ARCHAEOLOGIA

Archaeologia Pomoranica Musealia

1 ARCHAEOLOGIA

2 ARCHAEOLOGIA

Archaeologia Pomoranica Musealia

Studia z okazji 80. urodzin Ignacego Skrzypka

pod redakcją naukową Andrzeja Kasprzaka, Andrzeja Kuczkowskiego i Marcina Krzepkowskiego

Koszalin 2020

3 ARCHAEOLOGIA

Archaeologia – Pomoranica – Musealia. Studia z okazji 80. urodzin Ignacego Skrzypka

© by Muzeum w Koszalinie, 2020

All rights reserved Niniejsza publikacja ani żadna jej część nie mogą być w jakiejkolwiek formie i jakąkolwiek metodą powielane i przechowywane w jakimkolwiek systemie wyszukiwania informacji ani przesyłane w żadnej formie za pomocą jakichkolwiek środków elektronicznych, mechanicznych, fotokopii, nagrywania i innych.

Redakcja naukowa: Andrzej Kasprzak Andrzej Kuczkowski Marcin Krzepkowski

Recenzenci: dr hab. Paweł Gut dr hab. Andrzej Janowski dr hab. Maciej Kaczmarek

Redakcja i adiustacja: Czcionka | Natalia Tarka Korekta: Czcionka | Justyna Lorenc Tłumaczenia: Agnieszka Tokarczuk Opracowanie graficzne, skład i łamanie: Pracownia Graficzna Piotr Witkowski Fotografia na okładce: Izabela Oleś Druk i oprawa: Totem.com.pl, ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław

Publikacja sfinansowana ze środków Urzędu Miasta Koszalina, Fundacji Relicta i Muzeum w Koszalinie

ISBN 978-83-89463-40-1

Wydawca: Muzeum w Koszalinie

4 ARCHAEOLOGIA

Spis treści:

Andrzej Kuczkowski, Andrzej Kasprzak, Marcin Krzepkowski: Słowo wstępne ...... 7

Dorobek naukowy Ignacego Skrzypka ...... 8

Jerzy Kloskowski: Na Jubileusz 80–lecia szanownego Kolegi mgra Ignacego Skrzypka ...... 25 Andrzej Chludziński: Ignacy, Wojciech, Skrzypek – trzy nazwy osobowe Jubilata ...... 28

I. Archaeologia Tomasz Płonka: Niedokończona odyseja: bursztynowy konik z Dobiegniewa – meandry badań i losy zabytku ...... 36

Jacek Wierzbicki: Użytkowanie wapienia w społecznościach kultury pucharów lejkowatych na Pomorzu – fakty czy mity? ...... 45

Tomasz Wiktorzak: Grobowce megalityczne na Pomorzu Środkowym – nowe odkrycia ...... 60

Michał Bugaj: O pewnej kwerendzie muzealnej (niezakończonej) i raz jeszcze o mieczu z późnobrązowego skarbu odkrytego w Kościernicy (Kösternitz), pow. koszaliński ...... 77

Marcin Maciejewski: Pradoliny i skarby. Krajobrazy naturalne i praktyki kulturowe oraz ich zadziwiająca zbieżność w różnych regionach Polski ...... 85

Jacek Gackowski: Główka naczynia zoomorficznego z Grzywny, pow. Toruń. Kolejne na ziemi chełmińskiej znalezisko plastyki zwierzęcej kultury łużyckiej ...... 107

Andrzej Szpunar, Jerzy Kuśnierz: Naczynie typu kernos z cmentarzyska kultury łużyckiej w Dębinie Zakrzowskiej stan. 3., gm. Wojnicz, woj. małopolskie ...... 113

Maksym Strotsen, Monika Dzierlińska: Archeologiczne badania wykopaliskowe we wsi Czarnica (gmina Miastko) w latach 1930, 1961 i 1962 ...... 127

Henryk Machajewski: Cmentarzysko ludności kultury pomorskiej w Rogowie, powiat białogardzki, stanowisko 9...... 139

Lidia Cymek, Mirosłav Kopecký, Franciszek Rożnowski: Wyniki badań anatomiczno-antropologicznych ludzkich szczątków kostnych ludności kultury pomorskiej wydobytych na cmentarzysku w Czosnowie, gm. Przechlewo, woj. pomorskie (stanowisko 35.) ...... 146

Piotr Fudziński, Mirosław Fudziński: Osadnictwo fazy wielkowiejskiej nad środkową Wierzycą na podstawie wczesnohalsztackiej fazy cmentarzyska w Chwarznie, gm. Stara Kiszewa ...... 157

Andrzej Kasprzak: Miecz z wczesnej epoki żelaza znaleziony na wielokulturowym cmentarzysku w Miechęcinie, pow. kołobrzeski ...... 169

Marek Dworaczyk: Osada z okresu halsztackiego i przedrzymskiego w Dobrej koło Szczecina ...... 179

Bartłomiej Rogalski: Cmentarzysko w Modrzewiu, pow. stargardzki, stan. 6. Przyczynek do problematyki latenizacji Pomorza Zachodniego ...... 195

Patrycja Kaczmarska, Andrzej Michałowski: Osady fazy marianowskiej – klucz do poznania przemian kulturowych Pomorza Zachodniego? ...... 213

Robert Kraszczuk: Zaczęło się od Bielawy – badania nad wyspami ziemi drawskiej i wałeckiej ...... 232

Eugeniusz Cnotliwy: Wielkomorawskie oprawki na terenie północno zachodniej Słowiańszczyzny ...... 251

Gerard Wilke: Uwagi o rekonstrukcji mostu wczesnośredniowiecznego w Nętnie na Pomorzu Zachodnim, na tle wybranych obiektów zachodniosłowiańskich ...... 260

Paweł Pogodziński: Osada wczesnośredniowieczna w Płaszewku stan. 5, gm. Słupsk ...... 281

Karolina Czonstke, Bartosz Świątkowski: Lubiszewo – wczesnośredniowieczny gród w zakolu Motławy wraz z zapleczem w świetle archiwalnych i najnowszych badań ...... 291

5 ARCHAEOLOGIA

Kamil Kajkowski: Między sferą niebiańską a zaświatami. Rola artefaktów pradziejowych w kulturze wczesnośredniowiecznych Pomorzan ...... 301

