Rocznik Ziemi Sarnackiej T O M I | 1
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Rocznik Ziemi Sarnackiej t o m I | 1 GMINNA BIBLIOTEKA PUBLICZNA W SARNAKACH Rocznik Ziemi Sarnackiej Tom I Sarnaki 2018 2 | Listopad 1918r. na Podlasiu Zespół redakcyjny: Jolanta Chromiec, Rafał Dydycz (redaktor naczelny), Małgorzata Korczyńska, Irena Paździor, Bożena Szymańska, Agata Wasilew- ska, Violetta Zawadka, Rafał Zubkowicz Projekt okładki: Andrzej Lipka, opracowanie graficzne: Michał Hęciak Skład: Maciej Zieliński Czasopismo poświęcone sprawom lokalnym Ziemi Sarnackiej, tj. dotyczących tere- nu współczesnej i historycznej gminy Sarnaki. Dokumentuje bieżące wydarzenia, utrwala historię, propaguje wiedzę na każdy temat związany z najbliższą okolicą. Tom pierwszy ukazuje się w 100. rocznicę odzyskania Niepodległości. Zdjęcia na okładce: Pomnik 10-lecia odzyskania niepodległości w Serpelicach – foto. B. Szymańska. Czarno-białe od prawej: Most kolejowy we Fronołowie – foto. V. Zawadka; Browar Szummerów w Sarnakach – foto. T. Jakubińska; Grób Peo- wiaków na sarnackim cmentarzu – foto A. Wasilewska; Scena z „Wesela” wg St. Wyspiańskiego, teatr amatorski z Sarnak, 1936 r. – archiwum Elżbiety Kisiel; Kamień poświęcony Józefowi Piłsudskiemu, Horoszki Duże – foto V. Zawadka ISSN 2545-2495 Wydano z pomocą finansową Urzędu Gminy w Sarnakach Wydawca: Gminna Biblioteka Publiczna w Sarnakach ul. Berka Joselewicza 3, 08-220 Sarnaki, tel. 83 343 65 36, [email protected] Rocznik Ziemi Sarnackiej t o m I | 3 Spis treści Wstęp ...................................................................................................................... 4 Jarosław Cabaj, Listopad 1918 r. na Podlasiu ................................................ 6 Sławomir Kordaczuk, Placówki wschodniej części powiatu siedleckiej księgi peowiaków. Weryfikacja członków Związku Peowiaków ................ 18 Rafał Dydycz, Między Polską a Ukrainą – traktat brzeski na obszarze gminy Sarnaki ..................................................................................................... 43 Rafał Zubkowicz, Skąd się wzięły kolonie? Parcelacje majątków podonacyjnych na terenie dzisiejszej gminy Sarnaki .................................... 58 Agata Wasilewska, Szkoły w gminie Sarnaki u progu niepodległości ...... 83 Andrzej Jakubowicz, Udział Kościoła i parafii Sarnaki w procesie dążenia do niepodległości Polski w 1918 roku ............................................. 108 Tomasz Nasiłowski, Mosty ku niepodległości ............................................ 119 Zlot szkół ludowych ................................................................................. 127 Trzy łyki statystyki ........................................................................................... 129 Wydarzyło się w 2017 roku… ........................................................................ 