Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu

PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU

Zespół Lubelskich Parków Krajobrazowych www.parki.lubelskie.pl PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU Bug widziany z Łysej Góry, fot. archiwum ZLPK archiwum fot. Góry, z Łysej Bug widziany PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 3

« został utworzony 25.08.1994 roku rozporządzeniem Nr 10 Wojewody Bialskopodlaskiego » « zajmuje powierzchnię 30 904 hektarów (15 511 hektarów – województwo lubelskie, 15 393 hektary – województwo mazowieckie), powierzchnia jego otuliny 17 131 hektarów (9222 hektary – województwo lubelskie, 7909 hektarów – województwo mazowieckie) » « położony jest w środkowo-wschodniej części Polski » « zajmuje fragmenty 8 gmin: Terespol, Zalesie, Rokitno, Janów Podlaski, Kon- stantynów, Sarnaki, Platerów, Łosice (w otulinie) »

Bug o wschodzie słońca, fot. K. Zalewski fot. Bug o wschodzie słońca, PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU

Celem utworzenia parku stało się zachowa- nie w stanie naturalnym najcenniejszych pod względem przyrodniczym, krajobrazo- wym i kulturowym fragmentów lewobrzeż- nej doliny Bugu. Rzeka Bug w granicach parku ma dobrze wykształconą i zachowa- ną dolinę, stanowiąc „korytarz życia” wiążą- cy siedliska naturalnej flory i fauny.

Rybitwa czarna, fot. K. Zalewski fot. Rybitwa czarna, Park rozciąga się wzdłuż rzeki Bug o prze- biegu SE–NW, od doliny rzeki Krzny (ucho- dzącej do Bugu w okolicy miejscowości Ne- ple) w części południowej, do ujścia Tocznej w części północnej. Ze względu na naturalny układ, obszar parku jest stosunkowo długi i wąski. Długość parku w linii prostej wynosi około 65 kilometrów, przeciętna szerokość w części północnej to 6 kilometrów, zaś

w części południowej 3–5 kilometrów. Teren bagienny, fot. archiwum ZLPK 4 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 5

Położenie geograficzne i nadają tej części obszaru charakter lek- i rzeźba terenu ko falistej niziny. Od Janowa Podlaskiego do Drohiczyna dolina Bugu ma charakter Zgodnie z aktualnym podziałem fizycz- przełomowy i przecina strefę moren czo- nogeograficznym Polski z 2018 roku, park łowych. Konsekwencją tego jest wyraźne położony jest w makroregionie Nizina Po- zwężenie doliny i wzrost wysokości zboczy łudniowopodlaska, w obrębie mezoregio- sięgający kilkudziesięciu metrów, przez co nów: Podlaski Przełom Bugu, Wysoczyzna tworzy się malowniczy krajobraz nazwany Siedlecka i Równina Łukowska, oraz w ma- Podlaskim Przełomem Bugu. kroregionie Polesie Zachodnie w mezore- W dolinie Bugu występują dobrze wy- gionach Wysoczyzna Parczewsko-Kodeń- kształcone tarasy, zalewowy i nadzalewowy. ska i Dolina Środkowego Bugu. Względna wysokość tarasu zalewowego nad Ukształtowanie terenu oraz swoisty cha- poziomem rzeki wynosi 1–2 metry. Miejscami rakter tutejszego krajobrazu jest efektem występują starorzecza wypełnione w różnym kilkakrotnych nawrotów i regresji lodowca stopniu gruntami organicznymi i namułami. w okresie dwóch ostatnich zlodowaceń – Taras nadzalewowy wznosi się około 3–5 środkowopolskiego i bałtyckiego. metrów nad poziom wody w rzece. W jego Północną część parku zajmują more- granicach nielicznie występują wydmy, pa- ny czołowe, które urozmaicają krajobraz górki i pola piasków przewianych.

Wysoczyzna polodowcowa, okolice Gnojna, fot. archiwum ZLPK Krzna w dolnym biegu, fot. archiwum ZLPK 6 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 7

Cechą charakterystyczną wysoczyzn more- nowych, zajmujących znaczną powierzch- nię parku poza doliną Bugu, jest zróż- nicowanie konfiguracji terenu. Morena czołowa urozmaicona jest licznymi pagór- kami o wysokości względnej przekraczają- cej kilkanaście metrów, tarasami kemowy- mi i obniżeniami powytopiskowymi. Wysoczyznę polodowcową rozcinają doliny mniejszych rzek i niewielkich cieków, dopływów Bugu, np.: Krzny, Tocznej, Sa- renki, Czyżówki, które urozmaicają rzeźbę parku.

Wody powierzchniowe Starorzecze Bużysko (Rogal), fot. archiwum ZLPK

Bug należy do największych i najlepiej za- chowanych rzek nizinnych Polski, stanowi lewobrzeżny dopływ Narwi. Ma swoje źródło na Wyżynie Podolskiej na Ukrainie. Długość Bugu wynosi 772 kilometry (w tym w Polsce 587 kilometrów), na odcinku 363 kilometrów jest rzeką graniczną między Polską, a Ukrainą i Białorusią. Na odcinku 224 kilometrów Bug płynie po terytorium Polski, z czego w granicach parku rzeka Bug mierzy około 93 kilometry. Swój bieg kończy uchodząc do Zalewu Zegrzyńskie- go. Z uwagi na fakt, że Bug w przeważają- cej swojej części stanowi granicę naszego państwa, jego dolina przetrwała w niemal naturalnym stanie. Koryto Bugu ma charakter rzeki „dzikiej” Starorzecze Konik, fot. archiwum ZLPK Starorzecze Trojan, fot. archiwum ZLPK i meandrującej. Szerokość i głębokość 8 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 9