Anna B. Kowalska, Grzegorz Durdyń: Ceramika średniowieczna z badań archeologicznych w Mierzynie pod Szczecinem. Przyczynek do badań wsi zachodniopomorskiej w okresie przemian lokacyjnych ...... 333

Romualda Bartkowiak, Marcin Krzepkowski: Nieznana średniowieczna siedziba rycerska w Lotyniu, gm. Okonek. Uwagi wstępne ...... 347

Jarosław Rola: Nietypowe pochówki na średniowiecznym cmentarzysku rzędowym w Pile, stan. 118 (AZP 36–26/52) – próba interpretacji ...... 357

Marcin Majewski, Sławomir Słowiński: Kolor ciepła. Późnogotyckie kafle z zamku książęcego w Wolinie ...... 367

Andrzej Janowski: Szlufki do zawieszania kluczy z XV–XVI w. z terenu Pomorza Środkowego ...... 383

II. Pomoranica Grzegorz Jacek Brzustowicz: Echa czasów Wielkiego Elektora. Zapiski kronikarskie z lat 1660–1684 z ksiąg kościelnych parafii ewangelickiej w Reczu ...... 393

Piotr Kalka: Wilhelm Petzsch – nieco zapomniany badacz Pomorza ...... 406

Bronisław Malinowski: Kim był pastor Franz Papenfuss z Kazimierza – bohaterem czy zdrajcą? ...... 416

Kamila Krzanik–Dworanowska: Klukowo – odkrywanie dziejów wsi ...... 429

Andrzej Kuczkowski: „Niedźwiedź morski”, wichury i powodzie… Trudny żywot małych osad nadmorskich ...... 443

Kacper Pencarski: Max Reinhold Gilbert Glagau – funkcjonowanie majątków w Bukowie, Domachowie i Laskach a prace projektowe i uruchomienie kolei wąskotorowej ze Sławna do Polanowa w 1897 r...... 463

Zbigniew Sobisz: Dendroflora terenów zieleni Koszalina w ostatnich 55 latach ...... 494

III. Musealia Krzysztof Kowalski, Dorota Kozłowska: Zabytki archeologiczne z dziewiętnastowiecznej kolekcji Stowarzyszenia Naukowego w Koszalinie w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie ...... 515

Andrzej Kokowski, Wieńczysław Niemirowski: Soldin/Myślibórz. Nieznane karty z dziejów muzeum i archeologii dawnego powiatu myśliborskiego w okresie międzywojennym ...... 545

Joanna Maria Iwaszkiewicz: Zbiory wybranych muzeów Pomorza Zachodniego na podstawie kwestionariuszy muzealnych z końca lat 30. XX w...... 571

Hanna Rząska: Julian Rydzkowski – założyciel Muzeum w Chojnicach i jego archeologiczna pasja ...... 587

Paweł Migdalski: Misja Mieczysławy Ruxerówny. Przyczynek do dziejów muzealnego dziedzictwa ziem zachodnich i północnych ...... 603

Mateusz Zacharewicz: Aleksander Stafiński – „człowiek z wieży” ...... 611

Ewa Kurzyk: Początki muzealnictwa w Kołobrzegu po 1945 roku ...... 626

Krystyna Rypniewska: Powojenna historia zbiorów i działalności Działu Sztuki Dawnej koszalińskiego muzeum ...... 634

Marek Żukowski: Status prawny muzeów prywatnych, ze szczególnym uwzględnieniem powiatu sławieńskiego od 1990 r...... 651

Marta Dzięgielewska: Pomorskie muzea XXI wieku – przenikanie się starych i nowych idei ...... 664

6 ARCHAEOLOGIA

Od redakcji

Księga, którą oddajemy do rąk Czytelników, dedykowana jest Ignacemu Skrzypkowi, wieloletniemu pracownikowi, a później kierownikowi Działu Archeologii Muzeum w Koszalinie, z okazji 80. rocznicy jego urodzin. Choć znacznych rozmiarów, w zestawieniu z arcybogatym dorobkiem badawczym i naukowym Jubilata zdaje się być jedynie niewielkim zeszytem. Nim właśnie grono archeologów, historyków i historyków sztuki pragnie oddać hołd czło- wiekowi, który ponad pół wieku poświęcił na badanie dziejów Pomorza. Dla części autorów jest Ignacy Skrzypek wieloletnim współpracownikiem, dla in- nych towarzyszem archeologicznych eksploracji albo nauczycielem w muze- alnym fachu, dla wszystkich zaś – wypróbowanym przyjacielem i mistrzem, o którego opinie i rady zabiegają do dziś młodsi koledzy. Różnorodność problematyki poruszanej w prezentowanych tekstach poka- zuje, że w Koszalinie krzyżowały się drogi zawodowe badaczy różnych dyscy- plin, wielu dziś uznanych i cenionych specjalistów, którzy w pewnym momen- cie swojej kariery współpracowali z Ignacym Skrzypkiem. Rozmiary niniejszej publikacji nie tylko są dowodem na to, jak rozległe jest grono osób darzących Jubilata wielkim szacunkiem, lecz także zaświadczają o potencjale pomorskie- go środowiska naukowego. Dlatego redaktorzy niniejszego tomu – przekonani, że życzyłby sobie tego sam Jubilat – dedykują zamieszczone w nim teksty nie tylko Ignacemu Skrzypkowi, lecz także wszystkim nestorom koszalińskiego środowiska archeologicznego.

Andrzej Kasprzak Andrzej Kuczkowski Marcin Krzepkowski

7 ARCHAEOLOGIA

Dorobek naukowy Ignacego Skrzypka Publikacje

Ryc. 1. Ignacy Skrzypek, rok 1972 (fot. H. Anglikowski)

1964 1. Sprawozdanie z archeologiczno-architektonicznych badań wykopaliskowych na terenie zamku człuchow- skiego w 1964 roku, w: Wyniki badań archeologicznych prowadzonych na terenie województwa koszaliń- skiego. Wojewódzki Konserwator Zabytków Archeologicznych w Koszalinie, Koszalin, s. 28-31 (współ- autor: Henryk Janocha). 2. Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych na zamku średniowiecznym i grodzisku wczesnośredniowiecznym w Starym Drawsku (Drahimiu), pow. Szczecinek w 1964 roku, w: Wy- niki badań archeologicznych prowadzonych na terenie województwa koszalińskiego. Wojewódzki Konserwator Zabytków Archeologicznych w Koszalinie, Koszalin, s. 17-22 (współautor: Henryk Janocha).