135 4 | ListopadWstęp 1918r. na Podlasiu Wstęp Oddajemy w ręce Czytelników pierwszy tom „Rocznika Ziemi Sarnac- kiej”. Okazją do jego ukazania się jest setna rocznica odzyskania niepodle- głości przez Polskę. Znajduje to odzwierciedlenie w doborze materiałów – wszystkie koncentrują się wokół daty 11 listopada 1918 roku. Dotyczą za- równo wydarzeń poprzedzających ten moment, jak artykuł o przeprawach mostowych na Bugu w okresie I wojny światowej (T. Nasiłowski) czy nt. epizodu związanego z delimitacją granicy polsko-ukraińskiej, która w początkach 1918 r. miała rozdzielić teren obecnej gminy pomiędzy dwa państwa (R. Dydycz). Odzyskanie niepodległości to również proces budowa- nia na nowo tożsamości. Temu poświęcony jest artykuł nt. zaangażowania duchowieństwa katolickiego (ks. A. Jakubowicz) i prezentujący stan organi- zacyjny polskiego szkolnictwa (A. Wasilewska). Na temat Polskiej Organi- zacji Wojskowej (POW) w okolicach Sarnak pisze S. Kordaczuk, a szerszy kontekst wydarzeń w regionie pokazuje prof. J. Cabaj. Wreszcie znajdujemy materiał obrazujący następstwa roku 1918 w wymiarze gospodarczym, tj. opracowanie poświęcone parcelacji repolonizowanych majoratów (R. Zubkowicz). Każdy kolejny zeszyt ma być swego rodzaju kroniką Sarnak i ich naj- bliższej okolicy. Stąd oprócz oryginalnych prac tematycznych znajdziemy w nim skrót wydarzeń podsumowujący miniony rok. Z obecnej powodzi in- formacji Zespół Redakcyjny starał się odfiltrować i zgromadzić w jednym miejscu te najbardziej istotne i ciekawe. Umieszczając je na kartach „Roczni- ka”, chcemy je w ten sposób utrwalić na przyszłość. Wyjaśnijmy też obecne w tytule pojęcie „Ziemia Sarnacka”. Nie istniało ono na gruncie administracyjnym I Rzeczpospolitej, jak choćby Ziemia Mielnicka, powiat, w obręb którego wchodził interesujący nas obszar. Ter- min ten jest próbą określenia obszaru gminy sarnackiej, o którym informacje chcemy przybliżać czytelnikom. Teren ten, to swoisty miszmasz kulturowy, religijny, gospodarczy i administracyjny. Na przestrzeni dziejów podlegał on wpływom polskim, ruskim, litewskim, rosyjskim i innym. Obok siebie mieszkały tu osoby mówiące po polsku, rusku czy też w języku jidysz. Ob- chodzono święta katolickie, prawosławne, a także żydowskie. Obok przed- stawicieli magnaterii i bogatej szlachty, sąsiadowały wsie pełne szlachty za- Rocznik Ziemi Sarnackiej t o m I | 5 grodowej, czy też chłopów, a także mieszczańskie domy. „Ziemia Sarnacka” pozwala nadać spójne miano tym różnorodnym terenom, dla których dziś centrum administracyjnym są Sarnaki. Nawiązuje też do nazwy Towarzystwa Miłośników Ziemi Sarnackiej, organizacji zrzeszającej osoby, dla których okolica to coś więcej niż tylko miejsce urodzenia czy zamieszkania. Takich właśnie ludzi chcemy zaprosić do współtworzenia „Rocznika”. Autorami mogą zostać wszyscy, którzy mają do opowiedzenia ciekawe histo- rie na temat Ziemi Sarnackiej. Kolejne tomy nie będą już tak ściśle ukierun- kowane tematycznie. Znajdzie się w nich miejsce również na tematykę inną niż historyczna. Wierzymy, że znajdą się osoby, które w interesujący sposób zaprezentują zagadnienia gospodarcze, przyrodnicze czy społeczne. Warto- ścią będą własne wspomnienia, spisane relacje członków rodziny czy innych osób. Zamierzamy też prezentować co ciekawsze dokumenty źródłowe, w tym fotografie z przeszłości. Jedyny wspólny mianownik, który przyjmuje Zespół Redakcyjny to lokalność – treści w naszym tomie powinny koncen- trować się na naszej okolicy. 