koryta są zmienne. Często występują roz- lewiska, płycizny lub głębokie doły w głów- nym nurcie rzeki. Dolina tej rzeki jest sze- roka i zachowała swój naturalny charakter. Rzeka zasilana jest przez dopływ śnieżno- deszczowy, a w okresie spływu wielkich wód następuje odcinanie zakoli powodu- jące powstawanie starorzeczy. Ponadto w korycie rzeki zachodzą naturalne procesy erozyjne polegające na wymywaniu brze- gów na łukach wklęsłych oraz nanoszeniu materiału na łukach wypukłych. Rzeka Bug jest osią Parku Krajobrazowego „Podlaski Przełom Bugu” i wszelkie zjawiska hydrologiczne zachodzące na tej rzece w bardzo dużym stopniu oddziałują na do- Widok z Łysej Góry na dolinę Bugu, fot. archiwum ZLPK linę i tereny przyległe, kształtując uwarun- kowania przyrodnicze dla występującej tu szaty roślinnej i fauny. Charakterystycznym elementem hydrogra- ficznym doliny Bugu są jeziora zakolowe, zwane starorzeczami lub bużyskami. Mają one wydłużony i łukowaty kształt. Tworzone są przez napływające wody rzeczne i ulega- ją zmianom podczas dużych wezbrań. Stany wody w starorzeczach zależą od wypełnie- nia wodą koryta rzeki. Na terenie parku w miejscowościach Cie- leśnica i Mokrany Stare występują także stawy hodowlane oraz zbiorniki retencyj- ne na rzece Krzywula w Zaborku i Janowie Podlaskim. Ponadto obszar parku obfituje w niewielkie śródpolne i śródleśne „oczka Śródpolne oczko wodne, fot. archiwum ZLPK wodne”. 10 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 11

Flora tego terenu są ściśle chroniona brzoza niska (Betula humilis Schrank) i częścio- Teren parku w 33% pokrywają lasy, głównie wo chroniony zimoziół północny (Linnaea bory, olsy, ale także niezwykle cenne dąbro- borealis). wy świetliste i łęgi, choć spotykane rzadko i fragmentarycznie. Jednakże najbardziej zróżnicowana siedliskowo jest dolina rzeki. Skrywa całe spektrum siedlisk przyrodni- czych, takich jak: przybrzeżne łachy i wydmy piaszczyste, wyspy w korycie rzeki, murawy napiaskowe, zróżnicowane łąki oraz tereny podmokłe i bagienne. Tak duża różnorod- ność siedlisk, przekłada się na bogactwo przyrodnicze tego terenu. Na obszarze parku stwierdzono występo- Łęg, fot. K. Zalewski Pełnik europejski, fot. archiwum ZLPK wanie ponad 750 gatunków roślin naczy- niowych, wśród nich jest wiele gatunków objętych ochroną oraz rzadkich w skali kraju i regionu. Do najcenniejszych przedstawicieli flory parku należą: kosaciec syberyjski (Iris sibi- rica L.), mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus), pełnik europejski (Trollius eu- ropaeus L.), rojnik pospolity (Jovibarba so- bolifera), lilia złotogłów (Lilium martagon L.), storczyki: kukułka krwista (Dactylorhiza incarnata (L.) Soó), kruszczyk szerokolist- ny (Epipactis helleborine (L.) Crantz), podkolan biały (Platanthera bifolia), ponadto: goździk piaskowy (Dianthus arenarius L.), widłaki (Lycopodiophyta), parzydło leśne (Aruncus sylvestris), wawrzynek wilczeły- ko (Daphne mezereum L.), grzybienie białe Kosaciec syberyjski, for. archiwum ZLPK Podkolan biały, for. archiwum ZLPK Storczyk krwisty, fot. archiwum ZLPK (Nymphaea alba L.). Gatunkami borealnymi 12 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 13

Fauna

Na obszarze parku stwierdzono występo- wanie około 290 gatunków reprezentu- jących 5 gromad kręgowców: ssaki, ptaki, gady, płazy i ryby. Fauna bezkręgowców jak dotąd jest bardzo słabo znana.

Ptaki Najliczniej reprezentowaną grupą kręgow- ców są ptaki, a stwierdzono występowanie ponad 140 ich gatunków. Zróżnicowanie środowiskowe terenu parku wpływa na bogactwo gatunkowe awifauny. Z korytem Bugu związane jest występowanie zimorodków (Alcedo atthis) i brzegówek (Riparia riparia), które w urwistych brzegach rzeki wyprowa- Bociany czarne, fot. J. Mydlak dzają udane lęgi. Na piaszczystych plażach i wyspach gniazdują: sieweczki rzeczne (Cha- radrius dubius) i obrożne (Charadrius hiaticu- la), ponadto brodźce piskliwe (Actitis hypole- ucos), rybitwy białoczelne (Sternula albifrons) i zwyczajne (Sterna hirundo). Podmokłe łąki stwarzają dobre warunki lęgowe np. rycykom (Limosa limosa), czajkom (Vanellus vanellus), derkaczom (Crex crex), kszykom (Gallinago gallinago), starorzecza zaś rybitwom czarnym (Chlidonias niger) i rybitwom białoskrzydłym (Chlidonias hybrida). W kompleksach le- śnych w dolinie Bugu odbywają lęgi bociany czarne (Ciconia nigra), puchacze (Bubo bubo) i orliki krzykliwe (Aquila pomarina), a w ostatnich latach stwierdzono także udane lęgi kani czarnych (Milvus migrans). Rycyk, for. J. Mydlak Żuraw, fot. K. Zalewski Kszyk, fot. K. Zalewski 14 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 15

Płazy i gady Wysokim bogactwem gatunkowym charak- teryzują się także płazy (10 gatunków – 56% krajowej liczby gatunków) i gady (9 gatunków – 67%). Najbardziej zagrożonym gatunkiem gada jest żółw błotny (Emys orbicularis) wy- stępujący sporadycznie w starorzeczach.

Ssaki Bogaty jest także świat ssaków, stwierdzono występowanie 33 ich gatunków, czyli 35% Żaba moczarowa, fot. K. Zalewski żyjących na obszarze Polski przedstawicieli tej gromady. Z gatunków chronionych spo- tkać tu możemy wilki (Canis lupus), wydry (Lutra lutra) czy bobry (Castor fiber), które powodują coraz więcej szkód.