1965 3. Badania archeologiczno-architektoniczne na terenie zespołu zabudowań zamku człuchowskiego w 1965 roku, „Materiały Zachodniopomorskie”, 11, s. 515-523. 4. Sprawozdanie z archeologiczno-architektonicznych badań wykopaliskowych na terenie zespołu zamku człuchowskiego w roku 1965, w: Wyniki badań archeologicznych prowadzonych na terenie województwa koszalińskiego. Wojewódzki Konserwator Zabytków Archeologicznych w Koszalinie, Koszalin, s. 38-46. 5. Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na stanowisku 2 w Czaplinku, pow. Szczecinek w roku 1965, w: Wyniki badań archeologicznych prowadzonych na terenie województwa koszalińskiego. Wojewódzki Konserwator Zabytków Archeologicznych w Koszalinie, Koszalin, s. 36-37. 6. Sprawozdanie z badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych na grodzisku wczes- nośredniowiecznym i zamku średniowiecznym w Starym Drawsku (Drahimiu), pow. Szczecinek w 1965

8 Dorobek naukowy roku, w: Wyniki badań archeologicznych prowadzonych na terenie województwa koszalińskiego. Wojew- ódzki Konserwator Zabytków Archeologicznych w Koszalinie, Koszalin, s. 47-58 (współautor: Henryk Janocha).

1966 7. Archeolodzy w Czaplinku, „Zapiski Koszalińskie”, 3 (27), s. 81-85. 8. Badania sondażowo-weryfikacyjne na stan. 2 w Starym Drawsku (Drahimiu), pow. Szczecinek w 1964 r., „Z Otchłani Wieków”, 32/2, s. 112-114. 9. Badania sondażowo-weryfikacyjne przeprowadzone na gródku – strażnicy w Kluczewie, pow. Szczecinek w 1964 r., „Z Otchłani Wieków”, 32/2, s. 114-115. 10. Prace archeologiczne na zamku w Człuchowie, „Zapiski Koszalińskie”, 4 (28), s. 84-86.

1970 11. Błotnica, pow. Kołobrzeg, stanowisko 1, „Informator Archeologiczny. Badania 1969”, s. 232-233.

1971 12. Czasy najdawniejsze, w: Dzieje ziemi miasteckiej, H. Rybicki (red.), Poznań, s. 26-51. 13. Nowa Wiśniewka, pow. Złotów, stanowisko 1, „Informator Archeologiczny. Badania 1970”, s. 85. 14. Organizacja nowych placówek muzealnych na terenie woj. koszalińskiego, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 1, s. 144-152.

1972 15. Błotnica, pow. Kołobrzeg, stanowisko 1, „Informator Archeologiczny. Badania. Odkrycia 1970- 1971”, s. 69. 16. Płonica, pow. Człuchów, stanowisko 1, „Informator Archeologiczny. Badania 1971”, s. 92-93.

1973 17. Archeologiczne badania ratowniczo-zabezpieczające na stanowisku 2 w Karlinie, pow. Białogard, „Ko- szalińskie Zeszyty Muzealne”, 3, s. 70-78. 18. Cmentarzysko kultury wschodniopomorskiej w miejscowości Kanin, pow. Sławno, stanowisko 2, „Ko- szalińskie Zeszyty Muzealne”, 3, s. 67-69.

1974 19. Archeologiczne badania ratownicze na wczesnośredniowiecznej osadzie otwartej w Błotnicy, stan. 1, pow. Kołobrzeg, w latach 1969-1970, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 4, s. 35-83. 20. Ochrona zabytków archeologicznych, w: Zabytki ziemi koszalińskiej, społeczna opieka nad zabytkami, D. Ptaszyńska, M. Sikora, J. Szwej (red.), Koszalin, s. 47-63. 21. Sondażowe badania archeologiczne na osadzie wczesnośredniowiecznej i późnośredniowiecznej w Sta- rym Drawsku, pow. Szczecinek, stanowisko 3, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 4, s. 85-91. 22. Ziemia odkrywa przeszłość, „Ilustrowany Kurier Polski”, 30/229. 23. Ziemia Szczecinecka, XVIII Wojewódzki Zjazd Społecznych Opiekunów Zabytków, Szczeci- nek 28-29. IX. 1974, Koszalin, s. 1-4. 1975 24. Archeologiczne badania powierzchniowe przeprowadzone w okolicach jeziora Gardno w 1974 roku, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 5, s. 181-203 (współautor: Henryk Janocha).

9 Dorobek naukowy

25. Badania archeologiczne nad słowiańską przeszłością ziemi koszalińskiej, Rocznik Koszaliński, 11, s. 38- 53 (współautor: Henryk Janocha). 26. Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury łużyckiej w miejscowości Dzierżęcino koło Koszalina, stano- wisko 3, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 5, s. 3-17. 27. Cmentarzysko kultury wschodniopomorskiej w Łomczewie, b. pow. Szczecinek, stanowisko 3, „Kosza- lińskie Zeszyty Muzealne”, 5, s. 19-35. 28. Epoka kamienia i początki epoki brązu, w: Pradzieje Pomorza Środkowego, M. Sikora (red.), Poznań- -Słupsk, s. 11-47. 29. Ratujmy wykopaliska, „Zielony Sztandar”, 15/178. 30. Skarby Krajny Złotowskiej, „Ziemia Nadnotecka”, 15/8 (173). 31. Średniowieczny cmentarz w Koszalinie, „Dziennik Ludowy”, 19/144, wyd. B. 32. Ziemia odsłania historię, „Ilustrowany Kurier Polski”, 31/136.

1976 33. Cenne znaleziska archeologiczne, „Głos Pomorza”, 24/111. 34. Cmentarzysko ludności kultury wschodniopomorskiej w Płonicy, stanowisko 1, gm. Chrząstowo, woj. Słupsk, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne” , 6, s. 23-51. 35. Początki Złotowa i okolicy w świetle badań archeologicznych, „Ziemia Nadnotecka”, 16/176. 36. Ratownicze badania wykopaliskowe w Głomsku, gm. Zakrzewo, woj. Piła, w 1971 roku, stanowisko 1 – cmentarzysko, stanowisko 2 – osada, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne” 6, s. 75-101. 37. Skarby ziemi spod pługa rolnika, „Dziennik Ludowy”, 20/164, wyd. B.

