskanie zamku biskupów łuc- został powołany na sekretarza Oddziału Et- kich w Janowie Podlaskim, przejętego przez nograficznego Cesarskiego Stowarzyszenia urzędników Stadniny Koni po śmierci bpa Miłośników Przyrodoznawstwa, Antropologii Adama Naruszewicza, który był niegdyś bi- i Etnografii, po publikacji wyników badań skupem łuckim. Zabiegi nie odniosły skutku, o pieśniach weselnych z Kornicy, w której więc w 1821 r. kupił od hr. Ledóchowskiego zwrócił uwagę na istnienie w nich motywów majątek Zakrze w powiecie łosickim. Stąd polskich i ukraińskich. Od 1892 r. pracował dojeżdżał do stolicy diecezji tylko w święta w charakterze bibliotekarza. W 1897 r. został i w inne dni w celu rozstrzygania w Kurii Die- powołany na stanowisko kustosza Muzeum cezjalnej ważniejszych spraw. Zmarł 5 kwiet- Etnograficznego Daszkowa w Moskwie. Zbiory nia 1825 r. w miejscowości Święte diecezji tej placówki wzbogacił o oryginalne przedmio- kujawskiej. Jego ciało złożono w katedrze wło- ty etnograficzne z Kornicy i innych miejsco- cławskiej, a serce przewieziono do kolegiaty wości Podlasia. Pisał we wszystkich językach w Janowie Podlaskim i pochowano w prawej wschodniosłowiańskich, a także polskim, ścianie prezbiterium. francuskim i w ukraińskiej gwarze podlaskiej proweniencji kornickiej (poezja liryczna i oko- Władysław Łukasiuk licznościowa, nowele, utwory dramatyczne). (1906 Tokary – 1949 Jego sztuki wystawiano w Rosji, na Ukrainie Czaje Wólka), urodził i w Galicji (Lwów, Kraków). Wyróżnia się jego się w obecnym powie- dorobek slawistyczny, a także muzykologiczny cie siedleckim, ale całe w zakresie etnografii, folklorystyki, antropo- dorosłe życie związał logii, literaturoznawstwa, wniesiony do nauki z powiatem łosickim. ukraińskiej, białoruskiej i rosyjskiej. Zawsze Służbę czynną odbył jednak pamiętał o swym ukochanym Podla- w 3 Pułku Strzelców siu. Dawał temu wyraz w pracach naukowych, Konnych im. Hetma- korespondencji prywatnej i własnej twórczości na Polnego Koronnego Stefana Czarnieckiego literackiej, do której wprowadzał wątki, moty- w Wołkowysku. Jego karierę wojskową prze- wy i folklor z rodzinnych stron. Spoczywa na rwał wypadek podczas ujeżdżania narowistego cmentarzu Nowodiewiczym w Moskwie. konia. W 1933 r. osiadł we wsi Mężenin. Zało- żył tu sklep i pracował w wywiadzie na zlece- Bp Feliks Łukasz Lewiński, pierwszy główny nie starostwa. Jego zadaniem była obserwacja pasterz diecezji janowskiej, czyli podlaskiej. działalności we dworze Polskiego Towarzy- Potomek szlachty herbu Brochwicz urodził stwa Teozoficznego. Tuż przed wojną i na jej się 24 października 1751 r. w Lewinie parafii początku był zastępcą wójta gminy Sarnaki.

48 Tradycja Mazowsza W 1941 r. wstąpił do ZWZ i przyjął ps. Młot, tajne nauczanie i dzia- następnie należał do AK. Zorganizował druży- łał w konspiracji. Od nę, sprawnie działającą w dziedzinie wyszu- zimy 1939 r. należał do kiwania i przechwytywania elementów wybu- podziemnej organiza- chających nad Bugiem rakiet V-2. Był współ- cji Orzeł Biały, następ- założycielem powołanej na początku 1944 r. nie do Armii Krajowej. Powszechnej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej W jego mieszkaniu był „Solidarność” w Mężeninie i jej przewodni- punkt rozdziału bibuły czącym. Przyjął aliancki zrzut w nocy 9/10 konspiracyjnej na Gór- sierpnia 1944 r. już na terenie wyzwolonym ki, Kornicę i Sarnaki. spod okupacji niemieckiej. Od 18 październi- Zagrożony aresztowaniem przez Niemców, ka 1946 r. był dowódcą VI Brygady Wileńskiej. wstąpił w końcu stycznia 1944 r. do OP „Ze- Zginął z ręki podwładnego. Miejsce jego po- nona”. Pełnił w nim funkcję kwatermistrza. chówku nie jest znane. Aresztowany przez NKWD 20 września 1944 r., został wywieziony do łagru w ZSRR, Romuald II Maurycy Mikoszewski ps. Dąbro- gdzie zmarł. wa (1898 Lwów – 1945 Jegolsk), w latach 1933- 1944 był kierownikiem Szkoły Powszechnej Mikołaj Moritz (1819 – 1863 Siedlce), po w Szpakach. Zainicjował w 1936 r. powstanie ukończeniu gimnazjum męskiego utrzymy- komitetu budowy nowego budynku szkoły, wał się z pracy urzędnika. W końcu lat 40. XIX w którym naukę rozpoczęto w roku szkol- w. objął urząd wójta gminy Młociny. Po 1851 r. nym 1938/1939. W latach okupacji prowadził osiadł we własnym majątku Nowosielec koło Łosic. Przez powstańczego naczelnika wojennego województwa podlaskiego został wyznaczony, obok Aleksandra Olszewskiego, na dowódcę oddziału liczącego ok. 600 po- wstańców, mających za zadanie zaatakować w nocy 22/23 stycznia 1863 r. Rosjan chro- niących magazyny wojskowe w Stoku Lac- kim. Był to jedyny, z planowanych w powiecie siedleckim, atak powstańców, jaki doszedł do skutku. Aresztowany przez Rosjan, został rozstrzelany 9 marca 1863 r. na Roskoszy. W miejscu kaźni kilku powstańców odsłonię- to w 1925 r. pomnik zwany Kolumną Rawicza.

Józef Piałucha (1916 Szpaki – 1944 Węgry). Do służby w Wojsku Polskim wstąpił na ochotnika. Od listopada 1935 r. roz- począł służbę w 5 Pułku Lotniczym w Lidzie jako kierowca samochodu. Dwa lata później awan- 49 sował na kaprala i ukoń- czył kurs mechaników samochodowych w Toruniu. W kwietniu 1939 r. trafił do 49 Jedna z prac Romualda Mikoszewskiego 53 Eskadry Obserwacyjnej i został w niej

Powiat łosicki 49 szefem plutonu samochodowego. W 1939 r. szewicz, twórca Służby Zwycięstwu Polski. przebył szlak bojowy eskadry wspierającej Potulicka w konspiracji przyjęła ps. Buńczuk. Armię „Modlin”, do granicy polsko-węgier- Szczególną jej zasługą było stworzenie lokal- skiej, którą przekroczył 20 września. Na- nych struktur Bojowych Oddziałów Sanitar- stępnie przez Rumunię, Jugosławię i Fran- nych. W 1943 r. została mianowana komen- cję dotarł do Wielkiej Brytanii, gdzie otrzy- dantem IX Ośrodka Obwodu Siedlce AK. Za- mał przydział do Polskich Sił Powietrznych. grożona aresztowaniem, w 1945 r. przedostała W grudniu 1943 r. zgłosił się do personelu lata- się do alianckiej strefy okupacyjnej w Niem- jącego. Na początku 1944 r. dostał przydział do czech i została przydzielona do służby sani- 300 Dywizjonu Bombowego Ziemi Mazowiec- tarnej 1 Dywizji Pancernej. Do końca życia kiej. W locie 18 lipca 1944 r. dokonał niezwykłe- przebywała na emigracji. Pochowana jest na go czynu, ratując życie kolegi podczas ostrzału cmentarzu Żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych samolotu. Jako jedyny Polak został wyróżniony w Londynie. drugim co do rangi odznaczeniem brytyjskim Conspicuous Gallantry Medal. Zginął podczas Gen. Teodor Szydłowski h. Lubicz (1793 lotu 2 września 1944r., po zrzucie dokonanym Warszawa – 1863 Patrykozy), syn Adama, sta- nad Warszawą dla powstańców warszawskich. rosty mielnickiego i Wiktorii Kuczyńskiej. Żoł- Został pochowany na Brytyjskim Cmentarzu nierz armii Księstwa Warszawskiego, w 1813 r. Wojskowym w Belgradzie. adiutant ks. Józefa Poniatowskiego. Szef sztabu przybocznego Naczelnego Wodza gen. Jana Hr. Helena Maria Potulicka (1896 Hrusz- Zygmunta Skrzyneckiego. W powstaniu listo- niew – 1973 Londyn), córka Kazimiery i Ber- padowym awansowany do stopnia gen. brygady. narda Broel-Plater. W 1914 r. ukończyła Żeń- Do śmierci właściciel dóbr Hruszniew (pow. skie Gimnazjum im. Królowej Jadwigi we łosicki) i Patrykozy (pow. sokołowski). Pocho- Lwowie. W 1920 r. wyszła za hr. Józefa Zyg- wany w Górkach gm. Platerów. W Patrykozach munta Potulickiego. Małżeństwo trwało krót- rozpoczął przed 1830 r. budowę pałacu wg ko i było bezpotomne. Mimo to Helena została projektu Franciszka Jaszczołda. Wokół pałacu do końca życia przy nazwisku męża. W wyni- założył park w stylu angielskim. Inżynierami ku intercyzy majątkowej zachowała dla siebie budowy byli prawdopodobnie Włosi z Wenecji. folwarki Ostromęczyn i Pasieka (obecnie Pla- Fundamenty siedziby wylewano na dębowych terów) oraz Las Kisielewski. Prawdopodobnie palach, wbitych w podmokły grunt, na sztucz- po raz pierwszy spotkała się z wolnomular- nie usypanym wzgórzu. Był miłośnikiem stwem w letniej posiadłości matki chrzest- polowań. W tym celu sprowadzał zwierzynę nej, Stuble. Wspierała działalność masonerii płową do własnych lasów. Znany był w kraju i towarzystwa teozoficznego. A w 1925 r. wstą- z prowadzenia wzorowego gospodarstwa. Po piła do loży „Orzeł Biały” w Zakonie Wolno- jego śmierci majątek odziedziczył Antoni Szy- mularstwa Mieszanego „Prawo Człowieka” dłowski, który Patrykozy w 1870 r. sprzedał. i przyjęła imię zakonne „Heniusia”. Doszła do 18 stopnia wtajemniczenia i po 2 latach zo- Prof. Czesław Maciej Witoszyński (1875 stała członkinią elitarnego organu kolegial- Horoszki Małe – 1948 Łódź), prof. zwyczajny nego Kapituły Róży i Krzyża tego zakonu. Politechniki Warszawskiej, założyciel Insty- W Polskim Towarzystwie Teozoficznym peł- tutu Aerodynamicznego, jeden z organizato- niła funkcję sekretarza oddziału warszawskie- rów polskiego przemysłu lotniczego w okresie go tajemniczego Zakonu Gwiazdy na Wscho- międzywojennym. Był jednym z głównych za- dzie. Uznawana była za wybitną ezoteryczkę. łożycieli i akcjonariuszy sp. akcyjnej Podlaska Kontakty z członkami lóż masońskich zaowo- Wytwórnia Samolotów w Białej Podlaskiej. cowały zawiązaniem struktur konspiracyj- Niestrudzony pionier samodzielnej myśli nych ZWZ-AK w gm. Górki. Szczególną rolę technicznej i twórca polskiej szkoły aerody- odegrał tutaj gen. Michał Tokarzewski-Kara- namiki. Pierwszy na świecie ujął tematycznie

50 Tradycja Mazowsza zagadnienie przepływu powietrza w tunelu kiem i ordynatorem szpitala w Łosicach. Był aerodynamicznym w układzie zamkniętym lekarzem domowym dworu hr. Kazimiery Bro- (1921 r.). Absolwent Wydziału Fizyczno-Ma- el-Plater w Hruszniewie. Jako zapalony myśli- tematycznego Uniwersytetu w Petersburgu wy często w tym majątku polował. W latach (1877 r.) i Wydziału Technicznego Uniwer- II wojny światowej służył pomocą medyczną sytetu w Leodium (Liège), w którym otrzymał ludziom z konspiracji, głównie żołnierzom w 1899 r. dyplom inż. mech. z odznaczeniem. z OP „Zenona”. Był także ojcem chrzestnym W 1907 r. założył z Wacławem Brandlem sztandaru tego oddziału. Warsztaty Mechaniczne S.A. „Witoszyń- ski-Brandel”. W 1917 r. wspólnie z Józefem Stefan Wyrzykowski Piłsudskim był założycielem Polskiego To- (1916 Terlików – 1985 Sie- warzystwa Żeglugi Napowietrznej. W latach dlce), pochodził z rodziny 1909-1915 wykładał w Szkole Mechanicz- szlacheckiej. W 1936 r. no-Technicznej im. Hipolita Wawelberga ukończył Szkołę Podcho- i Stanisława Rotwanda w Warszawie. Był jed- rążych Rezerwy Piechoty nym z członków Komisji Politechnicznej, w Grudziądzu, następnie która uruchomiła Politechnikę Warszawską. pracował w majątku Wi- Zorganizował od podstaw Wydział Budowy tulin. Uczestniczył w wal- Maszyn i Elektrotechniki, został jej pierw- kach we wrześniu 1939 r. szym dziekanem. Przyczynił się do utwo- Po zakończeniu działań wojennych wstąpił rzenia Sekcji Lotniczej PW. Pod jego opieką, w Warszawie do konspiracyjnej Organizacji Woj- dzięki pozyskanym przez niego środkom skowej i objął funkcję komendanta obwodów finansowym, powstały projekty i prototypy Biała Podlaska i Siedlce. Po fali aresztowań orga- pierwszych polskich szybowców i samolotów. nizacja wznowiła działalność pod nazwą Kadry W czasie II wojny światowej prowadził zaję- Bezpieczeństwa. W pierwszym półroczu 1942 r. cia na tajnych kompletach PW. wstąpił z własną grupą dywersyjną do AK i objął dowództwo oddziału Związku Odwetu Inspek- Witold Wróblewski, toratu Radzyń Podlaski Obwodu Biała Podlaska. syn powstańca 1863 r., W listopadzie 1943 r. na rozkaz Inspektora urodził się w 1885 r. na Rejonowego zorganizował kilkunastoosobową, Syberii. Ukończył Uni- dobrze uzbrojoną grupę, której celem była wersytet Kazański. Po- osłona działalności radiostacji R-31, utrzy- czątkowo pracował jako mującej stałą łączność KG AK ze sztabem lekarz w szpitalu we wsi Naczelnego Wodza PSZ w Londynie. Do czasu Bieriozowka, następ- Akcji „Burza” oddział powiększył się do stanu nie w szpitalu w mie- ok. 300 żołnierzy na wzór regularnego Woj- ście Kungur w powiecie ska Polskiego. Dowodził nim do rozwiązania permskim. W 1914 r. został zmobilizowany 11 sierpnia 1944 r. W 1946 r. przedostał się do armii rosyjskiej i przez okres I wojny świa- do Szwecji i nawiązał kontakt z przedstawi- towej pracował w lazaretach. W latach 1917- cielem Rządu RP. Po kilku miesiącach wró- 1919 był kierownikiem szpitala kolejowego w cił do kraju w celu zorganizowania kanału mieście Trojek (gub. orenburska). W 1919 r. przerzutowego Gdańsk-Sztokholm o kryp- ewakuował się w głąb Syberii z wojskami tonimie „Baza-Teresa”. W 1954 r. skazany Aleksandra Wasiljewicza Kołczaka i osiadł na 12 lat pozbawienia wolności, przebywał w mieście Iszym (gub. Tobolska), gdzie pełnił w więzieniach do 14 maja 1956 r. W konspi- obowiązki kierownika szpitala miejskiego na racji używał pseudonimów: Stefan, Zenon, 200 łóżek. W marcu 1922 r. przyjechał do Pol- Sasza, Podbiał i Tata. Pochowany jest na Po- ski. Do 1928 r. praktykował jako lekarz (wolna wązkach w Warszawie. praktyka) w Sarnakach. Później był kierowni-

Powiat łosicki 51 Teozofowie na Podlasiu

50 51

50 Dwór w Mężeninie należący przed wojną do Polskiego Towarzystwa Teozoficznego (stan z 2014 r.) 51 Uczestnicy kolonii letnich na schodach dworu w Mężeninie

Teozofia (boża mądrość), światopogląd filozo- stycznych. W jednym z pomieszczeń pałacu ficzno-religijny, bazujący na hinduskim mistycy- stworzono świątynię teozoficzną zwaną „czer- zmie, został stworzony w 1875 r. przez Rosjankę wony salonik”. Helenę Bławatską w Nowym Jorku. Rozwijany Do Polskiego Towarzystwa Teozoficznego był przez Towarzystwo Teozoficzne z siedzibą wstąpił tuż po jego utworzeniu w 1920 r. gen. w Adyar koło Madrasu w Indiach. Zgodnie z tą Michał Tokarzewski-Karaszewicz. Wkrótce doktryną, dzięki wiedzy zdobytej przez medyta- stał się jego sztandarową i najwybitniejszą po- cje i wizje, możliwy jest kontakt człowieka z Ab- stacią. Generał był współzałożycielem w 1924 r. solutem w wędrówce dusz (inkarnacja). System w Polsce lóż rytu mieszanego (z udziałem ko- ten wpłynął na charakter wolnomularstwa. Dziś biet) „Le Droit Humain” (Prawo Człowieka). nawiązuje do niego ruch New Age. Pierwsza komórka organizacyjna rytu, loża Myśl teozoficzna i działalność masonerii -matka nosiła nazwę „Orzeł Biały”. Jej prze- przeżywały w Polsce rozkwit w latach dwu- wodniczącą została Wanda Dynowska. dziestych ubiegłego wieku, modne były szcze- Członkowie pierwszej loży-matki rekruto- gólnie w kręgach polskiej inteligencji. Pierw- wali się głównie spośród członków Polskiego sze koło teozoficzne powstało w Warszawie na Towarzystwa Teozoficznego. Zajmowali się początku 1905 r. Organizacja zalegalizowała przede wszystkim studiowaniem materiałów się wiosną 1912 r. pod nazwą Warszawskie z zakresu historii wolnomularstwa, badaniem Towarzystwo Teozoficzne. rytów, historią okultyzmu i nauką rytuału. Polskie Towarzystwo Teozoficzne powstało Początkowo wyznawcy tego nurtu spotyka- w 1920 r. Jego głównym celem było stworzenie li się w warszawskim mieszkaniu Kazimiery zawiązku wszechświatowego braterstwa bez Broel-Plater przy ul. Moniuszki 4/7. Później różnicy rasy, narodowości, płci i wyznania. w jej posiadłości w Mężeninie. Powstało tutaj Znaczącą rolę odegrały w szerzeniu tych idei Towarzystwo Miłośników Uroczyska „Męże- właścicielki dóbr w Hruszniewie: hrabina Ka- nin”. Coroczne spotkania wyznawców teozo- zimiera Broel-Plater i jej córka Helena Potu- fii umożliwiały formułowanie i realizowanie licka. Dwór w Hruszniewie odegrał znaczącą w praktyce zasady duchowej osobowości we- rolę w szerzeniu tych doktryn religijno-mi- dług zasad wolnomularskich.

52 Tradycja Mazowsza Mężenin na karty historii trafił w 1924 r., malowniczo położonej polanie między sosna- gdy część dworu wydzierżawiło Polskie To- mi – zebrania nierytualne. W ich trakcie oma- warzystwo Teozoficzne. Zorganizowało wtedy wiano różne zagadnienia natury społecznej kolonie letnie dla swych członków. Po zaku- i ideowej, m.in. dotyczące przyszłości Polski. pieniu budynku latem przebywało tu już ok. Środowisko bywalców Mężenina tworzyli stu osób. Do sławnych bywalców Mężenina ludzie, mający silne poczucie środowiskowej zaliczamy m.in. Janusza Korczaka, masona jedności. Teozofowie stanowili wśród nich i sympatyka ruchu teozoficznego. najliczniejszą grupę, masoni nieco mniejszy Towarzystwo prowadziło działalność rów- krąg, jeszcze szczuplejszy tworzyli wyznawcy nież na rzecz wsi, w postaci np. pomocy lekar- kościoła liberalnokatolickiego, skupieni wokół skiej czy zorganizowania dziecińca, w którym gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. zajęto się dziećmi rolników pracujących przy Członkowie wszystkich wymienionych żniwach. Plany szerzenia kultury rolnej reali- bractw i stowarzyszeń byli współpracownika- zowano w ograniczonym zakresie ze względu mi generała. na brak fachowców w tej dziedzinie. Kościół liberalnokatolicki został oficjalnie Odbywały się tutaj zjazdy wolnomularskie zarejestrowany w Polsce, ale bez prawa pro- i kolonie teozoficzne. Wiele osób należało do obu wadzenia ksiąg metrykalnych. Gen. M. To- gremiów. Tak więc trudno stwierdzić jednoznacz- karzewski-Karaszewicz święcenia kapłańskie nie, kto z gości był teozofem a kto masonem. przyjął 14 listopada 1926 r. Odprawiał nabo- Do Mężenina przyjeżdżali również członko- żeństwa i sam układał teksty modlitw, w któ- wie Zakonu Gwiazdy na Wschodzie („Jutrzen- rych odwoływał się do historii i pomyślności ki”). Była to odrębna organizacja związana Polski. z nauką Krishnamurtiego, utworzona przez Teozofowie wzięli udział w zamachu majo- Annie Besant, łącząca elementy indyjskie wym 1926 r. Według różnych źródeł grupa ta z europejskimi. Wyznawano panteizm i za- używała nazw: „Służebnicy Polski”, „Zakon lecano dojście do pokoju przez intuicyjne po- Braci Służebników” lub „Teozoficzny Zwią- znanie wszechświata. Członkowie tej organi- zek Służenia”. Owe nazwy dobitnie świadczą, zacji należeli również do Polskiego Towarzy- że jednym z centralnych postulatów polskich stwa Teozoficznego. Zakon został rozwiązany teozofów było służenie narodowi polskiemu na przełomie 1929/1930 r. i całemu światu. Dlatego teozofowie i masoni Każdego roku w Mężenienie w końcu czerw- z Zakonu „Prawo Człowieka” stanęli przy Jó- ca organizowano zjazdy braci różnych lóż, zefie Piłsudskim jako „Służebnicy Polski”. w stopniu co najmniej mistrza.We dworze or- Sam Komendant do masonerii nie nale- ganizowano zebrania rytualne, natomiast na żał. Popierał jednak teozofów i w pierwszych

52 53

52 Chatka teozofów z lat 30. XX w. (fot. z około 1935 r.) 53 Mężenin, 1937 r. Z dziećmi stoją: Janusz Korczak (z lewej) i gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz

Powiat łosicki 53 latach po przewrocie majowym wykorzysty- Po opanowaniu Polski przez armie III Rzeszy wał organizacje masońskie do swych gier po- i ZSRR, gen. M. Tokarzewski-Karaszewicz nadał litycznych. Zwracał tylko baczną uwagę, aby powołanej przez siebie organizacji nazwę Służba stowarzyszenia te nie były uzależnione od Zwycięstwu Polski. Był w owym czasie przywód- międzynarodowych centrów decyzyjnych. cą polskich teozofów i Bratem Najczcigodniej- Stąd też swego czasu do lóż masońskich szym loży masońskiej, którą sam założył. wstąpiło sporo piłsudczyków najwyższego Nadbużańskie doznania z Mężenina od- szczebla, m.in. Bogusław Miedziński, Walery cisnęły trwałe piętno w jego myślach i sercu. Sławek, Adam Koc, generał Bolesław Wienia- Świadczy o tym zapis w testamencie genera- wa-Długoszowski, którego skłonność do za- ła, który polecił jedną część swych prochów bawy, hulanki i kobiet była legendarna. Choć wsypać do Bugu, drugą zakopać w Mężeninie ten ostatni – jak pisał o nim Ludwik Hass – (w ulubionym przez siebie miejscu, gdzie ro- należał do grupy, która tylko „masońsko się sła grupa sosen), a resztę na cmentarzu Orląt bałamuciła”. Lwowskich we Lwowie. Budownictwo drewniane

Liczna zabudowa drewniana stanowi jeden We wsiach powiatu, głównie w typowej z głównych wyznaczników krajobrazu kultu- zabudowie ulicówek, obserwuje się zacho- rowego Podlasia, w tym powiatu łosickiego. waną jeszcze drewnianą zabudowę, choć Drewniane świątynie, domy mieszkalne, bu- starych zagród z drewnianymi domami dynki gospodarcze i przemysłowe pochodzą i budynkami gospodarczymi jest coraz głównie z XIX i XX w. mniej. Chałupy wypierają murowane wy- Całkowicie brak w powiecie budownictwa godne domy jednorodzinne, o architektu- średniowiecznego i renesansowego. Na Pod- rze nazbyt często odbiegającej od tradycji lasiu długo głównym budulcem było drewno, Podlasia. Najpiękniejszym domem drew- materiał bardzo nietrwały, łatwo ulegający nianym w powiecie jest bez wątpienia ten zniszczeniu w czasie licznych wojen i podatny przy ul. Mickiewicza w Łosicach. Mieszkał na upływ czasu. w nim niegdyś dr Witold Wróblewski.

54 55

54 Drewniana szkoła w Bindudze 55 Nieistniejąca już urocza chata w Szydłówce

54 Tradycja Mazowsza 56 57 58

56 Detale snycerskie domu w Siliwonkach 57 Nieistniejący już wiatraczek do przemiału zboża na śrutę w Starych Mierzwicach 58 Ostatnie chwile wiatraka koźlaka w Chybowie. Wiatrak już pozbawiony szalunku, co sprawia, że widoczna jest jego konstrukcja

Na uwagę zasługuje sakralne budownictwo Z pojedynczych ciekawostek warto wymienić drewniane. Reprezentują je kościoły w Łuz- przedwojenną remizę Ochotniczej Straży Po- kach, Hadynowie (obecny kształt z 1902 r.), żarnej w Sarnakach czy kuźnię w Horoszkach Makarówce (cerkiew pounicka z ok. 1685 lub Małych. Zdarzają się też jeszcze drewniane bu- z 1701 r.), Platerowie, Sarnakach, Horoszkach dynki kolejowe, pochodzące z okresu budowy Dużych i Serpelicach. Zachowały się obok ko- linii Siedlce – Połock – Bołogoje. Unikatem, nie ściołów inne drewniane budowle, jak m.in. tylko w skali powiatu, jest drewniany nagrobek organistówka w Hadynowie i Sarnakach, z XIX w. na cmentarzu unickim w Chotyczach. plebania w Górkach z ok. 1850 r. i kaplice Powiat łosicki jest wyjątkowy pod względem w Dziadkowskich z 1909 r., Mierzwicach z lat liczby wiatraków zachowanych do naszych 1952-1953 i Kożuszkach. czasów. Stanowiły one charakterystyczną gru- Budownictwo świeckie otwierają drewnia- pę budownictwa drewnianego w Polsce. Jako ne dwory w Dziadkowskich i Kownatach oraz jedyne miały widoczne z daleka elementy ru- dawna rządcówka w Kobylanach z pierwszej chome, jakimi były śmigi. Poza tym, oprócz połowy XIX w., a także, przebudowany na dom budowli sakralnych, były jedynymi punktami mieszkalny, spichlerz dworski w Patkowie wysokościowymi w okolicy. Stanowiły także Ruskim. Spichlerze spotyka się również w in- bogatsze niż kościół, młyn wodny czy kuźnia nych wsiach. Szczególnie widoczne są z szosy źródło aktualnych wiadomości z dalszych w Starej Kornicy, Hołowczycach oraz (z dwo- okolic. A to z tej przyczyny, że istniał dawniej ma wejściami) w Szydłówce i Olszance. zwyczaj okresowego zatrudniania wędrują- W Hołowczycach zachowały się dwa drew- cych wiatraczników, którzy z daleka przynosili niane budynki szkolne: przedwojenny (po- najnowsze informacje. sesja nr 60) i większy, zbudowany w czynie Geografia omawianego powiatu sprzyjała społecznym także przed wojną. W Bindudze – budowie młynów wietrznych ze względu na przedwojenna Publiczna Szkoła Powszechna. istnienie tylko dwóch rzek, mających dosta- Drewniany budynek szkoły zachował się tak- teczną ilość wody do poruszenia kół napędza- że w pobliskim Mężeninie. Przeniesiony z Sar- jących urządzenia młyńskie. Typowe młyny nak, gdzie po wzniesieniu nowej szkoły okazał wodne z kołami nasiębiernymi czy podsię- się niepotrzebny, służy uczniom od 1928 r. biernymi budowano na Tocznej. Druga rzeka,

Powiat łosicki 55 59 60

59 Młyn wodny na Tocznej w Zaborzu 60 Drewniany kościół z dzwonnicą w Łuzkach

Bug, na granicy północno-wschodniej powia- polskich był wiatrak słupowy (kozłowy, koźlak). tu, ze względu na szerokość i dużą ilość wód Do naszych czasów ocalały w powiecie łosickim oraz wartki nurt, pozwalać mogła na zakłada- wiatraki tylko tego typu. Koźlaki budowano na nie młynów łodnych, bo te, nazywane czasem podstawie złożonej z pary skrzyżowanych pod „bździelami”, mogły mleć ziarno, wykorzy- kątem prostym podwalin, pionowej osi-stem- stując siłę prądu rzeki. Budowane były na bra, na którym obracała się belka mączna (mącz- łodziach, które wypływały na główny nurt, nica). Ciężar budynku spoczywał na tej belce a cumowały przy brzegu podczas załadunku i dwóch belkach pojazdowych, obracających się ziarna, wyładunku mlewa i przerw w pracy. na siodle podpartym zastrzałami, tworzącymi Można przypuszczać istnienie takowych, kozły – od nich pochodzi nazwa młyna. Na wiatr gdyż po drugiej stronie rzeki, w Drohiczynie, obracano cały budynek, w którym najniższa wykazano w lustracjach królewskich w 1576 r. kondygnacja (podbudynek) mieszcząca podsta- sześć młynów na rzece Bug. Nie podano infor- wę, była wyłączona z funkcji produkcyjnych. macji o ich rodzaju, ale należy uznać, że przynaj- Do dnia dzisiejszego na terenie powiatu ło- mniej część z nich była na łodziach. Wiele na to sickiego zachowało się 7 wiatraków. Wszystkie wskazuje, choćby zmienność linii brzegowej, wy- są nieczynne. stępująca do dzisiaj, co nie sprzyja wznoszeniu na Zaczynamy wędrówkę szlakiem wiatru od brzegu młynów o stałej budowie. Nie znalazłem Chłopkowa. Wiatrak ten został przeniesiony jednak dotychczas informacji o istnieniu tego na posesję nr 1 po wojnie przez Stanisława rodzaju młynów na obszarze powiatu łosickiego. Kurka ze wsi Szpaki. Stąd już blisko do po- Niegdyś nad Toczną funkcjonowało kilka dobnego obiektu w Ostromęczynie, widocz- młynów, które zostały wysadzone w powietrze nego z szosy Łosice – Sarnaki (po prawej za przez Niemców w lipcu 1944 r. Odbudowy- wsią). Ten na obecną posesję został prze- wano je już jako murowane. Do naszych czasów niesiony w 1920 r. z Meszek. W sąsiedniej ocalał jeden drewniany, w Zaborzu. Ostatnim gminie Sarnaki stoi wiatrak na północno młynarzem pracującym w nim do 1960 r. był -wschodnim skraju wsi Chybów. Służy dziś Henryk Molenda. Obok młyna zachowały się za stodołę do przechowywania siana. Wi- drewniane zabudowania gospodarcze, świad- dać go z szosy Białystok – Lublin (po lewej czące o dawnej zamożności młynarzy pracują- za wsią). Wiosną 1944 r. Czesław Bugajski cych tutaj z pokolenia na pokolenie. z Batalionu „Dworzec” Armii Krajowej z Sie- Najstarszym i najbardziej rozpowszech- dlec prowadził z niego obserwację wybuchów nionym typem młyna wietrznego na ziemiach rakiet V-2 w okolicach Sarnak.

56 Tradycja Mazowsza Następny, przy tej samej szosie, usytuowa- wali w wiatrakach i jednocześnie prowadzili ny jest pośrodku Hołowczyc. W 1905 r. został gospodarstwa rolne. Często szli po całym dniu przywieziony z okolic Niemirowa za Bugiem. pracy w polu na noc mleć ziarno. Gdy powiał Po wojnie był napędzany silnikiem spalino- dobry wiatr, zostawiali posiłek na stole i szli wym polskiej firmy „Perkun”. do wiatraka. Nabywali umiejętności zwykle Z Hołowczyc skręcimy na Łosice, by w są- od ojca lub podpatrując pracę i funkcjonowa- siedniej miejscowości, Terlikowie, po lewej nie innych młynów. stronie, spojrzeć na przywieziony tutaj wiatrak Za Terlikowem, po lewej stronie w Nowych z Horoszek, gdzie został zbudowany ok.1850 r. Litewnikach stoi z daleka widoczny na po- Jan Lipiński (rocznik 1921) był ostatnim, lach opuszczony wiatrak. Liczy sobie już po- który go obsługiwał. Jako dziecko z Terliko- nad 100 lat, gdyż został zbudowany w 1907 r. wa chodził pieszo do szkoły w Sarnakach Stąd blisko do ostatniego tego rodzaju młyna w tym czasie, gdy jego ojciec budował murowa- w Wyrzykach, po prawej stronie polnej dro- ny młyn w Chybowie, konkurencyjny wobec gi wiodącej do wsi Szpaki Kolonia. Pracował młyna działającego w Sarnakach. w końcowym okresie swego istnienia jako Jan Lipiński tak wspominał podpatrywanie młyn z napędem spalinowym. pracy młyna w Sarnakach: „Wleciałem do tego To już siódmy, ostatni wiatrak. Do niedaw- młyna żydowskiego, zobaczyć jak to idzie. To na w powiecie było ich więcej. Pamiętam m.in. już młynarza syn, troszeczkę tak się intereso- dwa stojące blisko siebie koźlaki w Pietrusach. wałem tymi sprawami. Jeden spłonął w 2002 r. z powodu bezmyśl- Ja wleciał do młyna, stałem w drzwiach i ten nego wypalania traw, a drugiego przewróco- młyn idzie. A Żyd Moszke koszulę zdjął zamą- no zimą 2011/2012 r., bez wyraźnej potrzeby, czoną i bije o poręcz. Na górę idzie schodami, traktorem. ja tam stoję. On obejrzał się. Miałem także szczęście być w czerwcu – Nu, nu, ty chłopiec! Co ty chciał?! 1984 r. w koźlaku Stanisława Sterniczuka Ja mówię, że chciałem zobaczyć, jak młyn w Chlebczynie. Pamiętam, że pracujący (jesz- idzie. cze!) wówczas młyn był pełen przeróżnych – No, to się patrz! odgłosów. To były niezapomniane wrażenia. I więcej nic. On tę koszulę nałożył. Podcho- Wiatrak zbudowano prawdopodobnie we wsi dzi do mnie. Sadzin (obecnie woj. podlaskie). W 1936 r. zo- – Nu, a ty chłopiec, skąd jesteś? stał przeniesiony do Chlebczyna. Ten koźlak Ja mówię: – z Terlikowa. pracował na wiatr do 1985 r. Stał na wzgórzu – A czyj ty je? – No, bo to Żyd, przyjeżdżają na północ od wsi. Po śmierci właściciela został ludzie do niego, to on zna wszystkich. przeniesiony w 1998 r. w okolice Warszawy. Ja mówię: – Lipińskiego. W miejscu jego usytuowania pozostał tylko – Nu, jakiego? fundament. – Tego młynarza. Obracające się śmigi wiatraka, przyciąga- – Taaak?! ły uwagę wycieczek, przejeżdżających szosą Mnie za kołnierz, w drzwi, w tyłek kolanem Lublin – Białystok. Właściciel wiatraka poka- i jazda! Żeby bachur nie podejrzał.” zywał mi w 1984 r. księgi pamiątkowe, w któ- Później, w 1944 r. służąc w 6 Samodzielnym rych były wpisy przedstawicieli prawie wszyst- Batalionie Eksploatacji Dróg 2 Armii Wojska kich państw Europy. Polskiego, Lipiński wyruszył na front w kie- Z każdym rokiem ubywa z naszego oto- runku Berlina. Jeśli miał możliwość, to wstę- czenia tych wyniosłych i dumnych budowli. pował do każdego napotkanego wiatraka czy Natomiast coraz więcej pojawia się ich mi- młyna wodnego na terenach zachodniej Polski niaturek, stanowiących ozdoby głównie przy- i w Rzeszy. Zapoznawał się z urządzeniami, domowych ogródków. Są mniej czy bardziej ich funkcją i ustawieniem. Był przedstawicie- udane, czasem zbyt fantastyczne, lecz są lem bardzo pracowitych ludzi, którzy praco- i cieszą oko.