Łoś, fot. K. Zalewski Ryby Ryby reprezentowane są przez 41 gatunków, najcenniejszą ichtiofaunę Bugu stanowią: kiełbie białopłetwe (Romanogobio albipin- natus), babki łyse (Babka gymnotrachelus) i kozy złotawe (Sabanejewia aurata). Rzekotka drzewna, fot. K. Zalewski

Kumak nizinny, fot. K. Zalewski Wydra, fot. J. Mydlak 16 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 17

Strefowość zbiorowisk wiązowo-jesionowych (lub fitocenozy za- roślinnych stępcze – skupiska zarośli: wiązów, dębów, grabów, lip, derenia świdwy i trzmieliny Bug od zawsze kształtował siedliska w ob- zwyczajnej). Strefowym układom towarzy- rębie swej doliny, przez co wpływał na szy roślinność starorzeczy lub na terenach jej szatę roślinną. Pierwszą strefę sta- wyniosłych roślinność wydm. Starorzecza nowi roślinność przybrzeżna w zasięgu są miejscem występowania roślin wodnych, niskiej wody. Na piaszczystych łachach szuwarów, torfowisk i zarośli wierzbowych. brzegów lub w nurcie rzeki są to rośliny Zbiorowiskiem końcowym procesu sukcesji jednoroczne. będzie ols bądź łęg olszowo-jesionowy. Na Kolejną strefą, często występującą w po- piaszczystych wydmach i stokach tarasu staci wąskich pasów, są łęgi wierzbowo zalewowego spotykamy z kolei bory sosno- ‑topolowe (a także zbiorowisko za- we i sosnowo-dębowe. Poza bezpośred-

stępcze – zespół wiklin nadrzecznych), nim wpływem rzeki spotykamy także różne ZLPK archiwum fot. Wajkowska, Wyspa CENNE związane z tarasem zalewowym. Za nimi zbiorowiska lasów lipowo-grabowo-dębo- OBSZARY PRZYRODNICZE mogą występować zbiorowiska łęgów wych (grądy). Nadrzeczne zarośla wiklinowe zabezpieczają ją przed erozją wodną, wzmac- i łęgi wierzbowo-topolowe niają jej brzeg, a ponadto pochłaniają zanie- czyszczenia pochodzące bezpośrednio z wody. Najbardziej cennymi pod względem przy- Nadrzeczne zarośla i łęgi wierzbowo-topo- rodniczym zbiorowiskami są nadrzeczne łęgi lowe są środowiskiem życia strumieniówek wierzbowo-topolowe, rzadkie nie tylko w skali kraju, ale także Europy. W dolinie Bugu spotykane są dosyć często, chociaż nie występują na dużych powierzchniach. Istnienie łęgów wierzbowo-topolowych uzależnione jest od cyklicznego użyźniania tych siedlisk przez na- mulanie podczas wiosennych wylewów rzeki. Na brzegach rzeki, starorzeczy oraz na wystę- pujących w korycie licznych wyspach, wystę- pują formacje krzewiaste wierzb, np.: wierzby purpurowej (Salix purpurea), wiciowej (Salix viminalis), białej (Salix alba L.) i kruchej (Sa- Bug, fot. K. Zalewski lix fragilis). Wierzby porastające brzegi rzek Łęgi wierzbowo-topolowe, fot. archiwum ZLPK 18 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 19

(Locustella fluviatilis), remizów (Remiz pen- dulinus), dziwonii (Carpodacus erythrinus), dudków (Upupa epops), krętogłowów (Jynx torquilla).

Starorzecza z roślinnością szuwarową i pływającą

Starorzecza są zróżnicowane wiekowo, naj- starsze są silnie zarośnięte roślinnością

wodną i szuwarową (poza tym z biegiem lat Grzybienie białe, fot. archiwum ZLPK mogą przekształcać się w błotniste zagłę- bienia z torfem), inne mają stałe połączenie że w starorzeczach bardzo szybko rozwijają Starorzezcze Szczerbacz, fot. archiwum ZLPK z Bugiem i zasilane są przez wody tej rzeki. się zbiorowiska roślinności wodnej i wód Starorzecza w porównaniu z korytem rzeki stojących (co często doprowadza do szyb- Ogólnie środowisko starorzeczy wzbogaca zbiorowiska wielkoturzycowe, budowane tworzą całkiem odmienny typ biotopu wod- kiego procesu ich wypłycania). Mogą one wachlarz warunków, a więc i różnorodność, przez kilka gatunków turzyc (Carex). Ro- nego. Przez większość roku są to zbiorniki też stanowić role schronień dla różnych a także bogactwo życiowe rzeki. Po wielkich ślinność pływającą stanowią zespół „lilii nieprzepływowe o niewielkiej wymianie organizmów, w tym ryb chcących odpo- wodach, gdy główny nurt może być pra- wodnych” z grążelem żółtym (Nuphar lutea) wód, z wyjątkiem wezbrań powodziowych. cząć w spokojniejszej wodzie i planktonu wie pozbawiony organizmów, środowiska i grzybieniami białymi (Nymphaea alba L.) Mają też znacznie bardziej przejrzystą toń preferującego spokojniejszy nurt. Są też te dostarczają ich rzece i umożliwiają oraz zespół osoki aleosowatej (Stratiotes na skutek sedymentacji drobnej zawiesiny, bogatymi żerowiskami, wylęgarniami i od- szybkie odradzanie się biocenoz. Charak- aloides L.) i żabiścieku pływającego (Hydro- pomimo zazwyczaj wysokiej trofii ich wód. chowalniami wielu organizmów, w tym wie- terystycznym środowiskiem doliny Bugu charis morsus-ranae L.). Wody starorzeczy są też wyraźnie cieplejsze lu ryb. Wreszcie zasilają główny nurt rzeki są starorzecza z typową roślinnością pły- Na starorzeczach możemy spotkać: kro- od wody korytowej. Te czynniki powodują, w pokarm wynoszony z nich przez wodę. wającą, bogate pod względem faunistycz- piatki (Porzana porzana), zielonki (Porzana nym. Brzegi starorzeczy zasiedlają zbiorowiska szuwarowe, np. skrzypu bagiennego (Equisetum fluviatile L.) i oczeretu jezior- nego (Schoenoplectus lacustris (L.) Palla). Mniejsze powierzchnie zajmują szuwary manny jadalnej (Glyceria fluitans), pał- ki szerokolistnej (Typha latifolia L.), pałki wąskolistnej (Typha angustifoli L.) i jeżo- główki gałęzistej (Sparganium erectum). Dudek, fot. J. Mydlak Czernica, fot. J. Mydlak Zewnętrzny pas szuwarów tworzą zazwyczaj Bóbr, fot. K. Zalewski 20 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 21