1977 38. Archeologii na odsiecz, „Ziemia Nadnotecka”, 17/6. 39. Co możemy zobaczyć na trasie Szczecinek–Czaplinek, „Głos Koszaliński”, 25/180, s. 4. Złotów, woj. pilskie, stanowisko 3, „Informator Archeologiczny. Badania 1976”, s. 253-254. 40. Jak warzono sól w Kołobrzegu, „Głos Pomorza”, 25/241, s. 11. 41. Zamek pokrzyżacki w Człuchowie, „Głos Pomorza”, 25/172, s. 4.

1978 43. Cmentarzysko ludności kultury pomorskiej na stan. 1 w Nowej Wiśniewce, woj. Piła, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 8, s. 17-60. 44. Kretomino, gm. Manowo, stanowisko 1, „Informator Archeologiczny. Badania 1977”, s. 175. 45. Pokrzyżacki zespół zamkowy w Człuchowie w świetle badań archeologicznych, „Rocznik Koszaliń- ski”, 14, s. 47-56. 46. Z problematyki badań archeologicznych na Krajnie Złotowskiej, „Koszalińskie Studia i Materiały”, 2 (22), s. 186-195. 47. Złoto północy, „Głos Pomorza”, 26/166. 48. Złotów, woj. pilskie, stanowisko 3, „Informator Archeologiczny. Badania 1977”, s. 209-210.

1979 49. Archeologiczne Zdjęcie Polski, „Głos Pomorza”, 27/117, s. 8. 50. Klukowo, gm. Złotów, woj. pilskie, stanowisko 2, „Informator Archeologiczny. Badania 1978”, s. 112-113. 51. Kretomino, gm. Manowo, woj. koszalińskie, „Informator Archeologiczny. Badania 1978”, s. 174. 52. Stan badań archeologicznych nad kulturą pomorską na Pomorzu Zachodnim, w: Problemy kultury pomorskiej, T. Malinowski (red.), Koszalin, s. 193-207.

10 Dorobek naukowy

1980 53. Klukowo, gm. Złotów, woj. pilskie, stanowisko 2, „Informator Archeologiczny. Badania 1979”, s. 86-87. 54. Kretomino, gm. Manowo, woj. koszalińskie, stanowisko 1, „Informator Archeologiczny. Badania 1979”, s. 162-163. 55. Pilskie w głównym nurcie krajowych badań archeologicznych, „Tygodnik Pilski”, 2/16 (22). 56. Skarb ozdób halsztackich z Tatowa, gm. Biesiekierz, woj. koszalińskie, „Koszalińskie Zeszyty Muze- alne”, 10, s. 33-49.

1981 57. Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury pomorskiej w Rosnowie, gm. Manowo, woj. Koszalin, stano- wisko 1, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 11, s. 3-22. 58. Zarys pradziejów Koszalina i jego okolic, w: „Koszalin dawniej i dziś – katalog wystawy”, R. La- chowicz (red.), Koszalin, s. 7-18.

1982 59. Archeologiczne badania ratownicze w Koszalinie na stanowisku 12, „Koszalińskie Zeszyty Muzeal- ne”, 12, s. 13-28. 60. Porost, gm. Bobolice, woj. koszalińskie, stanowisko 10, „Informator Archeologiczny. Badania 1981”, s. 107-108.

1983 61. Cmentarzysko ciałopalne ludności kultury pomorskiej w Poroście, gm. Bobolice, woj. koszalińskie, sta- nowisko 10, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 13, s. 3-22.

1984 62. Mącznik, gm. Siemyśl, woj. koszalińskie, „Informator Archeologiczny. Badania 1983”, s. 90.

1986 63. Manowo, woj. koszalińskie, stanowisko 24, „Informator Archeologiczny. Badania 1985”, s. 80. 64. Mącznik, gm. Siemyśl, woj. koszalińskie, stanowisko 2, „Informator Archeologiczny. Badania 1985 – uzupełnienia 1984”, s. 217. 65. Zarys pradziejów Koszalina i jego okolic, w: Koszalin 1266-1986. Informator, B. Konarski (red.), Koszalin, s. 3-16. 66. Z badań archeologicznych nad początkami Złotowa, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 16, s. 27-50 (współautorstwo: Henryk Janocha). 67. Zespół osadniczy ludności kultury pomorskiej w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła, stanowisko 2. Część I. Cmentarzysko, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 16, s. 3-26.

1987 68. Zespół osadniczy ludności kultury pomorskiej w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła, stanowisko 2. Część II. Osada, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 17, s. 3-46.

1988 69. Dorobek badań archeologicznych na Pomorzu Środkowym i problemy eksponowania zabytków w tere- nie, „Koszalińskie Studia i Materiały” 1/2 (50) (współautorstwo: Henryk Janocha).

11 Dorobek naukowy

1990 70. Wyniki archeologicznych badań ratowniczych przeprowadzonych w 1987 roku na cmentarzyskach lud- ności kultury pomorskiej (stan. 2 i 3) w Biernatce, gm. Czarne, woj. Słupsk, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 18, s. 3-35.

1992 71. Biernatka, gm. Czarne, woj. Słupsk, stan. 2 i 3, „Informator Archeologiczny. Badania 1988 – uzu- pełnienia”, s. 169. 72. Gwieździn, gm. Rzeczenica, woj. słupskie, stan. 9, „Informator Archeologiczny. Badania 1988”, s. 51 73. Jastrzębniki, gm. Sławoborze, woj. koszalińskie, stanowisko 1, „Informator Archeologiczny. Badania 1988”, s. 98-99. 74. Pochylając się nad skorupami, „Głos Koszaliński”, 81/123. 75. Skarb brązowy z Koszalina-Rokosowa, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 19, s. 3-32. 76. Sławoborze, woj. koszalińskie, stanowisko 25, „Informator Archeologiczny. Badania 1988”, s. 87.

1993 77. Zarys dziejów koszalińskiego muzeum, „Zdarzenia Muzealne”, 7, s. 20-23.