Powiat łosicki 57 Religie i świątynie

61 Cerkiew stojąca do 1929 r. przy ul. Bialskiej w Łosicach, została przeniesiona do Dęblina, gdzie służy do tej pory jako kościół katolicki

Obszar Podlasia z ziemiami obecnego po- części diecezji zaczęto używać odrębnej nazwy wiatu łosickiego znalazł się pod jurysdykcją – diecezja podlaska. utworzonej w 1425 r. siedziby biskupstwa Okres spokoju, który wtedy nastał na Pod- rzymskokatolickiego w Łucku. Diecezja łuc- lasiu, sprzyjał osadnictwu. Pogranicze polsko ka należała wówczas do metropolii lwowskiej -litewsko-ruskie zostało zasiedlone wzdłuż li- i składała się z dwóch archidiakonatów. Łucki nii Bugu przez wyznawców religii prawosław- objął Wołyń, natomiast Podlasie znalazło się nej, ludność polska zaś przybywała z Mazowsza w archidiakonacie brzeskim. Wraz z przenie- i zakładała parafie obrządku łacińskiego. sieniem w 1465 r. siedziby biskupów łuckich Podział polityczno-administracyjny ugrunto- do Porchowa (obecnie Janów Podlaski), nastą- wał się wraz z utworzeniem w 1520 r. wojewódz- piło tutaj ożywienie ruchu religijnego. W tej twa podlaskiego ze stolicą w Drohiczynie i z włą-

58 Tradycja Mazowsza 62 63

62 Procesja Bożego Ciała 23 czerwca 2011 r. w Sarnakach 63 Drewniany kościół w Horoszkach Dużych czeniem tej jednostki administracyjnej (podzie- Borsuk, Klepaczewa i Serpelic mogli uczestni- lonej na powiaty) do Korony pół wieku później. czyć w nabożeństwach cerkwi pw. Narodzenia Parafie, czyli najmniejsze kościelne jednost- Najświętszej Marii Panny. Do drugiej cerkwi, ki administracyjne, zaczęły powstawać już na pw. Zmartwychwstania Pańskiego należały początku XV w., ale rozwój organizacji deka- Hołowczyce i Mierzwice. nalnej przypada na 2 połowę XVI w. Nato- W XVI w. zakładano również cerkwie we miast granice parafii, zostały ustalone dopiero wsiach. Już w 1545 r. w królewskiej wsi Korni- mocą uchwały synodu diecezjalnego w 1726 r. ca istniała cerkiew pw. św. Jerzego obejmująca: W takich warunkach powstawały parafie Kornicę, Koszelówkę, Rudkę, Szpaki i Walim. obrządku łacińskiego: w Sarnakach w 1430 r., Z parafii Kornica wydzieliła się parafia Nosów w Ruskowie w 1440 r., zapewne przed 1490 r. w obecnym powiecie bialskim, która jest czyn- w Górkach i w połowie XV w. prawosławna na do tej pory. (później unicka) w Chłopkowie. Wzmiankowana w 1560 r. cerkiew w Próchen- Początkowo Łosickie było terenem rywali- kach pw. NM Panny obejmowała swym zasię- zacji kultur i religii: katolickiej z prawosław- giem wsie obecnej gminy Olszanka: Dawidy, ną. Uważa się, że do renesansu przeważało Korczówka, Olszanka, Próchenki i Szydłówka. na omawianym terenie prawosławie. A także W XVI w. świątynie tego wyznania były również przypuszcza się, że już w XV w. istniała w Łosi- w Chotyczach i Mszannie. cach cerkiew pw. Wniebowzięcia Najświętszej W tym wieku zakończono budowę sieci Marii Panny. Początkowo cerkwie obejmowa- parafialnej prawosławia na Podlasiu. Rzeka ły opieką duszpasterską mieszkańców miast. Toczna, którą uważa się za granicę osadnictwa Dopiero w następnym wieku zakładano para- mazowiecko-ruskiego, stała się tym samym fie z myślą o mieszkańcach wsi. granicą między oboma wyznaniami: katolic- Obszar obecnego powiatu łosickiego został kim i prawosławnym. objęty działalnością kilku świątyń prawosław- Wiek XVI był okresem, w którym ukształto- nych. Podczas pomiary włócznej zanotowano wały się ostateczne zręby kościoła prawosławne- w 1560 r. w Łosicach istnienie cerkwi Michała go na Podlasiu. Cerkwie obecnego powiatu łosic- Archanioła, która obejmowała swym zasięgiem kiego wchodziły w skład diecezji chełmskiej. wsie: Biernaty, Biernaty Stare, Biernaty Średnie, Wiek XVIII był czasem świetności i rozwoju Łepki, Nowosielec, Płosodrza, Rudnik i Zakrze. Łosic. Świadczą o tym, funkcjonujące oprócz Natomiast do dwóch cerkwi w Mielniku na- parafii rzymskokatolickiej, dwie unickie. Do leżały wsie wschodniej części powiatu. Wierni parafii Uspieńskiej należeli mieszkańcy Łosic,

Powiat łosicki 59 64 65

64 Kościół w Bejdach 65 Kościół i drewniana kaplica w Kożuszkach

do parafii zaś pw. św. Michała wyznawcy ze wsi Po kasacie Unii w 1875 r. ludność regionu Wólka i Płosodrza. Do 1867 r. cerkiew Uspień- stanęła przed alternatywą. Grekokatolicy mo- ska w Łosicach była świątynią dekanalną. De- gli zjednoczyć się z cerkwią prawosławną lub kanat obejmował 11 parafii cerkiewnych i dwie asymilować się z polskością, ulegając miejsco- filialne: Chłopków, Chotycze, Kornica, Łosice wym procesom. Historycznie już ukształto- oraz w obecnym powiecie bialskim: Bubel, wana tradycja unijna, spowodowała zdecydo- Bukowice, Gnojno, Janów, Konstantynów, No- wany zwrot ku katolicyzmowi i polskości. sów, Pawłów i Witulin. Z pejzażu religijnego powiatu zniknęli tak- Unici (grekokatolicy) pojawili się w Łosickiem że Żydzi. Początek ich osadnictwa w Łosicach w końcu XVI stulecia, wraz z zawarciem Unii datuje się na koniec XVII w. Od połowy XIX w. kościelnej w Brześciu w 1596 r. A szczególną zaczęli dominować w mieście, stanowili więk- rolę w procesie formowania się kultury odegrali szość ludności. Taka sytuacja trwała do wybu- w 2 połowie XIX w. i na początku wieku XX. chu II wojny światowej. Wierni cerkwi greckokatolickiej byli sta- W pierwszych latach ich jedynym źródłem nu chłopskiego i mieszczańskiego. Nie było utrzymania był handel. Z biegiem czasu wśród nich przedstawicieli szlachty podla- i wzrostem liczebności mieli coraz większy skiej. Unici, żyjąc wśród wyznawców obrząd- wpływ na inne dziedziny życia miasta: gospo- ku rzymskokatolickiego, przyjęli ich obrzędy darkę, kulturę, stosunki społeczne. Stanowili i nabożeństwa, których w liturgii wschodniej przede wszystkim konkurencję w wyrobie nie było, a odpowiadały one ich duchowym po- i sprzedaży napojów alkoholowych. Nie po- trzebom. dobało się to mieszczanom, którzy w 1700 r. W Łosickiem odnotowano przypadki prze- uzyskali zalecenie króla Augusta II skierowa- śladowań unitów przez władze rosyjskie, które ne do starosty, by ten bronił ich interesów. Jed- siłą próbowały zmusić ich do przejścia na pra- nak ochrona królewska nie odniosła skutku. wosławie. Władze spotkały się z oporem m.in. Starostowie byli zainteresowani powiększają- we wsi Dziadkowskie, Makarówka i Próchen- cą się liczbą ludności wyznania mojżeszowe- ki. Rosjanie siłą próbowali ochrzcić w obrząd- go, zapewniającą większe wpływy do ich kasy. ku prawosławnym dzieci, którym wcześniej Drugą w powiecie, po Łosicach, miejsco- potajemnie udzielili sakramentu księża kato- wością ze znacznym skupiskiem Żydów były liccy. Rodzice zabarykadowali się w domach Sarnaki. Tutaj także długi czas dominowali. i bronili się, jak w twierdzach, przed wezwa- Według spisu powszechnego z 1921 r., wśród nym wojskiem rosyjskim. 1588 mieszkańców, Żydów było aż 1198.

60 Tradycja Mazowsza Przypuszcza się, że Żydzi pojawili się Później w ogrodzonej kamienicy przy w Sarnakach w 1754 r., czyli przed uzyska- ul. Wąskiej 2 urządzono „małe getto”. Niem- niem przez tę miejscowość praw miejskich. cy umieścili w nim złapanych Żydów, którzy Według spisów ludności społeczność żydow- uniknęli wywiezienia do Treblinki w pierw- ska dominowała już w 1818 r., osiągając w tym szym transporcie. Zaprowadzili ich na stację roku 56%, 9 lat później już 64,3%. Najwięcej do Niemojek miesiąc później i wysłali koleją spośród Żydów zajmowało się krawiectwem w ostatnią drogę. i handlem. Wielu Żydów zdołało ujść prześladowcom. Szkoły żydowskie, chedery, funkcjonowały Rozproszyli się po wsiach, gdzie znaleźli po- tylko w Łosicach i Sarnakach. Bóżnica w Ło- moc i ratunek. Ci, którzy zostali wytropieni sicach stała na początku ulicy Międzyrzeckiej. przez okupantów, ponieśli śmierć wraz z ro- Zbudowano ją z drewna. A pierwszy jej opis dzinami, które ich przechowywały. pochodzi z 1860 r. Obecnie w powiecie łosickim funkcjonują wy- Wybuch II wojny światowej znacznie pogor- łącznie kościoły rzymskokatolickie. Wyznawcy szył sytuację ludności żydowskiej. Pierwsze innych religii nie mają tutaj swoich świątyń. bomby zostały zrzucone już 7 września 1939 r. Te świątynie, które są, zawdzięczamy głównie przez lotnictwo niemieckie na szkołę żydow- przedstawicielom szlachty podlaskiej, a właści- ską przy ul. Międzyrzeckiej i na sąsiadującą wie – ziemianom. Wyrazem ich religijności było z nią synagogę. We wrześniu 1940 r. utworzo- fundowanie świątyń oraz małej architektury sa- no getto, które usytuowano od północnej stro- kralnej: kapliczek i krzyży. Drobna szlachta na- ny rynku i umieszczono w nim wszystkich leżała zwykle do wyznania rzymskokatolickiego. łosickich Żydów. Nieliczne jednostki były obrządku greckokato- Likwidację łosickiego getta rozpoczęto w so- lickiego czy prawosławnego. botę 22 sierpnia 1942 r. i prowadzono trzy dni. Kościoły są ozdobą miast i wsi. Zbudowa- Żydów wywieziono ze stacji kolejowej w Nie- ne w różnym czasie i zróżnicowane stylowo. mojkach do Siedlec, a następnie pociągiem Często na wzniesieniach, zostały doskona- do obozu zagłady Treblinka II. Osłabionych le wkomponowane w otaczającą zabudowę. i tych, którzy nie nadążali w marszu, zastrze- Przechowuje się w nich księgi i dokumenty, lono na miejscu i pozostawiono na poboczu do których warto zajrzeć podczas poszukiwań drogi. Następnie pogrzebano ich na łosickim wiadomości na temat dziejów nie tylko danej kirkucie. Eksterminację Żydów poprzedzo- parafii, ale i szerszej okolicy. A zacząć można no wymordowaniem chorych w szpitalu przy od spojrzenia na tablicę z historią parafii, wi- ul. Kościuszki 10. szącą w kruchcie świątyni.

66 67

66 Kościół w Mostowie 67 Przy kapliczce na Kolonii Litewniki znajduje się najstarszy nagrobek w powiecie (pionowo ustawiony głaz z wyrytą datą 1636)

Powiat łosicki 61 Krzyże i kapliczki

68 69

68 Krzyż przed dworem w Puczycach 69 Krzyż przy rozstaju dróg w Woźnikach

Kapliczki (zwane figurkami) i krzyże wzno- Poczętej, pochodzi z 1790 r. i stoi niedaleko szono nie tylko z pobożności, ale także w do- założenia dworsko-parkowego w Toporowie. wód wdzięczności za doznane łaski i powo- Inne możemy spotkać m.in. w parkach dwor- dzenie w życiu. Oznaczano nimi granice wsi skich w Klimczycach i Huszlewie. i majętności. Symbole męki Chrystusa stawa- Popularny jest również św. Jan Nepomucen. ły przy drogach, na rozstajach i w przydomo- Nic dziwnego, że w Łosickiem spotyka się tego wych ogródkach. Odpędzały złe moce i chroni- strażnika wód i grobli, orędownika tonących, ły przed zarazą. Informowały też o odrębności opiekuna w czasie powodzi i innych klęsk ży- religijnej fundatorów: katolickiej, prawosław- wiołowych. Wszak na granicy tego powiatu pły- nej czy unickiej. nie największa rzeka w regionie, która do nie- Witają wędrowca przed pierwszymi zabu- dawna wiosną sprawiała sporo kłopotu. Często dowaniami miejscowości. Są też kresem wę- też zabierała ze sobą nieostrożnych i zbyt ufają- drówki ich mieszkańców, odprowadzanych cych we własne umiejętności pływaków. przez krewnych i sąsiadów w ostatniej drodze. Kapliczka z 2 połowy XIX w., z drewnianą Nie jest to pełna lista znaczeń, funkcji i in- figurą tego świętego znajduje się na środku tencji, o czym świadczą poniższe przykłady tej Mężenina, wsi położonej równolegle do Bugu małej architektury sakralnej. i bardzo blisko tej rzeki. Nieco starsza rzeźba lu- W powiecie łosickim są powszechne. dowa św. Jana Nepomucena, z 1 połowy XIX w., W gminie Platerów doliczono się 12 kapliczek jest w Liwkach. Umieszczono ją we współcze- przy rozstajach, w ogródkach przydomowych snej kapliczce. i przy drogach oraz drugie tyle krzyży. Nato- Krzyże metalowe, o wyraźnie religijnym miast w samej wsi Hołowczyce (gm. Sarnaki) charakterze, znajdują się w pobliżu dworu tych znaków wiary jest aż 18. w Puczycach. Jeden przy skrzyżowaniu szosy Najliczniej spotykanym wizerunkiem w ka- Łosice – Sarnaki i drogi Górki – Rusków. Dru- pliczkach jest Matka Boska. Najstarsza z nich, gi przy tejże drodze – w ocalałym fragmencie słupowa z figurą Matki Boskiej Niepokalanie ceglanego muru, otaczającego niegdyś zało-

62 Tradycja Mazowsza żenie dworsko-parkowe. Krzyże takie bywa- pierwotnie w parku w Puczycach, została po ły elementami założeń rezydencjonalnych. konserwacji przeniesiona na prywatną posesję Wyjątkowym zjawiskiem są krzyże żeliwne, w tej samej miejscowości. ustawione na ceglanych postumentach przez Znacznie dalszą drogę przebyła kapliczka rodzinę Broel-Plater w Hruszniewie i folwar- wykuta w głazie narzutowym. Przed wojną kach tego majątku, które stanowiły punkty stała nad strumieniem, kilkadziesiąt metrów oznaczające granice dóbr. od dworu Rackmannów w Falatyczach. Kilka Krzyże drewniane ustawiono na terenie ze- lat temu została przewieziona do Hołowczyc społu dworskiego w Dziadkowskich. Dwa peł- i ustawiona na prywatnej posesji. nią rolę drogowskazów, wskazując wjazd do Do kapliczek dworskich możemy zaliczyć zespołu, trzeci znajduje się wśród zabudowań również słupową w Chotyczach, po prawej dawnych czworaków. stronie za wsią, w kierunku Kornicy. Wyzna- Odrębną grupę stanowią krzyże choleryczne czała niegdyś granicę pól majątku z grunta- zwane karawakami. Stoją m.in. w Bindudze mi chłopskimi. W innych źródłach podaje i przy polnej drodze w północno-zachodniej się, że była wcześniej przydrożną. Może być części wsi Bejdy, w krzaku fioletowo kwitnące- świadectwem innego układu dróg. Według go bzu. Dwie karawaki są w Szawłach. Jedna, lokalnych przekazów, została ufundowana z drewna, z widocznymi śladami czasu, stoi w 1812 r. przez Teresę z Ossolińskich i Józefa nieco przechylona przy skrzyżowaniu dróg we Kuszlów, właścicieli majątków w Chotyczach wschodniej części wsi. Druga w jej centrum. i Toporowie. Upamiętniała pobyt Napoleona Jednak data „1941” nie kojarzy się z epidemią w ich dworze i stanowiła wotum błagalne cholery. Z tego samego roku jest karawaka o odzyskanie przez Polskę niepodległości. w Pietrusach, przy moście od Hadynowa. W 2002 r. została odrestaurowana. A środowi- Również nosi datę, kojarzącą się z inwazją III sko żołnierzy Oddziału Partyzanckiego „Zeno- Rzeszy na ZSRR i zalewem terenu przez ra- na” wmurowało w jej ścianę tablicę pamiątko- dzieckich zbiegów z niemieckiej niewoli. wą poświęconą powstańcom styczniowym. Niezwykłym zjawiskiem, dotyczącym Bardzo rzadkie są w regionie kapliczki małej architektury sakralnej dworskiej, jest i krzyże wyznań innych niż rzymskokatolic- przemieszczanie tych obiektów. Kapliczka kie. Drewnianą kapliczkę unicką możemy do XIX-wieczna z rzeźbą Matki Boskiej, stojąca dzisiaj podziwiać przy lipowej alei dojazdowej

70 71 72

70 Karawaka w Szawłach 71 Kapliczka w Zakrzu 72 Kapliczka z 1 listopada 1928 r. w Łuzkach

Powiat łosicki 63 73

73 Kapliczka na pozostałościach siedliska w Łubach 74 Kapliczka w Ławach, w czasie remontu

do dworu w Łysowie, położonego w granicach w 1822 r. przez pierwszego biskupa podlaskie- powiatu łosickiego (z lat jego przynależno- go, Łukasza Lewińskiego. ści do województwa warszawskiego). Nato- W ostatnich latach zauważa się modę na miast motywy prawosławne zachowały się w budowę kapliczek przydomowych ozdobio- południowej części Borsuk, wsi położonej na nych kolorową terakotą, np. w Szydłówce wschodnim skraju powiatu. i Próchenkach. Rozpowszechnienie wzoru od- Każdy region ma swoją najpiękniejszą ka- bywa się zapewne na zasadzie podpatrywania pliczkę. W powiecie łosickim, zdaniem auto- sąsiedzkiego. ra, najurokliwsza jest ta nad rzeczką, w po- Z tymi budowlami związane są również bliżu dworu w Wólce Nosowskiej. Nie mniej tajemnice. Podobno pod kapliczką w Litew- piękna, choć o innym charakterze, jest muro- nikach zakopany jest skarb. Nie napiszę, pod wana kapliczka pw. Chrystusa Zmartwych- którą. Niech będzie bezpieczna... wstałego przy szosie w Zakrzu, wzniesiona

64 Tradycja Mazowsza Kornicka kreda

76 77

75 Skamieniałe szczątki belemnitów 76 Wydobywanie kredy ze złoża koparką 77 Spychacz gąsienicowy w półpłynnym złożu kredy

W historii powiatu łosickiego największym wsi Łuzki. Od dawna w tych miejscowościach zakładem przemysłowym była fabryka wydo- rolnicy pozyskiwali systemem gospodarczym bycia i przerobu kredy w Kornicy, przez pe- kredę na własne potrzeby i na handel. wien czas obejmująca swym zasięgiem trzy W wieku XVIII i XIX wypalano z tego surow- województwa: bialskopodlaskie, siedleckie ca wysokiej jakości wapno, używane do prac i białostockie. W pobliżu tej miejscowości budowlanych, od Białej Podlaskiej po Siedlce. i w Mielniku, w powiecie siemiatyckim (po Po przerwie spowodowanej działalnością du- drugiej stronie Bugu) znajdują się najbogatsze żych wapienników w Kieleckiem, powrócono w Polsce złoża tzw. kredy piszącej o zawarto- w Kornicy do tej technologii w czasie budowy ści 90% węglanu wapnia. Ten surowiec znany kościoła i plebanii. jest także z pasty do zębów, gumy i farb. W południowej części Nowej Kornicy znaj- W powiecie łosickim złoża kredowe na ma- duje się miejsce zwane Wapnica. Ta dwudzie- łej głębokości ciągną się od Koszelówki, po- stomorgowa kolonia była własnością dworu, przez Wólkę Nosowską, Starą i Nową Kornicę, ale już w drugiej połowie XIX w. stała się ma- Rudkę, Bachorzę, Zienie i Sewerynów, aż do jątkiem państwowym. Żyd o nazwisku Lewin-

Powiat łosicki 65 son zapoczątkował w nim produkcję wapna i wcześniej było własnością parafiiunickiej, na- kredy na większą skalę. Po I wojnie świato- stępnie, do 1915 r., cerkwi prawosławnej. Od wej dzierżawcą majątku z Wapnicą był Teofil tej powojennej odkrywki rozpoczęło się, upo- Czarnocki. Od niego grunt z odkrywką kupił rządkowane już, wydobycie białego surowca, jego szwagier Kazimierz Oksiuta. a także znaczenie Kornicy w gospodarce kraju. W latach II wojny światowej eksploatacją Wkrótce prywatny handel przestał pasować złoża zajmowała się niemiecka firma Bergbau. do socjalistycznej gospodarki. Pojawił się po- Zatrudniała około 30 robotników, produku- mysł powołania przedsiębiorstwa państwowe- jących głównie kredę formowaną. Dzięki za- go. Zanim ono powstało, najpierw założono trudnieniu w Bergbau byli zwolnieni od wy- Spółdzielnię Pracy „Kreda”, która po 1953 r. wiezienia na roboty do Rzeszy. połączyła się z Kaflarnią w Siedlcach. W wyni- Po wojnie rozpoczęto wydobycie kredy w in- ku fuzji powstała Spółdzielnia Pracy „Podlasie” nym miejscu. Rada parafialna uznała propozy- z siedzibą w Siedlcach. Natomiast samodzielne cję odsłonięcia nowego złoża i sprzedaży wy- przedsiębiorstwo państwowe Kornickie Zakła- dobywanej z niego kredy za korzystniejszą niż dy Kredowe Przemysłu Terenowego z siedzibą zbieranie składek od parafian, kiedy zaistniała w Kornicy zostało powołane w 1955 r. potrzeba naprawy dachu kościoła, uszkodzone- W 1961 r. „biali górnicy” po raz pierwszy go podczas działań frontowych w lipcu 1944 r. obchodzili Barbórkę. Tego dnia, również po W 1947 r. rozpoczęto eksploatację w miej- raz pierwszy, wystąpił zespół artystyczny Kor- scu, w którym później, do kresu swego istnie- nickich Zakładów Kredowych pod kierownic- nia, funkcjonowały Kornickie Zakłady Kredo- twem Janiny Cieślik. we. To złoże użytkowane przez parafię rzym- W latach sześćdziesiątych XX w. produko- skokatolicką, w części wsi zwanej Popówką, wano w Kornicy kredę malarską dla budow-

78 Nieistniejące już budynki Kornickich Zakładów Kredowych

66 Tradycja Mazowsza nictwa, techniczną dla przemysłu gumowego, Osobnym rozdziałem jest walka zakładu lakierniczego i tworzyw sztucznych oraz mie- z zagraniczną konkurencją. Sięga jeszcze cza- loną kredę pastewną, jako dodatek do pasz tre- sów rywalizacji z podobną branżą w Niemiec- ściwych. W 1963 r. przedsiębiorstwo zatrud- kiej Republice Demokratycznej. niało 136 osób. W 1996 r. sąd ogłosił upadłość KZK. Zaku- 1 stycznia 1971 r. zostały połączone dwa piła je spółka OMP z Jeleniej Góry. Działały przedsiębiorstwa, działające w dwóch woje- w tym czasie dwa prywatne zakłady wydobycia wództwach – fabryka w Kornicy i Mielnickie kredy w Koszelówce i dwa w Rudce. Terenowe Zakłady Kredowe w Mielniku nad Ciekawostką jest to, że Kornickie Zakłady Bugiem. W Kornicy złoże było bogatsze, więk- Kredowe, w latach 1967 i 1968, wyeksporto- sze pomieszczenia biurowe i dogodniejsze wa- wały 280 ton kredy wysokiej jakości do Kuwej- runki komunikacyjne, więc lokalizacja dyrek- tu na Bliskim Wschodzie. cji i nazwa Kornickie Zakłady Kredowe w Kor- W okresie suszy w tym państwie drastycz- nicy wszystko tłumaczy. Zadaniem nowego nie spadał poziom wody w jeziorach, stawach zakładu była eksploatacja obu złóż kredowych i sztucznych zbiornikach. Aby zapobiec pa- oraz przeróbka i uszlachetnianie wydobywa- rowaniu wody, opracowano nową metodę nego surowca. powstrzymującą ten proces. Rozpylano na Dalszy rozwój kombinatu kredowego na- powierzchni akwenu mieszaninę parafiny stąpił w 1974 r. Kornickie Zakłady Kredowe z proszkiem kredowym. Wytworzona cien- przejęły 12 marca tegoż roku Zakład Kredowy ka powłoka była odporna na falowanie i po- w Gliwicach z Wojewódzkiego Przedsiębior- dmuchy wiatru. Zmniejszała parowanie wody stwa Przemysłu Wapienniczego z siedzibą o 90%! w Częstochowie. Dziś po największym przedsiębiorstwie Zakład zatrudniał wiele osób również z oko- w powiecie pozostało zalane wodą wyrobisko licznych miejscowości. Zapewniał opiekę me- i gruz po budynkach fabrycznych. dyczną i socjalną. Między innymi w 1965 r. powstała tu pierwsza w powiecie łosickim pla- cówka przemysłowej służby zdrowia. Wpływał na rozwój kultury w regionie i infrastruktu- ry komunalnej, w tym dróg. Zakład pełnił w regionie także ważną rolę kulturotwórczą. Oprócz wspomnianego zespołu artystycznego w KZK funkcjonowała orkiestra zakładowa. W 1968 r. uświetniła swym koncertem otwar- cie ośrodka wypoczynkowego, które Kornickie Zakłady Kredowe zbudowały dla swych pra- cowników w Serpelicach, w lesie nad Bugiem. 79 Do tej pory mieszkańcy Kornicy pamiętają, że ich kreda była znana w całej Polsce. A przed 79 Dyrektor KZK, Artur Franke (w środku), bramą zakładu ustawiały się długie kolejki sa- z członkami zespołu artystycznego mochodów ciężarowych.

Powiat łosicki 67 Herby

Herby pojawiły się w XII w. Pełniły funkcję sji Rządowej Spraw Wewnętrznych Królestwa wyróżnika osoby stanu rycerskiego i później Polskiego z 1847 r. Jednak car Mikołaj I tego szlacheckiego, rodziny, rodu, organizacji, ce- projektu nie zatwierdził. chu, miasta lub jednostki podziału terytorial- Obowiązującym herbem miasta i gminy nego państwa. W 1990 r. odżyło zjawisko na- Łosice jest trzeci wizerunek: koń na tarczy re- wiązywania do tradycji poprzez ustanawianie nesansowej biegnący w prawo, z podniesioną herbów jednostek administracji samorządo- przednią prawą nogą. Ten herb znany jest z pie- wej. Lokalne społeczności skorzystały z okazji, częci na dokumentach z 1777 r. Kształt tarczy by w ten symboliczny sposób zamanifestować sugeruje jego używanie już w XVI w., w czasach więź z tradycją. Samorządy wojewódzkie, po- renesansu. Jest to najstarszy wzór herbu Łosic. wiatowe, miejskie i gminne uzyskują prawo do Koń w herbie kojarzony jest, po pierwsze, stosowania własnych herbów po zaakceptowa- z istnieniem stadniny koni w dobrach królew- niu ich projektów przez Komisję Heraldyczną. skich. Po drugie, w Łosicach od XVI w. nie- przerwanie urządzane były targi końskie. Herb powiatu łosickiego Herb gminy Huszlew Powiat łosicki pozostaje bez herbu. Projekt herbu powiatu został przyjęty przez Radę Po- Herb gminy Huszlew usta- wiatu Łosickiego w 2003 r. Przedstawiał tarczę nowiono w 2006 r. W jego wi- herbową o trzech polach. W pierwszym polu zerunku na czerwonej tarczy Orzeł Biały w koronie z rozpostartymi skrzy- herbowej umieszczony został dłami. W drugim Rycerz w złotej zbroi, w pra- herb Korybut książąt Woro- wej uniesionej ręce dzierżący srebrny miecz, nieckich, którzy byli właści- w lewej tarczę ze złotym krzyżem podwójnym cielami majątku w tej miej- na błękitnym tle. W trzecim polu umiesz- scowości. Pod nim umieszczono wizerunek czono herb Łosic, czyli koń srebrny kroczący, jednego z zabytków Huszlewa, czyli neogo- zwrócony w prawo z uniesioną prawą przednią tyckiej bramy-dzwonnicy, przez którą wierni nogą. Wszystkie trzy pola czerwone. wchodzą do kościoła pw., otoczonego kultem, Projekt uzyskał negatywną opinię Komisji świętego Antoniego Padewskiego, a po bokach Heraldycznej i uchwała rady została uchylo- dwa białe miecze. na przez wojewodę mazowieckiego. Do czasu Te miecze symbolicznie spinają czyny zbroj- opracowania poprawnej symboliki, niebudzą- ne wszystkich pokoleń mieszkańców gminy cej zastrzeżeń Komisji Heraldycznej, powiat od czasów Mieszka I po współczesność. łosicki pozostaje bez herbu. Herb gminy Olszanka Herb miasta i gminy Łosice Na czerwonej tarczy trzy kło- Przypisywano Łosicom trzy sy w złotym kolorze i nad nimi herby. Jeden z łasicą biegnącą, dwa krzyże: militarny i unicki. nie ma pokrycia w żadnych do- Kłosy symbolizują rolniczy kumentach. Mimo to pojawił charakter gminy i hojność się w kilku wydawnictwach. Matki-Ziemi, z której korzy- Drugi z dwoma lwami stoją- stają jej mieszkańcy. Jeden cymi na tylnych łapach, ze złożonymi przed- krzyż nawiązujący kształtem do najwyższego nimi łapami, stanowił projekt Polskiej Komi- polskiego odznaczenia wojskowego, krzyża

68 Tradycja Mazowsza Orderu Wojennego Virtuti Militari, odnosi się woskośny błękitny pas, na nim umieszczono do powstania styczniowego. Drugi jest przypo- trzy złote pszczoły, nawiązujące do pierwotnej mnieniem współistnienia niegdyś na obszarze nazwy majątku. gminy obok siebie dwóch obrządków religii katolickiej: rzymskokatolickiego i greckoka- Herb gminy Sarnaki tolickiego. Jest też wyrazem hołdu złożonego męczeństwu unitów, trwających mimo szykan Nie jest znany pierwotny władz zaborczych przy swej wierze. herb miasta Sarnaki, gdyż Herb i flagę gminy nadano w 1997 r. żaden jego wizerunek ani pieczęć nie zachowały się. Herb gminy Platerów W 1847 r. zaprojektowano go- dło wyobrażające rybę srebrną Herb gminy Platerów został na tle niebieskim, które zo- przyjęty w 1999 r. w 50 roczni- stało włączone do albumu przechowywanego cę śmierci hrabiny Kazimiery w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Broel-Plater, zmarłej w 1949 r. Ten wizerunek został ustalony jako herb właścicielki dóbr w Hrusznie- gminy w 1996 r. wie, w skład których wchodził folwark Pasieka (późniejsze Herb gminy Stara Kornica Platerowo). Jest to stylizowany herb Plater odmiany hrabiowskiej II. Inicjatorem przed- Gmina Stara Kornica używa w celach pro- sięwzięcia był radny Rady Gminy Platerów mocyjnych logo w formie herbu, które nie zo- Dariusz Kazun. stało wprowadzone żadnym oficjalnym doku- Tło tarczy herbowej stanowią poprzeczne mentem. Jest stosowane nieoficjalnie do czasu srebrno-czerwone pasy (barwy rodowe tej ga- ustalenia nowego herbu i przedstawienia Ko- łęzi rodziny Platerów). Przez tło przebiega pra- misji Heraldycznej do zatwierdzenia.

80 Malownicza pasieka w jednym z gospodarstw Mszanny (posesja nr 29)

Powiat łosicki 69 Przewodnik subiektywny po powiecie łosickim

Borsuki (gmina Sarnaki)

81 82

81 „Bugbrücke bei Sutno / UKRAINA BUG-SUTNO”, most zbudowany przez Niemców w czasie I wojny światowej na Bugu, łączący Borsuki z Sutnem 82 Pensjonat Dwór Zaścianek na północnym krańcu wsi

orsuki są nadbużańską wsią typu uliców- zaś, którzy zdeklarowali się jako Ukraińcy, Bka, o długości 3,5 km, położoną na najbar- wyjechali do ZSRR. Obecnie wieś uległa silnej dziej wysuniętym na wschód skraju powiatu. polonizacji. Mało kto dziś pamięta o dawnych Na trasie Korczew – Janów Podlaski (Nadbu- mieszkańcach, deklarujących swe sympa- żanka). Niewykluczone, że nazwa wsi pocho- tie do cerkwi prawosławnej o proukraińskiej dzi od borsuka, zwierzęcia do tej pory wystę- orientacji. pującego w okolicznych lasach. W 1879 r. Borsuki należały do gminy Ho- W XV w. należała do ziemi mielnickiej łowczyce, do parafii i powiatu Konstantynów. województwa podlaskiego. Jej mieszkańcy Zajmowały 1975 mórg powierzchni i liczyły wyznania unickiego, zostali zrusyfikowani 590 mieszkańców. w XIX w. Spis powszechny z 1921 r. objął oko- W dwudziestoleciu międzywojennym dzia- ło 30% zdeklarowanych wyznawców prawo- łał tu Związek Strzelecki. Pracował jedyny sławia. Większość z nich przeszła na wyzna- znany w powiecie wiatrak z żelazną głowicą nie rzymskokatolickie dopiero po 1944 r. Ten wału śmigowego, pozwalającą na przemiał fakt zbiegł się w czasie z utworzeniem parafii przy najlżejszym podmuchu wiatru. rzymskokatolickiej w Gnojnie (obecnie pow. W latach siedemdziesiątych XX w., dzięki bialski), do której weszły wsie: Antolin, Bor- kredytom, wieś uległa przeobrażeniom, zyskała suki, Bubel Stary i Gnojno. dużo zabudowań murowanych. W latach osiem- Ci, którzy nie chcieli zrezygnować z prawo- dziesiątych wybudowano w czynie społecznym sławia, zostali w ramach akcji „Wisła” prze- remizę strażacką. Obok, w 1995 r., wzniesiono siedleni w 1947 r. na ziemie odzyskane. Ci pomnik upamiętniający śmierć 16 mieszkań-

70 Tradycja Mazowsza ców, zamordowanych przez Niemców w latach maczeniu na język polski brzmi: „Społeczność 1939-1944. Naprzeciw pomnika stoi drewnia- wsi Borsuki, na pamiątkę 50 rocznicy oswobo- ny, ponadstuletni budynek nieczynnej szkoły. dzenia chłopów od pańszczyźnianego poddań- Od 1990 r., za sprawą pięknego usytuowa- stwa, 17 lutego 1911 r.” Jest to jedyny tego typu nia w zakolu Bugu, wieś zaczęła przybierać, pomnik w powiecie. podobnie jak sąsiednie Serpelice, charakter Na przeciwległym końcu wsi znajduje się letniskowy. Przez pewien czas Borsuki słynęły pensjonat Dwór Zaścianek, do którego za- z wydobycia czarnego dębu, występującego praszają z podlaską gościnnością właściciele nad Bugiem i na łąkach. Elżbieta i Zbigniew Aftarukowie. Ten zespół We wsi i w najbliższym sąsiedztwie do- hotelowy składa się z dwóch drewnianych liczono się aż 18 krzyży i kapliczek, katolickich obiektów. Główny, przy szosie, został przenie- i prawosławnych. siony z Nepli (pow. bialski). Podczas przebu- Na skraju lasu, w południowej części wsi dowy nadano mu kształt podlaskiego dworu stoi wyjątkowy pomnik. Powstał dla upa- z gankiem na kolumnach. Wcześniej była to miętnienia rocznicy zniesienia pańszczyzny. plebania, wzniesiona w 1923 r. W głębi pose- Ma kształt metalowego krzyża, wieńczącego sji usytuowano budynek dawnej szkoły, która wykuty z granitu polnego postument, na nim pierwotnie stała w Próchenkach. Liczy sobie widnieje wykonany cyrylicą napis, który w tłu- ponad 100 lat.

83 84 85

86 87

83 Krzyż-pomnik, postawiony dla upamiętnienia 50 rocznicy uwolnienia chłopów od poddaństwa 84 Siedziba organizatora enoturystyki oraz importera win i szampanów z Francji „Impresja” 85 Podlaskie malwy na jednej z posesji wsi 86 Jedna z kapliczek we wsi 87 Pomnik ofiar z lat II wojny światowej

Powiat łosicki 71 Chlebczyn (gmina Sarnaki)

88 89 90

88 Wiatrak koźlak Stanisława Sterniczuka – pracował na wiatr do 1985 roku! 89 Stanisław Sterniczuk zapierza (zwiększa powierzchnię oporu) czwartą śmigę (litera D) 90 Mogiła poległych w wojnie 1920 r. na skraju lasu Lipowiec

hlebczyn leży przy skrzyżowaniu drogi W Chlebczynie aż do 1985 r. pracował wia- Ckrajowej nr 19 z linią kolejową nr 31 Sie- trak typu koźlak na napęd wietrzny! Co było dlce – Siemianówka, przy przystanku kolejo- zjawiskiem wyjątkowym w skali kraju. Do- wym Sarnaki. Zwarta zabudowa ciągnie się od skonale był widoczny po prawej stronie na tego skrzyżowania w kierunku północno-za- wzgórzu, kiedy wjeżdżało się do wsi od strony chodnim. Równolegle do wsi, na południe od Siemiatycz (od północy). niej, płynie rzeczka Chlebczynka. Na środku wsi stoi murowana kapliczka Na Mapie Kwatermistrzostwa wieś zazna- z figurą Chrystusa u słupa. Według lokalnej tra- czona jest pod nazwą Hlepczyn. dycji postać została przywieziona z Częstocho- W 1879 r. Chlebczyn stanowił wieś i folwark wy. Druga, pochodząca z 1915 r., wita wjeżdżają- należący do dóbr Klimczyce. Leżał w powiecie cych do wsi od strony Sarnak. Została postawio- konstantynowskim. Należał do parafii Sarna- na po pożarze, jaki strawił część zabudowań wsi. ki. Był siedzibą gminy. Zarząd gminy mieścił Na skraju lasu Lipowiec, ok. 200 m w lewo się w sąsiednich Sarnakach. od szosy Sarnaki – Siemiatycze znajduje się W 1891 r. folwark w Chlebczynie jako mogiła żołnierzy polskich, poległych na po- pierwszy w dobrach klimczyckich został czątku sierpnia 1920 r. Walczyli tutaj z Ro- rozparcelowany i sprzedany 22 gospodarzom. sjanami, którzy przekroczyli Bug w okolicach Nowi właściciele osiedlili się na gruntach, na Klimczyc i atakowali linię kolejową. których powstała nowa wieś, Franopol. Bu- Dalej po lewej był lej po wybuchu rakiety dynki folwarku Chlebczyn zostały wzniesione V-2, ale został zasypany i splantowany. Nato- w latach pięćdziesiątych XIX w. przez Broni- miast w lesie Lipowiec, należącym do sąsied- sława Podczaskiego. Były usytuowane w miej- niej wsi Kózki, do tej pory zachowany jest lej scu obecnego murowanego budynku stacji ko- po prawej stronie od szosy, na górce. Naprze- lejowej w Sarnakach. ciw słupka drogowego nr 8.

72 Tradycja Mazowsza Chłopków (gmina Platerów)

91 92

91 Jeden z drewnianych nagrobków kwatery poległych w I wojnie światowej na cmentarzu parafialnym 92 Dawna cerkiew prawosławna, obecnie kościół katolicki

ieś, o której mowa, leży przy drodze w 1726 r. Karol Józef Hiacynt Siedlnicki (1703- WGórki – Hołowczyce. Pierwotnie na- 1761), właściciel dóbr Ostromęczyn. zywała się Chłopkowo (1512 r.), następnie W 1786 r. zbudowano kolejną unicką świą- Chłopowo, dziś Chłopków. W 1450 r. wielki tynię, którą poświęcono rok później. Była książę litewski Kazimierz IV Jagiellończyk na- pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. dał Chłopowo we włości mielnickiej Mleczce W tym czasie właścicielem wsi był dziedzic h. Korczak. Później, w 1512 r. król, Zygmunt I dóbr Hruszniew Antoni Kuczyński (1755- Stary nadał wieś Mikołajowi Niemirze 1811), podczaszy i następnie stolnik mielnicki. h. Gozdawa zwanemu Grzymalczyk (z ruskie- Po kasacie Unii parafia greckokatolicka zo- go Hrymalicz). Nowy właściciel był namiest- stała zamieniona w 1875 r. na prawosławną. nikiem mielnickim (1499-1533) i drohickim W 1890 r. z nakazu władz rosyjskich rozebrano (1516-1519) oraz marszałkiem hospodarskim drewnianą cerkiew, a w jej miejscu wzniesio- (1510-1533). Zmarł w 1533 r. no murowaną, w stylu bizantyjsko-rosyjskim, Przypuszcza się, że fundatorem pierwszej która stoi do dzisiaj. Ma sylwetkę identyczną, cerkwi unickiej w Chłopkowie był na przeło- co obecny kościół parafialny z 1875 r. w Gnoj- mie XVI/XVII w. Mikołaj Kiszka h. Dąbrowa nie (powiat bialski). (ok. 1565-1620), starosta drohicki w latach Na mocy rozporządzenia z 11 grudnia 1918 r. 1588-1620. świątynię rewindykował na rzecz katolików W 1611 r. dziedzicem dóbr został Wojciech bp Henryk Przeździecki, a dekretem z 27 mar- Niemira h. Gozdawa, stolnik podlaski (1603- ca 1920 r. wznowił istnienie parafii katolickiej 1611) a później, w latach 1611-1617, starosta obrządku łacińskiego. mielnicki. Z wyposażenia kościoła godne uwagi są: fe- Pierwsza cerkiew spłonęła od uderzenia retron w stylu regencji z XVIII w., z dwustron- pioruna w 1702 r. Kolejną unicką świątynię nym obrazem św. Jana Chrzciciela i Wniebo- wzniesiono dwa lata później. Jej kolatorem był wzięcia NMP, krucyfiks barokowo-ludowy

Powiat łosicki 73 z XVIII w., dwa lichtarze cynowe z tego same- Polski, najsilniejszą z placówek tej organizacji go wieku oraz barokowe fragmenty ołtarza. w gminie Sarnaki. Następnie działał w organi- Obok świątyni znajduje się zabytkowa ple- zacji Wojsko Polskie i kolejno w Korpusie Bez- bania, zapewne z pierwszej połowy XIX w. pieczeństwa i Związku Walki Zbrojnej. Początkowo była siedzibą duchownego prawo- Agent niemiecki Nuchin 23 października sławnego. Wzniesiono ją na obszarze dawnego 1943 r. wskazał żandarmerii ukryte w mająt- grodziska średniowiecznego. W tym celu zaku magazyny broni i amunicji. Aresztowano sypano obniżenie między wysokim brzegiem Tadeusza Perycza ps. Pogoń i jego synów, Zbi- dopływu Tocznej a wałem grodziska. Wskutek gniewa ps. Żbik i Jana ps. Ryś. Wszyscy zostali tego budynek stoi obecnie na półokrągłym wy- rozstrzelani przez Niemców 17 grudnia 1943 r. sokim cyplu. Dalej, na północ od wsi, stoi na w egzekucji publicznej w Siedlcach przy wzgórzu wiatrak typu koźlak. ul. Piłsudskiego 7. Peryczowie znaleźli się Przy wyjeździe z miejscowości w kierunku wśród dziesięciu zakładników, którzy tego dnia Hołowczyc, po lewej stronie, przy polnej dro- stracili życie. Egzekucja była niemieckim od- dze stoi jeden z żeliwnych krzyży, oznaczają- wetem za zamach, jakiego dokonali 15 grudnia cych własność majątku Hruszniew, należące- Marian Bulik ps. Żbik i Zygmunt Koczkodaj ps. go do rodziny Broel-Platerów. Zygmunt na Juliusie Dubem, kierowniku ko- W Chłopkowie przed wojną istniał majątek misariatu Policji Bezpieczeństwa w Siedlcach. zwany Peryczówka. Grunty, znajdujące się na Z rodziny Peryczów ocalał jedynie Wacław, któ- kolonii wsi, sprzedała rodzinie Peryczów pod ry pod pseudonimem Bohun służył w Oddziale to gospodarstwo hr. Kazimiera Broel-Plater Partyzanckim „Zenona”, w plutonie kawalerii. w połowie lat dwudzistych XX w., na mocy Wraz z Eugeniuszem Kryńskim wykonał wyrok uchwały Sejmu o parcelacji majątków. Nowi śmierci na kacie swojej rodziny. właściciele przeżyli tragedię podczas II woj- Ciekawostką z czasów wojny jest to, że ny światowej. Tadeusz Perycz, senior rodu, w Chłopkowie zamieszkał Szymon Kuźma, należał do Polskiej Organizacji Wojskowej. zbieg z niemieckiego obozu jenieckiego w Su- W czasie okupacji zorganizował w 1939 r. chożebrach koło Siedlec. Był z pochodzenia konspiracyjną placówkę Komendy Obrońców Czuwaszem, jego ojczyzną były góry Kaukazu.