parva), perkozy dwuczube (Podiceps cri- kwitnienia barwne kobierce: goździk kar- status), łabędzie nieme (Cygnus olor), gło- tuzek (Dianthus carthusianorum), goździk wienki (Aythya ferina), czernice (Aythya kropkowany (Dianthus deltoides L.), ko- fuligula), gągoły (Bucephala clangula), canki piaskowe (Helichrysum arenarium kokoszki (Gallinula chloropus), krzyżówki (L.) Moench), zawciąg pospolity (Armeria (Anas platyrhynchos), rybitwy czarne (Chli- maritima), wonna macierzanka piaskowa donias niger) i białoskrzydłe (Chlidonias (Thymus serpyllum L.) i pięciornik piaskowy hybrida). Brzegi zarastających starorzeczy, (Potentilla arenaria Borkh.) itp. wilgotne łąki i torfowiska niskie położone na skraju doliny, stwarzają dogodne warun- Zagrożenia w dolinie Bugu ki do żerowania i gniazdowania następują- cym gatunkom ptaków siewkowatych: ry- Jednym z największych zagrożeń dla przy-

cykom (Limosa limosa), czajkom (Vanellus rody opisywanego terenu jest obniżanie Coraz rzadziej spotykany wypas zwierząt, fot. archiwum ZLPK vanellus), krwawodziobom (Tringa totanus) się poziomu wód gruntowych. Ponadto i kszykom (Gallinago gallinago). wskutek przeprowadzonych niegdyś zabie- jak wypasanie i koszenie, wskutek czego Bugu na tarasie zalewowym. Rezerwat wy- gów odwadniających następuje wypłycanie następuje zanik zbiorowisk półnaturalnych różnia się zwartym kompleksem starod- Zbiorowiska murawowe i zanikanie starorzeczy, przesuszanie wil- i ich zarastanie przez drzewa i krzewy. rzewu dębowego, a z racji usytuowania gotnych łąk i likwidacja torfowisk niskich. rokrocznie wiosenne wylewy rzeki nanoszą Murawy napiaskowe rozwijają się na te- Bardzo niekorzystne jest zaorywanie łąk Rezerwaty przyrody i osadzają tu żyzny muł, co jest cechą cha- renach bardziej wyniesionych, suchych i zmiana rolnictwa z ekstensywnego na in- rakterystyczną lasów łęgowych. Dlatego jest i piaszczystych, często o podłożu wapien- tensywne, często także wielkoobszarowe. Najcenniejsze obszary przyrodnicze objęto to siedlisko bardzo bogate, miejsce wystę- nym. Zbiorowiska murawowe tworzą gatun- Dodatkowo coraz częściej obserwuje się ochroną w formie 7 rezerwatów przyrody, powania wielu gatunków rzadkich i chro- ki sucholubne, trawy i tworzące w okresie zaniechanie tradycyjnego użytkowania łąk, wśród nich mamy: 3 rezerwaty leśne – Łęg nionych roślin oraz życia licznych zwierząt. Dębowy, Stary Las i Zabuże, krajobrazowy – Szwajcaria Podlaska, florystyczny – Mierzwi- Stary Las ce i 2 ornitologiczne – Kózki i Czapli Stóg. Rezerwat znajduje się w Leśnictwie Konstan- tynów i zajmuje powierzchnię 5,88 hektarów. Łęg Dębowy Przedmiotem jego ochrony jest dobrze wy- To najstarszy rezerwat znajdujący się kształcony grąd i fragmenty starodrzewu na- w granicach parku w Leśnictwie Cieleśnica, wiązującego do boru mieszanego. W grądzie utworzony w 1972 roku i chroniący obszar dominuje dąb szypułkowy (Quercus robur), o powierzchni 132,38 hektarów. Rezerwat a w borze sosna zwyczajna (Pinus sylvestris). znajduje się w kompleksie leśnym zwanym Rośnie też kilka drzew o charakterze pomni- Roślinność napiaskowa, fot. archiwum ZLPK „Uroczysko Dębina”, położonym w zakolu kowym, głównie dębów szypułkowych. 22 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 23

Rezerwat Szwajcaria Podlaska widziany z trasy ścieżki o tej samej nazwie, fot. archiwum ZLPK Rezerwat Kózki, fot. archiwum ZLPK