1994 78. Powstawanie zbiorów muzealnych na Pomorzu, „Muzealnictwo”, 36, s. 5-10. 79. Pradzieje Ziemi Człuchowskiej – przewodnik po wystawie, Człuchów.

1995 80. Halsztacki skarb brązowy z Malczkowa oraz dwa nieznane nagolenniki z dawnego pow. słupskiego, „Materiały Zachodniopomorskie”, 41, s. 7-37. 81. Materiały kultury pomorskiej z woj. słupskiego odkryte w latach 1983-1990, „Pomorania Antiqua”, 16, s. 127-161. 82. Muzeum Regionalne w Człuchowie, „Muzealnictwo”, 37, s. 47-52. 83. Na tropach dawnych kultur – z dziejów człuchowskiego muzealnictwa, „Merkuriusz Człuchowski”, 3 (5), s. 6-8. 84. Na tropach przeszłości Koszalina, „Wiadomości Koszalińskie”, 6 (6), s. 13. 85. Pierwsze muzeum – z dziejów człuchowskiego muzealnictwa, „Merkuriusz Człuchowski”, 4 (6), s. 8-9. 86. Śladami „Belbuka”, „Rocznik Koszaliński”, 25, s. 21-34. 87. Znaleziska grobów podkloszowych na cmentarzyskach ludności kultury pomorskiej na Pomorzu Środ- kowym, w: Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych: razem czy osobno. Materiały z konferencji w dniach 24-26 listopada 1993, T. Węgrzynowicz (red.), Warszawa, s. 55-67.

1996 88. Archeolodzy na zamku w Człuchowie, „Merkuriusz Człuchowski”, 2 (8), s. 5-7. 89. „By duch nie zmarniał”. Z dziejów muzealnictwa pomorskiego (2), „Głos Pomorza”, 44/109, s. 11. 90. Cmentarzyska ludności kultury pomorskiej w Gwieździnie, gm. Rzeczenica, woj. Słupsk, stan. 9, 52, 53, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 20, s. 3-52. 91. Darłowo, Kołobrzeg, Koszalin. Z dziejów muzealnictwa pomorskiego (5), „Głos Pomorza”, 44/186, s. 11.

12 Dorobek naukowy

92. Jak to z wodą w Koszalinie bywało, „Wiadomości Koszalińskie”, 8 (17), s. 11. 93. Najsilniejsza forteca pogranicza. Z dziejów muzealnictwa pomorskiego (3), „Głos Pomorza”, 44/144, s. 11. 94. Organizowali je społecznie. Z dziejów muzealnictwa pomorskiego (6), „Głos Pomorza”, 44/197, s. 11. 95 Otoczyć się okazami. Z dziejów muzealnictwa pomorskiego (1), „Głos Pomorza”, 44/93, s. 11. 96. Powojenne losy zbiorów muzealnych – z dziejów człuchowskiego muzealnictwa, „Merkuriusz Człu- chowski”, 1 (7), s. 7-9. 97. Z historii muzeum w Białogardzie, „Muzealnictwo”, 38, s. 36-44. 98. Wojna zniszczyła też muzea. Z dziejów muzealnictwa pomorskiego (4), „Głos Pomorza”, 44/180, s. 11. 99. Wycieczki i spacery dawnych koszalinian, „Wiadomości Koszalińskie”, 16/17, s. 14.

1997 100. Gwieździn, gm. Rzeczenica, woj. słupskie, stanowisko 9, „Informator Archeologiczny. Badania 1990”, s. 143. 101. Kłanino, gm. Manowo, stanowisko 1, „Informator Archeologiczny. Badania 1991”, s. 42. 102. Z dziejów koszalińskiego muzeum, „Wiadomości Koszalińskie”, 14 (49), s. 12. 103. Z historii muzealnictwa środkowopomorskiego, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 21, s. 5-113.

1998 104. Archeologiczne badania ratownicze prowadzone w 1996 roku na cmentarzyskach ludności kultury pomorskiej w Biernatce-Olszanowie, stan. 1-3, gm. Czarne, woj. słupskie, „Koszalińskie Zeszyty Muze- alne”, 22, s. 5-67. 105. Archeologiczne Zdjęcie Polski na terenie złotowskiego, „Halo, tu Złotów. Dwutygodnik samorzą- dowy dla Złotowa i okolic”, 8 (90), s. 4. 106. Materiały archeologiczne ludności kultury łużyckiej i pomorskiej z woj. koszalińskiego, „Pomorania Antiqua”, 17, s. 143-189. 107. Miecz brązowy z Przylasek, gmina Kołobrzeg, woj. koszalińskie, „Materiały Zachodniopomor- skie”, 44, s. 115-124. 108. Miscellanea archeologiczne, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 22, s. 261-293. 109. 85 lat Muzeum w Koszalinie, „Muzealnictwo”, 40, s. 40-48. 110. W sprawie „Belbuka”, w: E. Choińska-Bochdan, M. Kwapiński, H. Paner, A. Szymańska, Z Ot- chłani Wieków. Zeszyt Okazjonalny dla upamiętnienia Tysiąclecia Gdańska, 997 urbs Gyddanyzc – 1997 Gdańsk, Gdańsk, s. 166-173. 111. Zarys pradziejów, w: Człuchów, Zarys dziejów, T. Gasztold, W. Zybajło (red.), Człuchów, s. 7-28. 112. Zarys pradziejów, w: Połczyn Zdrój. Studia z dziejów miasta, Koszalin-Połczyn Zdrój, B. Polak (red.), s. 12-35.

1999 113. Muzeum Ziemi Białogardzkiej, w: Białogard 1299-1999. Studia z dziejów miasta, B. Polak (red.), Koszalin-Białogard, s. 289-316.

2000 114. Cmentarzyska ludności kultury pomorskiej na ziemi bytowskiej, „Nasze Pomorze”, 2, s. 216- 233. 115. Dawne muzeum w Trzebiatowie i jego zbiory, w: Trzebiatów – historia i kultura I. Materiały z konfe-

13 Dorobek naukowy rencji, Trzebiatów, 26-27 maja 2000, W. Łysiak (red.), Poznań, s. 105-118. 116. Organizacja Muzeum Regionalnego w Człuchowie, „Szkice Człuchowskie”, 9-10, s. 69-75. 117. Z dziejów Muzeum w Darłowie, „Muzealnictwo”, 42, s. 102-116.