93 94

93 Krzyż na postumencie, znak graniczny folwarku dóbr Broel-Platerów z Hruszniewa 94 Wiatrak koźlak

74 Tradycja Mazowsza Chotycze (gmina Łosice)

95 96

95 Dwór w Chotyczach w trakcie remontu 96 Dwór w Chotyczach, linoryt Romualda Mikoszewskiego

hotycze leżą przy drodze wojewódzkiej jątki w obecnym pow. bialskim: Droblin, No- Cnr 698, 5 km na wschód od Łosic. Znane sów, Styrzyniec i Witulin. Z osobą Ignacego są przede wszystkim z nadajnika emitującego Wężyka, podanego w źródłach jako właściciel programy radiowe i telewizyjne, Radiowo-Te- od 1837 r., należy wiązać przekształcenie za- lewizyjnego Centrum Nadawczego, dysponu- łożenia parkowego i budowę istniejącego do jącego masztem o wysokości 297 m. dziś dworu. Ignacy Wężyk wzniósł także nową W połowie XV w. Chotycze stanowiły ma- drewnianą świątynię w 1840 r. pw. Podwyższe- jątek rodziny Nassutów, następnie kolejno – nia Krzyża Świętego, która istniała do 1923 r. Zabrzezińskich i Iliniczów. W XVI w. wcho- i była wyposażona w organy. dziły w skład dóbr Woźniki, możnego rodu Pierwszą szkołę w tej wsi założono w 1854 r. litewskiego Kiszków. Składało się na nie 19 wsi Prowadziła ją parafia unicka. W 1866 r. szkołę i 3 folwarki. Jednym z nich był folwark Chmie- zamieniono pod naciskiem władz guberni na lewo (Chmielów), usytuowany przy wsi Cho- rządową, co skutkowało poddaniem jej rusy- tycze. Zapewne obecne założenie dworskie fikacji. Wzniesiono wówczas nowy budynek, jest jego kontynuacją. który szybko uległ zniszczeniu. W 1867 r. Od 1588 r. istniała w miejscowości cerkiew zbudowano nowy, murowany, kryty gontem, prawosławna, od 1599 r. była greckokatolicką. wyposażony w obszerną, jasną izbę lekcyjną. W 1757 r., po wizytacji biskupiej, przyznano Po upadku powstania styczniowego władze dziesięcinę z Chotycz cerkwi w Kornicy. Trzy rosyjskie przystąpiły do intensywnej rusyfika- lata później król August III potwierdził erekcji Podlasia. W tym celu z Galicji sprowadzono cję i nadział dla tej cerkwi. W cerkwi unickiej posłusznych władzy duchownych prawosław- w Chotyczach została ochrzczona 24 lutego nych. Parafię w Chotyczach objął w 1867 r. 1769 r. Marianna Angela Brygitta Barbara ks. Łącki i rozpoczął proces oczyszczania świą- Ossolińska, gdyż w XVIII w. właścicielami tyni z łacińskich elementów. Wierni, wsparci Chotycz wraz z Toporowem byli Ossolińscy. przez unickiego dziekana z Łosic, ks. Jana W końcu XVIII lub na początku XIX w. Wielinowicza, zbojkotowali odprawiane po ro- Chotycze znalazły się w dobrach Wężyków, syjsku nabożeństwa w cerkwi w Chotyczach. skupiających również Wólkę Nosowską i ma- W 1875 r. decyzją administracyjną świątynie

Powiat łosicki 75 97

97 Wyjazd do ślubu Eliasza Bartniczuka z Chotycz, lata 30. XX w.

unickie zamieniono na prawosławne. Stało się tarz prawosławny i unicki z XVIII w., do które- tak również w Chotyczach. Po ukazie carskim go kieruje znak informacyjny. W 1862 r. cmen- z 1905 r. większość unitów wybrała katolicyzm. tarz otoczono kamiennym parkanem. Zostały W tym czasie (1879 r.) właścicielem dóbr z niego resztki, gdyż Niemcy, przed inwazją chotyckich o powierzchni 3056 mórg był Se- na ZSRR w czerwcu 1941 r., zużyli kamienie weryn Wężyk. z parkanu na budowę dróg w kierunku Bugu. W czasie I wojny światowej dwór został czę- Zachowało się jedynie kilka nagrobków. Naj- ściowo zniszczony przez wycofujące się latem cenniejszym z nich, i jedynym tego rodzaju 1915 r. wojska rosyjskie. W czasie II wojny w tej części Polski, jest nagrobek z 1862 r., wycio- światowej mieszkali w nim ostatni właściciele sany w całości z jednego pnia dębu o wysokości majątku, Maria i Władysław Jasińscy. ok. 1,5 m i podstawie w kwadracie o boku 57 cm. Po wojnie budynki gospodarcze zostały ro- Na ścianie frontowej nagrobka wycięto na- zebrane przez okoliczną ludność. Ocalał tylko pis: „Tu spoczywają zwłoki ś.p. Jewdokii z Fili- dwór, w którym przez pewien czas mieściła się piuków Wasilukowej, która przeżyła lat 45 szkoła. Z tego czasu pochodzi pomnik Tade- przeniosła sie do wieczności dnia 12 grudnia usza Kościuszki, autorstwa Romualda Miko- 1861 r. Prosze czytelniki o 3 Zdrowaś MA- szewskiego, który postawiono przed frontem RYA”. Kilka lat temu nagrobek został odre- budynku. Obecnie zespół dworsko-parkowy staurowany, dzięki inicjatywie i funduszom jest własnością prywatną. Dwór odbudowano, Jana Kobylińskiego. a w parku kontynuowane są prace porządkowe. Po przeciwnej stronie szosy na wzgórku sto- Wędrując dalej na wschód od dworu, skręć- ją krzyże. Wcześniej w tym miejscu usytu- my w prawo. Za łąką znajdziemy dawny cmen- owana była cerkiew.

76 Tradycja Mazowsza Dalej, przed zjazdem do wsi Jeziory, po pra- Przy wyjeździe z miejscowości w kierunku wej stronie szosy stoi pomnik poświęcony Konstantynowa, po prawej stronie, na polu, ofiarom II wojny światowej. W tym miejscu, w pewnym oddaleniu od szosy stoi kapliczka w rowie, Niemcy rozstrzelali 1 lipca 1944 r. słupowa. Dawniej była przydrożną i wyznaczała 23 przypadkowe osoby, wędrujące drogą w kie- granicę między polami dworskimi i chłopski- runku Łosic. Egzekucję wykonali w odwecie za mi. Została odremontowana dzięki inicjatywie przegraną dzień wcześniej w Jeziorach bitwę Środowiska Żołnierzy Oddziału Partyzanckiego z Oddziałem Partyzanckim „Zenona”. Na pły- „Zenona”. Środowisko ufundowało także tablicę cie pomnika znajdziemy także nazwisko par- pamiątkową, wmurowaną w ścianę frontową ka- tyzanta Władysława Zaborowskiego „Rymszy”, pliczki i upamiętniającą walkę w tym rejonie po- który poległ w tej bitwie. wstańców styczniowych z wojskami rosyjskimi.

98 99

98 Najstarszy nagrobek na cmentarzu unickim. Wyjątkowy, wykonany bowiem z drewna. Cmentarz jest pod stałą opieką mieszkańców 99 Pomnik rozstrzelanych przez Niemców 1 lipca 1944 r. mieszkańców Chotycz i okolicznych wsi

Powiat łosicki 77 Czeberaki (gmina Stara Kornica)

100

100 Dwór w Czeberakach po remoncie

rzy drodze biegnącej przez Hruszniew i Po- W połowie XVII w. Czeberaki należały do Ppławy, łączącej drogę krajową nr 19 z wo- sędziego mielnickiego Stefana Orzeszko. Na jewódzką nr 698, leżą Czeberaki. Równolegle przełomie XVIII/XIX w. właścicielami folwar- do wsi, od północnego wschodu, płynie rzeka ku i dworu byli Karolina i Stanisław Turscy. Kałuża, oddzielająca zwartą zabudowę wsi od Ich majątek odziedziczyła córka Aniela, któ- założenia dworsko-parkowego. ra około 1820 r. wyszła za Stanisława Czar- Dzisiejsze Czeberaki w XVI w. określane nockiego. były mianem Ciebieraki. Nazwę wsi wywodzi Od 1857 r. majątek był w rękach Francisz- się od występujących niegdyś masowo w rzece ka Wierusz-Kowalskiego. W 1871 r. Czeberaki i okolicznych stawach raków. Część wsi nosi przeszły w ręce Bądzyńskich. W tej rodzinie nazwę Ukazy, co jest echem czasów zaborów. były do końca. Zwykle taką nazwą określało się część wsi, W październiku 1954 r. utworzono groma- w której po powstaniu styczniowym chłopi dę Czeberaki. W jej skład weszły Czeberaki otrzymywali od władz carskich ziemię pańsz- i Falatycze, ze zlikwidowanej gminy Górki czyźnianą w użytkowanie, bez pełnych praw oraz Popławy i Wyrzyki, ze zniesionej gminy własności. Kornica. Gromada weszła w skład powiatu

78 Tradycja Mazowsza 101

101 Dziedziniec majątku w Czeberakach zajęty przez niemiecką jednostkę przed inwazją III Rzeszy na ZSRR, wiosna 1941 r. 102 Krzyż przy rozstaju dróg z 1933 r.

102 siedleckiego województwa warszawskiego. Ist- polnych dróg, stoi przedwojenny krzyż. Po niała do końca 1972 r. Utraciła swój status na drodze, nad rzeką Kałużą, jest mniej trwała rzecz Chotycz. ciekawostka – wyjątkowe gniazdo dużego pta- Najbardziej interesującym obiektem we ka, nieznanego autorowi, niestety, gatunku. wsi jest zespół dworsko-parkowy położony na Zbudowane jest w połowie wysokości wyso- wzgórzu, na północny wschód od południo- kiego drzewa. wego jej skraju. Po wojnie, w latach 1948-1959 Warto też zwrócić uwagę na piękną panora- funkcjonowała w nim szkoła. W 1959 r. przy mę pól, rozpościerającą się, kiedy ze wzgórza, wyjeździe ze wsi do dworu powstał nowy bu- na którym stoi dwór, patrzy się w kierunku pół- dynek szkoły, który dziś stoi nieużytkowany. nocnym. Dwór jest obecnie własnością prywat- Między nim a dworem, przy skrzyżowaniu ną. Po remoncie odzyskał dawny blask.

103 Piękny trawnik w parku dworskim

103

Powiat łosicki 79 Górki (gmina Platerów)

104 105

104 Barokowy kościół pw. św. Wojciecha 105 Tablica z czarnego marmuru, prezentująca historię świątyni

órki znajdują się 9 km na północny ża z Iwanowic Pieniążka, wojewody sieradzkie- Gwschód od Łosic. W nich zaczyna się go. Świątynię konsekrowano w 1698 r. droga wiodąca przez Hołowczyce do Zabu- Kościół zbudowano z cegły, jest jednonawo- ża. Są siedzibą parafii rzymskokatolickiej pw. wy, orientowany. Wzniesiony w stylu baroko- św. Wojciecha, należącej do dekanatu Łosice. wym, jednak w zrębie murów może być póź- Do 1954 r. były siedzibą gminy. nogotycki. W fasadzie nad wejściem umiesz- Historia wsi sięga czasów osadnictwa na tych czono płyciny w profilowanych obramieniach. terenach. Data erekcji parafii rzymskokatolic- Na niższej, z czarnego marmuru, widnieje takiej w Górkach nie jest znana. Miejscowość blica informująca o budowie kościoła z ostat- została wymieniona w aktach konsystorskich niego ćwierćwiecza XVII w., a nad nią tarcza archidiakonatu brzeskiego diecezji łuckiej z herbem Odrowąż-Pieniążków. Ołtarz głów- w 1446 r. wśród 68 parafii łacińskich. Zapew- ny, barokowy, wzniesiony z fundacji Teresy ne parafię erygowano przed 1490 r., gdyż w tym i Jana Pieniążków, pochodzi z XVII w. roku dziedzice Hruszniewa, Grzymała Niemi- W 1858 r. proboszczem parafii został ks. Pa- ra z małżonką, nadali dobra kościołowi w Gór- weł Perkowski. Dzięki składkom wiernych kach. Wskazuje się również datę erekcji parafii i wsparciu finansowemu Teodora Szydłowskie- na rok 1471. Prawdopodobnie istniał wtedy go (właściciela majątku Hruszniew) przystąpił tutaj drewniany kościół. Budowę murowanej do remontu świątyni – pokryta była strzechą. świątyni rozpoczął w 1517 (lub 1529) r. Miko- W 1861 r. wyremontowano kościół, dobudowano łaj Niemira Hrymalicz, marszałek Wielkiego do niego zakrystię, wzniesiono nową dzwonnicę Księstwa Litewskiego. Budowa kontynuowana i ogrodzono teren parkanem. W tym samym przez Wojciecha Niemirę, wojewodę podlaskie- roku gruntownie odnowiony został też ołtarz, go (1622 r.), została ukończona w 4 ćw. XVII w. z funduszy Ignacego Wężyka, dziedzica Wólki za sprawą Teresy z Kaszowskich i Jana Odrową- Nosowskiej i Józefa Wężyka, właściciela Nosowa.

80 Tradycja Mazowsza Po upadku powstania styczniowego władze w Górkach nowy budynek szkoły, w którym rosyjskie rozpoczęły prześladowania unitów. pierwsze lekcje odbyły się w 1937 r. W tym sa- Kościół w Górkach był ostoją katolicyzmu mym roku przeniósł się do Górek, gdzie pra- w powiecie. Później, po carskim ukazie tole- cował do aresztowania przez gestapo w marcu rancyjnym z 1905 r., wydawano w nim akty 1943 r. Feliks Pocheć działał w konspiracji pod przejścia z wyznania greckokatolickiego na pseudonimem Księżyc. Organizował struktury rzymskokatolickie – masowo, dla całych wsi. Tajnej Armii Polskiej, która następnie weszła Do wiary katolickiej powróciło wówczas 5980 w skład ZWZ. Później był komendantem Armii mieszkańców okolicy. Krajowej w Górkach. Przesłuchiwany i tortu- Latem 1915 r., na początku I wojny świato- rowany przez Niemców w Siedlcach, nie wydał wej, podczas ostrzału artylerii niemieckiej, ko- nikogo ze swych towarzyszy. Został rozstrzelany ściół uległ uszkodzeniom. Dopiero w 1919 r. 10 kwietnia 1943 r. w lesie golickim koło Siedlec. naprawiono zniszczenia spowodowane tym Kierownikiem Publicznej Szkoły Powszech- ostrzałem, ale trzy pociski, które utkwiły w ścia- nej w Górkach od 1 września 1931 do 6 wrzenie frontowej świątyni, pozostały tam do dziś. śnia 1944 r. był Feliks Szponar. Był on także Jedną z ważnych postaci dla dziejów miejsco- jednym z twórców Tajnej Organizacji Na- wości był Feliks Pocheć, w latach 1929-1937 uczycielskiej w powiecie siedleckim. Został kierownik Publicznej Szkoły Powszechnej delegatem Tajnej Powiatowej Komisji Oświaty w Czuchowie. Z jego inicjatywy wzniesiono i Kultury w Siedlcach na gminę Górki. Orga-

106 107

106 Pomnik poległych w wojnie polsko-bolszewickiej, po remoncie 107 Kaplica grobowa na cmentarzu parafialnym

Powiat łosicki 81 nizował tajne nauczanie w Górkach na pozio- parafialny, na którym pochowano m.in., oficera mie szkoły powszechnej i gimnazjum. W tej wojsk polskich i prezesa Komitetu Towarzy- wsi założył szkołę rolniczą, by uchronić mło- stwa Kredytowego Ziemskiego, wspomnianego dzież, także z sąsiednich miejscowości, przed wcześniej Ignacego Wężyka (1783-1875). wywiezieniem na roboty do Rzeszy. Na wprost wejścia jest neogotycka kaplica Lekcje odbywały się w domach prywatnych, z 1889 r., pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. bowiem budynek szkoły zajęły wojska nie- Została wzniesiona jako kaplica grobowa mieckie. Na dachu kościoła natomiast urzą- przez ostatnich właścicieli dóbr Hruszniew, dzili Niemcy stanowisko obserwacyjne, na rodzinę Broel-Plater. które wchodzili przez wnętrze świątyni, nawet podczas odprawianych tam mszy. Był to jedyny tego typu obiekt militarny w powiecie. Niewątpliwie kościół parafialny jest głów- nym zabytkiem we wsi. W jego wnętrzu zasłu- gują na uwagę, poza zabytkowym wyposaże- niem, także tablice nagrobne: klasycystyczna z początku XIX w. Kazimierza Kuszla oraz gen. Teodora Szydłowskiego z białego i szarego marmuru, z panopliami i herbem Lubicz. Na cmentarzu przykościelnym znajduje się nagrobek zmarłego w 1853 r. Adama Nagórkie- wicza, oficera wojsk polskich. Przed świąty- nią, po prawej stronie stoi zabytkowa, wymu- rowana na przeł. XVII/XVIII w., dzwonnica. Przy drodze do Zabuża warta uwagi jest aleja starych lip. Obok niej znajduje się cmentarz

108 Zwieńczenie jednego z nagrobków jako przykład mistrzostwa dawnych rzemieślników 109 Zabytkowa aleja lipowa 110 Nagrobek Ignacego Wężyka na cmentarzu parafialnym 108

109 110

82 Tradycja Mazowsza Hadynów (gmina Olszanka)

111

111 Centrum wsi z lotu ptaka. Zwracają uwagę dwie świątynie – stojące obok siebie

połowie drogi na trasie Łosice – że się legenda o powstaniu kościoła. Według W Próchenki, 5 km na południowy za- niej drewno na budowę ofiarował ze swego chód od stolicy powiatu, leży Hadynów. Hi- lasu dziedzic wsi Bolesty. Był to czas wojny storia tej miejscowości to przede wszystkim z Krzyżakami. Większość ludzi, a wraz z nimi dzieje najstarszej w powiecie łosickim para- ich konie, brała udział w wojnie. We wsi brako- fii, obchodzącej niedawno 600 lat istnienia. wało więc siły roboczej, ludzi do budowy ko- Parafia ta przez lata, zależnie od aktualnych ścioła, a także zwierząt pociągowych. Legenda podziałów administracyjnych, była przypi- mówi, że stara klacz, bodajże prawie ślepa, sana najpierw do ziemi drohickiej, następ- sama, bez woźnicy, przewoziła kloce modrze- nie, po podziale Podlasia w 1566 r., do ziemi wiowe do budowy świątyni. Padła na jej scho- mielnickiej. dach po przyciągnięciu ostatniej fury budulca. Została erygowana w 1413 r. przez biskupa, Fundatorami świątyni byli Piotr i Bogusław utworzonej w 1404 r. diecezji łuckiej, Pawła z Szawłów, właściciele wsi: Hadynów, Pietru- Algimuntowicza. Kościół prawdopodobnie sy i Szawły oraz Stanisław i Marcin z Szańko- zbudowano już w 1410 r. Z powodu wojny wa, których własnością były: Bolesty, Radlnia z zakonem krzyżackim jego wyświęcenie zo- i Wyczółki. stało opóźnione. Przy schodach wejściowych Po pewnym czasie Dawidy i Hadynów stały do kościoła znajduje się kamień z odciśnię- się dobrami kościelnymi, przekazanymi jako tym końskim kopytem. Z tym śladem wią- darowizna. Proboszczami parafii byli formal-

Powiat łosicki 83 112 113

112 Stary drewniany kościół 113 Współczesna murowana świątynia

nie biskupi łuccy, w których imieniu, na miej- wane są zabytkowe dzwony z lat: 1607, 1616 scu w Hadynowie, sprawowali posługę powo- i z 1770 (przelany na nowo w 1909 r). łani do tego zastępstwa duchowni. Funkcję kościoła parafialnego przejęła nowa Początkowo parafia w Hadynowie należała świątynia pw. św. Jana Chrzciciela, zbudowana do diecezji łucko-brzeskiej, zwanej też brze- obok w latach 1989-1993. W nowym kościele sko-podlaską. Następnie wchodziła w skład wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą erygowanej w 1818 r. diecezji janowskiej, czyli urodzonemu w Pietrusach ks. Lucjanowi Nie- podlaskiej. dzielakowi, kapelanowi Armii Krajowej oraz Do parafii należały wsie trzech kategorii: Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Kapłan kościelne – Dawidy i Hadynów, królewskie został zamordowany przez funkcjonariuszy – Korczówka, Łepki, Olszanka, Próchenki UB 5 lutego 1947 r. w Polskowoli. Pozostał i Szydłówka oraz szlacheckie – Bejdy, Bolesty, w pamięci mieszkańców Podlasia, jak pisał Pietrusy, Radlnia, Szańków i Wyczółki. Jan Kołkowicz: „niby pomnik wyryty w spiżu, Zgodnie z carskim ukazem z 1865 r. o urzą- twardy jak dąbczak syn ziemi podlaskiej, du- dzeniu duchowieństwa rzymskokatolickiego chowy symbol nieuległego, walczącego wciąż w Królestwie Polskim, grunty uposażeniowe, narodu, wierny spadkobierca idei powstań- dom plebański i zabudowania gospodarcze czych księży Ściegiennego i Brzóski.” w Hadynowie przejęły władze zaborcze i sprze- Wędrując od obu hadynowskich kościołów dały rosyjskiemu generałowi Luccemu. Tym na północ w kierunku cmentarza parafialne- samym administratora filii pozbawiono środ- go, zwróćmy uwagę na usytuowaną po lewej ków utrzymania. Parafię uratowała szlachta stronie zabytkową drewnianą organistówkę, hadynowska, asygnując ze swych funduszy z dwoma malowniczymi gankami oraz na za- roczną pensję dla kapłana. bytkową sikawkę przed remizą OSP. W Hadynowie zachował się kościół modrze- Na cmentarzu dominuje sylwetka kaplicy, wiowy, z murowaną dobudówką, dostawioną ufundowanej w 1947 r. przez Tadeusza Nie- w 1902 r. Pierwotnie świątynia była w całości dzielaka. Wśród zabytkowych nagrobków war- drewniana. W trzech z pięciu ołtarzy znajdują to wyróżnić m.in. klasycystyczny – z herbem się obrazy autorstwa, znanego w XIX w. arty- Korab – zmarłego w 1813 r. Franciszka Bieniec- sty, Feliksa Cichockiego. W dzwonnicy zacho- kiego i nagrobek zmarłej w 1863 r. Karoliny

84 Tradycja Mazowsza z Kosteckich Michaelis. O tragicznych dzie- ciele z sąsiednich miejscowości. Józef Pie- jach mieszkańców parafii zaświadcza m.in. truczuk był także delegatem Tajnej Powiato- napis na nagrobku dziewiętnastoletniego Lu- wej Komisji Oświaty i Kultury w Siedlcach cjana Gryty, który zginął w 1943 r. w niemiec- na gminę Olszanka. kim obozie koncentracyjnym Stutthof (Sztu- Absolwentem tajnych kompletów gimna- towo) na dalekim Pomorzu. zjalnych w Hadynowie i później Wydziału W czasie II wojny światowej w Hady- Matematyczno-Fizyczno-Chemicznego Uni- nowie rozwinęło się tajne nauczanie. Jed- wersytetu Warszawskiego w 1960 r. jest Józef nym z jego organizatorów był urodzony Soczewka. Obecnie zaliczany do czołowych w 1903 r. w Chłopkowie Józef Pietruczuk. postaci dydaktyki chemii w Polsce. Zasłużył się dla rozwoju szkolnictwa już Niedaleko cmentarza i w innych rejonach wcześniej, od 1927 r. kierował Szkołą Po- wsi zachowało się dużo drewnianych budyn- wszechną w Hadynowie, był też inicjatorem ków, przykładów mistrzostwa podlaskich cie- budowy nowej siedziby, której przed wojną śli. Zachęcam także by jeszcze spojrzeć na nie zdążono ukończyć. Podczas okupacji, zabytkowy budynek młyna na posesji nr 40. w latach 1943-1944, zorganizował tajne na- Młyn ten został ufundowany w 1929 r. przez uczanie na poziomie szkół wyższych peda- J. Jaszczuka i początkowo jego urządzenia były gogicznych. Wykładali na tych kompletach napędzane silnikiem na gaz drzewny. Mielono profesorowie Wolnej Wszechnicy Polskiej w nim zboże do 1976 r. Następnie założono z Warszawy. Słuchaczami byli także nauczy- w tym budynku galwanizernię.

114 115

114 Zabytkowa organistówka z malowniczymi gankami 115 Zabytkowy nagrobek z XIX w. Za nim krzyż brzozowy – „Za tych, co zginęli za Ojczyznę, a grobów nie mają. Oświęcim, Katyń i inne.” 116 Nieczynny młyn z 1929 r.

116

Powiat łosicki 85 Hołowczyce (gmina Sarnaki)

117 118

119 120

117 Fragment drewnianej zabudowy Starych Hołowczyc 118 Zabytkowy piec w jednym z domów na kolonii 119 Budynek starej szkoły i Urzędu Gminy 120 Widok z lotu ptaka na część wsi z odchodzącą od szosy Korolówką

ołowczyce są wsią typu ulicówka, mają niec naprzeciw remizy OSP. Wieś Hołowczyce Hdługość 5 km zwartej zabudowy, są więc Kolonia wyodrębniła się podczas parcelacji pod tym względem drugie w powiecie, tuż majątku typu majorat o powierzchni 582 ha. po Kornicy. Z zabudową głównie po stronie W dwudziestoleciu międzywojennym Ho- wschodniej drogi wojewódzkiej nr 811. łowczyce nazywano Małą Moskwą. Tego okre- W spisie miejscowości wieś ta figuruje pod ślenia używali przede wszystkim mieszkańcy trzema nazwami: Nowe Hołowczyce, Stare okolic Brześcia nad Bugiem, przyjeżdżający Hołowczyce oraz Hołowczyce Kolonia. Stare do Hołowczyc. Nazwa wzięła się z opinii, że Hołowczyce były wzmiankowane już w 1545 r. mieszkańcom tej wsi powodzi się najlepiej Nowe Hołowczyce natomiast powstały po w okolicy. 1864 r., po uwłaszczeniu chłopów, jako prze- Jest to dawna wieś królewska, założona dłużenie dotychczas istniejącej wsi. Granica przed 1540 rokiem. Z jej powstaniem wiąże między nimi przebiega na drodze polnej zwa- się legenda. Mówi ona, że pewnego dnia dro- nej Wygon, biegnącej w kierunku lasu Skuhy- gą przez Hołowczyce przejeżdżała ze swym

86 Tradycja Mazowsza orszakiem królowa Bona i w czasie podróży jorat. Pod koniec zaborów, tuż przed I wojną zasłabła. Z pomocą pospieszył jej lekarz o na- światową, właścicielką tego majątku była Zofia zwisku Hołowczyc. Królowa poczuła się lepiej Kirpiczewa, mieszkająca w Petersburgu. i w nagrodę nadała mu okoliczne ziemie. Dwór folwarku Hołowczyce znajdował się Legenda ma pewne historyczne uzasadnie- przed wsią, po lewej stronie od drogi wiodącej nie. Przez Hołowczyce biegł szlak na Litwę z Sarnak. Do tej pory zachowały się po tym za- w czasie, gdy wieś należała do ziemi mielnic- łożeniu resztki zadrzewienia i stawu. W tym kiej. Na Mapie Kwatermistrzostwa zaznaczo- miejscu przed I wojną światową rozpoczęto bu- no drogę, wiodącą z Hołowczyc do folwarku dowę gorzelni, której nie ukończono. We dwo- Zabuże. Po drugiej stronie Bugu jest Przed- rze mieszkali dzierżawcy lub administratorzy mieście, które już w XV w. łączył z lewą stro- majątku. Ostatnią osobą dzierżawiącą folwark ną rzeki most. Ta droga do tej pory istnieje, Hołowczyce był Mikołaj Grobicki. Autor pa- w lokalnej tradycji nazywana jest Korolówką. mięta z dzieciństwa jego brata, Kazimierza. Niewykluczone, że wcześniej nazywała się W czasie II wojny światowej znikło z listy Królówką, zanim uzyskała konotacje z języ- mieszkańców wsi nazwisko Mojżyn. Ta rokiem państwa zaborczego. Może istotnie kie- dzina mieszkała przy wspomnianej wcześniej dyś królowa Bona przejechała tą drogą np. na Korolówce, naprzeciw domu żołnierza, który sejmik do Mielnika. Ponadto w literaturze brał udział w kampanii wrześniowej 1939 r., spotyka się informację, że właścicielem Ho- Jana Dudziuka. Niemcy poszukiwali zbiegłe- łowczyc był medyk królowej Bony, Andrzej go z robót przymusowych najstarszego syna, Zwalski. Według ustaleń Rafała Zubkowicza, historyka pochodzącego z Hołowczyc, tę wia- domość także należy włożyć między legendy, wraz z inną, o hipotetycznym założycielu wsi, rosyjskim generale o nazwisku Hołowacz. W 1775 r. dobra Hołowczyce, zwane „starostwem hołowczyckiem”, otrzymał w doży- wotnią dzierżawę starosta mielnicki Adam Szydłowski. Po jego śmierci w 1815 r. majątek przeszedł pod zwierzchność państwową i był wydzierżawiany. W XIX w. wieś i folwark nadal były dobrami rządowymi. W 1856 r. majątek rządowy (nale- żący do władz zaborczych, rosyjskich) Hołow- czyce i Mierzwica (obecnie Mierzwice) składał się z folwarków: Hołowczyce, Mierzwica i Za- buże oraz wsi: Hołowczyce, Horoszki, Borsu- ki, Mierzwica, Klepaczew i Serpelice. Połowa gruntów była zalesiona. Lesistość jest do tej pory charakterystyczna dla okolicy. W 1867 r. dobra hołowczyckie otrzymał od rządu Rosji książę Aleksander Nirod, generał major armii carskiej, dowódca 2 Dywizji Ka- walerii. Dzierżawił majątek, a na stałe prze- 121 bywał w Janowie, gdzie kierował państwową stadniną koni. Wówczas był to majątek bardzo rozległy, obejmujący także poza gminą: Walim, 121 Transport buchty – budynku służącego do skupu Derło, Horbów i Malową Górę (powiat bialski). zwierząt rzeźnych. Na pierwszym planie, z rowerem, Forma jego własności określona była jako ma- Stanisław Adamowicz

Powiat łosicki 87 122 123

122, 123 O przeszłości wsi świadczą znaleziska na polach, pochodzące sprzed kilku tysięcy lat: grot z kwarcytu i ułamek przęślika (ciężarka zawieszanego przy wrzecionie), wykonanego z opalu polskiego

Rocha Mojżyna, który przyjechał z Niemiec dziła w skład powiatu konstantynowskiego z kobietą w ciąży. Zginął z nią i rodzicami. guberni siedleckiej (w latach 1912-1915 guber- Przeżył masakrę tylko jego młodszy brat. Le- ni chełmskiej). W dwudziestoleciu międzywo- czony był w szpitalu w Siedlcach, ale również jennym należała do województwa lubelskiego. zmarł. Niemcy strzelali przez okna domu, Po zlikwidowaniu powiatu konstantynowskie- rannych dobili po wejściu do środka. go w 1932 r. weszła w skład powiatu bialskie- Już po wojnie w szczególny sposób intereso- go. Przed wojną 24% powierzchni gminy zaj- wało się tą wsią ZSRR. W latach sześćdziesią- mowały lasy. Podczas II wojny światowej gmi- tych XX w. każdej zimy stacjonowała w lesie na została włączona do dystryktu lubelskiego jednostka łączności Armii Czerwonej. Kra- Generalnego Gubernatorstwa. snoarmiejcy upodobali sobie najwyższy punkt Jako jednostka administracyjna została w okolicy, na tzw. Małych Rezkach (wzgórze zniesiona 29 września 1954 r. za sprawą refor- wys. 190,6 m n.p.m. na północnym skraju my, wprowadzającej gromady w miejsce gmin. Nowych Hołowczyc). Autor pamięta ostatni Z jej obszaru stworzono Gromadzkie Rady pobyt żołnierzy radzieckich w Hołowczycach Narodowe w Hołowczycach, Horoszkach Du- 15 i 16 sierpnia 1980 r., czyli w czasie strajków żych i Nowych Litewnikach. Po reaktywowa- w Gdańsku. W tych dniach zainstalowały się niu gmin w 1973 r., gminy Hołowczyce nie na Wygonie dwa samochody z antenami i kilka przywrócono. W latach 1975-1998 wieś nale- towarzyszących. żała do województwa bialskopodlaskiego. Istniała gmina wiejska Hołowczyce, powoła- Hołowczyce, jako duża wieś, miały w latach na w 1809 r., w czasach Księstwa Warszawskie- sześćdziesiątych XX w. własne kino stałe w bu- go. Funkcjonowała do 1954 r. W 1881 r. siedzibą dynku remizy. Seanse odbywały się dwa razy gminy był Bonin, w czasie II RP i do roku 1954 w tygodniu. Kinooperatorem był Stanisław Hołowczyce, następnie Horoszki. W Hołowczy- Tymoszuk. Później funkcjonowało kino objaz- cach budynek Urzędu Gminy jest zachowany dowe. Z Sarnak przyjeżdżał operator Wiktor do tej pory. Stoi po lewej stronie między Horosz- Wawryniuk. kami Dużymi i Małymi. Przed wojną stał przed Obecnie największym zakładem w gminie nim pomnik Józefa Piłsudskiego. Zachowała się Sarnaki jest tłocznia gazu w Nowych Hołow- też słynna w okolicy „Koza”, areszt wspominany czycach pod adresem Klepaczew 45. Usytu- m.in. w materiałach o rewolucji 1905 r. owana na południowym skraju wsi, w pobliżu Od 1867 r., po podziale Królestwa Polskiego dawnej drogi prowadzącej do Serpelic i zwanej na powiaty i gminy, gmina Hołowczyce wcho- Na Panikwy.

88 Tradycja Mazowsza W obu częściach wsi istnieją wzgórki nazy- prowadzi działalność firma Lamitar ZPHU, wane Mogiłkami, w Nowych Hołowczycach na produkująca łodzie, żaglówki i jachty. polu Budkiewicza i w Starych za zabudowania- Jadąc dalej w kierunku Sarnak, miniemy mi gospodarczymi Stanisława Mysłowskiego, po lewej stronie zabytkowy drewniany budy- przy Klepaczówce. Wody opadowe i pośniegowe nek, pod nr 60, w miejscu zwanym Na Dołku. wypłukiwały w tych miejscach ludzkie kości, Przed wojną mieściła się w nim szkoła, po woj- świadczące o istnieniu tu dawniej nekropolii. nie, do 1952 r., Urząd Gminy, klubokawiarnia Archeolodzy nie badali jeszcze obu Mogiłek, (lata siedemdziesiąte XX w.) i następnie sklep które nadal skrywają swe tajemnice. spożywczo-przemysłowy. W południowym narożniku skrzyżowania Stąd już niedaleko do wiatraka typu koźlak dróg Lublin – Białystok i Łosice – Zabuże uj- Stanisława Nazarewskiego. Ten młyn został rzymy kapliczkę, a obok mogiłę partyzancką. sprowadzony przez dziadka właściciela z oko- Kapliczka ma kształt betonowego krzyża, na lic Niemirowa za Bugiem w 1905 r. Pracował postumencie którego umieszczono napis: „OD po wojnie z napędem spalinowym. Funkcjo- POWIETRZA/GŁODU OGNIA/I WOJNY/ nował do 1978 r. Na tle tego wiatraka fotogra- ZACHOWAJ NAS/PANIE/BOŻE/BŁOGO- fowali się przed wojną ze swymi nauczyciela- SŁAW/LUD POLSKI” i datę: „3 MAJA 1920 r.” mi wszyscy absolwenci szkoły. W mogile spoczywa żołnierz Oddziału Par- Dalej na wzgórzu stoi opuszczony drew- tyzanckiego „Zenona”, Czesław Łukaszuk niany budynek szkoły, wzniesiony w czynie ps. Bomba. Zginął 26 maja 1944 r. podczas społecznym przed wojną, a wykończony tuż osłony transportowanego kolegi, rannego po wojnie. Uczyły się w nim także dzieci z są- w potyczce pod Mierzwicami. Kolega, Edward siednich wsi Płosków i Terlików. Dziś dzieci Jarmułowicz ps. Słuchawka zmarł podczas z Hołowczyc uczą się w Sarnakach. transportu na punkt opatrunkowy. Został po- Przy wyjeździe ze wsi, po prawej stronie wi- chowany w sąsiedniej wsi, Nowych Litewni- doczny był do niedawna kopiec nieistniejącej kach. Obaj polegli w Akcji V-2. już karczmy. Za rzeką zaś stoi ostatnia ka- W dawnych budynkach Gminnej Spółdziel- pliczka w Hołowczycach. ni, w kierunku wyjazdu na Łosice (po prawej)

124

124 Sarenka na polu brata autora

Powiat łosicki 89 Hruszniew (gmina Platerów)

125 126

125 Oficerowie niemieccy z lat I wojny światowej na schodach dworu, od strony ogrodu 126 Fasada dworu, współcześnie

ruszniew położony jest 10 km na północ- Całość majątku z klucza hruszniewskiego Hny wschód od Łosic. Z uwagi na tradycje zakupiła 24 lutego 1866 r. od spadkobierców historyczne, dla powiatu łosickiego to miejsce gen. Teodora Lubicz-Szydłowskiego Katarzy- jest szczególnie ważne. Centrum miejscowości na z Mielżyńskich h. Nowina hr. Broel-Plater tworzy założenie pałacowo-parkowe i folwark, (1828-1899). Jej małżonek, Stanisław Bro- w bliskiej od niego odległości. Niezwykłym el-Plater, poseł do sejmu berlińskiego i radca elementem zespołu jest usytuowanie obory na- Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego przybył przeciw dworu. Zwykle budynki gospodarcze do Hruszniewa po sprzedaży (ok. 1880 r.) ro- wznoszono w pewnym oddaleniu od domu. dzinnego majątku Szreniawy. Częścią uzyska- Z otwartych drzwi tej obory można zrobić ład- nych ze sprzedaży funduszy wsparł powstanie ne zdjęcie fasady tej ziemiańskiej siedziby. Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Z nowymi W 1490 r. właścicielem Hruszniewa był właścicielami spokrewniona była bohaterka Grzymała Niemira. Znany jest z nadań, ja- narodowa Polski, Białorusi i Litwy, hrabianka kich dokonał w tymże roku na rzecz kościoła Emilia Broel-Plater (1806 Wilno – 1831 Justia- w Górkach. Następnym właścicielem znanym nów). Była kapitanem Wojska Polskiego, zgi- z nazwiska jest Mikołaj Niemira, starosta nęła w szeregach oddziału powstańców listo- mielnicki, który w 1517 r. rozpoczął budowę padowych na Żmudzi. murowanej świątyni w tej samej wsi. Ówczesne dobra hruszniewskie składa- W XVIII w. hruszniewskie dobra należały ły się z folwarków i osad z przyległościami: do rodziny Kuczyńskich, w pierwszej połowie Hruszniew, Ostromęczyn, Pasieka, Kuczan- XIX w. do Podczaskich. Następnie w 1827 r. ka, Chłopków, Szydłolas, Brzoza, Rybniki majątek nabył Teodor Szydłowski, który za- oraz Las Kisielew. Granice posiadłości obsa- słynął jako dobry gospodarz, szczególnie z ho- dzono pasami leśnymi (Jasionka, Dubianka, dowli owiec i koni. Pasek i Choina) i oznaczono w 1884 r. czte- Najlepsze lata majątku w Hruszniewie przy- rema żeliwnymi krzyżami na murowanych padają na czas własności rodziny Broel-Plate- z cegły cokołach. Wzdłuż drogi Hruszniew – rów. Ród ten sięga historią XII w. i wywodzi Górki posadzono aleję topolową (dziś nieist- się z rycerzy herbu Plater, osiadłych w zamku niejącą) i aleję lipową, uznaną obecnie za po- Bröel w Westfalii. mnik przyrody.