6 | Listopad 1918r. na Podlasiu Jarosław Cabaj Listopad 1918 r. na Podlasiu Celem niniejszej pracy jest ukazanie akcji wyzwoleńczej na terenie Pod- lasia w 1918 r. W tytule zawiera się zarówno zakres terytorialny, jak też cza- sowy mojego artykułu. Należy jednak doprecyzować kwestie nazewnictwa. Pojęciem „Podlasie” obejmuję obszar wschodnich powiatów Królestwa Pol- skiego (bialskiego, włodawskiego, konstantynowskiego, częściowo radzyń- skiego) w 1913 r. włączonych w skład guberni chełmskiej, a w latach okupa- cji niemieckiej 1915-1918 wydzielonych jako część terenów etapowych armii niemieckiej. Zakres chronologiczny niniejszej pracy został wyznaczony za- sadniczo na listopad 1918 r., to jest okres wyzwalania spod okupacji nie- mieckiej części ziem polskich i tworzenia zrębów niepodległego państwa. W przypadku Podlasia działania te wydłużyły się. Dlatego ukazuje wydarze- nia aż do lutego 1919 r., gdy ostatecznie Niemcy opuścili tereny nadbużań- skie. Moja praca nie jest w pełni nowatorska. Opieram się bowiem na wielu ustaleniach, które dokonałem przed laty, przygotowując rozprawę doktor- ską, a następnie publikację książkową1. Wykorzystuję też ustalenia m.in. Czesława Górskiego2, Jerzego Grobickiego3, Józefa Geresza4 i Piotra Łos- sowskiego5. Podejmuje tez analizę materiałów źródłowych zgromadzo- nych w Centralnym Archiwum Wojskowym (wspomnienia członków POW), jak również doniesień prasowych („Głos Ziemi Chełmskiej”, „Ziemia Lubelska”). 1 J. Cabaj, Społeczeństwo guberni chełmskiej pod okupacją niemiecka i austriacka w latach I wojny światowej, Siedlce 2006. 2 Cz. Górski, Wypadki listopadowe 1918 r. w Międzyrzecu, „Niepodległość”, 4, 1932. 3 J. Grobicki, Zajęcie Brześcia Litewskiego w lutym 1919 r. i poprzedzające je wypadki na Podlasiu, „Bellona”, t. XXXIX, 1932. 4 J. Geresz, Międzyrzec Podlaski. Dzieje miasta i okolic, Biała Podlaska-Międzyrzec Podlaski 1995; tenże, Napaść Niemców na Międzyrzec 16 XI 1918 r., „Rocznik Międzyrzecki”, t. III, 1971. 5 P. Łossowski, Zerwane pęta. Usunięcie okupantów z ziem polskich w listopadzie 1918 roku, Warszawa 1986. Rocznik Ziemi Sarnackiej t o m I | 7 Omawiając kwestie przebiegu akcji wyzwoleńczej na terenie Podlasia należy uprzednio ukazać sytuację tych terenów w latach wojny - organizację władz okupacyjnych, warunki życia ludności, możliwości prowadzenia dzia- łalności społecznej i narodowej. W 1913 r. – jak już wyżej wspomniano – nastąpiło wyodrębnienie guberni chełmskiej z Podlasiem nadbużańskim w jej składzie. Celem tych działań było przygotowanie warunków do przyspieszo- nej rusyfikacji. Była to reakcja władz rosyjskich na niepowodzenie w działa- niach prowadzonych ponad czterdzieści lat w stosunku do ludności unickiej. Społeczność ta – jak pokazały wydarzenia po wydaniu ukazu tolerancyjnego - w większości odrzuciła narzucone jej wyznanie i wbrew intencjom admini- stracji zaborczej zamiast za prawosławiem opowiedziała się za przynależno- ścią do Kościoła rzymskokatolickiego, a tym samym i za polskością. Utworzenie guberni chełmskiej nie przyniosło inicjatorom spodziewa- nych efektów. Administracji zaborczej zabrakło czasu do realizacji planów rusyfikacyjnych. Już bowiem od sierpnia 1914 r. funkcjonowała w warun- kach wojennych, zmuszona wtedy do częściowej ewakuacji przed napierają- cymi od południa wojskami austriackimi.