2001 118. Archeologiczne dokonania Johanna Malotkiego w rejonie Trzebiatowa, w: Trzebiatów – historia i kul- tura II. Materiały z konferencji, Trzebiatów, 17-18 maja 2001, W. Łysiak (red.), Poznań, s. 13-26. 119. Bransoleta brązowa z miejscowości Czarne Małe, gm. Czaplinek, pow. Drawsko Pomorskie, woj. za- chodniopomorskie, stanowisko 14 (AZP: 28-22, nr 24), „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 23, s. 163- 168. 120. Heimatmuseum Regenwalde (Resko) i jego zbiory (1929-1945), w: Instantia Est Mater Doctrinae, księga jubileuszowa prof. dr. hab. Władysława Filipowiaka, E. Wilgocki, M. Dworaczyk. K. Kowalski, A. Porzeziński, S. Słowiński (red.), Szczecin, s. 419-429. 121. Muzeum w Koszalinie, w: J. Tubielewicz, Skarby Ziemi Koszalińskiej, Bydgoszcz, s. 46-47. 122. Nieodzyskany skarb!?, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 23, s. 169-184. 123. Niepublikowane materiały kultury łużyckiej i pomorskiej z Pojezierza Krajeńskiego „Pomorania An- tiqua”, 18, s. 73-109. 124. Przegląd organizacji muzeów regionalnych na Vorpommern do 1945 roku, w: Życie dawnych Po- morzan, 1. Materiały z konferencji, Bytów, 20-21 października 2000, W. Łysiak (red.), Bytów-Poznań, s. 209-227. 125. Skarb brązowy ludności kultury łużyckiej z miejscowości Karsina, gm. Polanów, woj. Koszalin, „Ma- teriały Zachodniopomorskie”, 45, s. 95-129. 126. Zarys dziejów dawnego Muzeum Regionalnego w Nowogardzie, „Koszalińskie Zeszyty Muzeal- ne”, 23, s. 131-146. 127. Zarys dziejów kolekcjonerstwa i powstanie muzeów w prowincji pomorskiej w XIX i pierwszej połowie XX wieku, „Stargardia. Rocznik Muzeum w Stargardzie”, 1, s. 119-154.

2002 128. Człuchowskie wzgórze zamkowe w świetle wykopalisk, „Nasze Pomorze”, 3, s. 123-145. 129. Dzieje Muzeum Regionalnego (Heimatmuseum) w Stargardzie, „Stargardia”, 2, s. 191-222. 130. Groby Olbrzymów koło Borkowa, w: Sławno i Ziemia Sławieńska – historia i kultura. Materiały z pierw- szej międzynarodowej konferencji, Sławno, 19-20 kwietnia 2002, W. Łysiak (red.), Poznań, s. 21-33. 131. Muzeum Regionalne w Świnoujściu i jego zbiory (1911-1944), „Przegląd Zachodniopomorski”, 4, s. 55-70.

2003 132. Buty późnośredniowieczne z latryny odkrytej w 2001 roku w Koszalinie, Res et fontes, księga jubile- uszowa dr. Eugeniusza Cnotliwego, w: T. Galiński, E. Wilgocki (red.), Szczecin, s. 340-455. 133. Dr Otto Dibbelt – pedagog, badacz ziemi kołobrzeskiej i muzealnik, Dzieje wsi pomorskiej, II między- narodowa konferencja naukowa, Włościbórz, 23-24 maja 2003, w: R. Gaziński, A. Chludziński (red.), Dygowo-Szczecin, s. 57-74. 134. Heimatmuseum w Gryficach (1937-1945), „Nasze Pomorze”, 4, s. 211-219. 135. Powstanie i działalność Verein für Heimatkunde und Heimatschutz zu Köslin w latach 1910-1945 oraz organizacja koszalińskiego Heimatmuseum, w: Koszalin i Ziemia Koszalińska – historia i kultura I. Materiały z I Konferencji Naukowej, Koszalin, 27-28 września 2002, W. Łysiak (red.), 87-116. 136. Stan dotychczasowych badań archeologicznych na terenie Ziemi Miasteckiej, w: Życie dawnych Pomorzan II.

14 Dorobek naukowy

Materiały z konferencji naukowej, Bytów 17-18 października 2002, W. Łysiak (red.), Bytów-Słupsk, s. 11-25. 137. Z przeszłości Muzeum w Koszalinie, „Rocznik Koszaliński”, 31, s. 59-66.

2004 138. Archeologiczne badania ratownicze na terenie żwirowni w Rusku, gm. Darłowo, w latach 1998-1999, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 24, s. 101-139. 139. Archeologiczne badania ratownicze na terenie Starego Miasta w Koszalinie, w: Archaeologia et histo- ria urbana, R. Czaja, G. Nawrolska, M. Rębkowksi, M. Tandecki (red.), Elbląg, s. 181-192. 140. Koszalińska przystań Henrietty Hendel-Schütz, „Rocznik Koszaliński”, 32, s. 95-108. 141. Kreisheimatmuseum – Powiatowe Muzeum Regionalne w Łobzie i jego zbiory, w: Trzebiatów – spo- tkania pomorskie 2004, J. Kochanowska (red.), Trzebiatów, s. 125-129. 142. Nowe odkrycia na Pomorzu Środkowym, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 24, s. 229-256. 143. Nowe znaleziska grobów skrzynkowych kultury pomorskiej z Pomorza Środkowego, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 24, s. 141-171. 144. Organizacja Heimatmuseum na Pomorzu Zachodnim, „Szczecineckie Zapiski Historyczne”, nr 4, s. 15-27. 145. Zarys pradziejów ziemi trzebiatowskiej i gryfickiej, „Stargardia”, 3, s. 13-47. 146. Z najdawniejszych dziejów gminy Postomino, w: Historia i kultura ziemi sławieńskiej, 3: Gmina Po- stomino, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno, s. 35–74.