90 Tradycja Mazowsza Majątek dorównywał wielkością kluczowi Broel-Platerowie przebudowali w końcu w Konstantynowie, należącemu do spokrew- XIX w. siedzibę rodową. Dwór wzniesiony nionej rodziny Zyberk-Platerów. Stryj Stani- w XVIII w. dla Kuczyńskich, na fundamen- sława Broel-Platera, Michał Plater ożenił się tach z piwnicami kolebkowo sklepionymi, z Izabelą, córką Jana von Syberga. W 1803 r. został nieco zaniedbany przez gen. Teodora przyjął do swego nazwiska przydomek Zyberk. Szydłowskiego. Na pustym gruncie, zaku- Nowi właściciele zmodernizowali mają- pionym w Patrykozach (powiat sokołowski) tek do tego stopnia, że został uznany za jeden w końcu lat 40. XIX w., wzniósł on nową oka- z większych i lepiej uprzemysłowionych załą siedzibę. Zapewne z tego powodu nie in- w guberni siedleckiej. Uruchomili gorzelnię pa- westował w stary dwór. rową, młyn zbożowy, tartak parowy, olejarnię, Dom wymagał gruntownego remontu. Do- fabrykę serów na sposób szwajcarski, kuźnie, budowane do niego narożne dwukondygna- cegielnie i jedyny w regionie młyn do mielenia cyjne alkierze, z mansardowymi dachami kości na nawóz. Założyli kopalnię torfu, stawy krytymi gontem, nadały budynkowi charakter rybne, smolarnię w lesie kisielewskim i plac pałacu. W jego pobliżu stoją: dom ogrodnika z bindugą (przystanią) nad Bugiem w Mężeninie. z zachowaną datą „1866”, kuchnia w stylu Ziemię uprawiano nowoczesnym systemem angielskim i budynki gospodarcze folwarku. dwunastopolowym, zapewniającym wyższe Całość zabudowy dworskiej ogrodzono parka- plony. Hodowano inwentarz wysokiej klasy: nem i ceglanym murem z ozdobną bramą. bydło rasy szwajcarskiej i holenderskiej, owce Doskonale prosperujące gospodarstwo objął włoskiej rasy negretti, świnie rasy nordfolk w 1893 r., po zaślubinach z Kazimierą Floren- i jarkszajr, utrzymywano średnio po 30 par tyną hrabiną Dunin-Borkowską herbu Ła- koni w jednym folwarku. będź, spadkobierca majątku, hrabia Bernard Woda do dworu i budynków gospodarczych Broel-Plater, ostatni w XIV pokoleniu męski dostarczana była za pomocą pompy mecha- potomek gałęzi wielkopolskiej rodu z linii in- nicznej. Większość dróg została utwardzo- flanckiej. na tzw. tłuczniówką. Transport odbywał się Po wczesnej śmierci męża w 1898 r. hrabi- większymi wozami, zwanymi półtoracznymi na prowadziła sprawnie działające gospodar- lub półtorakami. stwo z pomocą administratora (plenipotenta),

127 128

127 Brama dworska 128 Krzyż, znak własności majątku Broel-Platerów

Powiat łosicki 91 jakim był jej brat Juliusz Dunin-Borkowski. ła w 1908 r. 700 rubli, ofiarowała ornat i anu- Później tę funkcję pełnił od 1905 r. do śmier- lowała dług. W 1910 r. na budowę Domu Ludo- ci ziemianin z Klimczyc, Józef Podczaski wego przeznaczyła 500 rubli i 100 tys. cegieł. (1861-1922). Na początku II wojny światowej żołnierze Hrabina Kazimiera Broel-Plater skorzystała Armii Czerwonej wyprowadzili z Hruszniewa z szansy rozwoju majątku, jaką dała budowa prawie cały inwentarz żywy. Podczas okupacji w latach 1903-1906 linii kolejowej Siedlce – niemieckiej majątku nie zamieniono na Lie- Połock – Bołogoje. Przebieg nowej linii wytyczo- genschaft. Przekazano go pod opiekę nadle- no przez grunty jej folwarku Pasieka (obecnie śniczego Kazimierza Kisielnickiego. Platerów). Właścicielka trafnie przewidziała, Okupantom oddawano w terminie kon- że nowa trasa komunikacyjna umożliwi zbyt tyngenty, których żądali i obdarowywano towarów rolnych, a zwłaszcza owczej wełny ich spirytusem z gorzelni. Dzięki tym zabie- w białostockim okręgu włókienniczym. gom Hruszniew stał się centrum konspiracji Lata 1915-1917 hr. Kazimiera Broel-Plater w gminie Górki. Właścicielka dóbr Kazimie- razem z córką Heleną spędziła w mieszkaniu ra Broel-Plater przyjęła ps. Fioł. W pałacu za- w Warszawie. Zaangażowała się w prace Sek- instalowano punkt kontaktowy z Londynem, cji Gospodarczej Tanich Kuchni Głównego o kryptonimie „Lamus”. Ponadto udostęp- Komitetu Obywatelskiego. Natomiast córka niono pomieszczenia na tajne nauczanie, dla wyjeżdżała na front wschodni i działała w dru- uczniów ze szkoły w Górkach. W konspirację żynach strzeleckich przy Legionach Polskich. włączyła się także córka właścicielki, hr. He- W czasie wojny polsko-bolszewickiej służ- lena Potulicka ps. Buńczuk i nauczyciel Feliks ba folwarczna majątku sympatyzowała z bol- Pocheć ps. Księżyc. szewikami i była wrogo usposobiona do chle- Wiele osób otrzymało tu fikcyjne zatrudnie- bodawców. W połowie lat dwudziestych XX w. nie, dzięki czemu uniknęły one wywiezienia hrabina była zmuszona pozbyć się części na roboty do Rzeszy. Taka pomoc miała tra- gruntów na mocy uchwały Sejmu o parcelacji giczny finał. Latem 1943 r. przyjęto kobietę majątków. z dzieckiem, która okazała się wtyczką gesta- Kazimiera Broel-Plater wspominana jest po i wydała część siatki konspiracyjnej. jako światła i życzliwa kobieta, chętnie udzie- Po zakończeniu na tym terenie działań lająca pomocy. Działała w lokalnym kole II wojny światowej dla hrabiny czas pokoju Towarzystwa Zjednoczonych Ziemianek. nie nastał. 24 października 1944 r. milicja We dworze otworzyła szkółkę elementarną, ludowa próbowała ją zastraszyć, grożąc roz- w której nauka odbywała się w języku pol- strzelaniem. Po dwóch dniach przesłuchań skim, w odróżnieniu od powszechnego w cza- w siedleckim więzieniu została zwolniona, ale sie zaborów języka rosyjskiego. Po odzyskaniu dano jej dobę na opuszczenie majątku. niepodległości udostępniła czworaki na pierw- Oba majątki rozparcelowano realizując szą szkołę powszechną. Umiejącym czytać reformę rolną, ziemię przekazano służbie, wypożyczała książki z prywatnej biblioteki. bezrolnym oraz małorolnym. Ostromęczyn Zdolnym uczniom fundowała za naukę nagro- (916 ha) hr. Heleny Potulickiej został przejęty dy lub wspomagała ich finansowo. Wspomaga- 27 października 1944 r. Zaś Hruszniew (pow. ła leczenie osób, które uległy nieszczęśliwym 971 ha), należący do jej matki, przejęto ty- wypadkom. Gospodarzom, którzy stracili do- dzień wcześniej. Wyłączono z jego parcelacji bytek w wyniku pożaru, dała przydział zboża, 685 ha, z przeznaczeniem na państwowy a ocalały inwentarz przyjęła na przechowanie Ośrodek Kultury Rolnej. do budynków swego folwarku. Straży ogniowej Hrabina Kazimiera Broel-Plater wydziedzi- w Hruszniewie przekazała plac pod budowę czona z majątku i zmęczona tułaczką po kraju remizy. Wspomagała także sąsiednią miejsco- zmarła 3 września 1949 r. w Nowej Soli i tam wość gminną. Na kościół w Kornicy przekaza- została pochowana.

92 Tradycja Mazowsza Huszlew (siedziba gminy)

129 130

129 Dwór w Huszlewie, widok na fasadę i elewację południową 130 Dwór w Huszlewie, linoryt Romualda Mikoszewskiego

ad rzeką Złota Krzywula leży wieś Husz- mi majątku do końca. Ostatnią właścicielką Nlew. Na trasie Łuzki – Międzyrzec Podla- gospodarstwa o pow. 849 ha i zespołu dworski, 15 km na południowy wschód od Łosic. sko-parkowego była ks. Maria Woroniecka. Miejscowość znana była także pod nazwą W jej posiadłości leżało to wyjątkowe gro- Uslewo (1509 r.) i Uszlew (1881 r.). W XIX w. dzisko i było doskonale zachowane. Dobra była siedzibą gminy. ks. Woronieckich składały się z folwarku Najstarsze ślady osadnictwa w Huszlewie Huszlew i Felin lub Androsze oraz wsi: Husz- znane są z IX w. Z czasów, gdy ustrój plemien- lew, Wólka Huszlewska, Wólka Waśko (obecny Mazowsza stabilizował się terytorialnie. nie Waśkowólka), Zawadki i Żurawlówka. Grodzisko w Huszlewie (więcej o nim w roz- Pierwszy drewniany kościół w Huszlewie dziale „Grodziska”) było jednym z najlepiej ufundowali w 1666 r. Anna Maria z Opaliń- zachowanych na Mazowszu i Podlasiu. Świad- skich i Wojciech Emeryk Mleczko, wojewoda czyło o powiązaniach tych terenów z tworzą- podlaski i starosta łosicki. Ok. 1700 r. został cym się państwem polskim w X w. Jest pierw- przeniesiony do Mostowa, a w jego miejsce szym odkrytym przez polskich archeologów kolejny, również drewniany, zbudowali w 1705 obozem wojskowym z czasów Mieszka I. lub 1735 r. Anna z Wyrozębskich i Franciszek Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1390 r., Korybut Woroniecki. Ten spłonął w 1858 r. gdy włości obejmujące również Huszlew, Obecny, murowany, neogotycki został wznie- otrzymał od Władysława Jagiełły Abraham siony w latach 1859-1867 – koszty budowy z Jaxów Chamiec herbu Gryf. Wieś na po- wziął na siebie Jeremi Woroniecki. Brama czątku należała do dóbr Woźniki, na przeł. -dzwonnica pochodzi także z tych lat. XV/XVI w. usamodzielniła się. Ołtarze neogotyckie zostały wykonane W końcu XV w. Huszlew należał do Piotra w 1868 r. przez Januarego Buchwalda. W ołta- Kiszki, od 1653 r. do rodziny Mleczków her- rzu głównym znajduje się obraz przedstawia- bu Korczak. Po nich dobrami władali książę- jący św. Wojciecha – biskupa z połowy XIX w. ta Szujscy. W 1698 r. Hruszniew przeszedł Ołtarze boczne zawierają obrazy z 1897 r. w ręce Franciszka Woronieckiego. Odtąd ksią- Józefa Buchbindera. W lewym, na zasuwie, żęta Woronieccy h. Korybut byli właściciela- z wizerunkiem św. Jana Nepomucena, a w pra-

Powiat łosicki 93 wym św. Anny nauczającej Marię. W wyposa- ła do naszych czasów zabytkowa chlewnia żeniu świątyni zwraca uwagę także wiekowa z ok. 1915 r. kropielnica, wykuta z granitu oraz epitafium Wśród zabudowań kompleksu parafialnego z czarnego marmuru Barbary z Cieszkowskich wyróżnia się plebanię z końca XIX w. i obok Woronieckiej. murowaną kostnicę z ok. 1860 r. Z tego same- W lewej nawie kościoła odsłonięto 4 czerwca go czasu pochodzi neobarokowa brama cmen- 2006 r. tablicę pamiątkową, w podziękowaniu tarna. Wiedzie do nekropolii, gdzie pochowani za przechowanie w nim sztandaru Oddziału są m.in. partyzanci z OP „Zenona” i polegli Partyzanckiego „Zenona”. Tego samego dnia w 1946 r. pod Kiełbaskami k. Kornicy żołnie- podobną tablicę odsłonięto na parterze Urzę- rze AK-WiN. du Gminy. W ten sposób została upamiętnio- We wsi zachowało się dużo drewnianych na akcja, jaką przeprowadzili 9 lutego 1944 r. domów, wprowadzających turystę w nastrój żołnierze OP „Zenona”. Tego dnia partyzanci sprzed około stu lat. uwolnili mieszkańców Huszlewa i okolic, za- Starsi z mieszkańców wsi wspominają trzymanych przez Niemców i przeznaczonych Piotra Pachałę, organistę z lat przedwojen- do wywiezienia na przymusowe roboty do nych i okupacji, członka honorowego miej- Rzeszy. scowej straży pożarnej, który zajmował się Oś widokową ze świątynią tworzy klasycy- także fotografią. Ten uzdolniony człowiek styczny dwór książąt Woronieckich, obecnie dokumentował na zdjęciach życie parafii, własność prywatna. W skład zespołu dwor- hodował też pszczoły, wykonywał meble, sko-parkowego wchodzi także eklektyczna a nawet zbudował generator prądu, zapew- rządcówka i neogotycki lamus, powstałe oko- niający energię do oświetlenia i iluminacji ło 1883 r. Z zabudowań folwarcznych ocala- uroczystości.

131 132

131 Widok od strony dworu na kościół i dzwonnicę 132 Przykład drewnianej zabudowy wsi 133 Kapliczka w parku dworskim

133

94 Tradycja Mazowsza Łosice (siedziba powiatu, miasta i gminy)

134 135

134 Dawna zabudowa Łosic na pocztówce wysłanej w 1907 r. 135 Rynek w centrum miasta w czasie II wojny światowej

osice są miastem, które leży przy skrzyżo- obecnej wsi Dzięcioły. Być może uniemoż- Łwaniu drogi krajowej nr 19 z wojewódzką liwienie rozwoju podgrodzia, jako ośrodka nr 698 (Siedlce – Konstantynów – Terespol), osadniczego na terenie bagiennym, spowodo- nad rzeką Toczną. Nazwę jedynego w powiecie wało potrzebę przeniesienia go w odpowied- miasta jedni chcą wywodzić od łosia, zwierzę- niejsze miejsce, 6 km na południowy zachód. cia spotykanego często na tych terenach, inni To jednak tylko hipoteza. sugerują pochodzenie ruskojęzyczne, od konia Pierwsze informacje pisane o Łosicach (łoszad’), uzasadniając to tym, że wizerunek pochodzą z dokumentu lokacyjnego, wysta- konia widnieje na najstarszej znanej pieczęci wionego przez króla Aleksandra Jagielloń- miasta, z XVIII w. czyka 10 maja 1505 r. w Radomiu. Przywi- Wcześniej używano nazw: Łoszycze (1505 r.), lej ten przenosił miasto i jego mieszkańców Łosicze (XVI w.) i Laszyce (2 poł. XVIII w.). z prawa miejscowego (ruskiego i litewskiego) Ostatnia nazwa kojarzy się z Lachami i od- na prawo niemieckie (magdeburskie), które wiecznym sporem o granice Podlasia, kraju na mieszczanom ułatwiło swobodną działalność pograniczu z Lachami, czyli Polakami. handlową i rozwój rzemiosła. Zawierał także W XV w. w okolicach Łosic doszło do zderze- m.in. zezwolenie na budowę ratusza, jatek nie dwóch grup etnicznych: ludności napływo- mięsnych, organizowanie cotygodniowych wej z zachodu, z Mazowsza, i ludności ruskiej targów i czterech jarmarków rocznie. Powsta- ze wschodu. Od północy, zachodu i południa nie miasta ożywiło gospodarkę całej okolicy otoczyły późniejsze miasto wsie szlacheckie: i zwiększyło dochody skarbu wielkoksiążę- Biernaty Średnie, Bolesty, Nowosielec, Pietru- cego. Nastąpił także szybszy wzrost zalud- sy, Płosodrza, Radlnia, Rudnik, Stare Biernaty, nienia. Przywilej potwierdził 31 maja 1510 r. Szańków, Szawły, Wyczółki. Znacznie wcze- król Zygmunt I. Od tego czasu do 1567 r. Ło- śniejsze, przypuszczalnie z XIII w., osady ru- sice były najdynamiczniej rozwijającym się skie zajmowały obszar położony na wschód od miastem na Podlasiu. Łosic. W pierwszej połowie XVI w. Łosice stały się Powstanie Łosic datuje się na początek XVI w., jednym z miast o dużym znaczeniu na Pod- czyli na czas wystawienia przywileju lokacyj- lasiu. Według inwentarza z 1551 r. starostwa nego w 1505 r. Przypuszczalnie pierwotnie mielnickiego, w którego skład wchodziły Ło- miejscowość istniała jako grodzisko obok sice, było tutaj 240 domów mieszkalnych.

Powiat łosicki 95 136 137

136 Kościół pw. św. Zygmunta 137 Kapliczka i stawy w Polinowie, dawnym majątku królewskim, będącym obecnie wschodnią częścią miasta. Polinów od 1906 r. stanowi siedzibę rodu Kobylińskich h. Prus II, kultywujących tradycje szlacheckie

Prawdopodobnie zamieszkiwało je około 1450 stwo, obejmujące dwór z folwarkiem i miasto osób, głównie ruskiego pochodzenia. W tym Łosice oraz wsie: Kornica, Ruda (obecnie Rud- czasie w mieście były cztery świątynie: dwie ka), Szpaki, Szydłówka, Olszanka, Prochenki cerkwie prawosławne i tyle samo kościołów (dziś Próchenki), Łepki i Korczówka. rzymskokatolickich, fundowanych i wyposa- Wcielenie Podlasia w 1569 r. do Korony, po- żonych w 1511 r. przez króla Zygmunta I Sta- zwoliło mieszczanom uniknąć części wcze- rego, którego drugą żoną była Bona Sforza. śniejszych obowiązkowych świadczeń. Od Wśród świadczeń mieszczan łosickich początku istnienia nowego starostwa, miasto w tym samym inwentarzu zapisano m.in. skutecznie opierało się żądaniom pierwsze- obowiązek zbudowania własnym kosztem go starosty, Aleksandra Hinczy. Usiłował on stajni dla koni królewskich w Łosicach. narzucić mieszczanom ciężary, które w myśl A w przypadku przyjazdu króla dostarczanie uzyskanych przywilejów już ich nie obowiązy- drewna do obozu i słomy na podściał. Miesz- wały. Dopiero przywilej króla Stefana Batorego czanie byli również zobowiązani do naprawy z 1 lipca 1576 r. zakończył spór i ostatecznie grobli wokół miasta i stawu górnego. Wnio- zniósł wszelkie ciężary prawa litewskiego. skować z tego można, że w mieście było więcej Na szczęście nie wszyscy starostowie mieli stawów. W XVI w. Łosice określano jako mia- takie podejście do łosickich mieszczan. Sta- sto drewniane, leżące nad szerokim jeziorem. rostowie Łukasz Opaliński i Antoni Mią- Rejestr pomiary włócznej, zapewne z lat czyński uzyskali od królów Zygmunta III 1557-1559, daje wyobrażenie o wielkości i Jana III Sobieskiego pozwolenie na organi- i urbanistyce miasta. Wyróżnia: Rynek zowanie dodatkowych jarmarków, mających i Kozi Rynek oraz ulice: Kubraską, Kowalską, zbawienny wpływ na podupadającą gospodar- Łukowską, Mimo św. Michajła, Woleńską, kę Łosic. Organizacja jarmarków przyczyniła Podgajną, Brzescką i Gumienną (bez domów się do rozwoju miasta i pomyślności finanso- mieszkalnych). W mieście w tym czasie funk- wej jego mieszkańców. W trosce o polepsze- cjonowało 37 karczem piwnych, 3 miodowe nie stanu miasta, król Jan III Sobieski wydał i 11 gorzałczanych. 20 maja 1689 r. przywilej, na podstawie któ- Około 1560 r. Łosice wraz z południową rego w Łosicach mogły się odbywać dwa jar- częścią starostwa mielnickiego wyodrębniono marki w roku. Wybór terminów w święta jako osobną dzierżawę, traktowaną jako staro- „ruskie”, świadczy o dominacji w tym czasie

96 Tradycja Mazowsza ludności etnicznie i kulturowo związanej mego wieku przerwały klęski polityczne, jakie z tradycją wschodnią. dotknęły kraj, czyli rozbiory. Od lat siedemdziesiątych XVI w. rozpoczął W walkach zakończonych wiktorią wie- się powolny, lecz stały regres miasta, który deńską 1683 r., na czele łosickich oddziałów trwał do drugiej połowy XVIII w. Ludność zaj- brał udział starosta łosicki, Atanazy Walen- mowała się głównie handlem, najliczniejszą ty Miączyński h. Suchekomnaty. Wcześniej grupę stanowili handlarze solą, sprowadzaną walczył na wojnie chocimskiej w 1673 r. z Drohobycza (1580 r.). Wsławił się rozbiciem tureckich niedobit- W 1587 r. starosta łosicki, Marcin Leśnio- ków koło Kamieńca, gdzie został ciężko wolski wziął udział w orszaku, który wyjechał ranny. W 1674 r. złożył podpis pod zgodą na do Szwecji po wybranego królem Polski Zyg- elekcję Jana Sobieskiego. Walczył z Turka- munta III Wazę. mi pod Lesienicami. Dostąpił wielkiego za- Przywilej króla Władysława IV z 26 lute- szczytu i zaufania ze strony władcy podczas go 1647 r., pozwalający mieszczanom łosic- odsieczy wiedeńskiej. Miał prawo spać w na- kim na produkcję gorzałki i rozwożenie jej miocie królewskim. do okolicznych miast i miasteczek, nie przy- W latach 1723-1762 starostą łosickim i łuc- czynił się do wzrostu gospodarczego miasta. kim oraz kasztelanem podlaskim był Antoni Duże zniszczenia Łosic spowodowała wojna Miączyński. ze Szwecją w latach 1655-1660. W okresie W 1778 r. starostwo łosickie wykupił To- potopu kilkakrotnie przez Łosice przechodzi- masz Alexandrowicz „Witold”, były szambe- ły wojska szwedzkie. Miasto doznało wielu lan króla Augusta III, zaufany powiernik króla zniszczeń. Pod Rudnikiem stoczono bitwę. Stanisława Augusta Poniatowskiego, marsza- W 1657 r. odbyła się tu narada wojenna, łek dworu królewskiego i członek Rady Nie- w której wzięli udział m.in. Paweł Sapieha ustającej. W 1804 r. starostą łosickim był jego i Stefan Czarniecki. W pierwszej połowie syn Stanisław Alexandrowicz (1781-1826), XVIII w. miasto wciąż wegetowało, gnębione poseł do Sejmu Księstwa Warszawskiego. Jego wojnami i przemarszami wojsk. Krótkie oży- dziełem jest zachowany do dzisiaj klasycy- wienie gospodarcze w drugiej połowie tego sa- styczny dwór w Konstantynowie.

138 139 140

138 Kaplica cmentarna pw. św. Stanisława 139 Pomnik Unitów Podlaskich 140 Macewa na żydowskim kirkucie z zachowaną polichromią

Powiat łosicki 97 141 142

141 Dawny dom dra Witolda Wróblewskiego. W tym domu podczas wojny miało swą siedzibę gestapo 142 Pozostałością z lat II wojny światowej jest schron strażnika

Po ostatnim rozbiorze w 1795 r. Łosice wraz choty i trzech pułków huzarów przeznaczo- z częścią Lubelszczyzny i Podlasia znalazły nych do opanowania Pragi i ubezpieczających się w zaborze austriackim, sięgającym do drogi wiodące ku Siedlcom. rzeki Bug. Za nią były ziemie zabrane Polsce Podczas zaborów rosyjskich, w 1837 r., wo- przez Prusy. jewództwa przemianowano na gubernie. Uka- W 1809 r., po wygranej wojnie polsko zem z 21 sierpnia 1845 r. zmniejszono ich -austriackiej, utworzono departament sie- liczbę z ośmiu do pięciu. Gubernię podlaską dlecki na obszarach przyłączonych do Księ- i lubelską połączono w jedną – lubelską. Łosice stwa Warszawskiego. Departament składał się utraciły status stolicy powiatu, który włączono z dziewięciu powiatów, wśród nich łosickiego. w skład powiatu bialskiego. Stały się miastem W 1815 r. departament siedlecki przekształco- okręgowym. no w województwo podlaskie, z zachowaniem Po powstaniu styczniowym, ustawą tych samych powiatów. Powiat łosicki w 1810 r. z 31 grudnia 1866 r. zunifikowano administra- był drugim pod względem liczby ludności. cję cesarstwa rosyjskiego. Zamiast dotychczas Zamieszkiwało go 40 390 osób, czyli 12,49% funkcjonujących 5 guberni i 39 powiatów, wła- ogółu departamentu. Więcej mieszkańców li- dze rosyjskie podzieliły Królestwo Polskie na czył tylko powiat włodawski. Natomiast samo 10 guberni i 85 powiatów. Z dawnej guberni miasto zajmowało trzecią pozycję po Sokoło- lubelskiej wyodrębniono gubernię siedlecką. wie Podlaskim i Janowie Podlaskim. Łosice wyłączono z powiatu bialskiego i włą- W 1813 r. nastał zabór rosyjski, a z nim oku- czono w skład konstantynowskiego, z siedzi- pacja przez wojska carskie. W 1827 r. Łosice bą w Janowie. Powiat ten podzielony był na stanowiły własność państwową, należały do 16 gmin, z których 9 składało się na obszar rządu rosyjskiego. Na podstawie ukazu rządo- określany umownie od lat sześćdziesiątych wego z 31 sierpnia 1837 r. miasto nadano jako XX w. Ziemią Łosicką. donację jenerał-lejtnantowi Poleszce, dowódcy Wraz z wprowadzeniem reformy admini- 2 Dywizji Grenadierów. Obdarowany polskim stracyjnej w latach 1868-1869, Łosice, po- majątkiem oficer wyróżnił się przy szturmie dobnie jak wiele innych miast, utraciły prawa Warszawy. Był wówczas dowódcą brygady pie- miejskie.

98 Tradycja Mazowsza W czasie I wojny światowej Łosice leżały na go w listopadzie 1944 r. na burmistrza Łosic. terenie Ober-Ost pod niemieckim zarządem Patron był przed wojną kierownikiem szkoły wojskowym. W dwudziestoleciu międzywojen- w Hadynowie i w latach okupacji członkiem nym, jako gmina, wchodziły w skład powiatu Batalionów Chłopskich. Zginął razem z córką siedleckiego. Po odzyskaniu przez Polskę nie- 27 stycznia 1945 r. podległości, w każdej prawie miejscowości Ło- W latach sześćdziesiątych XX w. działało sickiego istniała szkoła powszechna. W latach w powiecie dziewięć Szkół Przysposobienia dwudziestych XX w. część mniejszych szkół Rolniczego, m.in. w Hołowczycach. przyłączono do większych, dla poprawy warun- W 1966 r. założono park i zbudowano zbior- ków nauki. W 1936 r., po „jędrzejowiczowskiej” nik wodny, wyasfaltowano część ulic. Wiele (od nazwiska ministra Janusza Jędrzejewicza) prac wykonano w czynie społecznym, po- reformie oświaty funkcjonowało 50 szkół po- wszechnie stosowanej formie realizacji wielu wszechnych trzech stopni. Na dalsze kształce- przedsięwzięć w czasach Polskiej Rzeczypo- nie absolwenci tych szkół wyjeżdżali do Siedlec spolitej Ludowej. lub Leśnej Podlaskiej (obecny powiat bialski). Urząd Miasta i Gminy Łosice otrzymał wy- Lata II wojny światowej przyniosły powtór- różnienie w Ogólnopolskim Plebiscycie „Oso- ną przynależność do administracji niemiec- bowości i Sukcesy 2014” w kategorii: samorząd. kiej dystryktu warszawskiego Generalnego Podczas wizyty Jana Pawła II na Podlasiu, Gubernatorstwa. wręczono najdostojniejszemu dotychczas go- Po wojnie, od 6 października 1948 r., Łosi- ściowi rzeźbę twórcy z Łosic, Radosława Gosia. ce należały do województwa warszawskiego, a w latach 1975-1998 do bialskopodlaskiego. * Z sześciu miast tego województwa Łosice mia- Zwiedzanie miasta zacznijmy od ceglane- ły najmniejszą gęstość zaludnienia. Obecnie są go neogotyckiego kościoła. Powstał w latach stolicą powiatu w województwie mazowieckim. 1906-1909, kiedy to przywrócono parafię w Ło- Kilka faktów z najmłodszych dziejów powo- sicach. Na cmentarzu przykościelnym znajdu- jennych Łosic: je się płyta nagrobna bpa Franciszka Ignacego Liceum Ogólnokształcące zorganizowano Lewińskiego, zm. w 1854 r. 1 września 1944 r. W latach 1961-1994 szko- Naprzeciw kościoła usytuowany jest Łosicki ła nosiła imię Józefa Pietruczuka, powołane- Dom Kultury. Przed budynkiem stoją pomniki

143 Pomnik upamiętniający Marszałka Józefa Piłsud- skiego 144 Nowa świątynia pw. Trójcy Świętej

143 144

Powiat łosicki 99 Marszałka Józefa Piłsudskiego i bohaterskich „Kadisz dla nieobecnych” Unitów Podlaskich. Dalej wędrując przez Rynek na wschód, Stary łosicki kirkut zwróćmy uwagę na pomnik z 1991 r. Konstytu- Jest jednym wielkim bukietem cji 3 Maja i w centrum skweru na postument, Szarych kamieni z którego władza ludowa usunęła po wojnie Po których deptał pomnik Niepodległości (Józefa Piłsudskiego). Czas ... Postument do dziś dzień pozostaje pusty. W kierunku wschodnim od Rynku, przy Za Toczną, przy rondzie im. Jana Pawła II, ul. Moniuszki, róg Św. Stanisława, znajduje się odsłonięto 29 czerwca 2013 r. pomnik Sztabu neogotycka kaplica cmentarna z 1845 r. pw. św. Powstańczego i dra Władysława Czarkowskie- Stanisława Biskupa. W zwieńczeniu jej fasa- go, w 150 rocznicę powstania styczniowego na dy umieszczono rzeźbę św. Jana Nepomucena ziemi łosickiej. W pobliżu pomnika usytuowa- z pierwszej połowy XIX w. Wokół kaplicy posa- ny był nieistniejący już świecki zabytek. Była dzono dęby dla upamiętnienia pochodzących to dawna popówka, zwana też Starostwem lub z Łosic ofiar NKWD na wschodzie. Podobnie, Czerwonym Dworem. upamiętniono innych bohaterów, sadząc Dęby Budynek, wzniesiony na przełomie XVIII/ Pamięci, noszące imiona poszczególnych osób, XIX w., był charakterystyczny dla podlaskiego a także wznosząc pomnik na skwerze między budownictwa dworkowego. Mieszkał w nim ulicami 1 Maja i Moniuszki. Skwer od 2009 r. dr Władysław Czarkowski ps. Czajka, Pióro. nosi imię „Męczenników Katynia”. Podczas powstania styczniowego był on na- Wędrując z Rynku w przeciwną stronę, czelnikiem okręgowym miasta Łosice, na- zwróćmy uwagę na drewniany budynek po le- stępnie naczelnikiem cywilnym powiatu bial- wej stronie, przy ul. Marszałka Piłsudskiego 7. skiego. W jego domu odbywały się narady czo- Mieści się w nim Biblioteka Publiczna Miej- łowych działaczy stronnictwa „czerwonych”. sko-Gminna, a w latach siedemdziesiątych Zabytek stał przy ul. Siedleckiej 11. W 1966 r. XX w. było w nim czynne muzeum. Naprze- Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łosickiej pla- ciw, po drugiej stronie ulicy, ma siedzibę Urząd nowało założyć w nim muzeum regionalne. Miasta i Gminy Łosice. Przed budynkiem, po Zebrano ponad 100 eksponatów. Tego planu prawej stronie, odsłonięto w 2008 r. pomnik nie udało się zrealizować. Dzieci Zamojszczyzny. Warto jeszcze przespacerować się od ronda Dalej, przed dworcem PKS i przed rzeką Tocz- w kierunku Korczewa. Miniemy po lewej stro- ną, po lewej stronie, rozciąga się zalew rekreacyj- nie barokową, murowaną figurę przydrożną, ny. Natomiast po prawej stronie upamiętniono postawioną w 1775 r. na pamiątkę misji księży istnienie niegdyś w Łosicach dużej społeczności misjonarzy. Dalej, naprzeciw nowego kościo- Żydów. Niezwyczajna jest forma tego upamięt- ła pw. Trójcy Świętej, wzniesionego w latach nienia – są to ustawione w różnych kompozy- 2000-2006 przy skrzyżowaniu ul. Kolejowej cjach macewy z nagrobków żydowskich, wy- i Mickiewicza, znajduje się najładniejszy wiezione z cmentarza przez Niemców w czasie w powiecie drewniany dom. Mieszkał w nim II wojny światowej. Odnalezione kilka lat temu, niegdyś dr Witold Wróblewski. W czasie ostat- wróciły na teren kirkutu. Niezwykłym jest fakt, niej wojny Niemcy odebrali dom właścicielo- że macewy mają zachowane kolorowe polichro- wi i założyli tu siedzibę władz okupacyjnych. mie, co jest unikatem w skali kraju. Po tamtych latach pozostał ślad w postaci O tej nekropolii napisała wiersz Marianna schronu dla strażnika. Schron zbudowany Pawłowska. Utwór nagrodzono w konkursie jest z cegieł i otynkowany, z rzędem otworów im. R. Mikoszewskiego, edycji 2013 roku. Po- strzelniczych o długości jednej cegły każdy. niżej jego początkowy fragment.

100 Tradycja Mazowsza Mszanna (gmina Olszanka)

145 146

145 Kościół, dawna cerkiew prawosławna z 1914 r. 146 Wnętrze kościoła

ieś Mszanna leży 7 km na południe od W 1884 r. wieś i folwark należały do powia- WŁosic, przy drodze krajowej nr 19. Wieś tu konstantynowskiego. W tym samym roku ma układ przestrzenny w typie wielodrożnicy, założono szkołę cerkiewną. Istniała wtedy cer- z zabudową przy kilku ulicach wokół central- kiew parafialna dla ludności rusińskiej, nale- nie usytuowanego stawu. żąca do dekanatu międzyrzeckiego. Odnowio- Pierwotnie była to wieś ukraińska. W 1551 r. na została w 1837 r. przez Karolinę Wężykową. wchodziła w skład majątku Huszlew dóbr W centrum, przy szosie, stoi świątynia zbudo- Woźniki, które w XVI w. należały do najwięk- wana w 1914 r. i poświęcona w 1917. Wzniesiona szych w ziemi mielnickiej i liczyły wówczas z cegły w miejscu dawnej cerkwi unickiej. Po- 19 wsi. Wśród nich Mszannę. czątkowo była cerkwią prawosławną pw. Ścięcia Wielki książę litewski nadał Woźniki Miko- św. Jana. W 1925 r. została zamieniona na kościół łajowi Nasucie. Następnie król Zygmunt Stary katolicki pw. św. Jana Chrzciciela. W wystroju zgodził się, by Jan Zabrzeziński zapisał syno- wnętrza zwracają uwagę: chrzcielnica klasycy- wi swój majątek, obejmujący także Woźniki styczna z końca XVIII w., kropielnica granitowa, w powiecie mielnickim. Ten majątek przejęli krucyfiks ludowy z XIX w.i żyrandol z pierwszej później (w 1541 lub 1555 r.) Kiszkowie, z któ- połowy XIX w. O bizantyjskim rodowodzie archi- rych Mikołaj Kiszka znany jest jako wojewoda tektury świątyni świadczy wieżyczka z „cebula- podlaski. W 1580 r., wieś znana pod nazwą stym” zwieńczeniem nad prezbiterium. Mszany, należała do parafii Sarnaki. Ta sytu- Za kościołem, przy parkanie, znajduje się acja trwała do końca XVII w. W 1662 r. właści- nagrobek jednego z proboszczów parafii, zmar- cielem części Mszanny był podstoli mielnicki łego w 1954 r. ks. Kazimierza Wańkowicza. Kazimierz Orzeszko. Tą samą częścią władał W 1997 r. parafianie ufundowali pomnik – stoi następnie Władysław Kosnowski, drugą staro- na południe od świątyni – upamiętniając śmierć sta drohicki, Zbigniew Ossoliński. unitek, które w 1875 r., przy ówczesnej cerkwi,

Powiat łosicki 101 Chotyczami. Powstańczym oddziałem walczą- cym z Rosjanami, dowodził mjr Ludwik Lutyński. Na terenie wsi znajdują się trzy użytki ekologiczne. W centrum miejscowości jest wcze- śniej wspomniane jeziorko o nazwie „Łużyk”. Stanowi ostoję ptaków, płazów i polujących nad zbiornikiem nietoperzy. Użytek ekologiczny „Błotniak” jest przykła- dem całkowitego zarastania zbiornika wodnego roślinnością. Obserwuje się tutaj występo- wanie wielu gatunków ptaków, m.in. 36 pta- 147 ków drapieżnych i cztery wyjątkowe gatunki błotniaków. Dalej jest użytek ekologiczny „Na 147 Pomnik w miejscu egzekucji mieszkańców kilku wsi bagnach”, przykład torfowiska wysokiego (za- z okolic Mszanny, rozstrzelanych przez Niemców silanego wodą z opadów atmosferycznych). Tego typu zbiorowiska roślinne znalazły się oddały życie za wiarę. Zginęły wtedy: Maria na liście Unii Europejskiej o szczególnym zna- Czajkowa, Maria Czajkowska, Maria Stefaniuk, czeniu i potrzebie ich ochrony. Oksenia Ryżkowska i Anastazja Stefaniukowa. Na północ od Mszanny, w lesie po prawej stro- Dalej, przy wjeździe na teren plebanii, zbu- nie od szosy, upamiętniono śmierć Jana Krze- dowano grotę z kamieni polnych, z tablicą pa- wińskiego (32 lata), Franciszka Lesiuka (31 lat), miątkową z okazji kanonizacji Jana Pawła II. Czesława Osieja (34 lata), Antoniego Paciorka Ponadto zwracają uwagę skalniaki i kompozy- (48 lat) i Stanisława Potiopy (28 lat),którzy zo- cje kwiatowe wokół kościoła i plebanii, dzieło stali rozstrzelani w tym miejscu 23 lipca 1943 r. proboszcza Zbigniewa Hackiewicza. przez Niemców. Zamordowani należeli do kon- Przy skrzyżowaniu z drogą wiodącą do Olszan- spiracji. Byli mieszkańcami Chotycz, Jezior, To- ki usytuowany jest cmentarz parafialny. W jego porowa i Mszanny. Tadeusz Lesiuk, syn jednego zachodniej, unickiej części, usypano z inicjatywy z rozstrzelanych wspomina, że wydał ich czło- Środowiska Żołnierzy Oddziału Partyzanckie- wiek o nazwisku Purat. Wszyscy dostali strzał go „Zenona” kopiec z pomnikiem Powstańców w plecy. Tylko Franciszek Lesiuk miał wlot po- Styczniowych. Upamiętniono w ten sposób mo- cisku w czole. Prawdopodobnie obejrzał się do giłę 50 poległych 7 września 1863 r. w bitwie pod tyłu, na swych oprawców.