Zabuże zalewowym rzeki, kompleksem wypłyconych usytuowany w centrum dużego, liczącego wielu gatunków ptaków. W celu zachowa- Przedmiotem ochrony w rezerwacie są do- starorzeczy i nadrzecznymi łęgami. Wyjątko- około 2500 hektarów kompleksu leśne- nia pierwotnego krajobrazu i spowolnie- brze zachowane drzewostany dębowo-so- wa rzeźba terenu powoduje, że jest to miej- go, którego drzewostan w większości jest nia procesu naturalnej sukcesji roślinności snowe z interesującym runem i ciekawą awi- sce szczególnie atrakcyjne krajobrazowo. w wysokim stopniu naturalny. Szczególnie drzewiastej na jego teren, wprowadzono fauną, ponadto formy ukształtowania terenu Wąwozy żłobiące zbocza porośnięte są sta- cennymi występującymi tu zbiorowiskami wypas owiec rasy świniarka. będące efektem zlodowacenia środkowopol- bilizującymi ich stoki urozmaiconymi gatun- roślinnymi są: dąbrowa świetlista (siedli- skiego. Drzewostany, choć mało zróżnicowa- kowo lasami. Proces powstawania wąwozów sko priorytetowe) i grąd subkontynentalny. Rezerwat Czapli Stóg ne gatunkowo są wspaniałą pozostałością wciąż można obserwować na północ od gra- Teren położony jest w leśnictwie Neple, pierwotnego lasu naturalnego, w którym ga- nic rezerwatu, gdzie Bug i spływające z rów- Kózki w gminie Terespol. W rezerwacie na po- tunkiem dominującym jest dąb szypułkowy niny wody opadowe podmywają masy grun- Powierzchnia rezerwatu wynosi 82,12 hekta- wierzchni 4,82 hektarów rośnie w luźnym (Quercus robur L.) w wieku około 140 lat. tu i powodują powstawanie wyrw. Różnice ry. Jest on usytuowany w północnej części zwarciu drzewostan sosnowy w wieku wysokości w rezerwacie sięgają 40 metrów. gminy Sarnaki, nad rzeką Bug tuż przy mo- około 125 lat. Rezerwat utworzono w celu Szwajcaria Podlaska ście, przy trasie Łosice – Siemiatycze. Cha- zachowania stanowisk lęgowych czapli Rezerwat znajduje się w gminie Terespol, Mierzwice rakterystycznym elementem krajobrazu są siwych (Ardea cinerea), które zasiedla- w Nadleśnictwie Chotyłów. Jest on usytu- Rezerwat utworzono celem zachowania płaty piaszczystych muraw, wytworzonych ły tu około 40 gniazd. Lokalizacja kolonii owany w sąsiedztwie ujścia Krzny i rozciąga stanowiska roślinności kserotermicznej na naniesionych przez rzekę piaskach two- w bezpośrednim sąsiedztwie Krzny i Bugu się na odcinku około 2 kilometrów wzdłuż oraz otaczającego fragmentu lasu liścia- rzących zdenudowane wydmy. Na stosun- stwarzała dogodne warunki do jej rozwo- Bugu. Urwiste zbocza doliny poprzecinane stego z licznymi stanowiskami chronio- kowo niewielkim obszarze istnieją dogod- ju, niestety w ostatnich latach czaple siwe są erozyjnymi jarami i sąsiadują z tarasem nych i zagrożonych gruntów roślin. Jest on ne warunki do gniazdowania i żerowania zmieniły swoje miejsca gniazdowania, tylko 24 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 25

nielicznie pozostały w rezerwacie. Przyczy- ny tego zjawiska nie są dokładnie znane, najbardziej prawdopodobne wydaje się wy- płoszenie ptaków przez gospodarkę leśną prowadzoną w sąsiedztwie rezerwatu.

Pomniki przyrody

Na terenie parku występuje około 120 po- mników przyrody, są to głównie wiekowe drzewa lub ich skupiska. Ochroną pomni- kową obejmowany jest najczęściej dąb szy- pułkowy (Quercus robur L.) i bezszypułkowy (Quercus petraea (Mattuschka) Liebl.), po- Początek ścieżki Szwajcaria Podlaska, fot. archiwum ZLPK archiwum fot. Podlaska, Szwajcaria ścieżki Początek nadto: lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.), TURYSTYKA świerk pospolity (Picea abies (L.) H.Karst), Głazowisko, fot. archiwum ZLPK jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) i to- Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna pola (Populus L.). Kilka głazów o pokaźnych w miejscowości Neple. Jego nazwa zwycza- Ścieżki „Nadbużańskie Łęgi” rozmiarach stanowi pomniki przyrody nie- jowa to Baba Kamienna lub Krzyż Pokutny. przyrodniczo-dydaktyczne Długość ścieżki wynosi około 10 kilome- ożywionej, wśród nich najbardziej znany trów i rozpoczyna się tablicą ustawioną jest głaz narzutowy mający kształt kamien- Stanowisko dokumentacyjne Na terenie parku wyznaczono 4 ścieżki przed wejściem do Stadniny Koni w miej- nego krzyża, zlokalizowany na wzniesieniu przyrody nieożywionej przyrodniczo-dydaktyczne, są to: „Nadbu- scowości Wygoda (nieopodal Janowa Pod- żańskie Łęgi”, „Szwajcaria Podlaska”, „Ka- laskiego). Trasa ścieżki poprowadzona jest Na terenie nadleśnictwa Sarnaki, w bezpo- linik” oraz „Trojan”. Trasy ścieżek wyzna- pośród nadbużańskich łąk w sąsiedztwie średnim sąsiedztwie rezerwatu „Mierzwice”, czono po najciekawszych przyrodniczo rezerwatu przyrody „Łęg Dębowy”, przy któ- zlokalizowane jest stanowisko dokumenta- terenach, często w sąsiedztwie zatwier- rym doprowadza nas do rzeki Bug. Z tego cyjne przyrody nieożywionej „Głazowisko”, dzonych lub projektowanych rezerwatów miejsca wracamy w kierunku zachodnim obejmujące obszar 5,68 hektarów, na któ- przyrody. Wędrując ich szlakami poznajemy BIAŁORUŚ Rez. Łęg Dębowy rym występują grupowo lub pojedynczo i zgłębiamy tajniki otaczającej nas przyro- Bug koło Janowa Podlaskiego głazy narzutowe w ilości około 100 sztuk. dy. Na trasę wędrówki możemy wybrać się Wygoda z pomocnym krótkim opracowaniem, w for- Park Krajobrazowy Podlaski mie mini-przewodnika. Przełom Bugu Pieczyska

Kamienna Baba, fot. archiwum ZLPK Ścieżka Nabużańskie Łęgi 26 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 27