2005 147. Archeologia gminy Malechowo, w: Historia i kultura ziemi sławieńskiej, 4: Gmina Malechowo, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno, s. 31-91. 148. Organizacja i zbiory słupskiego Heimatmuseum do 1945 roku, w: Muzea pomorskie – twórcy, zbiory i funkcje kulturowe. VIII Konferencja Kaszububsko- Pomorska, S. Kwidzińska (red.), Słupsk-Gdańsk, s. 17-33. 149. Z badań wykopaliskowych i inwentaryzacyjnych w Nowym Krakowie, gm. Darłowo, stan. 1, „Folia Praehistorica Posnaniensia”, 13/14, s. 321-244. 2006 150. Badania archeologiczne gminy Dygowo ze szczególnym uwzględnieniem okresu wczesnośrednio- wiecznego, w: Dzieje wsi pomorskiej, V międzynarodowa konferencja naukowa, Kłopotowo, 5-7 maja 2006, R. Gaziński, A. Chludziński (red.), Dygowo-Szczecin, 27-46. 151. Pyrzyckie muzea i ich zbiory, „Stargardia”, 4, s. 117-202. 152. Wczesnośredniowieczne grodzisko w Kretominie pod Koszalinem, Komunikat o rezultatach badań wykopaliskowych w latach 1977-1979, w: Świat Słowian wczesnego średniowiecza, M. Dworaczyk, A. B. Kowalska, S. Moździoch, M. Rębkowski, Wrocław, s. 55-74. 153. Wyniki nadzoru archeologicznego w sąsiedztwie Bramy Nowej w Koszalinie w 1971 roku, w: Nie tylko archeologia. Księga poświęcona pamięci Eugeniusza „Gwidona” Wilgockiego, E. Cnotliwy, A. Ja- nowski, K. Kowalski, S. Słowiński (red.), Szczecin, s. 303-316.

2007 154. Badania archeologiczne gminy Dygowo, w: Dygowo i okolice. Szkice z dziejów wsi pomorskiej, R. Gaziński, A. Chludziński (red.), Dygowo-Gdynia, s. 71-120. 155. Dzieje muzeum w Bytowie, „Nasze Pomorze”, 8, s. 7-35.

156. Muzealnictwo człuchowskie do 1993 roku, w: Ziemia Człuchowska – Kaszuby – Pomorze. O dziejach, kulturze i ludziach, C. Obracht-Prondzyński (red.), Człuchów, s. 9-20.

15 Dorobek naukowy

157. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne gminy Rzeczenica, woj. pomorskie, „Nasze Pomo- rze”, 8, s. 135-172.

2008 158. Najdawniejsze dzieje gminy Sławno, w: Historia i kultura ziemi sławieńskiej, 7: Gmina Sławno, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno, s. 109-183. 159. Pionierskie dokonania archeologiczne i muzealne Friedricha (Fryderyka) Wilhelma Kasiskiego na Po- morzu w XIX wieku, w: „W kręgu badaczy kultury Kaszub i Pomorza w XIX i XX wieku; IX Konfe- rencja Kaszubsko-Pomorska”, J. Borzyszkowski (red.), Słupsk-Gdańsk, s. 22-42.

2009 160. Osadnictwo archeologiczne gminy Sianów, w: Historia i kultura ziemi sławieńskiej, 8: Gmina i miasto Sianów, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sianów-Sławno, s. 21-82. 161. Osadnictwo pradziejowe gminy Będzino, w: Gmina Będzino. Z dziejów dawnych i nowych, A. Chlu- dziński (red.), Pruszcz Gdański-Będzino, s. 37-70.

2010 162. Archeologia gminy Karlino, w: W poszukiwaniu tożsamości historycznej Karlina, 1: Do 1945 roku, A. Chludziński (red.), Karlino-Pruszcz Gdański, s. 11-46. 163. „Belbuk” – kultowa figura kamienna z Pomorza Środkowego, „Szkice Człuchowskie”, 12/13, s. 24-40. 164. Szczecinek i okolice w czasach prehistorycznych, w: Dzieje Szczecinka, 1: do 1939 roku, R. Gaziński (red.), Szczecin-Szczecinek-Pruszcz Gdański, s. 13-46. 165. Z pradziejów gminy Polanów, w: Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, 10: Miasto i gmina Polanów, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno-Polanów, s. 39-115.

2011 166. Fryderyk Wilhelm Kasiski, XIX-wieczny archeolog – amator ze Szczecinka, w: „Szczecineckie Ze- szyty Historyczne”, 5, s. 61-92. 167. Przedchrześcijański posąg kamienny, tzw. Belbuk, „Szczecineckie Zeszyty Historyczne”, 5, s. 37-59.

2012 168. Friedrich (Fryderyk) Wilhelm Kasiski – Pomorzanin, XIX-wieczny badacz amator stanowisk archeolo- gicznych, „Szkice Człuchowskie”, 7/14-15, s. 43-70. 169. Organizacja koszalińskiego Heimatmuseum, „Miasto. Tygodnik Koszaliński”, 24 (115), s. 28. 170. Trudne początki Muzeum (pamięci Jakuba Rokickiego), „Miasto. Tygodnik Koszaliński”, 20 (III), s. 17. 171. Zarys pradziejów gminy Miastko, w: Historia i kultura ziemi miasteckiej i okolic, J. Gawroński, J. Sroka (red.), Miastko, s. 9-79. 172. Z przeszłości koszalińskiego muzeum, „Miasto. Tygodnik Koszaliński”, 42 (133), s. 20.

2013 173. Pionier Koszalińskiego muzealnictwa – pamięci Jakuba Rokickiego (1876-1952), w: Sapere aŭso. Księ- ga pamiątkowa poświęcona dyrektorowi Muzeum Pomorza Środkowego, Mieczysławowi Jaroszewiczowi, W. Łysiak (red.), Poznań, s. 51-63. 174. Zapomniana „tablica pamięci”, „Rocznik Koszaliński”, 41, s. 11-18.

16 Dorobek naukowy

2014 175. Organizacja przestrzeni miejskiej w średniowiecznych miastach Pomorza, w: Małe miasta w czasach płyn- nej nowoczesności, E. Nowina-Sroczyńska, T. Siemiński (red.), Pruszcz Gdański-Bytów, s. 267-277. 176. Rejon Debrzna w czasach prehistorycznych, w: M. Fryda, Dzieje miasta i gminy Debrzno, Pruszcz Gdański, s. 49-86. 177. Zapomniana „tablica pamięci” – historia na cokole w Koszalinie, „Nasze Pomorze”, 15, s. 57-68.