148 Staw o nazwie Łużyk w centrum miejscowości 148

102 Tradycja Mazowsza Niemojki (gmina Łosice)

149 150

149 Budynek stacji kolejowej 150 Koszarka drewniana sprzed ponad 100 lat

iemojki (nazwę miejscowości pisano nie- Niemojki były w rodzinie Nasutów przynaj- Ngdyś także jako Niemoyki) położone są mniej do 1524 r. Później poprzez małżeństwo 7 km na północ od Łosic, przy dawnym trakcie trafiły w ręce Kiszków. W 1552 r. były własno- Łosice – Drohiczyn i przy dawnej linii kolejo- ścią Mikołaja Kiszki, starosty drohickiego wej Siedlce – Połock – Bołogoje. i późniejszego wojewody podlaskiego. Pierwszy pociąg przejechał przez tę stację W 1657 r. szwedzcy najeźdźcy dokonali w 1904 r. Z przystanku Niemojki pasażero- w kościele w Niemojkach zabójstwa księdza. wie mogli podróżować dopiero od 15 czerwca W XVIII w. Niemojki wraz z Patkowem Ru- 1913 r. – a i to wyłącznie między stacjami skim nabyła rodzina Ciecierskich, właścicieli Przymordy i Platerowo, w dodatku bez bagażu! dóbr Mordy. W 1772 r. kolator kościoła w Nie- W 1434 r. Niemojki zostały nadane przez mojkach, Jakub Ciecierski był także funda- księcia Zygmunta Kiejstutowicza Mikoła- torem altarii św. Trójcy, a następnie nowego jowi Nasucie z Międzyrzeca, byłemu staro- kościoła, wzniesionego w latach 1791-1793. ście drohickiemu. Po nim dobra dziedziczył W 1803 r. majątek obejmujący Mordy, Nie- syn Jan, który pełnił kolejno urzędy: kaszte- mojki i Patków Ruski nabył od Ciecierskich lana drohickiego, starosty kamienieckiego, były radca Królestwa Pruskiego, Fryderyk Ku- drohickiego, brzeskiego, bielskiego i gro- chen. Odsprzedał go w 1821 r. Głównemu dzieńskiego. Bankowi Berlińskiemu. Jan Nasuta w 1448 r. nadał wójtostwo W 1835 r. wieś kościelną Niemojki wraz w Niemojkach Jakubowi z Nowosielca i jego z Patkowem Ruskim kupił Józef Grodzicki potomkom. Nowosielscy sprawowali ten (zm. w 1857 r.). W 1868 r., w wyniku ukazu urząd do początków XVII w. uwłaszczeniowego z 1864 r. część dóbr Pat- W Niemojkach prawdopodobnie już ków Ruski stała się własnością włościan z wsi w 1448 r. istniała kaplica, następnie prze- Niemojki. kształcona w kościół parafialny. Przypuszczal- Bardzo ważną rolę odegrała w tej miejsco- nie była fundowana przez Jana Nasutę. wości szkoła, założona w 1910 r. Początkowo

Powiat łosicki 103 151 152

151 Kościół parafialny 152 Ołtarz główny w kościele 153 Prospekt organowy

153

była prywatną własnością Macieja Padlew- zorganizowali przy szkole Niedzielny Uniwer- skiego, w czasie, gdy funkcjonował obowiąz- sytet Ludowy. Wprowadzono m.in. przedmioty kowy system rządowych szkół z językiem zawodowe z rolnictwa, spółdzielczości i oświaty. rosyjskim. Szkoła mieściła się w późniejszej W czasie wojny szkoła została częściowo siedzibie Kasy Spółdzielczej. Pierwszymi na- zniszczona. Zagładzie uległy pomoce naukowe uczycielami byli w niej Maciej Padlewski i Zo- i księgozbiór. Nauka odbywała się najczęściej fia Kosibówna. w mieszkaniu Zofii i Feliksa Borucińskich, Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., z zakazanych podręczników przedwojennych. z braku prawdziwej siedziby, lekcje odbywały Młodzież ratowano przed wywiezieniem na się w domach mieszkańców Niemojek. Szko- roboty do Rzeszy poprzez fałszowanie aktów ła podlegała Kuratorium Okręgu Szkolnego urodzenia i zapisywanie starszych uczniów do Lubelskiego. Koszty jej utrzymania pokrywała Szkoły Rolniczej w Łysowie. gmina Łysów. Początkowo placówka była jed- Kierownik szkoły i później komendant Pla- noklasowa, następnie dwuklasowa o klasach cówki Łysów Armii Krajowej, Feliks Boruciń- łączonych. ski został aresztowany przez NKWD 28 paź- W 1927 r. wzniesiono drewniany budynek, dziernika 1944 r. i wywieziony do ZSRR, gdzie w którym urządzono dwie izby lekcyjne ślad po nim zaginął. i mieszkanie dla nauczyciela. Rok później pra- Sytuacja lokalowa szkoły po wojnie popra- cę podjął w niej Feliks Boruciński, a w 1929 r. wiła się dopiero po wzniesieniu dwukondy- jego żona Zofia Borucińska. Pracowali w tej gnacyjnej tysiąclatki, którą oddano do użytku szkole wiele lat. W roku szkolnym 1934/1935 w końcu września 1969 r.

104 Tradycja Mazowsza Po wprowadzeniu reformy oświaty z 1999 r. dzin Dobrzyńskich i Fayttów, właścicieli ma- w Niemojkach utworzono Szkołę Podstawową jątków ziemskich. oraz zamiejscowy oddział Gimnazjum Nr 1 Ponadto wyróżniają się nagrobki: z herbem w Łosicach. W 2000 r. powołano samodzielne Drogosław – zm. w 1844 r. Karoliny z Kuszlów gimnazjum, także dla dzieci z Lipin, Patkowa, Wężykowej, zm. w 1857 r. Józefa Grodzickiego Hruszewa, Ruskowa i Myszkowic. Od 2002 r. oraz empirowy z początku XIX w. w Niemojkach funkcjonuje Zespół Oświato- Na cmentarzu spoczął płk. Franciszek Ka- wy, składający się z Przedszkola, Szkoły Pod- terla, bohater bitwy stoczonej pod Raszynem stawowej i Gimnazjum. i dziedzic majątku Woźniki, brat dziadka Ste- Szkolna Izba Pamięci Narodowej, speł- fana Żeromskiego, opisany w „Popiołach”. nia rolę największego muzeum w powiecie. Pochowani tutaj zostali także: literatka Można w niej poznać historię miejscowości Wacława z Grodzickich Czechowska i Anto- i okolicy. W setną rocznicę utworzenia szkoły, ni Ferdynand Zaborowski, zastrzelony przez 28 maja 2011 r., wmurowano w jej ścianę ta- Niemców 8 lipca 1944 r., por. Wojska Pol- blicę, honorując w ten sposób patrona szkoły, skiego i student Politechniki Warszawskiej, Stefana Żeromskiego. ur. 3 maja 1917 r. Najważniejszym zabytkiem w Niemoj- Z zespołu obiektów kolejowych polecam za- kach jest klasycystyczny kościół pw. śś. Piotra poznanie się z budynkami pochodzącymi z cza- i Pawła z 1783 r. Wewnątrz znajduje się wy- sów budowy w latach 1903-1906 linii Siedlce – posażenie głównie z XVIII w. Są tablice na- Połock – Bołogoje. Są to: budynek stacji i obok grobne: m.in. Antoniny Grodzickiej z 1841 r., drewniana koszarka (kazarma). Zwłaszcza dru- ks. bpa Franciszka Brochwicz Lewińskie- gi z wymienionych jest godny uwagi jako przygo (zm. w 1854 r.), Józefa Grodzickiego kład mistrzostwa cieśli sprzed ponad 100 lat. (zm. w 1857 r.) i Marianny z Gołaskich Zarę- Dalej, w kierunku wschodnim, zachowały biny (zm. w 1860r.). się pozostałości obiektów kolejowych, budo- Obok kościoła zbudowano bramę-dzwonnicę wanych przez Niemców przed inwazją III Rze- o identycznym, co w Sarnakach, kształcie. szy na ZSRR. Stacja Platerów była w zasięgu Przed świątynią od strony szosy stoi opuszczo- artylerii Armii Czerwonej, więc w Niemoj- na drewniana zabytkowa organistówka. kach zbudowano m.in. trójkąt do zawracania Na cmentarzu parafialnym znajdziemy gro- parowozów. Nasypy trójkąta w znacznej części by ludzi, powiązanych z historią miejscowości zostały już zniwelowane. Rozpoznawalny jest i okolicy. Warto zwrócić uwagę na wymurowa- jeszcze kanał do zrzutu szlaki (żużlu) z paro- ne w 1838 r. katakumby klasycystyczne, ro- wozów i płyta betonowa z otworami toalet.

154 155

154 Widok z okna pociągu na nasyp trójkąta do zawracania parowozów 155 Drewniana organistówka

Powiat łosicki 105 Olszanka (siedziba gminy)

156 157

156 Budynki Zespołu Szkół 157 Kapliczka-pomnik w centrum miejscowości

lszanka znajduje się przy trasie Łosi- czówka, Olszanka, Pietrusy, Próchenki, Ra- Oce – Krzesk (przez Rudnik i Próchenki). dlnia, Szawły, Szydłówka i Wyczółki. Zajmo- Główna zabudowa, typu ulicówka, znajduje wała powierzchnię 8971 mórg i liczyła 2768 się przy drodze, krzyżującej się z tą szosą i łą- mieszkańców. czącej Szydłówkę z Korczówką. W 1885 r. wieś i gmina należały do powia- Nazwa wsi jest pochodzenia topograficzne- tu konstantynowskiego i parafii Hadynów. go, pochodzi prawdopodobnie od osady zało- W 47 domach mieszkało 326 osób. Wieś zaj- żonej w pobliżu olszyn, jakie często spotyka mowała 1138 mórg. się na terenach podmokłych czy łąkach. Pierwszą szkołę we wsi zbudowano w 1887 r. Od 1520 r. teren gminy należał do wojewódz- z funduszy państwowych. Ten drewniany budynek twa podlaskiego. Około 40 lat później wszedł zachował się do dzisiaj, choć nieco zmieniony po re- do odrębnej dzierżawy rozwiniętej następnie moncie. Stoi w połowie wschodniej części wsi. w osobne starostwo łosickie, wraz z Korczówką, W sąsiedniej Szydłówce szkołę założono Kornicą, Łepkami, Próchenkami, Rudką, Szpa- w tym samym roku. Była czteroklasowa, z dwie- kami i Szydłówką. Po rozpadzie województwa ma izbami lekcyjnymi i jednym nauczycielem. Olszanka należała do starostwa łosickiego po- W 1890 r. Olszanka była jedną z najsłabiej wiatu mielnickiego w ziemi drohickiej. zaludnionych gmin w powiecie konstanty- W XVI w. powstała już sieć osadnicza w gminie, nowskim. Najwięcej w niej było mieszkańców w postaci do dzisiaj istniejących miejscowości. wyznania prawosławnego, aż 55,94%. Katoli- Po ostatnim rozbiorze Polski Olszanka we- cy stanowili 39,35%, Żydzi 4,71% ogółu lud- szła w skład Galicji Zachodniej, zaboru au- ności gminy. striackiego. W latach 1809-1815 należała do Na przełomie XIX i XX w. unitów z gminy departamentu siedleckiego w Księstwie War- objęły prześladowania ze strony władz ro- szawskim, następnie do obwodu bialskiego syjskich. Ofiarom tych okrutnych działań Królestwa Polskiego i podlegała dalszym po- poświęcony jest pomnik w formie kapliczki, działom administracyjnym, w kolejnych okre- ufundowany w 1994 r. w centrum miejscowo- sach historycznych. ści, przy skrzyżowaniu dróg. W XIX w. gmina Olszanka składała się z wsi: W czasie II wojny światowej w Olszance Aleksandrów, Bolesty, Dawidy, Hadynów, Kor- działał Związek Jaszczurczy i Armia Krajowa.

106 Tradycja Mazowsza 158 Stary sad w Pietrusach 158

Komendantem jej placówki był Józef Biernacki Na posesji nr 33 w Olszance znajduje się ps. Dąb, przedwojenny nauczyciel szkół po- lądowisko dla statków sanitarnych, motolot- wszechnych w Olszance i Hadynowie. Po wojnie, ni i samolotów ultralekkich. Właściciel tere- w listopadzie 1944 r. aresztowany i wywieziony nu, Mieczysław Stefaniuk, jest absolwentem do łagru w ZSRR, skąd wrócił po czterech latach. Technicznej Szkoły Wojsk Lotniczych w Za- W gminie ocalało sporo drewnianej, urokliwej mościu i stąd jego zainteresowanie techniką zabudowy. Piękne drewniane domy są w samej lotniczą. Liderem wśród motolotniarzy, którzy Olszance, Korczówce i innych wsiach. Wyjątkowo stąd startują, jest Andrzej Roszczak z Łosic. dużo kapliczek widać na posesjach Szydłówki. Jest także wytwórcą motolotni. Lata na swojej Do niedawna w sąsiednich Pietrusach stały dwa ulubionej „Papudze” i fotografuje z powietrza wiatraki koźlaki. Z jednego pozostały tylko szcząt- pejzaż i zabytki nie tylko powiatu łosickiego. ki, świadczące o mistrzostwie dawnych cieśli. Wiele jego zdjęć lotniczych można znaleźć Gmina Olszanka otrzymała tytuł Amba- w internecie i w publikacjach drukowanych. sadora Europejskiego Funduszu Społecznego W tej książce również. 2013 r. w podregionie siedleckim.

159 Zabytkowa kapliczka w Szydłówce 160 Pietrusy. Wiatrak koźlak. Spłonął w 2002 r. 159 160

Powiat łosicki 107 Ostromęczyn (gmina Platerów)

161

161 Widok na gospodarstwa w północno-wschodniej części wsi

rzy drodze krajowej nr 19, między Łosica- Jan Pieniążek i Teresa z Warszyckich mieli Pmi i Sarnakami leży Ostromęczyn. Wy- jedyną córkę, Marię Kazimierę, która w 1700 r. mieniony był w źródłach już w 1517 r., niekie- wyszła za Karola Juliusza hr. Odrowąża Siedlnic- dy pod nazwą Ostromęcin (1881 r.). kiego (Sedlnitzky), żyjącego w latach 1655-1731. Z historią wsi związana jest postać Jana Wniosła w posagu część swych dóbr rodowych. Pieniążka herbu Odrowąż. Ten wojewoda sie- Nowy właściciel był tajnym konsyliarzem radzki i starosta oświęcimski był kilkakrot- (doradcą) Jego Cesarsko-Apostolskiej Mo- nie żonaty i miał liczne potomstwo. Po raz ści, hrabią Świętego Cesarstwa Rzymskie- kolejny ożenił się w 1678 r. z wojewodzian- go, a w latach 1697-1699 posłem Cesarskim ką sandomierską Teresą Warszycką, która w Rzeczypospolitej. W ważniejszych okolicz- w wianie wniosła mu dobra położone w ziemi nościach podpisywał się jako hrabia na Holty- mielnickiej. Dziesięć lat później dokupił do czu, Lenartowie, Naszlu, Helmsteinie, Radniu nich Bukowice, Komarno, Nosów i Witulin i Geppersdorfie. Natomiast w aktach zwyczaj- (w obecnym powiecie bialskim) oraz Wólkę nych używał tytułu hrabiego na Ostromęczy- Nosowską. W 1699 r. przejął po ciotce swej nie, Kozieradach, Witulinie, Nosowie itd. żony Kozierady (obecnie Konstantynów w po- Stałą siedzibą małżonków był murowa- wiecie bialskim) oraz dobra Ostromęczyn. ny zameczek w Ostromęczynie, letnią zaś

108 Tradycja Mazowsza modrzewiowy dwór w Witulinie, barokowy, rów. W tym czasie w Ostromęczynie działała wzniesiony w 1720 r. fabryka serów szwajcarskich. Po śmierci hrabiego spadek odziedziczył Latem 1915 r. żołnierze niemieccy, polegli jego syn, Karol Józef Hiacynt Siedlnicki podczas walk frontowych I wojny światowej, h. Odrowąż (1703 Opawa w Czechach – 1761 zostali pochowani w Ostromęczynie. Po eks- Konstantynów), jeden z głównych faworytów humacji spoczęli na cmentarzu w Chłopko- króla Augusta III Sasa. Sprawował urząd pod- wie, jednak miejsce ich pierwszego pochówku koniuszego wielkiego litewskiego. do tej pory nosi nazwę Mogiłki. Po uchwale W ciągu kilkunastu lat szybko awansował Sejmu o parcelacji majątków, w połowie lat i pomnażał majątek. W 1732 r. otrzymał sta- dwudziestych XX w., Mogiłki wyłączono z fol- rostwo mielnickie, w 1736 r. został mianowa- warku Ostromęczyn. ny podskarbim nadwornym, w 1738 r. został W centrum wsi, przy skrzyżowaniu jed- wojewodą podlaskim, a w 1746 r. podskarbim nej z ostromęczyńskich ulic z krajową dzie- koronnym. W ciągu 15 lat sprawowania tego więtnastką stoi dawny budynek gospodarczy urzędu wybudował pałacyk w Kozieradach, z pierwszej połowy XIX w. W XX w. został gdyż zameczek nie odpowiadał już duchowi przebudowany na cele mieszkalne. Jego widok czasów. Nową siedzibę otoczył ogrodem fran- zewnętrzny świadczy o zabytkowym charak- cuskim. Tym samym spadło znaczenie Ostro- terze. Kondygnacje ma rozdzielone gzym- męczyna, jako głównej siedziby rodowej, na sem kordonowym i podokapowy profilowany rzecz Kozierad, czyli obecnego Konstantyno- gzyms. Przy krótszych elewacjach sylwetkę wa. Bowiem około 1744 r. nazwę miejscowo- wzbogacają balkony piętra, oparte na cegla- ści zmieniono na cześć żony właściciela dóbr, nych filarach. Po przeciwnej stronie szosy stoi Konstancji z Branickich. zabytkowa kapliczka. W 1734 r. oddziały księcia Janusza Antonie- We wschodniej części wsi ujrzymy wiatrak go Wiśniowieckiego narobiły szkód w Ostro- koźlak. Usytuowany przy polnej drodze, rów- męczynie. Rok później tutaj wybierały pro- noległej do wsi, po północnej jej stronie. Po wiant wojska litewskie. przeciwnej stronie Ostromęczyna jest, do- Po bezpotomnej śmierci Karola Józefa Hia- skonale widoczne z szosy, grodzisko średnio- cynta Siedlnickiego drogą spadków, proce- wieczne. sów i zakupów dobra wielokrotnie zmieniały Dojeżdżający do wsi od strony Łosic, zwra- właścicieli. cają uwagę na niezmiernie kolorowe zabu- Ostromęczyn przejęli Kuczyńscy i włączyli dowania Gospodarstwa Agroturystycznego ten majątek do dóbr Hruszniew. W 1866 r. ma- „u Waldka”. Znajduje się ono po lewej stronie, jątek Hruszniew, a z nim Ostromęczyn, drogą przed skrzyżowaniem z drogą odchodzącą do kupna przeszedł w ręce rodziny Broel-Plate- Górek i Hruszniewa.

162 163 164

162 Wiatrak koźlak 163 Zabytkowy budynek z 1 połowy XIXw. 164 Kapliczka przy skrzyżowaniu w centrum wsi

Powiat łosicki 109 Platerów (siedziba gminy)

165 166

167 168

165 Kościół drewniany w Platerowie 166 Zabytkowa wieża ciśnień 167 Schron ochrony stacji kolejowej z lat II wojny światowej 168 Wykop pod stanowisko niemieckiego działa kolejowego, z czerwca 1941 r.

laterów leży w północno-zachodniej części Od nazwiska właścicielki dóbr rozwijają- Ppowiatu, na linii kolejowej nr 31 Siedlce – ca się przy stacji osada przyjęła nazwę Pla- Siemianówka. Osada gminna rozwinęła się terowo. Wkrótce tą nazwą zaczęto określać ze stacji kolejowej na dawnej linii Siedlce – także folwark. Później miejscowość stała się Połock – Bołogoje, budowanej przez Rosjan największą w majątku, a obecnie w gminie w latach 1903-1906. Wówczas w ciągu 3 lat Platerów. zbudowano kolej w szczerym polu. O długości Najstarszą wzmiankę z 1772 r. o folwarku 1000 km! Bez ciężkiego sprzętu. Pasieka historyk regionalista i pedagog, Da- Podobno właścicielka dóbr hruszniewskich, riusz Kazun, odnalazł w księgach metrykal- hrabina Kazimiera Broel-Plater wyjednała nych parafii Górki. Nazwę folwarku wywodzi u władz rosyjskich założenie na gruntach jej fol- się od wycięcia (posieczenia) połaci lasu pod warku Pasieka stacji, wraz z pocztą i telegrafem. ziemię uprawną.

110 Tradycja Mazowsza Folwark Pasieka w XVIII w. prawdopodobnie Przeździecki, 1 maja 1936 r. wyodrębnił z pa- składał się tylko z jednego domu. W 1795 r. rafii Górki filię duszpasterską w tej miejsco- określony był tajemniczą nazwą Włochy, wości. Władze diecezjalne w 1933 r. wydały a w 1822 r. „folwark Włochów czyli Pasieka”. pozwolenie na odprawianie mszy świętych. Tych nazw nie powinno się kojarzyć z nazwą Na ten cel wybrano poczekalnię stacji kolejo- państwa europejskiego, lecz prawdopodobnie wej. Nową filię duszpasterską zamieszkiwało z innymi „włochami”, polską nazwą rośliny, 628 osób. W 1992 r. parafia Platerów, na mocy zajmującej wolne przestrzenie w lesie. Inne bulli papieskiej Jana Pawła II została włączona wytłumaczenie wskazuje na słowo „łoch”, ja- do nowej diecezji drohiczyńskiej. kim gwarowo określano chłopa. Plan budowy świątyni zatwierdzono w 1934 r. Folwark zaczął się rozwijać, gdy dobra hrusz- Kaplicę wznoszono według projektu architek- niewskie nabył w 1827 r. Teodor Szydłowski ta powiatowego z Siedlec, inż. Michała Sławiń- h. Lubicz, późniejszy gen. wojsk polskich skiego. Budulec darowali: hr. Helena Potulicka w powstaniu listopadowym. Pasiekę powięk- z Hruszniewa, Ignacy Humnicki z Ruskowa, szył o awuls Kuczanka, składający się z jedne- Zachariasz Lutkiewicz z Płoskowa i Andrzej go budynku gospodarczo-mieszkalnego i bę- Juszczak z Platerowa. Poświęcenie świątyni dący zaczątkiem późniejszej kolonii Pasieka. odbyło się 10 maja 1935 r. Obecnie są to gospodarstwa przy ul. Zachod- W 1949 r. drewniany kościół przeniesiono niej w Platerowie. na nowe, obecne miejsce, na wcześniej przy- Po uwolnieniu od poddaństwa i uwłaszcze- gotowaną podmurówkę. Zmieniono nieco niu, chłopi uzyskali prawo opuszczenia ma- jego sylwetkę. Wieżę znad prezbiterium prze- jątków ziemskich i zakładania własnych mieszczono w szczyt fasady. Ręcznie kutą bra- gospodarstw. W wyniku tego procesu chłopi mę i furtkę wykonał kowal Michał Musiejuk folwarczni z Ostromęczyna otrzymali po par- z Nowodomek. celacji własną ziemię. Grunty te otrzymały Pierwszy ołtarz główny kościoła parafialnego lokalną nazwę Ukazy. Nowe osiedle nazwano pw. Podwyższenia Krzyża Świętego zakupio- Nową Pasieką. Obecnie jest to wieś Nowo- ny w Polskowoli to dar Józefa Gębarzewskiego domki, sąsiadująca z Platerowem. z kolonii Pasieka. Służył do 1953 r. Z tego ołtarza Nowa dziedziczka folwarku hrabina Helena dziś pozostała tylko mensa. Dwa boczne ołtarze Potulicka, córka Kazimiery i Bernarda Bro- są młode, powojenne. Część wyposażenia świą- el-Plater w 1922 r. rozpoczęła sprzedaż części tyni i obrazów pochodzi z XVIII i XIX w.Jeden majątku. Wywołała tym napływ ludności z Lu- z obrazów, „Madonna z Dzieciątkiem na tronie”, belszczyzny i jej osiedlanie się na kolonii Pasie- przekazała w 1927 r. Maria Szumer z Sarnak. ka. Przybyli również Żydzi. W 1935 r. z 67 Ży- W 1948 r. zbudowano plebanię z cegieł, dów z parafii Górki, 35 mieszkało w Platerowie. odzyskanych ze zrujnowanej stacji kolejo- Przed wojną powstało tu kilka instytucji wej. Cmentarz parafialny został wyświęcony i urzędów. M.in. w 1919 r. rozpoczęła działal- 19 czerwca 1937 r. na gruncie przekazanym ność Spółdzielnia Rolnicza, w 1924 r. szkoła przez mieszkańców wsi Nowodomki. powszechna, w 1926 r. Dom Ludowy, dwa lata W 1973 r. Platerów awansował do rangi sie- później kasa spółdzielcza. dziby gminy w powiecie łosickim wojewódz- W czasie II wojny światowej budynek starej twa warszawskiego. Po reformie administra- szkoły Niemcy zamienili na komorę celną, cyjnej w 1975 r. znalazł się w województwie gdyż w Platerowie była ostatnia stacja kolejo- bialskopodlaskim, by odzyskać status gminy wa na trasie do ZSRR, a później ziem wcielo- w powiecie łosickim w 1999 r. nych do III Rzeszy. W setną rocznicę powstania stacji Platero- Parafię w Platerowie erygował 1 listopa- wo plac przed dworcem kolejowym nazwano da 1947 r. ordynariusz diecezji siedleckiej, czyli imieniem hrabiny Kazimiery Florentyny Broel podlaskiej, ks. bp Ignacy Świrski. Ale już -Plater, właścicielki dóbr Hruszniew, w uzna- wcześniej jego poprzednik, ks. bp Henryk niu jej zasług dla tej miejscowości.

Powiat łosicki 111 Materialnym świadkiem istnienia folwarku W tym samym miejscu na torach zdarzył się Pasieka jest żeliwny krzyż na ceglanym po- sensacyjny przypadek. Nie jest opisany w do- stumencie, ustawiony przy ulicy wiodącej na stępnej literaturze, ale są świadkowie to zdarze- północ. nie pamiętający – nie przechowali oni jednak w Przy wyjeździe z Platerowa do Sarnak, tuż pamięci daty wydarzenia, jednak okoliczności przed zjazdem do wsi Rzewuszki i do Kamian- wskazują, że musiało to mieć miejsce w 1956 r. ki, po prawej stronie łuku drogi jest zagłębie- podczas tzw. Polskiego Października. nie na skraju lasku. To miejsce zwane jest „na Otóż w mieszkaniu Pawła Ambroziaka Michalównie”. Tu w czasie II wojny światowej w Siedlcach był przez pewien czas sztab „wy- Żydzi z Sarnak na polecenie Niemców zniwe- wrotowy”. W tym sztabie kuzyn właścicieli lowali teren pod bocznicę, na której ustawiono mieszkania, mjr Jerzy Skalski, zdecydował działo kolejowe, ostrzeliwujące pozycje Armii o ogłoszeniu alarmu w siedleckiej jednostce Czerwonej za Bugiem 22 czerwca 1941 r., pod- wojskowej. Po czym wyjechał do Platerowa czas inwazji III Rzeszy na ZSRR. Drugie działo na czele baterii 76 mm armat dywizyjnych ustawiono po przeciwnej stronie szosy. Strze- wz. 1942 (ZIS-3). Były to działa samobieżne lały na zmianę. Dwa kolejne działa Niemcy SU-76 na podwoziu czołgów T-70 do zwalcza- ustawili na torach w pobliżu wsi Czuchów. nia pojazdów opancerzonych. Wkrótce szosa od Sarnak zapełniła się jeńca- Artylerzyści zajęli stanowiska na szosie mi radzieckimi. Prowizoryczny obóz urządzo- i skierowali lufy w stronę stojącego na torach no dla nich w ogrodzonym sadzie Władysława pociągu z radziecką piechotą i artylerią. Byli Dunajki, na łuku drogi, po lewej stronie przy też w nim radzieccy kolejarze. Mjr Jerzy Skal- wyjeździe na Łosice. Jeńcy chroniąc się przed ski rozkazał rozkręcić tory przed i za pocią- zimnem, palili w ogniskach drewniane szta- giem, unieruchamiając skład Armii Czerwo- chety z płotu. nej. Skalski urodził się w Grodnie, znał język Część jeńców Niemcy umieścili w drugim rosyjski – do porozumienia z radzieckim do- tymczasowym obozie, urządzonym na łąkach, wódcą doszło bez strzału. na północ od miejsca, gdzie droga biegnie Jerzy Skalski opowiadał: „Po paru dniach najbliżej toru. Obóz tworzyły dwa ogrodzenia przyjechał jakiś pułkownik. Awanturę zrobił. z drutu kolczastego, rozpiętego na drewnia- Groził rozstrzelaniem! Że tu nielegalne. Tu nych słupkach. Na dole drut kolczasty tworzył wojnę by wywołał światową! (...) Wszystko zwoje, poza którymi na wyciągnięcie ręki tra- wtedy wróciło do normy. Tory zostały zrepero- wa była wyrwana do gołej ziemi – jeńcy z głodu wane. Gomułka dogadał się z Chruszczowem, zjedli każdą roślinę. wojska zostały wycofane!”

169 170 171

169 Zabudowania dawnego browaru w Puczycach (gm. Platerów) 170 Detal architektoniczny, świadczący o neobarokowym charakterze dworu w Puczycach 171 Most kolejowy na rzece Tocznej

112 Tradycja Mazowsza Próchenki (gmina Olszanka)

172 173

172 Fragment drewnianej zabudowy wsi 173 Zabytkowa kapliczka w północnej części wsi

azwę wsi Próchenki wywodzi się od żył cerkiew unicką. Cerkiew prawosławna zo- Npróchna, jakie powstawało po długo le- stała wzniesiona wcześniej, w 1577 r. Parafia żących, wykarczowanych drzewach. W doku- prawosławna ponownie zaczęła funkcjonować mentach spotyka się także nazwy: Prochenty od 1874 r. W 1921 r. została rewindykowana pa- (1576), Prochenki (1551, 1580), Prochenka rafia rzymskokatolicka pw. Najświętszego Serca (1661-1664), Pruchenka (1880), Porochonki. Pana Jezusa. Do parafii należy także Korczówka. Jest to długa wieś typu ulicówka, położona W latach 1989-1992, staraniem ks. Henryka na południe od siedziby gminy, między Szy- Demiańczuka, zbudowano nowy murowany dłówką i Łubami. Największa w gminie. Część kościół, w miejscu dawnego cerkwiska prawo- wsi, nosząca nazwę Poprzeczki, zabudowana sławno-unickiego, we wschodniej części wsi. jest 14 domami (ze 132 liczby ogólnej) w ukła- Naprzeciw kościoła są budynki Niepu- dzie poprzecznym do głównej drogi. blicznej Szkoły Podstawowej, prowadzonej Wieś założona została w końcu XIII w. przez Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi w diecezji prawosławnej. W 1551 r. wchodzi- Próchenki oraz filii bibliotecznej i przedszkola ła w skład starostwa łosickiego. Na przełomie z placem zabaw. XVI/XVII w. należała do dóbr królewskich. Jadącym od kościoła w kierunku Mostowa, Zarządzającym dzierżawą królewską był polecam zwrócenie uwagi na stojący po pra- szlachcic Laskowski. Do jego własności na- wej stronie drogowskaz z napisem „Cmentarz leżał dwór w Próchenkach i wieś Mężenin. Wojenny”. Kieruje do miejsca związanego W XIX w. mieszkańcy wsi należeli do dwóch historycznie z czasem, gdy kończył się okres parafii, katolicy do Hadynowa, prawosławni zaborów rosyjskich i zaczynały lata okupacji lub unici do Próchenek. niemieckiej podczas I wojny światowej. Michał Korybut Wiśniowiecki w 1669, roku Między wsiami Próchenki, Olszanka i Kor- obrania królem Polski, wybudował i wyposa- czówka wojska rosyjskie stoczyły bitwę z ar-

Powiat łosicki 113 mią niemiecką 13 i 14 sierpnia 1915 r. W tych jennym poświęcono krzyż i odsłonięto tabli- dniach poległo około 150 żołnierzy obu stron. cę pamięci poległych, wśród nich Franciszka W bratobójczej walce zginęli także Polacy, wcie- Brzezińskiego. Uroczystości odbyły się dzięki leni do armii zaborczych i ochotnicy z I Legio- inicjatywie jego wnuczki Danuty Wojcięgow- nu Polskiego zwanego Legionem Puławskim, skiej ze Środy Wielkopolskiej, która odnalazła walczący w składzie wojsk rosyjskich. Ich ciała grób dziadka 96 lat po jego śmierci. Dzięki niej zostały pochowane na łące przed cmentarzem ustawiono znak informujący o usytuowaniu prawosławnym i unickim. Miejsce spoczynku cmentarza wojennego. tych ofiar wojny Rada Ochrony Pamięci Walk We wsi godna uwagi jest także zabytkowa ka- i Męczeństwa wpisała na listę cmentarzy wo- pliczka, która stoi w zachodniej połowie wsi. jennych. Z historią Próchenek wiąże się również W niedzielę 11 sierpnia 2013 r. w kościele epizod z lat II wojny światowej. W marcu parafialnym odprawili mszę św. koncelebrowa- 1944 r. przez wschodnią część powiatu prze- ną, w intencji poległych w bitwie I wojny świa- szła 1 Ukraińska Dywizja Partyzancka im. Si- towej, ks. płk Marek Pietrusiak i ks. proboszcz dora Kowpaka, dowodzona przez Piotra Wer- Tadeusz Turyk. Następnie na cmentarzu wo- szyhorę. Jej rajd przebiegał od mostu na Bugu w Tonkielach, przez rejon Huszlewa i dalej na południe w kierunku Międzyrzeca Podla- skiego. Partyzantka radziecka była atakowana przez wojska niemieckie i wywołała ich odwet na ludności polskiej. Jedna z bitew odbyła się pod Próchenkami, gdy partyzanci zajęli kwatery w tej wsi.

174 Kościół parafialny 175 Widok wsi z lotu ptaka – cmentarze: prawosławny i z I wojny światowej widoczne na zdjęciu jako 174 zielone pole, zbliżone kształtem do rombu

175

114 Tradycja Mazowsza Rusków (gmina Platerów)

176

176 Pałac, obecnie siedziba szkoły

usków położony jest na nad Toczną, na z 1528 r. nałożył na ziemian województwa Rpółnocno-zachodnim skraju powiatu. podlaskiego obowiązek tzw. popisu wojen- Nazwę miejscowości wywodzi się od Rusi- nego, określanego liczbą wystawianych koni. nów, ludności napływającej na te tereny od Raczkowie władali tymi dobrami do XVII w. wschodu. Najważniejsze ślady osadnictwa W 1646 r. właścicielem dóbr był sędzia ziem- w okolicach datowane są na XI wiek. W miej- ski mielnicki Adam Raczko. scu zwanym Ogrody, w środkowej części wsi, Parafię w Ruskowie utworzono w 1440 r. znaleziono z tego okresu m.in. ceramikę, W tym czasie istniał tu kościół drewniany ozdoby i monety. pw. św. Ducha. W dokumencie fundacyjnym W połowie XV w. Rusków wraz z Puczyca- kościoła występuje Mikołaj Hruszewski, właści- mi stał się, z nadania wielkiego księcia litew- ciel wsi Hruszew po 1477 r. W 1493 r. dziedzic skiego, własnością możnego rodu Raczków Puczyc, Ruskowa i Czuchowa, sprawujący urząd herbu Ostoja, spokrewnionego z Radziwiłła- starosty mielnickiego, Rafał Raczko wraz z żoną mi. Był to zapewne sporej wielkości majątek, Anastazją odnowił fundację. Na jej podstawie gdyż jego właściciel Paweł Raczko obowiązany proboszczowie ruskowscy mogli pobierać m.in. był wystawić aż 8 koni. Sejm Walny uchwałą połowę dochodów z młyna nad Toczną.

Powiat łosicki 115 177 178

177 Kapliczka w narożniku ogrodzenia kompleksu pałacowego 178 Kościół przy cmentarzu

W latach 1580-1619 świątynia funkcjo- W wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow do nowała jako zbór protestancki. Stało się tak nocy 9/10 października 1939 r. Rusków znaj- z powodu przejścia na to wyznanie Katarzyny dował się pod okupacją radziecką. Później roz- z Lubani, właścicielki Ruskowa, Myszkowic poczęła się okupacja niemiecka. Od początku i Czuchowa, wdowy po Stanisławie Raczko, konspirację organizowali działacze ruchu lu- pośle ziemi mielnickiej z 1569 r. dowego. W odwecie Niemcy dokonali 13 lipca W 1627 r. świątynia została zwrócona ka- 1943 r. pacyfikacji wsi Rusków, Tokary i Hru- tolikom. Syn Stanisława i Katarzyny, Adam szew. W Ruskowie zabili 12 osób. Ofiary egze- Raczko Puczycki, po nawróceniu wzniósł w la- kucji pochowano koło kościoła. Na południe tach 1648-1662 murowany kościół pw. Wnie- od świątyni usytuowany jest pomnik upa- bowzięcia NMP. miętniający 37 osób, które zginęły na miejscu Pierwszą siedzibę murowaną rodziny Racz- lub poza Ruskowem, m.in. w niemieckich ków wzniósł sędzia mielnicki Adam Raczko obozach koncentracyjnych. w poł. XVII w. Następnie dobra ruskowskie W 1945 r. na mocy dekretu PKWN majątek nabyli Bądzyńscy, którzy przebudowali dwór, Humnickich rozparcelowano, a jego właścicie- nadając mu klasycystyczny charakter pała- li zmuszono do opuszczenia Ruskowa. Do ich cu. Wokół urządzono wówczas ogród i park, pałacu w 1952 r. przeniesiono szkołę podsta- a całość założenia ogrodzono murem z cegły wową, która w nim funkcjonuje do dnia dzi- i kamienia. siejszego. Uwłaszczenie chłopów w 1864 r. uszczupliło Parafia Rusków obejmuje obecnie miej- te dobra o wsie: Rusków, Hruszew i Czuchów. scowości z obszaru dwóch gmin: Platerowa Właściciele jednak uprzemysłowili gospodar- i Korczewa. Od 1992 r. na mocy bulli papie- kę. Były tu: browar, tartak, gorzelnia, dwa mły- skiej „Totus tuus Poloniae Populus”, parafię ny wodne i cegielnia. Wydobywano też torf. Rusków włączono do dekanatu sarnackiego Około 1890 r. spadkobierczyni majątku, diecezji drohiczyńskiej. Maria Bądzyńska wyszła za Ignacego Wiktora Turystę powinny zainteresować: zespół Humnickiego (1861-1951). Po nich spadko- pałacowy z pozostałościami folwarku, stary biercą majątku był ich syn Stefan, który ożenił kościół wraz z cmentarzem i nowy kościół się z Zofią z Lubomirskich. Dzięki niej pałac z otoczeniem. przebudowano i unowocześniono, założono Pałac zbudowano na początku XIX w. dla Bą- centralne ogrzewanie, bieżącą wodę, kanali- dzyńskich. Następnie był własnością Humnic- zację i oświetlenie elektryczne, zasilane dzięki kich. Przez nich przebudowany w XIX w. młynowi wodnemu. i w latach 1938-1940. Remontowany rów-

116 Tradycja Mazowsza nież po wojnie. Jest to obiekt piętrowy, klasy- ks. Józefa Krasuskiego. Według zapisów w ak- cystyczny. W fasadzie portyk asymetryczny tach, niegdyś słynął cudami. Lokalna tradycja o 4 kolumnach toskańskich w wielkim po- głosi, że po umieszczeniu krucyfiksu w rus- rządku, zwieńczony trójkątnym szczytem, na- kowskiej świątyni, z ran Chrystusa popłynęła daje mu cechy tego stylu. krew, a Jego stopy zmieniały położenie. Przed pałacem dawna stajnia z XIX w., Wśród ołtarzy kościoła zwraca uwagę bocz- wzniesiona również w stylu klasycystycznym. ny, w stylu wczesnobarokowym z XVII w. Przez pewien czas po wojnie działała w niej Natomiast obraz z wizerunkiem św. Anny po- świetlica wiejska, obecnie biblioteka. uczającej Marię przypisywany jest Wojciecho- Uwagę zwraca neobarokowe ogrodzenie wi Gersonowi. Prospekt organowy, zwieńczo- zbudowane z cegły i kamieni polnych, z kutą ny rzeźbą króla Dawida, pochodzi z XVIII w. bramą i furtką. Imponujące wrażenie sprawia- Po prawej stronie przed kościołem stoi ją elementy wieńczące, w kształcie kul wyku- niezwykłego kształtu dzwonnica, zapewne tych z granitu. Narożne ogrodzenie wzbogaca z XVII w., zbudowana na planie koła, zwężająca kapliczka z ludową rzeźbą Chrystusa Frasobli- się ku górze. Nakryta dachem wielopołaciowym. wego z XVIII-XIX w. Na cmentarzu najstarsze nagrobki znajdzie- Po przeciwnej stronie drogi znajdują się, my w wydzielonej kwaterze, po lewej stronie zbudowane z cegły, dawne czworaki i komin za bramą. Wśród nich nagrobki właścicieli gorzelni. A na wschód od pałacu, na wznie- majątku Rusków. sieniu, cmentarz parafialny z kościołem Wędrując od starszej świątyni na południe, pw. Wniebowzięcia NMP, zamienionym obec- dotrzemy do obecnego kościoła pw. św. Izydo- nie na kaplicę cmentarną. Powiększony i re- ra Oracza. Ten wzniesiony został z cegły, na staurowany w 1854 r., jednonawowy, z kapli- kutej z granitu podmurówce, w latach 1905- cami po bokach, tworzącymi rodzaj transeptu. 1908, w stylu neogotyckim. Wyposażenie Świątynia jest w stylu barokowym, orien- pochodzi z wieków: XVII (obraz Matki Bo- towana. Fasada ze szczytem o ozdobnym fali- skiej Bolesnej), XVIII (chrzcielnica barokowa) stym wykroju. W jej zwieńczeniu jest wieżycz- i XIX (monstrancja, kielich fundacji Hiacen- ka na sygnaturkę. W ołtarzu głównym mieści tego Wyhowskiego, puszka klasycystyczna). się krucyfiks barokowy z 2 połowy XVII w. We- Organy 12-głosowe zostały wykonane przez dług lokalnej tradycji pochodzi z kościoła fran- Edwarda Hartmana w Warszawie. Patronowi ciszkanów w Drohiczynie. Wykonany został rolników poświęcono kaplicę po prawej stro- w Rzymie. Po kasacji klasztoru w tym mie- nie nawy. Również średni dzwon w wieży nosi ście przez władze carskie, wykupiony i prze- imię Izydor. niesiony nocą do kościoła w Ruskowie przez

179 180 181

179 Kwatera właścicieli majątku na cmentarzu parafialnym 180 Detal na jednym z nagrobków 181 Kościół parafialny pw. św. Izydora Oracza

Powiat łosicki 117 Sarnaki (siedziba gminy)

182 183

182 Brama-dzwonnica przy kościele parafialnym 183 Wnętrze kościoła

arnaki leżą przy drodze krajowej nr 19, od- się w Księstwie Warszawskim, później w Kró- Schodzi od niej droga wojewódzka nr 811. lestwie Polskim. Przemarsz wojsk napoleoń- Najpraktyczniejszą wskazówką dla turysty skich w 1813 r. spowodował degradację miasta będzie stwierdzenie, że znajdują się na trasie na kilka dziesięcioleci. Miejscowość utraciła Białystok – Lublin i przy linii kolejowej Siedlce prawa miejskie w 1869 r. – Siemianówka, ze stacją kolejową na północ Od lat 30 XIX w. do początków wieku XX od osady. Sarnakami władali Podczascy, następnie Najstarsza wzmianka o Sarnakach pocho- Przesmyccy. W latach dwudziestych XX w. ma- dzi z 1430 r. W tymże roku erygowano parafię jątek należał do Aleksandra Przesmyckiego. katolicką. Co najmniej od 1676 r. miejsco- W 1918 r. powstała gmina, po raz pierwszy wość była zasiedlona przez Sarnackich, liczną w historii pod nazwą Sarnaki, pierwszym wójtem drobną szlachtę. Prawdopodobnie w końcu wybrano Józefa Szumera, właściciela browaru. XVII w. osada stała się własnością rodziny Przed II wojną światową gmina Sarnaki zaj- Butlerów. Prawa miejskie Sarnaki uzyskały mowała w powiecie siedleckim pierwsze miej- w 1754 r., dzięki zabiegom ich właściciela, sce pod względem zaludnienia. Sarnaki miały Łukasza Aleksandra Butlera, który uzyskał status osady miejskiej i tuż po Siedlcach zo- również pozwolenie na organizowanie sześciu stały zelektryfikowane. Agregat prądotwórczy jarmarków rocznie. był jeszcze tylko w majątku Rusków. W 2 połowie XVIII w. Sarnaki jako wiano W 1940 r. wieś wraz z powiatem weszła Rozalii Butlerówny przeszły w ręce Ossoliń- w skład dystryktu warszawskiego Generalnego skich. Do trzeciego rozbioru Polski Sarnaki Gubernatorstwa. Sięgała do rzeki Bug, stano- należały do ziemi mielnickiej województwa wiącą granicę między GG i ZSRR, od czerw- podlaskiego. Następnie weszły w skład zabo- ca 1941 r. między Generalnym Gubernator- ru austriackiego na 14 lat. W 1809 r. znalazły stwem i III Rzeszą.