Tablica na trasie ścieżki Nadbużańskie Łęgi, fot. archiwum ZLPK.JPG Na trasie ścieżki Kalinik, fot. archiwum ZLPK

ku zabudowaniom Wygody. Ścieżka uka- rezerwatu i stojącego tam pomnika-czołgu. Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna bezpośrednim sąsiedztwie i ma długość zuje różnorodne siedliska przyrodnicze: Trasa ścieżki liczy około 3 kilometrów, usta- „Kalinik” około 8 kilometrów. Na jej początku pra- podmokłe łąki, starorzecza, zróżnicowane wione na niej tablice wyjaśniają budowę Ścieżka prowadzi turystę po projekto- cownicy parku ustawili wiatę z miejscem zbiorowiska leśne i wydmy śródlądowe. geologiczną, przedstawiają historię Nepli, wanym rezerwacie „Kalinik” oraz w jego na ognisko, gdzie można zatrzymać się, by Znajdujące się na jej trasie tablice poglą- opisują m.in. pomniki przyrody i bogactwo podziwiać widok na dolinę Bugu. dowe pozwalają lepiej poznać świat przy- przyrodnicze doliny Bugu. Bug Trasa ścieżki biegnie wzdłuż Bugu, ukazu-

rody, a wiata turystyczna stwarza okazję do Kalinik jąc jego starorzecza z roślinnością wodną BIAŁORUŚ odpoczynku. BIAŁORUŚ i szuwarową, nadrzeczne łęgi, połacie łąk 698 Rez. i pastwisk doliny rzecznej. Koniec ścieżki Szwajcaria Bug Projektowany Podlaska Rez. Kalinik Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna przypada na okolice przeprawy promowej Bug Pańszczyzna „Szwajcaria Podlaska” nieopodal miejscowości Gnojno, gdzie in- Ścieżka została wytyczona na południowym frastruktura turystyczna umożliwia odpo- Park Krajobrazowy Podlaski Przełom Bugu Stary krańcu parku, na terenie gminy Terespol, Krzna Bubel czynek pod zadaszeniem. w sąsiedztwie rezerwatu o tej samej na- 698 zwie. Teren charakteryzuje wyjątkowa rzeź- Wartości kulturowe ba będąca efektem połączenia się w pobli- żu Nepli dwóch największych rzek Podlasia W krajobraz wsi podlaskiej wpisane są – Krzny i Bugu. Ścieżka bierze swój począ- drewniane chaty oraz zwarta zabudowa Ścieżka przyrodniczo- Ścieżka przyrodniczo- tek przy drodze wojewódzkiej nr 698, obok -dydaktyczna Szwajcaria Podlaska -dydaktyczna Kalinik zagrodowa, ustawiona najczęściej rzędowo 28 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 29

Bazylika Mniejsza w Janowie Podlaskim, fot. archiwum Dworek w Krzyczewie, fot. archiwum ZLPK ZLPK Kościólek w Krzyczewie, fot. archiwum ZLPK

po jednej lub obu stronach drogi wiodącej W wielu miejscowościach leżących w gra- przez wieś. Jednak tradycyjne budownictwo nicach naszego parku spotykamy lepiej lub stopniowo zanika w wyniku przebudowy gorzej zachowane obiekty zabytkowe, są nimi domów na murowane lub wskutek daleko wspomniane już kościółki, a także zabudowa idących przeróbek drewnianych domów. dworsko-pałacowa w miejscowościach: Ne- Poruszając się po Południowym Podlasiu ple, Krzyczew, Cieleśnica, Woroblin, Konstan- bardzo często napotykamy małe kościół- tynów, Rusków, Klimczyce i Zabuże. ki czy przydomowe i przydrożne kapliczki, Najbardziej znaną miejscowością historycz- które świadczą o tym, iż od wieków współ- ną jest niewątpliwie Janów Podlaski, dawne istniały na tych terenach prawosławie i ka- miasto do końca XVIII wieku będące siedzi- Martyrium w Pratulinie, fot. archiwum ZLPK.JPG tolicyzm. Dawne drewniane świątynie, pier- bą biskupów łuckich. Przy dawnym rynku wotnie związane z obrządkiem unickim, w centrum osady stoi murowana bazylika zachowały się w Bublu Starym i Krzyczewie, mniejsza pod wezwaniem Świętej Trójcy a w Starym Pawłowie cerkiewka prawo- z lat 1714–1735, przebudowana w 1859 roku, sławna, będąca kapliczką cmentarną. Dużą nieopodal murowana dzwonnica z 1745 roku, wspólnotę religijną stanowili unici, którzy za budynek dawnego seminarium duchowne- swoją przynależność do tego wyznania byli go z 1745 roku, ogrodzenie z XVIII–XIX wieku prześladowani przez władze rosyjskie. Pra- i plebania z połowy XIX wieku. Przy rynku tulin to miejsce męczeńskiej śmierci unitów ulokowany jest także zespół kościoła pod prześladowanych przez władze carskie, któ- wezwaniem św. Jana Chrzciciela pochodzący rzy przez papieża Jana Pawła II zostali wynie- z lat 1790–1801, murowana brama-dzwon- Zrewitalizowany Zamek Biskupi w Janowie Podlaskim, fot. archiwum ZLPK sieni do godności błogosławionych. nica z 1874 roku, murowane ogrodzenie 30 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU 31

łuckiego, poety i historyka Adama Narusze- wicza, którego była samotnią. Z zamku prowadzi do niej piękna aleja lipowa. Ostatnie lata swego życia Naruszewicz spędził w Ja- nowie i pochowano go w krypcie kościelnej. Mimo ciekawych zabytków Janów Podlaski znany jest na cały świat ze Stadniny Koni zlokalizowanej w miejscowości Wygoda, oddalonej od Janowa około 2 kilometry. Ta