118 Tradycja Mazowsza Pierwszym komendantem placówki ZWZ W sarnackim kościele są wspaniałe organy. został w lipcu 1941 r. Aleksander Kowalczyk Instrument, sprowadzony w 1950 r., pocho- ps. Brodziej Wodziński, dawny Peowiak. dzi z opuszczonego kościoła ewangelickiego W 1942 r. Komenda Obrońców Polski Rejo- w Lwówku Śląskim. Barokowy prospekt organu Sarnaki połączyła się z organizacją „Miecz nów powstał w XVIII w. i Pług”. Rozwinęły struktury również Naro- Pod galerią chóru znajdują się tablice epita- dowe Siły Zbrojne. Samodzielność „Miecza fijne Podczaskich, właścicieli Klimczyc i- Sar i Pługa” zakończyła się wraz z przejściem do nak, pochowanych w krypcie pod posadzką NSZ. Następnie, w ramach akcji scaleniowej, kościoła. w 1944 r. NSZ przystąpiły do Armii Krajowej. W kościele szczególnym kultem cieszyła się Matka Boska Szkaplerzna z XVII w., umiesz- * czona w lewym bocznym ołtarzu. Jej wizerunek został wzbogacony w 1699 r. o srebrną Zwiedzanie miejscowości zaczynamy od ryn- sukienkę ze złotymi kwiatami. Wykonano ją ku, świadczącego, iż Sarnaki w latach 1754-1869 z funduszy Aleksandra Butlera i części kosz- były miastem. Z dawnej zabudowy rynku oca- towności wotywnych. lała jedna pierzeja, wschodnia. Pozostałe domy Od rynku do kościoła przechodzi się mię- runęły 22 czerwca 1941 r. pod bombami lotnic- dzy dwiema kolumnami toskańskimi, zwień- twa radzieckiego. Był to nalot odwetowy na ob- czonymi figurami Zbawiciela i Matki Bożej szar wyjściowy armii III Rzeszy podczas inwazji Niepokalanie Poczętej. Dalej droga wiedzie na ZSRR. Dziś w centrum dawnego rynku stoi aleją wiekowych drzew ku bramie-dzwonnicy. pomnik Armia Krajowa w Operacji V-2. W niej umieszczone są trzy dzwony: Stani- Dalej na południe, w kierunku na Lublin, sław, Antoni i Maria-Bolesław. W przejściu znajduje się kompleks budynków parafial- wmurowano tablice pamiątkowe, poświęcone nych. Obecnie istniejący kościół drewnia- żołnierzom 30 Poleskiej Dywizji Piechoty AK ny, otynkowany wewnątrz, pw. św. Stani- oraz funkcjonariuszom Policji Państwowej sława Biskupa, został wzniesiony w 1816 r. z Sarnak zamordowanym przez NKWD z fundacji właściciela miasta Stanisława w Twerze: komendantowi Michałowi Adam- Ossolińskiego. Wcześniejsza świątynia sta- czykowi, st. post. Feliksowi Kuciowi i post. ła po przeciwnej stronie szosy. W 2013 r. na Wiktorowi Śnieżkowi. zachód od obecnego rozpoczęto budowę ko- Na cmentarzu przykościelnym znajdują się ścioła murowanego. dwa nagrobki: Szymona Kosińskiego z 1828 r.

184 185

184 Widok na stary kościół, i nowy w budowie 185 Dwór przed remontem

Powiat łosicki 119 186 187

186 Pomnik – Armia Krajowa w Operacji V-2 187 Jeden z zabytkowych nagrobków na cmentarzu parafialnym

oraz Szymona (lekarza) i Joanny Baderów dacz dziejów Sarnak i regionu – płk Janusz z 1827 r. W narożniku parkanu znajduje się, Wiktor Nowosielski. zbudowana w 1881 r. z kamienia polnego, Nie jest to jedyna nekropolia w Sarnakach. kostnica oraz po przeciwnej stronie (od szo- Starsza, z grobowcami rodziny Podczaskich, sy) kolumna z figurą św. Jana Nepomucena. znajduje się blisko ul. Szkolnej, przy wyjeździe Pierwotnie stała na nieistniejącej już górze do wsi Grzybów. św. Jana, na której podczas badań archeologicz- Idąc na północ ul. Szkolną, dojdziemy do nych odkopano cmentarzysko ze szkieletami Gimnazjum i Szkoły Podstawowej im. Boha- kobiet, co wywołało sensacyjne komentarze terów Akcji V2. W holu umieszczono poświę- o odkryciu nekropolii amazonek! coną im tablicę pamiątkową. Przed wejściem W bliskim sąsiedztwie kościoła znajdu- do szkoły ufundowano w 1991 r. tablicę żoł- ją się zabytkowe: plebania z lat 1883-1884, nierzowi Września i nauczycielowi por. Alek- drewniany wikariat z 1911 r. i nieco później- sandrowi Wasylukowi oraz aresztowanym sza organistówka. Cmentarz położony jest w 1944 r. przez gestapo uczniom. w sąsiednim Chybowie. Pierwszy pochówek Po drugiej stronie ulicy stoją budynki nie- odbył się na nim w 1855 r. Spoczęli tu zna- czynnego już browaru Szumerów z 1874 r., mienici obywatele z Sarnak i parafii, tutej- który produkował piwo i napoje gazowane si księża, właściciele browaru Szumerowie, do 1975 r. właściciele majątku Przesmyccy, żołnierze Stąd niedaleko, w kierunku wschodnim, wojny 1920 r. i polegli w 1918 r. Tutaj po- przy ul. Konopnickiej znajdował się kirkut ży- chowani zostali także: dr Stanisław Podwój- dowski, założony prawdopodobnie w 1742 r. cic, Józef Kisiel – żołnierz AK i więzień nie- Ocalały do dziś fragmenty sześciu nagrobków. mieckich obozów koncentracyjnych oraz ba- Przed inwazją na ZSRR Niemcy zużyli na

120 Tradycja Mazowsza 188 189

188 Remiza Ochotniczej Straży Ogniowej, lata 30. XX w. Zwraca uwagę słup energetyczny. Sarnaki były przed wojną zelektryfikowane 189 Ks. Bolesław Kulawik, zasłużony dla parafii społecznik budowę dróg w kierunku Bugu ogrodzenie ul. Piłsudskiego. Na wzgórzu, po lewej kirkutu oraz część parkanu cmentarza para- stronie od drogi wiodącej do Mierzwic, fialnego w Chybowie. Taki sam los spotkał ży- w dawnym dworze zbudowanym w połowie dowskie nagrobki. XIX w. dla Podczaskich, znajduje się siedzi- Warto jeszcze zwrócić uwagę na drewniane ba Nadleśnictwa Sarnaki. Obok jest ścieżka budynki, domy i przede wszystkim remizę dydaktyczna, urządzona przez Nadleśnictwo strażacką z 1927 r. przy ul. Teatralnej i starą i malowniczy zbiornik retencyjny z wyspą, siedzibę Urzędu Gminy sprzed 1915 r. przy a na niej altaną.

190 191 192

190 Praca w browarze w 1942 r. 191 Nalepka na piwo Browaru w Sarnakach 192 Nalepka na wodę sodową sarnackiego browaru

Powiat łosicki 121 Serpelice (gmina Sarnaki)

193

193 Statki wycieczkowe na Bugu w Serpelicach

erpelice, znane są również pod nazwą parafia pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. SSierpielice, kojarzącą się z sierpem, narzę- Co roku, na odpusty w dzień patronów parafii, dziem do ścinania zboża. Leżą nad Bugiem, na 29 czerwca, zjeżdżają się wierni również spoza Nadbużance, drodze wiodącej z Korczewa do parafii i diecezji. Janowa Podlaskiego. Kościół drewniany znajduje się między za- Jest to wieś letniskowa, z ośrodkami wy- budową mieszkalną wsi i częścią zajętą przez poczynkowymi i gastronomicznymi, wypo- ośrodki wypoczynkowe, przy szlaku wiodą- życzalnią sprzętu rekreacyjnego. Są tu tereny cym w kierunku Bugu. wędkarskie i kwatery noclegowe. Świątynię wzniesiono w latach 1946-1947, Historycznie w XVI w. miejscowość należała w miejscu kaplicy z 1937 r. Z jej wyposaże- do ziemi mielnickiej województwa podlaskie- nia wyróżnia się klasycystyczną płaskorzeźbę go. W XIX w. wchodziła w skład dóbr rządo- Chrztu Chrystusa z XIX w. oraz drewniany wych Hołowczyce. W 1888 r. Serpelice należa- lichtarz na paschał z przełomu XVIII/XIX w. ły do parafii Konstantynów. W ścianie z lewej strony kościoła umieszczo- Znaną osobistością pochodzącą z Serpelic no w 1980 r. mosiężną tablicę poświęconą żoł- jest ks. Antoni Pacyfik Dydycz, do 2014 r. bi- nierzom Oddziału Partyzanckiego „Zenona”. skup diecezji drohiczyńskiej, do której należy Odlano ją w formie dwóch połówek, by łatwiej,

122 Tradycja Mazowsza mimo obserwacji SB, ukryć w samochodzie my. Płaskorzeźby do kapliczek zaprojektował i przywieźć do Serpelic, gdzie corocznie organi- znany rzeźbiarz Kazimierz Gustaw Zemła. zowano uroczystości z udziałem „Zenoniaków”. Kaplica Ukrzyżowania Pańskiego została zbu- Obok kościoła wzniesiono w latach 1955- dowana na najwyższym wzniesieniu, w lesie 1956 klasztor Braci Mniejszych Kapucynów. ofiarowanym przez mieszkańców Serpelic. Na osi świątyni stoi pomnik z Matką Boską Każdy region miał niegdyś swego wyjątko- trzymającą Dzieciątko Jezus. Na jednej ze wego mieszkańca, często jasnowidza. Tu był ścian postumentu wyryto rok 1945, informu- nim prorok z Serpelic, czyli Szymon Jakoniuk, jący o czasie przybycia do Serpelic oo. kapu- który przepowiadał, że Serpelice będą kiedyś cynów, repatriowanych z terenów dzisiejszej miastem. Jeszcze nie są, ale sprawdziły się jego Ukrainy. Na innej ścianie tego monumentu są przewidywania, że „pany będą przyjeżdżać!” daty uświetniające 1000 lat Państwa Polskiego. Prorok Szymon był znany w Serpelicach. W pobliżu skrzyżowania z drogą odchodzącą Twierdził, że ta wieś połączy się z Klepaczewem do Horoszek w 1928 r. ufundowano pomnik i że będzie tu dużo ludzi jak w mieście. Dziś to z polnych głazów, z okazji 10 rocznicy od- się sprawdziło. Ośrodki wypoczynkowe ciągną zyskania przez Polskę niepodległości oraz się praktycznie aż do Klepaczewa i przyjeżdża tu w intencji pamięci poległych w walce z Armią dużo wczasowiczów. Przewidział powstanie pod Czerwoną w 1920 r. Hołowczycami jakiejś dużej fabryki. Obecnie jest W lesie, na zachód od wsi, zbudowano w tym miejscu tłocznia gazu. Przepowiedział za- Ośrodek Rekolekcyjny Kalwaria Podlaska. łożenie w Serpelicach klasztoru – i tak się stało. Ideą jej powstania było wzniesienie sank- Wyjaśniał też ludziom sny. Zapamiętany tuarium Męki Pańskiej, usankcjonowane został również jako bardzo silny człowiek. Uchwałą Kapituły Prowincjalnej Zakonu Ponoć, kiedy szedł na pole orać, to brał pług Braci Mniejszych Kapucynów z 1981 r. Podjął na plecy, konia prowadził i zaprzęgał go do się tego zadania brat Adam Krajewski, który pługa dopiero na polu. Podobno proponował, przywiózł także dużo kamieni na budowę żeby ktoś go zawiózł do Chłopkowa, to wska- z Ziemi Świętej. Przewiózł skały w pomysło- że, gdzie koło cerkwi złoto jest zakopane. Do wy sposób. Dawał po jednym kamieniu, jako Chłopkowa nikt go nie zawiózł, więc tajemni- bagaż osobisty, każdemu z ekipy sportowej, cę miejsca zakopanego skarbu zabrał ze sobą powracającemu samolotem do Polski. do grobu. Zmarł w 1968 r., leży na serpelickim Kalwaria Podlaska stanowi kompozycyjne cmentarzu. Dziś jego dom należy do rodziny odwzorowanie Drogi Krzyżowej z Jerozoli- z Białej Podlaskiej, która używa go latem.

194 Kościół drewniany, fot. z lipca 1952 r. 195 Prorok Szymon Jakoniuk, fotografia z 1949 r.

194 195

Powiat łosicki 123 Stara Kornica (siedziba gminy)

196 197

196 Widok na kościół od strony południowej, lata przedwojenne 197 Miejsce spoczynku proboszcza parafii prawosławnej, jego prezbitery Olgi i syna Romana

ajdłuższa wieś w powiecie ma 7 km, to W 1545 r. było w niej 108 „dymów”. W tym NStara Kornica, typowa ulicówka. Poło- też roku pojawiła się pierwsza wzmianka żona jest w południowo-wschodniej części o cerkwi prawosławnej pw. św. Jerzego, która powiatu. Obecnie wyróżnia się trzy miejsco- stała pod lasem Klukowszczyzna, na terenie wości: Starą Kornicę, Nową Kornicę i Kornicę dóbr królewskich. W zapiskach z następne- Kolonię, tworzące zwartą zabudowę wzdłuż go roku pojawia się informacja, że Kornicę drogi Hruszniew – Leśna Podlaska (w kierun- poza ludźmi wolnymi zamieszkiwali bojarzy. ku zbliżonym do południkowego). Przebiega W 1560 r. król Zygmunt August wyraził zgodę przez nią równoleżnikowo szosa 698 Siedlce na przeniesienie cerkwi do wsi. W tym samym – Konstantynów. roku Kornicę włączono do starostwa łosickie- Pierwotnie nazwa wsi brzmiała Koronnica, go, a w 1569 r. do Korony. gdyż stanowiła własność królewską. Ale jej Cerkiew stanęła na gruncie króla, w miej- nazwę wywodzi się także od słów: kora, kor- scu zwanym uroczysko Mogiłki. O tym mówi nik, korny, pokorny, korzeń, korzenny lub od dokument z 1578 r. W tymże roku do parafii imienia cerkiewnego Kornilij. Najwcześniejsze należały także wsie: Rudka, Szpaki, Koszelów- wzmianki o niej pochodzą z czasu, gdy należa- ka, Walim. Do 1580 r. także Nosów (obecnie ła do ziemi brzeskiej Wielkiego Księstwa Litew- powiat bialski). W 1596 r. cerkiew w Kornicy skiego. W latach 1463-1478 król Kazimierz Ja- stała się unicką. giellończyk nadał Kornicę Żydowi z Brześcia W 1551 r. Kornica należała do koronnych Lewinowi Szałomiczowi. Wcześniej należała dóbr królewskich i w tym czasie znajdowała do szlachcica Piatkowskiego vel Piątkowskie- się tutaj siedziba parafii prawosławnej (jeszcze go. Od 1497 r. była prawdopodobnie własnością przed Unią w 1596 r.). Nie była to wieś pań- króla Aleksandra Jagiellończyka. W 1520 r. we- szczyźniana. Jej mieszkańcy pracowali 2 dni szła w skład ziemi mielnickiej województwa w tygodniu w folwarcznych dobrach rządowych, podlaskiego ze stolicą w Drohiczynie. przekazanych na donacje w ręce prywatne.

124 Tradycja Mazowsza W 1578 r. król Stefan Batory utworzył pie- W 1840 r. parafia greckokatolicka w Korni- chotę wybraniecką. Wybrańcy: Kuczewski, cy liczyła 1359 wiernych. Obejmowała także Łyczewski, Czyżewski, Puniewski z Kornicy wsie: Szpaki, Kobylany, Rudkę, Walim i Wy- i Szpak wzięli udział w wyprawie królewskiej rzyki. W tym samym roku założono w Kornicy na Moskwę. Za udział w wojnie każdy dostał szkołę, do której uczęszczały dzieci z wymie- 320 mórg gruntu. nionych wsi. W 1580 r. wójtostwo (folwark) w Kornicy było W czasie walki administracji rosyjskiej własnością Anny Kornulowej Klukowskiej. z cerkwią unicką, latem 1867 r., w Kornicy Mieszkańcy wsi i w następnych latach brali zakwaterowano sotnię Kozaków. Wyrzucono udział w wojnach, prowadzonych przez Rzecz- z cerkwi ikony, księgi i organy. Starostę cer- pospolitą ze Szwecją i Turcją. Z czasem tym kiewnego Andrzeja Jańczuka pobito i, wraz związany jest przekaz o osadzeniu w Kornicy z innymi odmawiającymi przejścia na prawo- ciurów taborowych, w nagrodę za uchronienie sławie, wysłano do więzienia w Białej Pod- króla Jana Kazimierza przed jasyrem w obozie laskiej. Około roku starosta był więziony pod Zborowem w 1649 r. w Brześciu. Kilku mieszkańców zesłano na Południowa część wsi Stara Kornica nazy- Syberię. Proboszcza Hannytkiewicza interno- wana jest Sołtysami. Tutaj i we wsi Szpaki wano w tymże roku w Łukowie. W jego miej- król Stefan Batory osadził żołnierzy piecho- sce osadzono ks. Stefana Siemienowicza, wy- ty wybranieckiej złożonej z chłopów, których raźnie ciążącego ku prawosławiu. Zmiana pro- później nazywano sołtysami łanowymi. Byli boszcza wywołała opór wiernych i konflikty. zobowiązani do służby wojskowej. W 1678 r. Znacznie trudniejsze chwile mieszkańcy król Jan III Sobieski potwierdził przywileje soł- Kornicy zaczęli przeżywać od grudnia 1874 r. tysów łanowych. Nazwa pochodzi od jednost- Do wsi wkroczyły 3 roty piechoty z Kozaka- ki miary powierzchni gruntów. mi. Rosjanie biciem, rekwizycjami, rabowa- Administratorem królewskiej wsi Korni- niem i ubojem zwierząt hodowlanych próbo- ca w 1754 r. był Jakub Grzelski. Natomiast wali zmusić korniczan do przejścia na pra- w 1768 r. administrował nią szlachcic Kazi- wosławie. Rok później kontynuował represje mierz Lubaczewski. nowy naczelnik Gołowinskij. Dziewięć osób Podczas wojny w obronie konstytucji zmarło, inni chorowali w wyniku pobicia do w 1792 r., przez Kornicę przemaszerowała końca życia. dywizja gen. Józefa Byszewskiego, właściciela Po ogłoszeniu przez cara Rosji w 1905 r. uka- wsi Mierzwice nad Bugiem. zu tolerancyjnego, w Kornicy z 2500 w wierze Po III rozbiorze Polski Kornica została włą- prawosławnej pozostały tylko 43 osoby. Pozo- czona do Austrii. Następnie znalazła się w Księ- stali mieszkańcy przeszli na katolicyzm. stwie Warszawskim. Podczas powstania listo- Budowę kościoła pw. Niepokalanego Po- padowego, od lutego 1831 r., wieś i okolice były częcia NMP rozpoczęto w 1906 r. Głównym pod okupacją rosyjską. Po stłumieniu powstania majstrem był Koter, pochodzący z Puław. On folwark Kornica dano w 1832 r. gen. Stefanowi sprowadził ze sobą robotników, którzy w ciągu Poleszko. Otrzymał dobra jako majorat w nagro- roku wznieśli neogotycką świątynię z dzwon- dę za udział w szturmie i zdobyciu Warszawy. nicą. Bp Franciszek Jaczewski konsekrował ją Od tego czasu dwór i folwark należały do rosyj- w 1908 r. skiej rodziny Jazykow, z dodanym drugim czło- W 1915 r. Rosjanie odchodząc, podpalili nem Poleszko. W 1862 r. majątek odziedziczył część zabudowań w Kornicy i ewakuowali lud- gen. Iwan Nikołajewicz Jazykow-Poleszko, były ność prawosławną. Zabrali też dwa dzwony. sekretarz Królestwa Polskiego. Osiadł w Mi- Wieś zajęli Austriacy. W cerkwi urządzono chałkach. W skład jego posiadłości wchodziły szpital polowy. Po ustaleniu stref okupacyj- wówczas: Korczówka, Kornica, Łosice, Rokitno nych Kornica znalazła się w obszarze podlega- i Szpaki. W folwarku Kornica mieszkańcy wsi jącym niemieckim komendantom etapowym, pracowali na zasadach pańszczyzny. Etappengebiet.

Powiat łosicki 125 W 1916 r. założono w Kornicy pierwszą pol- nauczyciel Wolski założył pierwszą placówkę ską szkołę. Nauczycielem był Władysław Wy- konspiracyjnej Komendy Polski. Jej komen- rzykowski. dantem został zawodowy marynarz, Stani- Kornica z trudem odzyskiwała wolność sław Maciejuk ze Starej Kornicy. Na przeło- w 1918 r. W listopadzie przybyli z Platerowa mie 1939 i 1940 r. przybyli do Kornicy pierwsi członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej wysiedleńcy z Pomorza. We wrześniu 1940 r. i rozbroili Niemców. Następnie razem z pe- Niemcy wywieźli kornickich Żydów do getta owiakami kornickimi pojechali do Leśnej w Łosicach. Podlaskiej. Tam rozbrojono niemiecką zało- W końcu lutego 1941 r. w gminie Korni- gę i opanowano osadę. Po dwóch tygodniach ca skoncentrowała się część oddziałów armii w odwecie Niemcy przyjechali z Brześcia III Rzeszy – przed inwazją na ZSRR. W tym z karną ekspedycją i dokonali grabieży w Kor- czasie działały w gminie trzy drużyny BCh, nicy, Kobylanach i Wygnankach. Aresztowali których komendantem był przedwojenny plut. nauczyciela Stanisława Kryńskiego, któremu 22 pp Stanisław Wojnowski. jednak udało się zbiec. Niemcy dokonali pacyfikacji Kornicy Czas wolności i spokoju zawitał do wsi do- 5 sierpnia 1943 r., pod pretekstem poszuki- piero na początku stycznia 1919 r., po ukon- wania zbiegłych jeńców radzieckich, którym stytuowaniu się władz powiatu konstanty- mieszkańcy udzielali pomocy. Na drodze nowskiego. z Kornicy do Wygnanek rozstrzelali 10 osób Po I wojnie światowej dzierżawcą majątku z Kornicy i 2 z Wygnanek. w Kornicy był Teofil Czarnocki. W 1920 r. Do największego w powiecie Oddziału Par- majątek rozparcelowano. Grunty wykupili tyzanckiego „Zenona” należeli z Kornicy: le- nowi właściciele z okolic Kocka i Łukowa. karz Paweł Zodrow ps. Mruczek, ułan Jerzy Nie był to spokojny rok. Od wschodu zbliża- Chomiakow ps. Lubicz, kpr. Zygmunt Tar- ła się nawała bolszewicka. W rejonie Kornicy, kowski ps. Sewer i plut. pchor. Kazimierz Ja- na linii Szpaki – Droblin, broniła się 14 DP siński ps. Długi. W młynie Czajków był punkt gen. Daniela Konarzewskiego. Oddziały tej kontaktowy, sanitarny i baza zaopatrzenia dywizji wykonując przeciwuderzenie, 4 sierp- w żywność. Córka właścicieli, Lucyna Czaj- nia odrzuciły wojska Armii Czerwonej z Kon- kówna ps. Brylant, była najważniejszą łącz- stantynowa i opanowały Janów Podlaski. Póź- niczką oddziału. Do służby terenowej OP niej jednak uległy i musiały się wycofać. Do „Zenona” należeli także Feliksa i Stefan Cho- czasu polskiej ofensywy znad Wieprza wieś miakowie. była narażona na wszelkie zło, jakie niesie ze Podczas działań frontowych w lipcu 1944 r. sobą wojsko agresora. Kornicę zbombardowały radzieckie samoloty. Z inicjatywy Aleksandra Dąbrowskiego Następnego dnia do wsi wkroczyły oddzia- wzniesiono nowy budynek szkolny, z cegły ły Armii Czerwonej. Wkrótce rozpoczęły się rozbiórkowej z gorzelni w Droblinie. Budowę aresztowania ludzi z organizacji konspira- zakończono we wrześniu 1938 r. Szkoła funk- cyjnych. Wywieziony został do ZSRR Stefan cjonowała jako siedmioklasowa. Chomiakow. NKWD aresztowało Stanisława Na początku II wojny światowej mieszkań- Kujawińskiego ps. Żonkil, męża Lucyny Czaj- cy Kornicy byli świadkami ewakuacji w kie- ki. Jeszcze po wyzwoleniu obsługiwał konspi- runku Konstantynowa m.in. byłego premiera racyjną radiostację Oddziału Partyzanckiego Kazimierza Świtalskiego i kardynała Augusta „Zenona”. Został skazany na karę śmierci, Hlonda. amnestionowany wyszedł po 5 latach i uda- Pierwsze, 29 września 1939 r., wkroczyły ło mu się waz z żoną przedostać na Zachód. do wsi oddziały Armii Czerwonej. Okupacja Zmarł w 1995r. radziecka trwała około tygodnia. Od 10 paź- W kruchcie kościała parafialnego w Starej dziernika zaczęły urzędować niemieckie wła- Kornicy jest tabliczka pamiątkowa informują- dze okupacyjne. Już w następnym miesiącu ca o zawartym tu, w tajemnicy przed władza-

126 Tradycja Mazowsza mi okupacyjnymi, ślubie dwojga partyzantów Warto także wstąpić na kornickie cmenta- Lucyny Czajki ps. Brylant i Stanisława Kuja- rze. Przed wjazdem od strony Łosic, po prawej wińskiego ps. Żonkil. stronie znajduje się nekropolia nieistniejącej Obok kościoła znajduje się zabytkowa ple- unickiej parafii pw. św. Jerzego. Natomiast przy bania, a po przeciwnej stronie drogi budynek wyjeździe do Konstantynowa, po prawej stro- dawnej poczty i posterunku Policji Państwo- nie na wzniesieniu, jest cmentarz parafialny. wej z 1925 r. Dalej na południe, po lewej Pochowano na nim m.in. zabitych w 1943 r. stronie, dawny młyn Czajków, przebudowa- przez Niemców mieszkańców wsi i zamor- ny na dom mieszkalny. We wsi zwraca uwagę dowaną przez UB Adelę Nostitz-Jackowską, budownictwo drewniane, spichlerze, domy pracującą z córką i synem w służbie terenowej i dawna siedziba Urzędu Gminy. OP „Zenona”. Drugi jej syn, Tadeusz ps. Lanca Przy skrzyżowaniu dróg stoi pomnik, wznie- służył jako miner w tym oddziale. siony ze składek społecznych w 20 roczni- Na terenie gminy Stara Kornica odkry- cę odzyskania przez Polskę niepodległości. to podczas wykopalisk archeologicznych Wśród zabytkowych kapliczek na szczególną w kompleksie leśnym wsi Walim najmłodszą, uwagę zasługuje ta stojąca na zakręcie przy wy- z dotychczas znanych w Europie Środkowo jeździe do Łosic i Siedlec. Powstała w 1835 r., -Wschodniej, nekropolię słowiańską. Charak- jako wotum za ocalenie mieszkańców od epi- ter cmentarzyska świadczy o chrystianizacji demii cholery. Na Podlasie ta choroba została tych terenów jako procesie długofalowym, przywleczona przez wojska rosyjskie, walczące trwającym w regionach różnych kierunków z powstańcami listopadowymi. osadnictwa dłuższy czas.

198 199

200

198 Pomnik Odrodzenia Ojczyzny w 1918 r. 199 Zabytkowa kapliczka przy skrzyżowaniu z drogą do Siedlec 200 Konspiracyjny ślub Lucyny Czajkówny ps. Brylant ze Stanisławem Kujawińskim ps. Żonkil, cichociemnym 201 Dawny młyn Czajków. Obecnie dom mieszkalny 201

Powiat łosicki 127 Wólka Nosowska (gmina Stara Kornica)

Widok na kościół od południa przed wojną. Ten sam widok współcześnie z przeciwnej strony.

202

202 Dwór w trakcie odbudowy (stan z sierpnia 2014 r.)

ieś Wólka Nosowska leży 19 km na skwę. Walczył również w powstaniu listo- Wwschód od Łosic – przy drodze woje- padowym. Na przełomie sierpnia i września wódzkiej nr 698, między Kornicą i Konstanty- 1831 r. przybył do swego majątku w Wólce nowem – z główną zabudową prostopadle do Nosowskiej z plutonem ułanów. Około 1850 r. niej, po obu stronach. Rozbudowana jest przy majątek należał do Seweryna Wężyka. Od drodze łączącej Litewniki z Leśną Podlaską. 1876 r. właścicielami byli kolejno: Karol Funk, Jej nazwa pochodzi od sąsiedniego Nosowa. Jakowlewicze, Maria Hulewicz. Następnie Nazwę pisano niegdyś także jako Nossowska. w wieku XX, do końca, dwór należał do rodzi- Wieś wzmiankowana już w XVI w. ny Wroczyńskich, w tym dra Czesława Wro- Wólka Nosowska w 1688 r. weszła w skład czyńskiego. W 1908 r. w majątku nocował dóbr Konstantynów Jana Pieniążka, który stał ks. bp Franciszek Jaczewski, po konsekracji się ich posiadaczem na 10 lat, poślubiając Te- 16 października kościoła w Kornicy. Syn wła- resę z Warszyckich. ścicielki podarował wówczas 170 rubli na oł- W XIX w. wieś była w posiadaniu rodu Wę- tarz św. Floriana w tym kościele. żyków. W 1812 r. jej właściciel Ignacy Wężyk W XIX w. mieszkańcy Wólki Nosowskiej wziął udział w wyprawie Napoleona na Mo- należeli do dwóch parafii: rzymskokatolickiej

128 Tradycja Mazowsza w Górkach oraz greckokatolickiej (prawosław- Od śmierci męża w 1928 r. majątek dzier- nej) w Nosowie. Wieś i folwark należały do żawiła Adela Nostitz-Jackowska. Działała gminy Zakanale (pow. konstantynowski). w konspiracji pod ps. Adelina. W dworze urzą- W 1885 r. folwark Wólka Nosowska z przy- dziła punkt kontaktowy, pomocy medycznej ległościami Połonice liczył 1454 morgi. Było i szpital polowy II Rejonu ZWZ-AK i Oddziału w nim 14 budynków murowanych i 18 drew- Partyzanckiego „Zenona”. W służbie tereno- nianych. Płodozmian stosowano 10-polowy, na wej OP „Zenona” była zaangażowana jej córka dosyć wysokim poziomie wydajności. Wymie- Maria ps. Marysia i syn Bronisław ps. Soplica. nia się również pokłady wapna, co wskazuje na Drugi syn, Tadeusz (1922-2002) pod ps. Lan- kredę, z której wypalano wapno na budowy. ca służył w tym oddziale w plutonie minerów.

203 204

205 206

203 Fragment alei grabowej w parku dworskim 204 Nieistniejący wiatrak paltrak 205 Brama dworska na tle świetlicy wiejskiej i siedziby Stowarzyszenia Rozwoju Wsi „Park Wólka Nosowska” 206 Krzyż i głaz z tablicą upamiętniającą postać ks. Sylwestra Ługowskiego, proboszcza parafii Szpaki, znanego w powiecie społecznika

Powiat łosicki 129 Po wojnie był korespondentem wojennym brama, zbudowana z cegieł i polnych kamieni „Życia Warszawy” na Bliskim Wschodzie. granitowych. Identyczna jak przy cmentarzu Adela Nostitz-Jackowska urodziła się w Chybowie w parafii Sarnaki. Jej kształt i ma- w 1895 r. w Smoleńsku. Została zamordowa- teriał sugeruje tego samego budowniczego. na przez funkcjonariuszy UB w Wyrzykach Z kilku kapliczek we wsi (m.in. na posesji 30 kwietnia 1945 r. i pochowana na cmenta- Ignacego Jańczuka) na szczególną uwagę za- rzu parafialnym w Kornicy. Po wojnie miesz- sługuje ta usytuowana nad rzeką, na zachód kanie jej córki w Warszawie funkcjonowało od zespołu dworsko-parkowego. Wykonana jako punkt przerzutowy ludzi „spalonych” z drewna kapliczka z figurą Matki Boskiej stoi na Zachód. Z tego kanału skorzystała m.in. na kamieniu młyńskim. W 2013 r. została łączniczka OP „Zenona” Lucyna Kujawińska poddana remontowi i wcześniej otrzymała ps. Brylant i jej mąż Stanisław ps. Żonkil. Opu- ładny płot. Zyskała zapewne na urodzie, ale ścili kraj w nocy 30 kwietnia na 1 maja 1946 r. zagubiła tajemniczy nastrój. W wyniku reformy rolnej majątek w Wólce W Wólce Nosowskiej do niedawna stał wia- Nosowskiej został rozparcelowany. trak typu paltrak, po lewej stronie przy wyjeź- Budynek dworu zachował się do naszych dzie do Konstantynowa. Paltrak to najmłodszy czasów w stanie ruiny. Otoczony jest reszt- rodzaj wiatraka w historii wiatracznictwa. kami parku krajobrazowego z połowy XIX w. Cały budynek obracany był w stronę wiejącego Czytelne są jeszcze aleje grabowe i lipowa. Do wiatru na kolistym torze, posadowionym na założenia dworskiego od południa prowadzi betonowym fundamencie.

207

207 Urok kapliczki nad rzeczką

130 Tradycja Mazowsza Oferta turystyczna i kulturalna Informacja turystyczna

Informacji turystycznej udzielają pracownicy podanych niżej urzędów na terenie powiatu łosickiego. Autor proponuje również skorzystać z materiałów trzech instytucji z Siedlec i wiedzy ich pracowników. Informacje uzyskane w Centrum Informacji Turystycznej, Wo- jewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków i Muzeum Regionalnym w Siedlcach pomogą turyście zaplanować trasy i obiekty zwiedzania. Starostwo Powiatowe Gminne Centrum Informacji w Olszance ul. Narutowicza 6, 08-200 Łosice Olszanka 37, 08-207 Olszanka tel./fax 83 359 03 34 tel. 83 357 51 12 [email protected] www.powiat.losice.pl Urząd Gminy Stanowisko ds. promocji, kultury i integracji ul. 3 Maja 5, 08-210 Platerów Polski z Unią Europejską p. 31, tel./fax 83 357 84 47 tel. 83 357 19 31 [email protected] sekretariat tel. 83 357 19 29 www.platerow.com.pl

Urząd Miasta i Gminy w Łosicach Gminne Centrum Informacji w Platerowie ul. Piłsudskiego 6, 08-200 Łosice ul. Dworcowa 21, 08-210 Platerów tel. 83 357 35 42 tel./fax 83 357 84 10 fax 83 357 27 01 [email protected] Urząd Gminy www.losicegmw-bip.pl ul. B. Joselewicza 3, 08-220 Sarnaki tel./fax 83 359 91 98, 83 359 91 48, Łosickie Centrum Informacji 83 359 93 71 ul. Piłsudskiego 4, 08-200 Łosice [email protected] tel./fax 83 357 33 25 www.sarnaki.pl e-mail: [email protected] Gminne Centrum Informacji w Sarnakach Urząd Gminy ul. Joselewicza 3, 08-220 Sarnaki 08-206 Huszlew tel. 83 359 91 91 tel. 83 358 01 23 fax 83 358 01 08 Urząd Gminy [email protected] Stara Kornica 191, 08-205 Kornica www.huszlew.pl tel. 83 358 78 22 fax 83 358 78 93 Urząd Gminy [email protected] Olszanka 37, 08-207 Olszanka www.kornica.org tel. 83 357 51 23 fax 83 357 51 83 Centrum Informacji Turystycznej [email protected] ul. Pułaskiego 7, 08-110 Siedlce www.olszanka.gminarp.pl tel. 535 068 593 e-mail: [email protected]

Powiat łosicki 131 Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków Muzeum Regionalne w Warszawie ul. Piłsudskiego 1, 08-110 Siedlce Delegatura w Siedlcach tel. 25 63 274 70 (79), ul. Bema 4a, 08-110 Siedlce fax 25 63 242 24 tel. 25 633 94 58 e-mail: [email protected] [email protected] www.siedlce.art.pl

207 208

209 210

208 Celem wędrówek w poszukiwaniu ciszy i spokoju w powiecie łosickim jest przede wszystkim dolina Bugu 209 Nad Bugiem nie brakuje amatorów wędkowania 210 Przez Bug uruchomiono przeprawę promową, między Zabużem i Mielnikiem 211 Statek odbywający rejsy po rzece

132 Tradycja Mazowsza Imprezy kulturalne

Łosice Plenery kończą się wystawami i wydawnic- W stolicy powiatu odbywa się wiele cie- twami poplenerowymi. W ich trakcie prowa- kawych imprez kulturalnych. Każdego roku dzone są zajęcia z dziedziny sztuki dla dzieci Łosicki Dom Kultury wspólnie z Powiato- z okolicznych wsi. Każdy artysta po plenerze wym Stowarzyszeniem Animatorów Kultury zostawia jedną pracę dla organizatorów. organizuje Ogólnopolski Konkurs Literacki Miasto jest także przestrzenią, na której im. Romualda III Mikoszewskiego pod ha- odbywają się Dni Platerowa, Nadbużańska słem „Ziemia Najbliższa”. 18 edycja odbyła się Biesiada Europejska oraz Regionalny Przegląd w grudniu 2013 r. Przewodniczącym jury był Kapel i Śpiewaków Ludowych im. Tadeusza Ernest Bryll. Jurorzy dokonali wyboru spośród Banasia. 160 prac, jakie napłynęły nie tylko z Polski, ale Wizytówką miasta i gminy jest, powstały też Słowacji, Niemiec i USA. Wśród laureatów w 1992 r., wielokrotnie nagradzany (m.in. były mieszkanki powiatu łosickiego: Marian- nagroda podczas Międzynarodowych Nadbu- na Pawłowska z Niemojek i Natalia Kozak żańskich Spotkań Folklorystycznych w Soko- z Chotycz. łowie Podlaskim) Zespół Folklorystyczny „PA- W kwietniu odbywa się w Łosicach Regio- SIEKA”. To składająca się z pięciu osób kapela nalny Przegląd Piosenki Dzieci i Młodzieży i jedenastoosobowa grupa tancerzy i śpiewa- o Specjalnych Potrzebach Edukacyjnych, or- ków. „PASIEKA” w swoim tanecznym i śpie- ganizowany przez Ośrodek Szkolno-Wycho- waczym repertuarze odwołuje się do tradycji wawczy w Łosicach i Łosicki Dom Kultury. podlaskich i mazowieckich oraz do dorobku Jest to jedyna w mieście i regionie cykliczna Tadeusza Banasia, który w latach siedemdzie- impreza integrująca lokalne środowisko z oso- siątych XX w. prowadził zespół ludowy w gmi- bami niepełnosprawnymi. Do grona zwycięz- nie Platerów. Przez 19 lat istnienia „PASIEKA” ców zaliczono wszystkie występujące zespoły. dopracowała się znaczącego repertuaru, na Łosicki Dom Kultury prowadzi także roz- który składa się kilkadziesiąt tańców – polek, ległą działalność taneczną. Pracują tu m.in. oberków, walczyków, pieśni i przyśpiewek. Zespół Tańca Nowoczesnego „APLAUZ”, Kierownikiem artystycznym zespołu i jego Akademia ART FACTORY, BREAK DANCE choreografem jest Grzegorz Szymanek. i ELECTRO. Młodzież uczestnicząca w tych grupach może sprawdzić swoje umiejętności Gmina Sarnaki podczas konkursów: Otwarty Turniej Tań- W Sarnakach popularne są turnieje sza- ca Nowoczesnego (kwiecień) oraz Powiatowy chowe. Międzynarodowe Turnieje Szachowe Przegląd Przedszkolnych Grup Tanecznych im. Bohaterów Akcji V2 organizuje Gminny „Roztańczone Przedszkole” (maj). Ośrodek Kultury w Sarnakach i Nadleśnictwo. W Łosickim Domu Kultury otwarto w mar- W 2012 r. odbył się kolejny – XIII. Turniejowi cu 2014 r. placówkę Sieci „Kino za Rogiem”. towarzyszyło ognisko w Zabużu, wieczór Sło- Powstała w ramach projektu Mazowiecki Kla- wian w GOK oraz wystawa fotografii i malar- ster Małych Kin Społecznościowych. Jest to stwa Joanny Daniluk. sieć kin kameralnych z widownią 20-60 osób. Gminny Ośrodek Kultury to także siedziba wielu grup artystycznych: popularnego kaba- Gmina Platerów retu „Łzy sołtysa”, zespołu wokalnego „Mal- W Platerowie organizowane są międzynaro- winki”, zespołu teatralnego „Gadułki”, grupy dowe plenery malarskie. Uczestniczyli w nich kolędniczej „Herody” oraz zespołu śpiewacze- twórcy z Polski, Białorusi, Łotwy i Ukrainy. go „Aura”. Komisarzem plenerów od początku ich działa- Corocznie organizowane są „Dni Sarnak”, nia jest artysta z Siedlec – Antoni Wróblewski. Gminny Festiwal Piosenki Patriotycznej

Powiat łosicki 133 Gmina Stara Kornica Stara Kornica słynie z wyrobu najpiękniej- szych w powiecie wieńców dożynkowych, które można oglądać nie tylko podczas Festy- nu Gminno-Parafialnego, ale także podczas wielu konkursów i dożynkowych uroczystości w innych powiatach. Panie z Koła Gospodyń Wiejskich z reguły zdobywają główne nagrody za przepiękne i pomysłowe wieńce. Chlubą gminy jest także Zespół Śpiewaczy „Są- 212 siadeczki”, który działa w Kobylanach od 2010 roku. Inicjatorką powstania grupy była Graży- 212 Dożynki diecezjalne w Sarnakach 7 września na Sawczuk, dyrektorka szkoły w Kobylanach. 2013 r. Na przyczepie, w delegacji z Hołowczyc, Opiekę wokalną sprawował najpierw Tadeusz stoją od lewej: Mirosław Zubkowicz, Roman Jaszczuk, organista z kościoła pw. św. Antoniego Kordaczuk i Marian Jakubiak w Huszlewie, następnie Mirosław Odoszewski, organista z kościoła pw. św. Trójcy w Łosicach. oraz ciekawe warsztaty rękodzieła ludowego W repertuarze zespołu znajdują się: pie- z udziałem miejscowych artystów ludowych. śni ludowe przejęte od starszego pokolenia Gmina Sarnaki i Powiat Łosicki organizują wsi Kobylany, pieśni maryjne, pieśni patrio- w Serpelicach coroczne Festyny Nadbużańskie, tyczne oraz pieśni biesiadne. „Sąsiadeczki” promujące głównie lokalną kulturę i najbliższy są niezwykle czynne artystycznie – uczestni- region. W lipcowe dni turyści i wczasowicze czą we wszystkich ważnych uroczystościach mogą posłuchać zespołów pieśni ludowych w gminie, jeżdżą na przeglądy artystyczne Doliny Bugu, obejrzeć pokazy strażackie, wziąć i uroczystości na terenie powiatu łosickiego udział w wycieczkach po okolicy, turnieju piłki oraz powiatów sąsiednich. Grupa liczy 10 osób, siatkowej czy wyścigach kajakowych. 8 pań i 2 panów. Kieruje nią Halina Szoplik.

213 214 215

216 217

213, 214, 215 Festyn Nadbużański 216 Zespół "Sąsiadeczki" 217 Konkurs na najlepszą sałatkę

134 Tradycja Mazowsza Lokalne stowarzyszenia

Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łosickiej Nadbużańskie Stowarzyszenie Oświatowo- ul. B. Joselewicza 13, 08-200 Łosice Ekologiczne „Mężenin” tel. prezes 694 338 185, sekr. 668 128 654 ul. Siedlecka 7 e-mail: [email protected] 08-210 Platerów www.tpzl.info tel./fax 83 357 84 27 Zostało założone w 1965 r. Do cyklicznych e-mail: [email protected] przedsięwzięć towarzystwa należy organizo- www.platerow.org wanie Podlaskich Spotkań Historycznych, Stowarzyszenie ma swą siedzibę w szkole, w formie tematycznych konferencji nauko- w której dzięki plenerom malarskim powstała wych, kończących się posesyjnymi wydawnic- na wysokim poziomie galeria sztuki współcze- twami. Kolejne – XII odbyło się 7 grudnia 2013 r. snej. Jest prezentowana na co dzień na koryta- pod tytułem „150 lat powstania styczniowego rzach szkoły. na Ziemi Łosickiej 1863-2013”. Podczas konferencji organizowane są wysta- Stowarzyszenie Malowniczy Zakątek Bor- wy historyczne, kiermasze książek i innych suki nad Bugiem wydawnictw regionalnych, występy zespo- Borsuki 44, 08-220 Sarnaki łów dzieci, młodzieży i starszego pokolenia, Działa od 2012 r. Jego członkowie dbają rozstrzygane są konkursy organizowane dla o czystość w swojej miejscowości: sprzątają uczniów łosickich szkół. wiosną las, pobocza dróg i brzeg rzeki Bug ze Każde spotkanie rozpoczyna się przyzna- śmieci pozostawionych przez turystów. Orga- niem tytułu i pamiątkowej plakiety „Zasłużo- nizują także lokalne uroczystości. ny dla Ziemi Łosickiej”. Ten zaszczytny tytuł otrzymują osoby i instytucje szczególnie za- Stowarzyszenie Przyjaciół Serpelic służone dla rozwoju gospodarki i kultury po- Serpelice 74 wiatu łosickiego. 08-220 Sarnaki Członkowie Towarzystwa podejmują także Organizuje m.in. wycieczki statkiem po inicjatywy o trwałym materialnym charakte- Bugu, wspinaczki na ścianie wspinaczkowej, rze. Fundują pomniki, dbają o Miejsca Pamię- wycieczki rowerowe (np. do Uroczyska „Tro- ci Narodowej i remontują obiekty zabytkowe. jan”) i przejażdżki konne.

218 Panorama pól przed żniwami w Ostromęczynie 218

Powiat łosicki 135 Propozycje rekreacji (trasy wycieczkowe, gospodarstwa agroturystyczne, ośrodki wypoczynkowe)

Już przed wojną mieszkańcy regionu zwrócili uwagę na zalety klimatyczne okolic nadbużań- skich. W czasach powojennych urok krainy nad Bugiem został rozpropagowany także przez Fundusz Wczasów Pracowniczych. Moda na wypoczynek nad tą rzeką trwa do dzisiaj. Przed wojną miejscowością wypoczynkową był przede wszystkim Fronołów, mający dogod- ne połączenie kolejowe. Uruchamiano nawet dodatkowe pociągi w sezonie letnim. Oprócz wypadów indywidualnych organizowano wypoczynek zbiorowy. Popularne były kolonie dla dzieci, finansowane przez Polski Czerwony Krzyż. Po wojnie wybudowano, nieistniejący już dzisiaj, ośrodek wczasowy Polskich Kolei Państwowych. Także w czasach powojennych zbudowano ośrodki wczasowe w Kózkach. Jednak do tej pory najpopularniejsze są miejscowości – od Mierzwic, poprzez Zabuże i Klepaczew do Serpelic, o czym świadczą poniższe adresy.

Gospodarstwa agroturystyczne z kontaktem Serpelice poprzez formularz na stronie Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy „Skarpa” www.e-turysta.net Serpelice, 08-220 Sarnaki tel. 83 341 50 85, 83 359 80 63 Agroturystyka nad Bugiem www.serpelice.pl/skarpa.htm Zabuże 41 Ośrodek Wczasowy i Hotel „Partner” Cecylia i Ryszard Czyżyk Serpelice, 08-220 Sarnaki Klepaczew 23 A tel. 83 359 81 26, 504 295 306 e-mail: [email protected] Lucyna Demianiuk www.partnerturuta.pl Stare Mierzwice 48 Pensjonat i Ośrodek Wypoczynkowy „Ostoja” Lucyna Paździor Serpelice 127, 08-220 Sarnaki Płosków Kolonia 7 tel. 83 359 81 48, 605 542 281 e-mail: [email protected] Agroturystyka www.pensjonatostoja.pl Klepaczew 6 A Ośrodek Rehabilitacyjno-Wypoczynkowy Barbara i Robert Zawistowscy „Relaks” ul. Spokojna 2, Sarnaki Serpelice 128, 08-220 Sarnaki „Pod Lipą” tel./fax 83 359 81 14, 83 359 81 40 Rzewuszki 11 www.elremet.pl

„Chata za wsią” Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy „AS” Chłopków 16 Serpelice 129, 08-220 Sarnaki tel. 605 732 158 „U Waldka” e-mail: [email protected] Ostromęczyn Kolonia www.survivalas.maze.pl

Agroturystyka w Zabużu Stanisław Daniluk „Marta” Zabuże 42 Serpelice 83 C, 08-220 Sarnaki tel. 83 359 81 55, 697 909 290, 639 709 777

136 Tradycja Mazowsza Dom Duszpasterstwa Młodzieży „Porcjunkuła” Prom na Bugu Zabuże-Mielnik Serpelice 89, 08-220 Sarnaki tel. do przewoźnika 500 390 864 tel./fax 83 359 80 70, tel. kom. 693 611 468 e-mail: [email protected]; Przejażdżki wozami, kuligi www.ddm.serpelice.org.pl Jerzy Czyżyk tel. 83 359 88 15, 662 896 955 Ośrodek Turystyczno-Wypoczynkowy „Urocza” Serpelice 123, 08-220 Sarnaki Szlaki turystyczne i trasy rowerowe tel/fax 83 359 81 25, 606 331 334 e-mail: [email protected] „Nadbużański Szlak Przyjaźni”, szlak tu- www.urocza.pl rystyczny (rowerowy, pieszy, kajakowy) ozna- czony czerwonym kolorem. Zaliczany jest do Paintball, wspinaczka skałkowa, rowery, ka- najdłuższych i najatrakcyjniejszych w Polsce. jaki i spływy kajakowe, szkoła przetrwania Zaczyna się w Kózkach i kończy w Hrubieszo- Serpelice, tel. 600 500 525 wie w woj. lubelskim. Początkowy jego odci- nek przebiega przez pow. łosicki, do granicy Wszelkie informacje o bazie noclegowej, z pow. bialskim. gastronomii, formach wypoczynku i uroczy- stościach oraz numerach telefonów do służb „Doliną Bugu”, szlak kajakowy, liczący 100 km i pomocy na stronie www.serpelice.pl długości. Obliczony jest na 4-6 dni. Wymaga zezwolenia na poruszanie się na odcinku gra- Inne miejscowości nicznym! Przebiega przez Park Krajobrazowy „Podlaski Przełom Bugu”, od Mężenina, po- Dwór w Zabużu HOTEL SPA przez Serpelice, do Nepli w pow. bialskim. Zabuże 40, 08-220 Sarnaki tel./fax 83 359 87 25, tel. kom. 606 102 228 Szlak Rowerowy Ziemi Łosickiej o dł. 112 e-mail: [email protected] km. Biegnie przez wszystkie gminy pow. łosic- www.zabuzedwor.pl kiego. Celem szlaku jest promocja rowerowej turystyki kwalifikowanej w regionie nadbu- Waldemar Bobiński żańskim. Wyznaczony jest przez miejscowo- Klepaczew 34, 08-220 Sarnaki ści: Łosice – Nowe Łepki – Hadynów – Pietru- tel. 601 414 216; sy – Olszanka – Kol. Korczówka – Juniewicze – www.klepaczew.of.pl Krzywośnity – Liwki – Huszlew – Bachorza – Kobylany – Wygnanki – Kiełbaski – Stara Kor- Noclegi nica – Walim – Nowe Litewniki – Hołowczyce – Leśniczówka u Agnieszki Zabuże – Mierzwice – Rozwadów – Sarnaki – Zabuże, 08-220 Sarnaki Chlebczyn – Klimczyce Kol. – Mężenin – Mi- tel. 83 359 89 41, 661 536 814 chałów – Platerów – Czuchów Pieńki – Zabo- rze – Myszkowice – Patków – Niemojki – Za- Rejsy statkami po Bugu krze – Łosice. Bracia Bobińscy Klepaczew 34, 08-220 Sarnaki Enoturystyka tel. 83 359 88 17, 510 980 134 Jest to nowa forma, od niedawna rozwijają- www.braciabobinscy.pl ca się w Polsce. Turystyka winna, winiarska obejmuje: zwiedzanie winnic i zakładów pro- Spływy tratwami po Bugu dukcji wina, szkolenia winiarskie, degustacje. Marek Szaniawski W powiecie w tej dziedzinie działa tylko fir- tel. 83 359 87 39, 694 122 392 ma „Impresja”. Prowadzi warsztaty na temat tworzenia idealnych połączeń kulinarnych

Powiat łosicki 137 szampana z potrawą. Organizuje „Wieczory w Borsukach i Stowarzyszeniem Malowniczy francuskie” we własnej piwniczce dworu, zbu- Zakątek Borsuki nad Bugiem przy organiza- dowanego na wzór XIX-wiecznych polskich cji uroczystości, festynów i pikników. Wraz siedzib szlacheckich lub we wskazanych przez z Dworem w Zabużu organizuje weekendowy zamawiającego miejscach. Przybliża sztukę wypoczynek z dziedziny enoturystyki. podawania win oraz dobierania ich do potraw, organizuje także tematyczne degustacje win Importer win i szampanów z Francji „Impresja” z przekąskami. Borsuki 11 B, 08-220 Sarnaki Właściciele firmy, Joanna i Francois Philippe tel. 696 970 724, 692 199 377 to polsko-francuskie małżeństwo, gwarantu- e-mail: [email protected] jące wysokiej jakości wina, importowane bez- www.impresja.home.pl pośrednio od producentów we Francji. Firma współpracuje z Kołem Gospodyń Wiejskich

219

219 Trasa Szlaku Rowerowego Ziemi Łosickiej

138 Tradycja Mazowsza Kącik kulinarny

Nieskażona przyroda dostarczała dawniej obfitość produktów kulinarnych na stoły wy- kwintne i te bardzo skromne. Aż ślinka leci na myśl o smakowitościach takich jak: buraki pie- czone z miodem, rozmarynem i jałowcem, gulasz z dzika, rolada z combra królika nadziewana musem majerankowym, z czosnkiem i sosem z czarnej porzeczki, placki z kaszy gryczanej na drożdżach… Łosiczanie o tych potrawach nie zapomnieli. Uczniowie Zespołu Szkół Rolniczych w Łosicach poznają kuchnię wielu krajów, ale uczą się też przyrządzać rodzime przysmaki. Powiat łosicki może także pochwalić się miodem wpisanym w roku 2014 na Listę Produktów Tradycyjnych, prowadzoną przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Jest to miód wielokwiatowy łąkowy ze Starej Kornicy, pochodzący z pasieki „Mała pszczółka” Anny Szpury. Pani Anna pasję hodowania pszczół odziedziczyła po dziadku i pradziadku.

Poniżej kilka przepisów przypominających smaki i zapachy mojego dzieciństwa:

Śmietanowiec Sękacz bez sęków SKŁADNIKI CIASTA: SKŁADNIKI: 1 szklanka cukru pudru, 1 szklanka gęstej 25 dag cukru pudru, 15 dag masła, 5 jajek, śmietany, 2 jajka całe, 1 cukier waniliowy, 15 dag mąki pszennej, 10 dag mąki ziemnia- 15 dag margaryny, 5 dag smalcu, 1 kg mąki, czanej, 1 łyżeczka proszku do pieczenia, sok 1 dag amoniaku, 1 dag drożdży, 1 płaska ły- z 1 cytryny. żeczka proszku do pieczenia. WYKONANIE: ŚMIETANA DO PRZEŁOŻENIA PLACKÓW: Wszystkie składniki powinny mieć jedna- 1 l śmietany 30% lub 36% schłodzonej kową temperaturę. Masło ucieramy dokładnie w lodówce, ubić z 3/4 szklanki cukru pudru z cukrem i dodajemy po jednym jajku. i sokiem z 1 cytryny. Następnie dodajemy mąkę z proszkiem do WYKONANIE: pieczenia i sok z cytryny. Ciasto zagniatamy i odstawiamy w mis- Jeśli ciasto okaże się za gęste, można dodać ce pod ścierką na 24 godziny, do wyrośnię- gęstej śmietany (do 4 łyżek). Ciasto powinno cia. Wyrośnięte ciasto wałkujemy na cienkie być rzadkie, by możliwe było jego nabranie łyż- 10-12 placków. Pieczemy je w prodiżu. Po ką (konsystencja gęstej śmietany). upieczeniu przekładamy ubitą śmietaną. Wykładamy prodiż papierem do pieczenia, aby zakrył dno i boki. Lejemy 3 łyżki ciasta Kruszonka i pieczemy, aż się zaróżowi. Wyłączamy prodiż SKŁADNIKI: na chwilę i lejemy następne 3 łyżki ciasta. Pie- 2,5 szklanki mąki, 1 margaryna schłodzo- czemy tak warstwami do wyczerpania ciasta. na, 1 łyżka smalcu lub kwaśnej śmietany, 2-3 żółtka, 3/4 szklanki cukru, 1 łyżeczka Sok z kwiatów czarnego bzu proszku do pieczenia. SKŁADNIKI: WYKONANIE: 30-40 szt. kwiatów (baldachów), 2 l wody, Szybko zagniatamy kruche ciasto i dzieli- 2 kg cukru, 4 cytryny całe. my je na dwie części. Jedną część schładzamy WYKONANIE: i odstawiamy. Drugą wykładamy na blaszkę Wodę należy zagotować z cukrem i na- i smarujemy je marmoladą ulubionego smaku. stępnie wystudzić. Cytryny sparzyć, pokroić Na marmoladę ucieramy schłodzone ciasto w plastry, wrzucić do syropu i dodać kwiaty. odstawionej części. Po upieczeniu posypujemy Odstawić na 48 godzin. Potem zlać syrop, za- ciasto cukrem pudrem z cukrem waniliowym. gotować, wlać do słoików i zapasteryzować.

Powiat łosicki 139 Nalewka autora SKŁADNIKI: Owoce dzikiej róży, cukier, alkohol o mocy ok. 45 %. WYKONANIE: Owoce przed umyciem oczyszczamy, obci- nając delikatnie końce, aby w nich nie powsta- ły otwory. Wsypujemy je do słoika, zasypujemy cukrem, cienką warstwą, która pokryje całą ich powierzchnię. Przykrywamy słoik lnianą ściereczką, zabezpieczamy gumką i odstawiamy na dobę. W tym czasie owoce puszczą sok. Następnie zalewamy całość alkoholem i za- kręcamy słoik zakrętką. Proporcje ustalam na oko. Ilość cukru i alkoholu zależy od ilości zerwanych owoców. Alkoholu wlewamy tyle, by je dokładnie za- topić na kilka miesięcy. Po zlaniu pierwszej partii, możemy owoce zalać po raz drugi. Dru- ga nalewka będzie nieco wytrawna, ale nadal z tą wyjątkową oleistością charakterystycz- 220 ną tylko dla nalewki z dzikiej róży. Zbieranie owoców na ten trunek wymaga poświęceń – dzika róża drapie do krwi! Oficjalna wersja 220 Nalewka Autora brzmi: kot mnie podrapał. Kolekcje muzealne

Najwięcej eksponatów dotyczących historii Historia izby sięga 1960 r., gdy nauczycielka powiatu łosickiego znajduje się w Muzeum geografii, biologii i chemii, Barbara Wyczół- Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej kowska założyła Szkolne Koło Krajoznawczo i Muzeum Regionalnym w Siedlcach. W sa- -Turystyczne. Zachęciła uczniów do ratowa- mym powiecie z szeregu dawnych Szkolnych Izb Historycznych ocalały dwie i powstała nowa prywatna znacząca kolekcja.

Niemojki Izba Pamięci Narodowej Zespół Oświatowy Niemojki 157, 08-201 Niemojki tel. 83 357 16 27 www.zoniemojki.szkolnastrona.pl 221 Jak na razie jest to jedyna placówka o charakterze muzealnym w powiecie, z eksponata- 221 Fragment ekspozycji w Izbie Pamięci Narodowej mi ponumerowanymi i z prowadzoną Księgą szkoły w Niemojkach inwentarzową.

140 Tradycja Mazowsza nia pamiątek, świadczących o historii własnej miejscowości. Następnie poszukiwania objęły dalsze wsie. Prowadziła też kółko fotograficzne. W 1968 r. koło zostało wyróżnione tytu- łem „Zbiorowy Opiekun PTTK nad Zabyt- kami”, nadanym przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Dwa lata póź- niej koło urządziło wystawę „Ziemia Łosicka w przeszłości”. W 1971 r. izba wzbogaciła się o prywatne zbiory ojca jej twórczyni, Maria- 222 na Wyczółkowskiego. Rok później pozyskano pamiątki rodzinne poetki Wacławy z Grodzic- kich Czechowskiej. 222 Części rakiet V-2 w szkole w Sarnakach W 1973 r. w porozumieniu z PTTK i Ma- zowiecką Komisją Opieki nad Zabytkami, została usankcjonowana nazwa zbioru za- wywiezieniem na złom, elementy niemiec- bytków – Izba Regionalna, a następnie – Izba kich rakiet balistycznych V-2. Te zabytki są Pamięci Narodowej. Zbiory podzielono na głównymi eksponatami pokazów i wystaw, or- działy: geologia i archeologia, sztuka ludowa, ganizowanych w szkole w rocznicę nadania jej militaria, etnografia, kultura dworska, Miej- im. Bohaterów Akcji V2. sca Pamięci Narodowej, Polacy na frontach Czynna w godzinach pracy szkoły, po zgło- II wojny światowej. szeniu telefonicznym. W 1974 r. eksponaty z izby wykorzystano przy realizacji filmu dokumentalnego „Zie- Łosice mia Żeromskiego” w reżyserii Krzysztofa Prywatna Galeria Historii i Tradycji Wal- Kieślowskiego. demara Kosieradzkiego Izba Pamięci Narodowej w Niemojkach Skład Materiałów Budowlanych i Opału uzyskała wiele nagród i wyróżnień. M.in. „Koradex” I miejsce w Ogólnopolskim Konkursie na Naj- ul. Miła 1 lepszą Ekspozycję Pamięci Narodowej w 1976 r. tel. 83 357 29 82, tel. kom. 505 115 079 (na 97 szkół), I miejsce w konkursie „Najcie- e-mail: [email protected] kawsze starocie” w 1999 r., tytuł „Zasłużony www.koradex.idt.pl dla Ziemi Łosickiej” w 2000 r. Czynna w godzinach pracy szkoły, po zgło- Galerię założył przedsiębiorca, organizator szeniu telefonicznym. uroczystości patriotycznych i wystaw historycznych, Waldemar Kosieradzki, pochodzący Sarnaki z zaścianka szlacheckiego Sawice. Szkolna Izba Pamięci Narodowej Zainteresowania historyczne realizuje Zespół Szkół m.in. na Tatarskiej Górze koło Łosic, na Gimnazjum im. Bohaterów Akcji V2 której w XIII w. miała miejsce bitwa wojsk ul. 3 Maja 27, 08-220 Sarnaki polskich z Tatarami. Wykupił ją na wła- tel./fax 83 359 91 11 sność, by pozostała niezabudowana, stano- e-mail: [email protected] wiąc historyczne świadectwo wydarzenia. www.zsws.home.pl Ufundował głaz z pamiątkowym napisem i organizuje na niej uroczystości o znaczeniu W jednej z klasopracowni w oszklonych ponadpowiatowym. szafach wystawione są głównie eksponaty W Galerii, jaką urządził w siedzibie swe- dotyczące historii II wojny światowej. Szcze- go przedsiębiorstwa, zebrał przedmioty do- gólną uwagę zwraca się na, uratowane przed tyczące historii i kultury Łosic oraz terenu

Powiat łosicki 141 wykraczającego poza granice powiatu. Głów- Kolekcjoner udostępnia Galerię zwiedzają- ne działy zbiorów to: rzemiosło, oporządzenie cym, osobiście po niej oprowadza i opowiada końskie, sztuka ludowa, etnografia, książki o ciekawostkach historycznych regionu. i prasa, dokumenty (najstarszy z 1582 r.), ze- Szczególnie chętnie przyjmuje grupy szkolne, gary ścienne, militaria, portrety lokalnych po umówieniu się telefonicznym. bohaterów (głównie żołnierzy Oddziału Party- Dostępny jest także przewodnik po Galerii zanckiego „Zenona”). w wersji elektronicznej na płycie.

223 224

223 Część prywatnej kolekcji Waldemara Kosieradzkiego 224 Waldemar Kosieradzki przed głazem upamiętniającym bitwę w XIII w. na Tatarskiej Górze. W tle krzyż z podków końskich

142 Tradycja Mazowsza Welcome to Łosice County

Łosice County occupies the eastern these areas, present since the very beginning periphery of Mazovian Voivodeship. of Polish state organization. They harmonize Geographically it belongs to the southern part neatly with picturesque landscapes of the of Podlasie. County, as do the post-glacial moraines giving The unquestionable values of the area them their specific rolling character. described in this Guide are its history and The highest and most vivid hillocks are natural environment. found near Bug – the last totally natural river It is generally known that in spring 1944 of that size in Europe. The most impressive the army of the 3rd Reich tested their „V” pieces of scenary near the villages of Zabuże missiles in Polish occupied territories. In and Mielnik are fragments of the Landscape northern part of the borough of Sarnaki the Park „Podlasie Gorge of Bug”. Germans established a military range called In the river’s valley exists the richest and „Neue Waffe” („New Weapon”), serving as a most vesatile natural environment. Localities target area mostly for balistic missiles V-2 situated there have also the most developped released from the Blizna testing range near recreation infrastructure. Numerous rest Mielec. Half year later these weapons were centres function in such villages as Kózki, used for bombardment of the city of London. Mierzwice and Serpelice. In other places there After the war the rockets’ construction was are a lot summer houses and log cabins owned further developped by the United States and by painters, architects and actors who spend the Soviet Union, and later utilized for moving their holidays and weekends in them. Here objects into the outer space. It may thus be they regain their strengths needed for further said that human attempts to conquer space creative work and expressing themselves in outside the Earth started in Łosice County their professional activities. with experimental flights of V-2 missiles. All those highly recommendable sites can Another misterious and sensational be accessed by convenient land transportation subject concerns the history of the Polish routes: the railway line from Warsaw to Theosophical Society. Free-thinking ideas Hajnówka, as well as highways Lublin – developped in various parts of the world found Białystok, Siedlce – Łosice – Sarnaki – Mierzwice followers and adherents also in Poland, and and Łosice – Kornica – Konstantynów. The the manor in Mężenin became the national author recommends also a very picturesque centre of their activities. route along the Bug river from Korczew to Other manors of the County form a trail Janów Podlaski. Many tourists use the Bug of old landowners’ residences deeply imbued river itself as a transportation route. with history. In the past they were important The Guide to Łosice County provides ample cultural, economic and patriotic centres. In war information and tele-address data that may be times their inhabitants gave support to people of interest to persons looking for calm places fighting for Polish national independence. suitable for rest, observation of nature and A network of much older objects, such as learning about the fascinating history of this remnants of mediaeval castles, proves the unique region. existence of highly developped settlements in

Powiat łosicki 143 Illustrations Titles 1. Sand lizard in a meadow near Bug river place of the members of „Red Fraction” 2. Map of Łosice County with borough during the insurrection of 1863 divisions 17. Cemetery at Mszanna. Monument on 3. Location of Łosice County on the map of the grave of January insurgents Mazovian Voivodeship 18. Monument devoted to the memory of 4. Natural forest range „Trojan” near Bug Władysław Czarkowski. Erected in 2013 river near the site of the former “Red Manor” 5. Effects of beavers’ activity at Kożuszki 19. Inscription on the Rawicz Column in village Siedlce at the execution site of Mikołaj 6. Evening toilet of swans in „Kózki” nature Moritz sanctuary 20. Shell of a German hand-grenade found 7. Erratic boulders, the effect of glacier activity at a hill near Łosice where the German 8. In Łosice County high quality troops confronted the Russians in mushrooms grow even in swards August 1915 9. An impounding reservoir on river Borowa 21. Serpelice. Monument devoted to the (forest inspectorate of Sarnaki) memory of soldiers killed in action 10. Currants plantation on post-glacial during the war of 1920 and the 10th morains (Hołowczyce) anniversary of regaining independence 11. Cross in elder thicket at ground roads 22. Stare Mierzwice. Graveyard monument junction near the forest at Łuby village devoted to the memory of Polish Army 12. Characteristic wild pear-trees on field soldiers killed in action in late July and balks at Hołowczyce. A declining early August 1920 near Bug river landscape element 23. Patriotic ceremony on 3rd May 1923 at 13. Region of Łosice on a pre-war map. Sarnaki Fragment of the „Map of the railway, 24. Scouts on the railway brodge at Fronołów aviation, motor-car and water in 1930s communication lines (...) according to 25. “Sward of King Bolesław Chrobry”, a their state on the day of 1st July 1934” symbol of the Camp of Great Poland, as 14. An artifact found near a tumulus at a motif on organization tie Siliwonki. Stone of which it was made 26. In a friendly atmosphere – German and contains iron. The object was delivered Soviet soldiers on the bridge at Fronołów by Krzysztof Stefaniuk to the Regional in 1940 Museum in Siedlce. Current research 27. Identity document issued in 1940 by is supposed to determine whether the the German occupation administration material is of meteorite origin and during World War II whether the object was an insignia of 28. “Ster”, German school textbook power 29. Requisition receipt issued by Józef 15. Button of an officer of tzar administration Ludwik Małczuk ps. “Brzask”, chief of with an escutcheon of Sieldce Guberniya staff and commander of reserve of the which temporarily included the area of 6th Vilnius Brigade of the Home Army present Łosice County (Armia Krajowa, AK) 16. No longer existing „Red Manor” 30. Badge of the Partisans Unit (OP) “Zenona” (Czerwony Dwór) in Łosice. Meeting 31. The unit’s banner

144 Tradycja Mazowsza 32. The unit’s banner consecration ceremony 53. Mężenin, 1937. Standing with the on 30th June 1944 at Jeziory children: Janusz Korczak (on the left) 33. Officer cadet Ludwik Maciąg ps.”Sas” of the and general Michał Tokarzewski- cavalry sub-unit; later painter of battle scenes Karaszewicz 34. Magdziak family displaced from the 54. Wooden school building at Binduga Zamość region found shelter in Chotycze 55. No longer existing charming hut at land property Szydłówka 35. Dr Zygmunt Niepokój ps. “Norwid” with 56. Wood-carved details on a house at his son Bogdan ps. “Storch” (in the middle) Siliwonki and Kazimierz Kozieradzki ps. “Zaduma” 57. No longer existing little bruised grain (in the back) – during their search for windmill at Stare Mierzwice remnants of V-2 missiles exploding over 58. Last moments of a windmill at Chybów. the Bug river Its construction is visible due to the lack 36. Kitchen pot made of a rocket shell used of siding to this day in one of the households in 59. Water mill on river Toczna at Zaborze the borough of Platerów 60. Wooden church with a belfry at Łuzki 37. Emplacement of a medieval castle at 61. Orthodox church which had stood until Ostromęczyn 1929 by Bialska Street in Łosice was then 38. Educational model of fortifications of moved to Dęblin where it serves to this Huszlew at the exhibition of the Museum day as a catholic church of Southern Podlasie in Biała Podlaska 62. Corpus Christi procession at Sarnaki on 39. Performance of children participating in 23rd June 2011 a summer holiday camp in the no longer 63. Wooden church at Horoszki Duże existing manor at Klimczyce 64. Church at Bejdy 40. Bird’s eye view of the land property of 65. Church and wooden chapel at Kożuszki Falatycze, late 1930s 66. Church at Mostów 41. One of the preserved farming buildings 67. The oldest tomb-stone in the county at Falatycze (vertical stone with incised date 1636) 42. Manor-house at Toporów in 2008 near the shrine at Kolonia Litewniki 43. Garden in front of the palace in Rusków 68. Cross in front of the manor-house at Puczyce 44. Józef Tomczuk in front of the no 69. Cross by the roads junction at Woźniki longer existing four part farmhands’ 70. Caravaca cross at Szawły living quarters at Toporów. Post-war 71. Wayside shrine at Zakrze photograph 72. Wayside shrine of 1st November 1928 at 45. Manor-house at Zabuże Łuzki 46. Interior of the manor-house at Kownaty 73. Wayside shrine near the remnants of before the fire Łuby settlement 47. Stanisław Zaborowski with his son Antoni 74. Wayside shrine at Ławy during renovation executed by Germans on 8th July 1944 75. Fossilized remnants of belemnites 48. Grave of Włodzimierz Humnicki at the 76. Digging out chalk with an excavator Rusków parochial cemetery 77. Caterpillar front casting dozer in a semi- 49. One of the works of Romuald Mikoszewski liquid chalk deposit 50. Manor-house at Mężenin – pre-war 78. No longer existing buildings of Kornice property of the Polish Theosophical Chalk Works Society (state in 2014) 79. Director of Kornice Chalk Works (KZK) 51. Participants of the summer holiday camp Artur Franke, E.M. (in the middle) with on the stairs of Mężenin manor-house the members of artistic ensemble 52. Little hut of the Theosophists in 1930s 80. Picturesque apiary in one of the farms at (ca 1935) Mszanna (property no. 29)

Powiat łosicki 145 81. „Bugbrucke bei Sutno /UKRAINA BUG- 102. Cross of 1933 at the road junction SUTNO” – bridge over river Bug built by 103. Beautiful lawn in the manor park Germans during World War I, joining 104. Baroque church dedicated to St. Adalbert Borsuki with Sutno 105. Black marble plate presenting the 82. Boarding-house „Dwór Zaścianek” at the temple’s history village’s northern end 106. Renovated monument of the soldiers 83. Cross-monument commemorating the killed in action during the Polish- 10th anniversary of peasants’ relief from Bolshevik war serfdom 107. Graveyard chapel at the parochial cemetery 84. The seat of „Impresja” – the importer 108. Finial of one of the tombstones as an of French wines and champagne and example of old artisans’ artistry organizer of enotourism 109. Historic linden alley 85. Mallows of Podlasie at one of the village’s 110. Tombstone of Ignacy Wężyk at the front garden parochial cemetery 86. One of the villege’s shrines 111. Bird’s eye viw of the village centre with 87. Monument of the victims of World War II two temples in close proximity 88. Post windmill owned by Stanisław 112. Old wooden church Sterniczuk – worked by wind power till 113. Contemporary brick-and-mortar temple 1985! 114. Historical house of an organist with 89. Stanisław Sterniczuk fills (enlarges the picturesque verandas working surface of) the fourth wing 115. Historical 19th century graveyard (letter D) monument. Behind it a wooden birch 90. Grave of soldiers killed in action by the cross – „To those who died for the woods of Lipowiec in the war of 1920 Homeland and have no graves. 91. One of the wooden grave monuments in Auschwitz, Katyń and others” the World War I soldiers section of the 116. Disfunctioned mill of 1929 parochial cemetery 117. Wooden houses at Stare Hołowczyce 92. Former Orthodox temple; now a catholic 118. Historic stove in one of the settlement’s church houses 93. Cross on a pedestal, a border mark of the 119. Seat of borough offices in an old school Broel-Pleter family property at Hruszniew building 94. Post windmill 120. Partial bird’s eye view of the village with 95. Manor-house at Chotycze during renovation Karolówka deviating from the road 96. Manor-house at Chotycze, linoleum 121. Transport of a building used for print by Romuald Mikoszewski purchasing slaughter animals. In front, 97. Departure for wedding ceremony of with a bicycle, Stanisław Adamowicz Eliasz Bartniczuk of Chotycze in 1930s 122, 123. The village’s remote past is 98. The oldest grave monument at the uniate evidenced by artifacts found in the fields, cemetery, exceptionally made of wood. made of quartzite several thousand years The cemetery is permanently cared for ago, and a fraction of a weight hung by a by the local residents spindle made of Polish opal 99. Monument devoted to the inhabitants 124. Roe-deer in the field of the author’s of Chotycze and neighbouring villages brother executed by Germans on 1st July 1944 125. German officers during World War I on 100. Manor-house at Czeberaki after renovation the manor’s stairs by the garden side 101. The yard of Czeberaki land property 126. Present state of the manor’s facade occupied by a German military unit 127. Manor gate before the 3rd Reich’s invasion into the 128. Cross, the mark of Broel-Plater family Soviet Union in spring 1941 property

146 Tradycja Mazowsza 129. Manor-house at Huszlew, view of the 155. Wooden organist’s house facade and the southern side 156. Buildings of a school complex 130. Manor-house at Huszlew, linoleum print 157. Shrine-monument in the centre of locality by Romuald Mikoszewski 158. Old orchard at Pietrusy 131. View from the manor-house towards the 158. Historic shrine at Szydłówka church and belfry 160. Pietrusy. Post windmill destroyed by fire 132. Example of a typical wooden building of in 2002 the village 161. View of the farms in northeastern part of 133. Shrine in the manor park the village 134. Buildings of Łosice on an old postcard 162. Post windmill sent in 1907 163. Historical building of the 1st half of 19th 135. Marketplace in the centre of town during century World War II 164. Wayside shrine at the crossroads in the 136. Church dedicated to St. Sigismund centre of the village 137. Shrine and ponds in Polinów, an old royal 165. Wooden church at Platerów property, now forming the eastern part 166. Historic water tower of the town. Since 1906 Polinów has 167. Shelter of the railway station security been the residence of Kobyliński family guards built during World War II (coat of arms: Prus II) cultivating the 168. Excavation for a German railway gun nobleman’s traditions made in June 1941 138. Cemetery chapel dedicated to St. 169. Buildings of the former brewery at Stanislaus Puczyce (borough of Platerów) 139. Monument of the Uniates of Podlasie 170. Architectural detail evidencing the neo- 140. Matzevah at the Jewish kierchol with baroque character of Puczyce manor- preserved polychromy house 141. Former house of dr Witold Wróblewski. 171. Railway bridge over Toczna river During World War II it was the 172. Wooden houses in the village headquarter of Gestapo 173. Historic shrine in northern part of the village 142. The guard’s shelter is a remnant of World 174. Parish church War II 175. Bird’s eye view of the village – cemeteries: 143. Monument commemorating marshal Orthodox and World War I military Józef Piłsudski visible on the phtograph as a green field 144. New temple dedicated to the Holy Trinity of a rhombus-like shape 145. Orthodox temple of 1914 converted into 176. The palace, presently a school a catholic church 177. Wayside shrine in the corner of palace 146. Church interior grounds enclosure 147. Monument on the execution site of 178. Church by the cemetery the residents of several villages near 179. Land proprietors’ section at the parochial Mszanna, shot down by the Germans cemetery 148. Pond named Łużyk in the locality’s centre 180. A detail on one of the grave monuments 149. Railway station building 181. Parish church dedicated to St. Isidore the 150. Wooden dwelling house of railmen Plower („koszarka”), over a hundred years old 182. Gate-belfry at the parish church 151. Parish church 183. Church interior 152. Main altar in the church 184. View of the old church and the new one 153. Organ prospect under construction 154. View from a train window towards the 185. Manor-house before renovation embankment of a triangle for turning 186. Monument – The Home Army (Armia back steam locomotives Krajowa) in the Operation V-2

Powiat łosicki 147 187. One of the historical graveyard monuments 206. Cross and boulder with a plate devoted to at the parochial cemetery the memory of Rev. Sylwester Ługowski, 188. Fire station of the Voluntary Fire Squad in parish-priest of Szpaki and well known 1930s. The power pole is worth noting. social worker of the county Sarnaki village was electrified before the 207. Charming shrine by the river war 208. The valley of Bug is the main area of 189. Rev. Bolesław Kulawik, a social worker excursions aimed at finding peace and meritorious for his parish silence 190. Work in a brewery in 1942 209. Bug attracts many amateurs of angling 191. Beer label from Sarnaki brewery 210. A cross river ferry has been put into service 192. Soda water label from Sarnaki brewery on Bug, joining Zabuże with Mielnik 193. Excursion boats on Bug at Serpelice 211. Sight-seeing boat plying regularly on the 194. Wooden church photographed in July river 1952 212. Diocesan harvest festivities at Sarnaki 195. Prophet Szymon Jakoniuk photographed on 7th September 2013. On the trailer in 1949 stand delegates from Hołowczyce (from 196. View at the church from the south, pre- the left): Mirosław Zubkowicz, Roman war years Kordaczuk and Marian Jakubiak 197. Grave of the Orthodox parish-priest, his 213, 214, 215. Picnic by River Bug presbyter Olga and son Roman 216. Ensemble “Sąsiadeczki” (“The Wemen- 198. Monument of Regeneration of Homeland Neighbors”) in 1918 217. “The Best Salad” contest 199. Historical shrine by the junction with 218. Panorama of fields before harvest at the road to Siedlce Ostromęczyn 200. Conspirational wedding of Lucyna Czaj- 219. Route of the Bicycle Trail through Łosice kówna ps. „Brylant” with Stanisław Land Kujawiński ps. „Żonkil”, parachuter of 220. Home made liquor prepared by the the Home Army (Armia Krajowa) author 201. Former Czajka family’s gristmill. Now a 221. Fragment of the exposition in the Room dwelling-house of National Memory of the school at 202. Manor-house under renovation (state in Niemojki August 2014) 222. Parts of V-2 missiles in the Sarnaki 203. Fragment of a hornbeam alley in the school manor park 223. Part of the private collection of Waldemar 204. No longer existing paltrok windmill Kosieradzki 205. Manor gate. In the background a village 224. Waldemar Kosieradzki standing by community centre and the seat of Rural the boulder commemorating the 13th Development Association “Park Wólka century battle on Tatarska Góra. In the Nosowska” background a cross made of horse-shoes

148 Tradycja Mazowsza Indeks geograficzny

Indeks nie uwzględnia kontynentów, państw, krain geograficznych, ziem historycznych, jednostek administracji państwowej (województwo, powiat, gmina), samorządowej, kościelnej, konspiracyjnej i leśnej, nazw majątków ziemskich, szlaków komunikacyjnych, rzek, zbiorni- ków wodnych, nazw lokalnych i zwyczajowych oraz nazw części opisywanych miejscowości i ich nazw historycznych (obecnie nieużywanych).