Grota A. Naruszewicza w Janowie Podlaskim, fot. archiwum pierwsza na ziemiach polskich państwo- Janowskie araby na wybiegu, fot. archiwum ZLPK ZLPK wa Stadnina Koni powstała w 1817 roku z drugiej połowy XIX wieku, plebania z końca i do dziś słynie z hodowli koni czystej krwi XIX wieku oraz Dom Ryttów z 1793 roku. arabskiej. Teren stadniny to nie tylko pięk- Będąc w Janowie nie sposób nie obejrzeć ne konie, ale także zabytkowy zespół stajni, zamku biskupiego. Otoczony fortyfikacjami a wśród nich najbardziej znane to Zegaro- ziemnymi zamek z końca XV wieku stano- wa i Czołowa z pierwszej połowy XIX wieku. wił zespół niezależny od miasta i leżał nie- Zabudowania stadniny otacza park z pięk- co na uboczu. Podczas wojen szwedzkich nym, starym drzewostanem. w XVII wieku został zniszczony, podobnie jak niemal cała zabudowa miasta. W latach Osobliwości parku 1770–1780 w miejscu dawnego zamku zbu- Zabytkowa Stajnia Zegarowa, fot. archiwum ZLPK dowano nowy, obszerny pałac biskupów, Przeprawy promowe którego główny gmach został zniszczony W granicach parku istnieją dwie przeprawy w 1794 roku podczas insurekcji kościusz- promowe to jest: Gnojno–Niemirów oraz Bużysko (inaczej Rogal) do Bugu, w okoli- Wydajność tego źródliska zależy od sezo- kowskiej. Został on odbudowany dopiero Zabuże–Mielnik. To środek transportu na- cach miejscowości Stary Bubel. nowej zmienności opadów. Woda z niego w ostatnich latach, a całość zrewitalizowa- pędzany nurtem wody, który umożliwia Pierwsze z nich to właściwie źródlisko zasila znajdujące się nieopodal starorze- na przez firmę Arche. Aktualnie stanowi przedostanie się z parku na teren woje- składające się z zespołu płynących obok cze o nazwie Binduga, które ma połączenie centrum hotelowo-konferencyjne o nazwie wództwa podlaskiego. siebie wycieków wody z kilku źródeł, któ- z korytem rzeki, kierując do niego nadmiar „Zamek Janów Podlaski”, będące wizytów- re wpływają do wspólnej „misy”. Woda ma wód. Podobne zjawisko wycieków wód, ką tej miejscowości. Na terenie okalające- Źródła wód tu rdzawe zabarwienie, co świadczy o wy- można zaobserwować w okolicach wsi go zamek rozległego parku warto zobaczyć Ciekawostką parku są dwa źródełka – jed- sokim stopniu zażelazienia. Te samoczyn- Bubel Łukowiska. Kolejne źródło zwane zbudowaną z polnych kamieni tak zwaną no z nich znajduje się u podnóża Łysej Góry ne i skoncentrowane wycieki występują na artezyjskim to owalne zagłębienie, z któ- Grotę Naruszewicza z 1796 roku. Jest ona (między miejscowościami Gnojno i Bor- granicy słabo przepuszczalnych glin i przy- rego wypływa woda. Mieści się ono kilka związana z postacią ostatniego biskupa suki), drugie nieopodal ujścia starorzecza krywających je piasków drobnoziarnistych. metrów od Bugu w sąsiedztwie Bużyska. 32 PARK KRAJOBRAZOWY PODLASKI PRZEŁOM BUGU

W tym miejscu w latach 50. XX wieku wy- konano otwór wiertniczy. Wówczas doszło do samowypływu wody i powstania źródła aktywnego do dnia dzisiejszego.

Wodowskaz na Bugu W miejscowości Krzyczew można odczytać poziom wody w rzece wykorzystując znajdujący

się tam przy brzegu, tuż nieopodal świątyni, Źródło arteryjskie, fot. archiwum ZLPK wodowskaz Instytutu Meteorologii i Gospo- darki Wodnej. Z tego miejsca wychodzą komu- przez obszar pięciu województw: warmiń- nikaty o sytuacji hydrologicznej na rzece Bug. sko-mazurskie, podlaskie, lubelskie (oko- Stan ostrzegawczy wynosi 380 centymetrów, ło 351 km), podkarpackie i świętokrzyskie. zaś stan alarmowy 480 centymetrów. Na szlaku zlokalizowano MOR-y (Miejsca Obsługi Rowerzystów), w których można Szlaki turystyczne odpocząć i schronić się pod zadaszeniem przed upałem czy deszczem. Przez teren parku przebiegają szlaki turystyczne: Nadbużański Szlak Przyjaźni Kózki – Hrubieszów Nadbużański Szlak Rowerowy Szlak rozpoczyna się w Kózkach na północ- Janów-Hrubieszów nym krańcu parku i prowadzi przez jego te- To czerwony szlak turystyczny na terenie ren aż po Polesie i Ziemię Chełmską, cały województwa lubelskiego o długości około czas wzdłuż doliny Bugu. Cały szlak ma 290 kilometrów, rozpoczynający się w Ja- ponad 300 kilometrów długości i pozwa- nowie Podlaskim a kończący w Hrubieszo- la podziwiać najpiękniejsze nadbużańskie wie. Jest on oznakowany kolorem czerwo- krajobrazy, ze względu na niezwykły urok nym i prowadzi po drogach utwardzonych objęte ochroną. i gruntowych, którymi można zbliżyć się do Bugu. Szlak kajakowy Bug – Krzna Szlak w powiecie bialskim obejmuje odci- Szlak rowerowy Green Velo nek rzek o długości 150 kilometrów. Jest on Szlak ma blisko 2000 kilometrów długości oznakowany tablicami widzianymi z wody i jest najdłuższą trasą rowerową w Pol- i z lądu. Płynąc szlakiem można poznać sce. Przebiega we wschodniej części kraju nieujarzmioną nadbużańską przyrodę. P Sokóle u l wa Čapiali 692 Schrony Grabarka Werpol Klukowicze Lumna woj. podlaskie Rasna P102 Brzeskiego Rejonu Umocnionego Rez. SIEMIATYCZE „Grąd Radziwiłłowski" Bardzieŭka Viarchi Boguski 62 Wilanowo Zaračany Zajęczniki 640 Słochy Tokary WYSOKIE Maćkowicze Radziwiłłówka Adamowo- Tokary -Zastawa P85 Daŭbnieŭa Ratajčycy 640 Barščoŭa Mętna P85 Góry Mężenin Bug Koterka Vuĺka Aharodniki Mętna Kuscičy Kózki Rez. Osłowo Grabowiec Zarečča Ruda Park Binduga Michałów Zabuże Zagórze Plianta Lipno Tokary Franopol Podlaski Mielnik Zaliessie Malyja Zvody Hurki Krajobrazowy RozwadówRez. P9 P16 Zabuże Sutno Hruszew Sarnaki Mierzwice Liuta Marozavičy Toczna Rzewuszki Str.- Katera Hrymiača Rusków Przełom Chybów -Hołowczyce B Krynki Platerów u Niemirów Panikvy Siehienieŭščyna Kamianka Nw.- Klepaczew g Myszkowice Płosków 811 Łysów Czuchów Terlików Serpelice Gnojno BIAŁORUŚ Borsuki Zaharadnaja Sa Novyja Lyščycy Proniewszczyzna Str. rok Ostromęczyn Bubel Navasiolki a Patków -Litewniki -Duże Bugu Vialikija- -Sucharavičy Antolin Pul’ Niemojki Puczyce Str.- Nw.- va Horoszki- Chłopków-Kol. -Łukowiska Zapole Dzięcioły Rez. Malyja- 19 woj. mazowieckie -Małe Stary Las Bubel- Kastary Rez. Łęg Dębowy Bonin Vialikija- Nowosielec Czuchleby Str.- -Szpaki -Granna koło Janowa Podlaskiego Syčy Nw.- Raczki Bug a Dubicze Wandopol n Woźniki Falatycze Kol. Szpaki Dolina Zakrze z Pieczyska c Walim o Dolnego Bugu T Konstantynów Park Čyževicy Galačoŭa Baranów Wyrzyki Ostrów Woroblin Toporów -Str. Janów Podlaski Nw. Kornica Jakówki Czy a ŁOSICE ż ówk Krajobrazowy Cierabun’ Zakalinki 698 Derło Pratulin Bug Rudnik Popławy Romanów Zaczopki Łuzki Wólka Kajetanka Łęgi Pieski 698 Stara Kornica Polinowska Błonie Ostoja Rez. Ławy Rudka Mała- Szwajcaria Nw.- Szańków Jeziory Polinów Podlaski -Klonownica Cieleśnica Nadbużańska Bohukały Podlaska Krzyczew Hadynów Hołodnica Pokinianka Przełom M1 Pietrusy Mariampol Korczyska Rezerwat leśny Nw.- Dawidy Mszanna GraniceFelin parkuBronin krajobrazowegoCzarnoziem Droblin Duża- Rez. Czapli Stóg -Mokrany Huszlew Wygnanki Leśna Podlaska 811 Olszanka Juniewicze-I Kołczyn Str.- Kukuryki Rez. OssówkaRezerwat ptaków Rokitno Granice-II Liwki- rezerwatu Str. Bordziłówka Chmielinne Bugu Korczówka Sadek Berezówka Kuzawka Makarówka Witulin Próchenki Ludwinów Hrud woj. lubelskie 698 Harachwosty Jagodnica Rezerwat krajobrazowy Lechuty Mostów Obszary specjalnejKownaty ochronyPojelce ptaków Zacisze Nowosiółki Dobryń-Kol. Pólko Zaberbecze -Mł. TERESPOL Żurawlówka Cełujki Worgule Kijowiec Dereczanka Sobicze Łukowisko RoskoszRezerwat ﬂorystyczny 68 A2 Specjalne obszaryKrasna ochrony siedlisk Łukowce Cicibór- Dolina Krzny Swory Julków Kaliłów Dobryń Duży Małaszewicze- Łuniew Kol. Łukowce -Duży A2 Krzna A2 Dobryń Mł. -Mł. A2 ObszaryZasiadki krajobrazuWaśkowólka chronionego Rakowiska Kozula -Mł. Wólka -Duże Wesółka Woskrzenice- Horbów Dobryń Dobrzyńska Kobylany Krzewica Dołhołęka Przyłuki Zabłocie Franopol -Duże Zalesie -Mł. E30 2 Zawadki 2 19 LasyManie Boczenka Nw.- 0 5 km -Duża Koszeliki 2 E30 BIAŁA PODLASKA Lachówka- Grochówka Podleś Str.- Sycyna Podolanka Tłuściec Halasy -Sławacinek Czosnówka Krzna Rogoźniczka Surmacze Porosiuki C

a p e l Skład, łamanie kartograficzne Opracowanie Autor tekstu Wydano na autorskie i Fotografie Redakcja zlecenie Korekta map: Ewa Chmielewska Jolanta Sieradzka-Kasprzak www.europilot.com.pl tel./fax. +48 2266437 20,+48 226645091 01-355 Warszawa S.Konarskiegoul. 3 EURO PILOT Sp. zo.o. Kosaciec syberyjski, fot. archiwum ZLPK okładka strona fot. 4:Kszyk, K.Zalewski; okładka strona 1:Bug,fot. K.Zalewski Zespołu Lubelskich Parków Krajobrazowych Ośrodka Zamiejscowego wJanowiePodlaskim Jarosław Mydlak, Karol Zalewski oraz zArchiwum Magdalena Żychowska Marcin Kozieł Andrzej Łazeba, Krzysztof Wojciechowski, www.parki.lubelskie.pl Mieczysławaul. Karłowicza 4,20-027 Lublin Zespołu Lubelskich Parków Krajobrazowych ISBN 978-83-8009-930-2ISBN egzemplarz bezpłatny