Aleksandrów 106 Dawidy 59, 83, 84, 106 Antolin 70 Dąbrowa 42 Derło 87 Bachorza 19, 35, 36, 65, 137 Dębe Wielkie 44 Bejdy 59, 60, 63, 84 Dęblin 22, 58 Belgrad 50 Droblin 75, 126 Berlin 29, 57 Drohiczyn 14, 15, 22, 31, 56, 58, 117, 124 Biała Podlaska 19, 20, 21, 33, 34, 48, 50, 65, Drohobycz 97 123, 125, 140 Dziadkowskie 55, 60, 63 Bieriozowka 51 Dziadkowskie-Folwark 40, 43 Biernaty 59 Dzięcioły 34, 35, 95 Biernaty Stare 59, 95 Biernaty Średnie 59, 95 Falatycze 36, 38, 44, 63, 78 Binduga 54, 55, 63 Frankopol 22 Blizna 31, 32 Franopol 72 Błonie 15 Fronołów 10, 20, 23, 25, 27, 32, 136 Bolesty 83, 84, 95, 106 Bonin 19, 88 Gdańsk 15, 88 Borsuki 19, 59, 64, 70-71, 87, 135, 138 Gliwice 67 Brześć 21, 22, 60, 86, 124, 125, 126 Głuchówek 18 Brześć Litewski 47 Gnojno 70, 73 Brzoza 90 Golędzin 45 Bubel Stary 70 Górki 16, 26, 31, 34, 42, 45, 49, 50, 55, 59, Bukowice 108 80-82, 90, 92, 129 Bużka 41 Grabianów 38 Grajewo 22, Chlebczyn 19, 20, 32, 57, 72, 137 Grodno 112 Chłopków 19, 24, 33, 34, 56, 59, 73-74, 85, Grudziądz 51 90, 109, 123, 136 Grzybów 32, 120 Chotycze 17, 19, 24, 29, 30, 31, 36, 37, 38, 55, 59, 63, 75-77, 79, 102, 133 Hadynów 25, 26, 55, 63, 83-85, 99, 106, 107, Chybów 19, 55, 56, 57, 120, 121, 130 113, 137 Czaje Wólka 48 Hołowczyce 9, 11, 12, 20, 22, 24, 28, 29, 31, Czeberaki 38, 39, 78-79 33, 34, 55, 57, 59, 62, 63, 74, 80, 86-89, Częstochowa 67, 72 99, 122, 123, 137 Czuchleby 44 Horoszki 57, 87, 88, 123 Czuchów 20, 31, 81, 112, 115, 116 Horoszki Duże 55, 59, 63, 88 Czuchów Pieńki 137 Horoszki Małe 50, 55

Powiat łosicki 149 Hrubieszów 137 Kraków 17, 48 Hruszew 105, 115, 116 Krzywośnity 137 Hruszniew 19, 20, 23, 27, 31, 34, 39, 43, 50, Kuczanka 90 51, 52, 63, 69, 73, 74, 78, 80, 82, 90-92, Kungur 51 109, 111 Huszlew 16, 19, 24, 28, 31, 34, 35, 39, 42, Lesienice 97 62, 68, 93-94, 101, 114, 134, 137 Leśna Podlaska 18, 46, 99, 126, 128 Lewin 48 Iszym 51 Lida 49 Liège 51 Janów 16, 87 Lipiny 19, 105 Janów Podlaski 20, 48, 58, 98, 126 Lipno 25 Jegolsk 49 Litewniki 64, 128 Jelenia Góra 67 Liwki 62, 137 Jerozolima 123 Liwki Szlacheckie 19 Jeziory 29, 37, 38, 77, 102 Londyn 26, 28, 33, 50, 51, 92 Juniewicze 19, 137 Lublin 15 Justianów 90 Lwów 48, 49, 50, 54 Lwówek Śląski 119 Kamianka 112 Kamieniec 97 Ławy 64 Katyń 85 Łepki 15, 59, 84, 96, 106 Kielce 44 Łosice 9, 10, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 22, Kiełbaski 33, 94, 137 24, 25, 29, 30, 31, 33, 34, 42, 46, 47, 51, Kijów 47 54, 57, 58, 59, 60, 61, 68, 75, 77, 80, 89, Kisielew 32 90, 93, 95-100, 101, 103, 105, 107, 108, Klepaczew 19, 24, 59, 87, 88, 123, 136, 137 109, 112, 125, 127, 126, 128, 131, 133, Klimczyce 32, 36, 41, 62, 72, 92, 119 134, 135, 137, 139, 141 Klimczyce Kolonia 137 Łódź 50 Klimonty 24 Łuby 12, 64, 113 Klimy 35 Łuck 58 Kobylany 42, 55, 125, 126, 134, 137 Łuków 19, 125, 126 Kock 126 Łuzki 17, 55, 56, 63, 65 Kolbuszowa 31 Łysów 16, 20, 31, 42, 44, 64, 104 Kolonia Litewniki 61 Konstantynów 18, 20, 46, 47, 77, 91, 97, 108, Madras 52 109, 126, 128, 130 Madras 52 Korczew 42, 44, 70, 100, 122 Makarówka 35, 55, 60 Korczówka 15, 17, 59, 84, 96, 106, 107, 113, Malowa Góra 87 125 Meszki 56 Korczówka-Kolonia 137 Mężenin 10, 19, 20, 27, 31, 32, 40, 41, 45, Kornica 15, 16, 17, 19, 26, 31, 33, 45, 46, 47, 48, 49, 52, 53, 54, 55, 62, 91, 113, 135, 137 48, 49, 59, 63, 65-67, 75, 86, 92, 94, 96, Michałki 17, 125 106, 124-127, 128, 130, Michałów 27, 32, 137 Kosów Lacki 19 Mielnik 14, 15, 22, 42, 59, 65, 67, 87, 132 Koszelówka 59, 65, 67, 124 Mierzwice 7, 9, 10, 19, 21, 22, 28, 29, 41, 47, Kownaty 39, 40, 41, 55 55, 59, 87, 89, 121, 125, 136, 137 Kożuszki 9, 60, 55 Międzylesie 47 Kózki 32, 41, 72, 136, 137 Międzyrzec Podlaski 18, 22, 114

150 Tradycja Mazowsza Mingosy 47 Radlnia 83, 84, 95, 106 Miodusy Dworskie 47 Radom 95 Mirgorod 29 Rapperswill 90 Mordy 20, 22, 30, 103 Raszyn 105 Moskwa 47, 48, 125, 128 Rokitno 125 Mostów 61, 93, 113 Rozwadów 137 Mszanna 18, 19, 59, 69, 101-102 Rudka 15, 46, 59, 65, 67, 96, 106, 124, 125 Myszkowice 105, 116, 137 Rudnik 24, 59, 95, 97 Rusków 14, 37, 42, 43, 45, 49, 59, 105, 111, Neple 71, 137 115-117, 118 Niemirów 57, 89 Rybnik 90 Niemojki 24, 32, 38, 42, 44, 45, 61, 103-105, Rzewuszki 112, 136 137, 140, 141 Rzym 117 Nosów 75, 80, 108, 124, 128, 129 Nowa Sól 92 Sadzin 57 Nowe Litewniki 29, 57, 88, 89, 137 Sarnaki 11, 18, 19, 20, 21, 23, 24, 27, 30, 31, Nowe Łepki 43, 137 32, 33, 42, 43, 48, 49, 51, 55, 56, 57, 59, Nowodomki 111 60, 61, 69, 72, 87, 88, 89, 105, 108, 111, 112, Nowosielec 20, 59, 95, 103 118-121, 131, 133, 135, 136, 137, 138, 141 Nowy Jork 52 Seroczyn 43 Nurzec 22 Serpelice 21, 55, 59, 67, 71, 87, 88, 122-123, 134, 135, 136, 137 Olszanka 15, 31, 55, 59, 84, 96, 102, 106-107, Sewerynów 65 113, 131, 137 Siedlce 12, 14, 15, 16, 18, 19, 21, 22, 24, 25, Opawa 109 26, 31, 32, 33, 38, 45, 47, 49, 51, 61, 65, Ostrołęka 44 66, 74, 81, 85, 88, 98, 99, 111, 112, 118, Ostromęczyn 34, 50, 56, 90, 92, 108-109, 133 111, 135 Siemiatycze 22, 31, 47, 72 Ostromęczyn-Kolonia 136 Siliwonki 14, 55 Oświęcim 109 Skrzeszew 22 Smoleńsk 130 Patków 31, 105, 137 Sokołów Podlaski 32, 98 Patków Ruski 44, 55, 103 Stambuł 47 Patrykozy 50, 91 Stara Kornica 55, 124-127, 131, 134, 137, 139 Petersburg 51, 87 Stare Łepki 24, 27 Pietrusy 57, 63, 83, 84, 95, 106, 107, 137 Stare Mierzwice 21, 55, 136 Platerów 20, 22, 24, 26, 31, 50, 55, 92, 103, Stok Lacki 18, 49 105, 110-112, 126, 131, 133, 135, 137 Stok Ruski 24 Płosków 89, 111 Strzepcz 48 Płosków Kolonia 136 Stubło 50 Płosodrza 59, 60, 95 Styrzyniec 75 Polskowola 84, 111 Suchodół 24 Połtawa 29 Sutno 70 Popławy 78 Szańków 83, 84, 95 Priatyń 29 Szawły 63, 83, 95, 106 Próchenki 15, 59, 60, 64, 71, 84, 96, 106, Szpaki 15, 24, 25, 49, 56, 59, 96, 106, 124, 113-114 125, 126, Puczyce 42, 62, 63, 112, 115 Szpaki Kolonia 57 Puławy 125 Sztutowo 85

Powiat łosicki 151 Szydłówka 15, 54, 55, 59, 64, 84, 90, 96, 106, Woroniec 30 107, 113 Woźniki 9, 19, 27, 29, 34, 44, 62, 75, 101 Środa Wielkopolska 114 Wólka 60 Wólka Nosowska 17, 21, 38, 39, 45, 46, 64, Terlików 51, 57, 89 65, 75, 80, 108, 128-130 Tokary 48, 116 Wyczółki 83, 84, 95, 106 Tonkiele 114 Wygnanki 19, 126, 137 Toporów 17, 36, 37, 38, 62, 63, 75, 102 Wyrzyki 57, 78, 125, 130 Toruń 49 Treblinka 61 Zaborów 42 Trojek 51 Zaborze 56 Twer 119 Zabuże 9, 10, 11, 24, 28, 38, 41, 42, 80, 82, 132, 133, 136, 137 Walim 33, 34, 59, 87, 124, 125, 127, 137 Zakrze 20, 24, 59, 63, 64, 137 Warszawa 7, 15, 21, 22, 24, 26, 33, 37, 46, Zamość 30, 107 47, 50, 51, 52, 57, 85, 92, 98, 117, 125, 130 Zawada 31 Waśkowólka 93 Zawadki 28, 93 Wawer 44 Zawady 19 Wenecja 50 Zborów 125 Wilno 47, 90 Zaborze 137 Wiśniew 43 Zienie 65 Witulin 108, 109 Wojnów 24 Żurawlówka 93 Wołkowysk 48 Żyrzyn 18

152 Tradycja Mazowsza Definicje

Altaria którzy na wyznaczonym odcinku zajmowali – rodzaj fundacji kościelnej, której celem było się utrzymaniem we właściwym stanie infra- sprawowanie kultu przy specjalnie do tego struktury kolejowej (torowisk, szlabanów, na- celu wyznaczonym ołtarzu zwykle w kościele sypów itp.). W poźniejszym okresie koszarka kolegiackim lub parafialnym. była zwykle dzielona na trzy mieszkania.

Awuls Lazaret Folwark bez włościan lub grunt oderwany bez- Szpital wojskowy, polowy. prawnie od majątku ziemskiego. Liegenschaft (z niem. nieruchomość) Daremszczyzny W Generalnym Gubernatorstwie posiadłość Prace wykonywane przez chłopów za darmo rolna administrowana przez niemieckiego peł- i pod przymusem, niewystępujące w obowią- nomocnika. W praktyce polski majątek ziem- zującym prawie ani w umowie między panem ski przejęty i prowadzony przez niemieckie i chłopem. władze okupacyjne.

Ezoteryczny Majdan Tajemniczy, dostępny tylko dla wybranych. Wewnętrzna część mieszkalna grodziska śre- dniowiecznego. Gramoty Jeden z dwóch typów szkół początkowych Majorat (obok parafialnych) prowadzonych w 2 poł. Dziedziczenie majątku przez najstarszego po- XIX w. przez cerkiew prawosławną. W gramo- tomka lub krewnego bez możliwości dzielenia tach uczono religii, jęz. rosyjskiego i cerkiew- przedmiotu dziedziczenia, majątek tak dzie- nosłowiańskiego, arytmetyki, historii rosyj- dziczony. skiej, kaligrafii i śpiewu cerkiewnego. Mensa (z łac. stół, tablica) Kalendarz (stary i nowy) Blat ołtarza w kościele katolickim. Różnica między kalendarzem juliańskim (stary styl) a gregoriańskim (nowy styl) wynosi Morga 13 dni. Kalendarz gregoriański, stosowany Historyczna jednostka pow. w rolnictwie, m.in. w prawosławiu, względem juliańskiego oznaczała obszar, jaki jeden człowiek mógł opóźniony jest o 13 dni. zaorać lub skosić jednym zaprzęgiem w ciągu jednego dnia roboczego (0,33-1,07 ha). Karawaka (krzyż choleryczny, morowy) Krzyż z dwiema poprzeczkami, górną zwykle Okulus (z łac. oko) krótszą. W Polsce ustawiany jako chronią- Okrągły lub owalny otwór w ścianie bądź cy przed zarazą. Nazwa pochodzi od miasta szczytowej części sklepienia, który przepusz- Caravaca w Hiszpanii. cza powietrze i światło do wnętrza budowli.

Kolator Orientowanie (oriens-wschód) Dawniej patron kościoła lub jego fundator. Świadome sytuowanie budynku w stosunku do stron świata, ustawianie na osi wschód-za- Kolczykarze chód, kościół orientowany ma prezbiterium Urzędnicy niemieckiej władzy okupacyjnej, zwrócone na wschód. rejestrujący i kolczykujący hodowane przez rolników zwierzęta. Panoplium, panoplia Motyw dekoracyjny w formie kompozycji zło- Koszarka (z ros. kazarma) żonej ze sztandarów, broni białej i palnej oraz Drewniany budynek dla dziewięcioosobowej uzbrojenia ochronnego, ułożonych symetrycz- drużyny, składającej się z pracowników kolei, nie wokół tarczy z herbem fundatora.

Powiat łosicki 153 Piechota wybraniecka norowy. Najważniejszym zadaniem szambela- – patrz: Wybraniec na było wprowadzanie gości na dwór królew- ski. Jego żonę zwano szambelanową. Pocisk dum-dum Typ amunicji po raz pierwszy wyprodukowa- Ulicówka ny przez Anglików w zbrojowni Dum Dum Typ wsi jednodrożnej o zwartej zabudowie, w Indiach, pozbawiony płaszcza w wierzchoł- przypominającej miejską ulicę. ku. Po trafieniu w cel pocisk ulegał deformacji, zwielokrotniał kaliber i powodował rozległe Unici rany. Zakazany w działaniach wojskowych, Katolicy obrządku wschodniego. Nazwa po- używany w myślistwie. chodzi od Unii Brzeskiej. Podczas synodu w 1596 r. ogłoszono postanowienia dotyczące Pomiara włóczna jedności z kościołem katolickim wyznawców Reforma rolna przeprowadzona w 2 poł. XVI prawosławia. Biskupi prawosławni zaakcepto- i na pocz. XVII w. na terenach Wielkiego Księ- wali zwierzchność papieża, zachowując wła- stwa Litewskiego przez Zygmunta I i Bonę, sne dziedzictwo religijne i liturgiczne. kontynuowana przez Zygmunta Augusta. Charakteryzowała się komasacją gruntów, za- Użytek ekologiczny stąpieniem świadczeń od chłopów czynszem Jedna z form ochrony przyrody w Polsce; nie- i wprowadzeniem trójpolówki. wielkie powierzchniowo, cenne pod względem przyrodniczym pozostałości ekosystemów. Prawo niemieckie (magdeburskie) Średniowieczne prawo miejskie, odnoszące Wielki porządek się początkowo do napływającej ludności nie- W architekturze uporządkowanie elewacji po- mieckiej, następnie będące wzorem organiza- przez zastosowanie pilastrów, kolumn lub pół- cji samorządów miejskich, ale także lokacji kolumn wysokości min. dwóch kondygnacji. polskich wsi – stosowane w Polsce do 1791 r. Wielodrożnica Przednówek (przed nowymi zbiorami) Duża wieś o zwartej lub luźnej zabudowie, po- Określenie czasu liczonego na wsi między wstająca wzdłuż kilku ulic, o nieregularnym okresem kończenia się zapasów żywności kształcie. z poprzedniego roku i zbiorami pierwszych plonów nowego roku. Wolnomularstwo (masoneria) Międzynarodowy ruch mający na celu ducho- Rugi we doskonalenie jednostki i braterstwo ludzi Usuwanie chłopów z uprawianej przez nich różnych religii, narodowości i poglądów. Cha- ziemi w celu powiększenia areału gruntów fol- rakteryzuje się istnieniem lóż masońskich warcznych. oraz rozbudowanej symboliki i rytuałów. Nie jest jednolitą organizacją z kierowniczym cen- Ryzalit trum. Tworzy zespół bractw o charakterze eli- Występ w elewacji budynku prowadzony od tarnym i dyskretnym. fundamentów po dach, środkowy w fasadzie z wejściem głównym. Wsie rentowe Wytypowane przez Niemców polskie wsie, Sanacja (z łac. uzdrowienie) w których zamierzano osiedlić część osób wy- Potoczna nazwa rządzącego w latach 1926- siedlonych z Zamojszczyzny, nienadających 1939 obozu piłsudczykowskiego. się do pracy fizycznej (dzieci do 14 roku życia, osoby powyżej 60 lat, a także kalekie i chore). Serliana (in. okno weneckie) Architektoniczny motyw w postaci zwieńczo- Wybraniec nego łukiem otworu okiennego lub drzwiowe- Chłop osiadły na własnym gospodarstwie go oflankowanego mniejszymi prostokątnymi w dobrach królewskich, zwolniony z wszel- otworami. kich powinności, mający obowiązek stawić się z bronią na wezwanie do piechoty wybra- Szambelan nieckiej. Godność dworska, która pojawiła się w Rze- czypospolitej za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Tytuł wyłącznie ho-

154 Tradycja Mazowsza Wybrane pozycje bibliograficzne

1. Bargiełowski D., Po trzykroć pierwszy. Mi- Rzeczypospolitej, red. S. Kordaczuk, Sie- chał Tokarzewski Karaszewicz. Generał dlce 2006. broni, teozof, wolnomularz, kapłan Ko- 18. Dzieje wojenne i powojenne szlachty ścioła liberalnokatolickiego, t. 1, Warsza- podlaskiej, red. S. Kordaczuk, Siedlce wa 2000. 2009. 2. Białokozowicz B., Mikołaj Janczuk 1859- 19. Dzieje Ziemi Łosickiej. Szkice biograficz- 1921, Olsztyn 1996. ne, red. A. Indraszczyk, Warszawa – Łosi- 3. Borzym J., Pamiętnik podlaskiego szlach- ce 2008. cica, Łomża 2009. 20. Frankowski K. „Kajtek”, Na ścieżkach 4. Bugajski Cz., Wspomnienia z lat okupacji Podlasia. Wspomnienia z lat dziecięcych, 1939-1945, [w:] Z dziejów ziemi najbliż- okupacji, PRL-ki i III RP, Lublin 2009. szej, t. 1, Siedlce 2001. 21. Garbaczewski J., Izdebski J., Kordaczuk 5. Byszewska L., Żurnal podróży do Wilna S., Lista żołnierzy ofiar wojny 1918-1921 z roku 1786, Wilno 2008. związanych z Siedlcami miejscem śmier- 6. Chojecki R., Łosice i okolice, [b. m.] [b. r.]. ci lub służby, Siedlce 1990. 7. Ciecierski H., Pamiętniki, Kraków 2014. 22. Gdowski J., Powrócić daj. Wspomnienia 8. Czmoch M., Tajna Organizacja Nauczy- i refleksje obozowe z Ostaszkowa 1944- cielska na Ziemi łosickiej, Łosice 2014. 1947, Lipsko 2003. 9. Dmowski R., Kalendarium działań zbroj- 23. Geresz J., Z historii wsi Kornica, Między- nych na pograniczu Mazowsza i Podlasia rzec Podlaski 2009. podczas powstania styczniowego, War- 24. Gierlach B., Świt Mazowsza, Warszawa szawa – Siedlce 2013. 1984. 10. Dmowski R., Unitis Viribus. Diecezja 25. Gmina Huszlew. Mini przewodnik, Podlaska w II Rzeczypospolitej, Warsza- [b. m.] [b. r.]. wa 2013. 26. Gmitruk J., Skazani na zagładę. Jeńcy 11. Dobrowolski T., 500 lat łosickiego Ko- radzieccy na ziemiach polskich 1941- ścioła – dzieje parafii i dekanatu, Łosice 1945, [w:] Stosunki polityczne, wojskowe 2011. i gospodarcze Rzeczypospolitej Polskiej 12. Dobrowolski T., Razem przez pokolenia. i Związku Radzieckiego w latach II woj- 85 lat Banku Spółdzielczego w Łosicach ny światowej, red. J. Gmitruk, W. Włodar- 1928-2013, Łosice 2013. kiewicz, R. Roguski, Warszawa – Siedlce 13. Drohiczyn. Miasto-Diecezja-Ludzie. 2013, s. 141-172. Oczekując wizyty Jana Pawła II na Pod- 27. Góra S., Partyzantka na Podlasiu 1863- laskiej Ziemi, Drohiczyn 1999. 1864, Warszawa 1976. 14. Drymmer W. T., W służbie Polsce, War- 28. Hass L., Portret zbiorowy międzywojen- szawa 1998. nego wolnomularstwa polskiego: losy 15. Drzemczewski J., Ostatni transatlantyk pewnej inteligencji, „Kwartalnik Histo- „Stefan Batory”, Gdynia [b. m.] [b. r.]. ryczny”, nr 1(101), 1994, s. 91-103. 16. Dwór podlaski. Tradycja, tożsamość, 29. Informator przyrodniczy. Województwo przyszłość, red. S. Kordaczuk, Siedlce bialskopodlaskie, red. H. Kot, Siedlce 2014. 1997. 17. Dziedzictwo duchowe i materialne 30. Izdebski J., Działania wojenne na Podla- szlachty podlaskiej od XIX wieku do III siu w sierpniu 1920 r., Siedlce 1991.

Powiat łosicki 155 31. Janusz Korczak jakiego nie znamy. Męże- 46. Kordaczuk S., Nauczyciele i uczniowie nin, masoni i teozofowie, „Biuletyn Pol- Gimnazjum i Liceum im. B. Prusa w Sie- skiego Stowarzyszenia im. Janusza Kor- dlcach w wydarzeniach II wojny świato- czaka”, nr 5 (43), 2001. wej, Siedlce 2008. 32. Jaszczołt T., Osadnictwo lewobrzeżnej 47. Kordaczuk S., Podlasie, „Spotkania z Za- części ziemi drohickiej w XV i na począt- bytkami”, nr 9, 1996, s. 29. ku XVI w. – okolice Sokołowa, Węgrowa i 48. Kordaczuk S., Podlaskim szlakiem Od- Mord, [w:] Sokołów Podlaski. Dzieje mia- działu Partyzanckiego „Zenona”, Siedlce sta i okolic, red. G. Ryżewski, Białystok – 2007. Sokołów Podlaski 2006, s. 63-243. 49. Kordaczuk S., Powstanie styczniowe na 33. Jaszczuk S., Wprowadzenie reformy rol- Podlasiu. Katalog wystawy, Siedlce 1993. nej w Siedleckiem. Wspomnienia osobi- 50. Kordaczuk S., Próby niemieckiej broni ste, „Rocznik Historyczny Muzeum Hi- V-1 i V-2 na Podlasiu wiosną 1944 roku, storii Polskiego Ruchu Ludowego”, nr 21, Siedlce 2004. 2005, s. 341-344. 51. Kordaczuk S., Spod znaku orła. Armia 34. Jodłowski A., Dzieje obiektów zabytko- Krajowa, Siedlce 1996. wych z wybranych miejscowości północ- 52. Kordaczuk S., 100 spotkań z historią. Za no-wschodniej części woj. lubelskiego, drutami Europy, Siedlce 2001. Biała Podlaska 2002. 53. Kordaczuk S., 100 spotkań z historią. Żoł- 35. Jodłowski A., Pałac w Konstantynowie, nierze Września, Siedlce 1999, s. 116. Biała Podlaska 1993. 54. Kordaczuk S., Wiatraki w województwie 36. Kalinowski S. S., Powstanie styczniowe siedleckim, praca magisterska pod kierun- w powiecie bialskim, Biała Podlaska kiem dr Haliny Winnickiej, Siedlce 1984. 2013. 55. Kordaczuk S., Wróbel B., Tajne bronie Hi- 37. Karty ewidencyjne zabytków architektu- tlera. Ślad polski, Warszawa 2012. ry, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabyt- 56. Koziara E., Gmina Stara Kornica dawniej ków Delegatura w Siedlcach. i dziś, Stara Kornica 2012. 38. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 10, 57. Krawczak T., W szlacheckim zaścianku, Województwo Warszawskie, Zeszyt 6, Warszawa – Siedlce 1993. Powiat łosicki, red., I. Galicka, H. Sygie- 58. Krycki W., Ej, życie, życie..., Łódź 1972. tyńska, Warszawa 1965. 59. Krykowska D., Dobrowolski T., Dyskretny 39. Kazun D., Z dziejów parafii i kościoła urok zagubionej perełki. Rusków. 100 lat pw. Podwyższenia Krzyża Św. w Platero- kościoła p. w. św. Izydora, Rusków 2006. wie. Pamiątka Złotego Jubileuszu Parafii 60. Lewicki F., AK w Operacji V2 Sarnaki, 1947-1997, Siedlce 1998. Sarnaki 1995. 40. Kołkowicz J., Na szlaku WiN. Księżobój- 61. Libicki P., Libicki M., Dwory i pałace wiej- stwo, Międzyrzec Podlaski 1999. skie na Mazowszu (obecne województwo 41. Kopówka E., Rytel-Andrianik P., Dam im mazowieckie), Poznań 2009. imię na wieki. Polacy z okolic Treblinki ra- 62. Lustracje województwa podlaskiego 1570 tujący Żydów, Oksford – Treblinka 2011. i 1576, (wyd. J. Topolski i J. Wiśniewski). 42. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, Wrocław, Warszawa 1959 Warszawa 1998. 63. Łosice 1264-1966, pr. zb. pod red. J. Kazi- 43. Korcz G., Cud nad Emieville, „Lotnictwo mierskiego, Warszawa 1969. z Szachownicą”, nr 2, 2011, s. 22-25. 64. Makaruk J., Sarnaki w byłym powiecie 44. Kordaczuk S., Bitwa Oddziału Partyzanc- konstantynowskim, Sarnaki 2006. kiego „Zenona” w Jeziorach, Siedlce 2008. 65. Mapa linij komunikacyjnych kolejowych, 45. Kordaczuk S., Cegiełki historii Polski. lotniczych, samochodowych i wodnych Opowieści wojenne z Podlasia i Mazow- w Polsce i na obszarze W. M. Gdańska sza, Siedlce 2005. według stanu z dnia 1 lipca 1934 r., za-

156 Tradycja Mazowsza łącznik do „Rocznika Komunikacyjnego 80. Poczet królów polskich według Jana Ma- 1934/1935”, opr. W. Groszek, Bydgoszcz tejki, Kraków 1971. 1935 81. Podniesińska E., B. Wyczółkowska-Ło- 66. Maroszek J., Podlasie, [w:] Polskie regio- tocka, Ślady pamięci o Oddziale Party- ny. Podstawy kulturowe regionalizacji zanckim „Zenona” 34 pp 9 Podlaskiej Dy- Polski, red. E. Wysocka, M. Konopka, wizji Armii Krajowej na ziemi łosickiej, Ciechanów 1997. Łosice 2009. 67. Mikulski J., O grodziskach powiatu sie- 82. Polski Słownik Biograficzny, t. I, Kraków dleckiego, Siedlce 1936, 1937, 1938, 1935, t. III, Kraków 1937. 2007, Do druku przyg. A. Krzeski. 83. Powiat łosicki, Łosice, [b. m.] [b. r.]. 68. Mojski J.E., Nizina Podlaska, [w:] Geo- 84. Powiat siedlecki, pr. zb. pod red. C. Gór- morfologia Polski, t.2 Niż Polski, Warsza- skiego, Siedlce 1935. wa 1972. 85. Powstanie listopadowe na Podlasiu 1830- 69. Mirończuk R. ks., Galeria Portretowa Bi- 1831, red. J. Flisiński, Biała Podlaska skupów w Muzeum Diecezjalnym w Sie- 1993. dlcach, Siedlce 2005. 86. Powstanie styczniowe na południowym 70. Moritz A., Kronika rodziny Miłkowskich Podlasiu, pr. zb. pod red. A. Kołodziejczy- obywateli miasta Siedlce i spokrewnio- ka, Węgrów –Warszawa 1994. nych z nią rodzin Moritzów i Słodkiewi- 87. Przemiany administracyjno-gospodar- czów, do druku przyg. A. Krzeski, Siedlce cze na Ziemi Łosickiej XV-XXI wiek, red. 2002. A. Indraszczyk, Warszawa – Łosice 2006. 71. Mozaika Ziemi Łosickiej. Religia-kultura 88. Przeminęło z wiatrem czyli szukaj wia- -polityka, red. A. Indraszczyk, Warszawa traków na polach Gminy Platerów, Sie- – Łosice 2005. dlce 2002. 72. Nowosielski J. W., Organizacje konspi- 89. Rackmann J., Z podlaskich piasków na racyjne w okolicach Sarnak wywodzące morza świata, Siedlce 2003. swe korzenie z ruchu narodowego, [w:] 90. Roguski R., Militarne znaczenie rzeki Bug. Narodowe Siły Zbrojne na Podlasiu, t. I, Od średniowiecza do wojny polsko-rosyj- Siedlce 1997, red. M. Bechta, L. Żebrow- skiej 1919-1920, „Szkice Podlaskie”, zeszyt ski, s. 135-195. 19-20, 2011-2012, Siedlce 2013, s. 25-42. 73. Nowosielski J. W., Ziemia sarnacka 1900- 91. Sarnowski K., Czas przeszły dokonany, 1920, Warszawa 2013. Siedlce 2004. 74. Nowosielski J. W., R. Zubkowicz, Piwo 92. Słownik biograficzny Południowego Pod- z Nadbużańskiego Podlasia. Browar Szu- lasia i Wschodniego Mazowsza, tom I, mmera w Sarnakach. Pivaria, Międzyrzec red. A. Kołodziejczyk, Siedlce 2009. Podlaski 2006. 93. Słownik geograficzny Królestwa Polskie- 75. Olczak-Ronikier J., Korczak. Próba bio- go i innych krajów słowiańskich, red. grafii, Warszawa 2011. B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 76. Piela J., Województwo bialskopodlaskie 1880-1900. równa w górę, (w:) „Rada Narodowa. Go- 94. 100 lat Szkoły Podstawowej w Niemoj- spodarka. Administracja”, Nr 26, 29 XII kach. W służbie mieszkańcom ziemi 1979, s. 28-30. mazowieckiej i Podlasia, opr. zb. pod red. 77. Pierwszy Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsud- H. Gochnio, Niemojki 2011. skiego 1914-1945, opr. zb., Londyn 1987. 95. Stupnicka E., Geologia regionalna Polski, 78. Pietrzak M., Dwory, folwarki, pałace za- Warszawa 1997. chodniego Podlasia, Sokołów Podlaski 96. Szczepański J., Wojna 1920 na Mazowszu 1998. i Podlasiu, Warszawa – Pułtusk 1995. 79. Piskunowicz H., ZWZ-AK w powiecie 97. Szlachta podlaska od połowy XIX wieku siedleckim 1939-1945, Siedlce 1992. do III Rzeczypospolitej, Siedlce 2012.

Powiat łosicki 157 98. Świętemu Hubertowi cześć! Kapliczki: tra- Lublin. Materiały posesyjne, Biała Podla- dycja, pamięć, intencje, akt komunikacyj- ska 1994. ny, red. J. Adamczewski, Gołuchów 2012. 115. Zubkowicz R., Hołowczyce, tekst przygo- 99. Terpiłowski S., Strefa marginalna lądo- towany do druku w zbiorach autora. lodu warciańskiego na wysoczyźnie sie- 116. Zubkowicz R., Sarnaki i okolice. Przewod- dleckiej w świetle analizy litofacjalnej, nik, Sarnaki – Międzyrzec Podlaski 2007. Lublin 2001. 117. Zylbersztajn S., A gdyby to było Wasze 100. Trochimiuk A., Tamten świat, Biała Pod- dziecko?, Łosice 2005. laska 2013. 118. Żdanowicz W., Śląsk pamięci Monte Cas- 101. Troszczyłów W., Los wypędzonych Po- sino, Katowice 1999. morzan 1939-1945. Wspomnienia, Gdy- nia 2010. W książce wykorzystano również artykuły 102. Tucholski J., Cichociemni, Warszawa 1988. opublikowane w: „Rocznikach Bialskopodla- 103. Weinstein E., 17 dni w Treblince, Łosice skich”, „Gazecie Łosickiej”, „Głosie Podlasia”, 2012. „Słowie Podlasia”, „Ziemi Siedleckiej”, „Szki- 104. Wereszko A., W szeregach walczącego cach Podlaskich”, „Pracach Archiwalno-Kon- Podlasia. Zapiski oficera Armii Krajowej serwatorskich”, „Lamusie. Piśmie Siedleckich i Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość Kolekcjonerów”, „Tygodniku Podlaskim”, „Ty- 1939-1947, Biała Podlaska 2006. godniku Siedleckim”, „Echu Katolickim”, „Ka- 105. Wybitni przedstawiciele ziemiaństwa tolickim Echu Podlasia”, „Kurjerze Kolejowym podlaskiego w XIX i XX wieku, red. S. Kor- i Asekuracyjnym”, „Życiu Siedleckim” , „Pre- daczuk, Siedlce 2011. stiżu”, „Krainie Bugu”, „Gościńcu Bialskim. 106. Wyczółkowska-Łotocka B., Izba Pamięci Czasopiśmie Samorządu Powiatu Bialskiego”, Narodowej w Szkole w Niemojkach po- „Kronice Mazowieckiej” oraz informacje ze wiat Łosice, województwo Mazowieckie, stron internetowych powiatu Łosice, Urzędu Biała Podlaska 2011. Miasta Łosice i urzędów gminnych powiatu 107. Zajączkowski S., Wyrzykowski K., Wil- łosickiego. cze tropy 3. „Młot” Władysław Łukasiuk, Warszawa 2013. Strony internetowe: 108. Zańko F., Dzieje Kornickich Zakładów Kre- www.polinow.pl (dostęp: 3 V 2014 r.), dowych w Kornicy, Biała Podlaska 1987. www.serpelice.pl (dostęp: 30 V 2014 r.), 109. Zawadzka A., Szkoła siedlecka w okresie www.zascianek.home.pl (dostęp: 6 V 2014 r.). okupacji hitlerowskiej 1939-1944, War- szawa 1986. Wywiady przeprowadzone z: 110. Ziemi Łosickiej drogi do niepodległości, Pawłem Ambroziakiem (Siedlce 28 II 2013 r., red. A. Indraszczyk, Warszawa 2004. Kaseta 777), 111 . Ziontek A., Krajobraz i kultura. Informa- Cecylią Kozak (Siedlce, 25 III 2014 r., Kaseta tor turystyczny wschodniego Mazowsza, 799), Sokołów Podlaski 2013. Tadeuszem Lesiukiem (Siedlce, 26 III 2009 r., 112. Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, Kaseta 720), opr. T. Wasilewski, T. Krawczak, Biała Tadeuszem Sobieszczakiem (Siedlce, 15 IV Podlaska 1990. 2014 r., Kaseta 800). 113. Z notatnika „Marty” Aliny Fedorowicz z OP „Zenona” 34 PP 9 Podlaskiej Dywizji Inf. ustne: Stanisława Kordaczuka, Hołowczy- Armii Krajowej, Wybór wierszy i ilustra- ce 11 V 2014 r.; Janusza Lipeckiego, Lublin cji B. Wyczółkowska-Łotocka, Biała Pod- 6 V 2014 r. laska 2013. 114. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość 02 Wiadomość drogą e-mail Rafała Dydycza z dn. września 1945-28 listopada 1947 Okręg 30 V 2014 r. o proroku z Serpelic

158 Tradycja Mazowsza Powiat łosicki 159 160 Tradycja Mazowsza