2016 178. Plany zagospodarowania wyspy Bielawa na jeziorze Drawsko w latach 60. XX wieku, „Zeszyty Siemczyńsko-Henrykowskie” 9, s. 121-144. 179. Pożegnania. Henryk Władysław Janocha (1931-2016), „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 37/1: „Archeologia”, s. 254-259.

2017 180. Badania archeologiczne na terenie Sławna, w: Historia i kultura ziemi sławieńskiej, 12: Miasto Sław- no, W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Sławno, s. 17-45. 181. Dzieje dawnego Muzeum Regionalnego (Heimatmuseum) w Gryfinie (Greifenhagen) na Pomorzu Zachodnim, „Nasze Pomorze”, 18, s. 19-28. 182. Najdawniejsze dzieje Miastka i terenu gminy, w: Miastko. Z dziejów miasta i gminy, Gdynia, s. 49- 114 (współautorstwo: Piotr Kalka). 183. Niezauważony Jubileusz Muzeum w Koszalinie, „Rocznik Koszaliński”, 45, s. 137-160. 184. Odkrycie ujęcia solankowego w Kołobrzegu w 1967 roku, w: Trzebiatów. Spotkania pomorskie 2016, J. Kochanowska (red.), Trzebiatów, s. 43-55. 185. Warunki geologiczne solanek kołobrzeskich, rozwój miasta, zasoby naturalne Uzdrowiska Kołobrzeg, w: „85. Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Budowa geologiczna Południowego Bał- tyku i Pomorza Środkowego oraz aktualne problemy geologii morza w perspektywie polskich badań oceanicznych, 18-21.09.2017 r., Koszalin. Materiały Konferencyjne”, Warszawa, s. 145-148 (współautorstwo: Andrzej Piotrowski, Ryszard Hoc, Aleksander Ostasz). 186. Źródło solankowe „Bolesław Krzywousty” – historia odkrycia w 1967 r., w: „85. Zjazd Polskiego Towarzystwa Geologicznego: budowa geologiczna Południowego Bałtyku i Pomorza Środko- wego oraz aktualne problemy geologii morza w perspektywie polskich badań oceanicznych, 18- 21.09.2017 r., Koszalin. Materiały Konferencyjne”, Warszawa, s. 150-151 (współautorstwo: An- drzej Piotrowski).

2018 187. Trzy zapinki brązowe z Mirogniewa pow. człuchowski woj. pomorskie, w: Studia Barbarica. Profesoro- wi Andrzejowi Kokowskiemu w 65. rocznicę urodzin, B. Niezabitowska-Wiśniewska, P. Łuczkiewicz, S. Sadowski, M. Stasiak-Cyran, M. Erdrich (red.), t. 2, Lublin, s. 523-529 (współautorstwo: Henryk Machajewski). 188. Zabytki ze schyłku starożytności w zbiorach Muzeum Regionalnego w Szczecinku na Pomorzu Za- chodnim, w: Studia Barbarica. Profesorowi Andrzejowi Kokowskiemu w 65. rocznicę urodzin, B. Nieza- bitowska-Wiśniewska, P. Łuczkiewicz, S. Sadowski, M. Stasiak-Cyran, M. Erdrich (red.), Lublin, t. 2, s. 320-329.

17 Dorobek naukowy

Badania terenowe

Ryc. 2. Ignacy Skrzypek w trakcie eksploracji pochówku pradziejowego w miejscowości Mącznik, rok 1984 (fot. F.J. Lachowicz)

1964 1. Stare Drawsko, stan.1. – grodzisko wczesnośredniowieczne i średniowieczny zamek. 2. Człuchów, stan. 1. – średniowieczny zamek krzyżacki.

1965 3. Stare Drawsko, stan. 1. – grodzisko wczesnośredniowieczne i średniowieczny zamek. 4. Stare Drawsko, stan. 2. – grodzisko kultury łużyckiej oraz wczesnośredniowieczne. 5. Kluczewo, stan. 1. – średniowieczny gródek stożkowaty. 6. Człuchów, stan. 1. – średniowieczny zamek krzyżacki. 7. Czaplinek, stan. 2. – domniemane grodzisko.

1966 8. Nowe Bielice, stan. 1. – cmentarzysko kultury łużyckiej. 9. Gniewno (rzeka Debszynka) – wczesnośredniowieczna łódź dłubanka.

1967 10. Kołobrzeg – Stare Miasto. 11. Chojnice – Stare Miasto. 12. Charzykowy – stan. 1. – grodzisko kultury łużyckiej. 13. Charzykowy – stan. 2. – grodzisko wczesnośredniowieczne. 14. Grodziska pow. chojnickiego i tucholskiego oraz w Świeciu nad Wisłą oraz Inowrocławiu (badania IAiE UMK w Toruniu).

18 Dorobek naukowy

1968 15. Rzuszcze, stan. 1. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 16. Chojnice – Stare Miasto. 17. Obrowo – grodzisko wczesnośredniowieczne. 18. Koszalin – średniowieczny i nowożytny zespół klasztorno-zamkowy. 19. Grodziska pow. chojnickiego i tucholskiego oraz w Świeciu nad Wisłą oraz Inowrocławiu

1969 20. Gwieździn, stan. 1. – grodzisko wczesnośredniowieczne. 21. Wyspa Bielawa – osada kultury łużyckiej i pomorskiej. 22. Błotnica, stan.1. – osada wczesnośredniowieczna. 23. Błękwit (rzeka Głomia) – łódź dłubanka.

1970 24. Nowa Wiśniewka, stan. 1. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 25. Błotnica, stan. 1. – osada wczesnośredniowieczna. 26. Wyspa Bielawa, stan. 4. – osada kultury łużyckiej i pomorskiej. 27. Stare Drawsko, stan. 3. – osada średniowieczna. 28. Koszalin – średniowieczny i nowożytny zespół klasztorno-zamkowy. 29. Płonica, stan. 1. – cmentarzysko kultury pomorskiej.

1971 30. Człuchów, stan. 1. – średniowieczny zamek krzyżacki. 31. Koszalin – średniowieczna Brama Nowa. 32. Łomczewo, stan. 2. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 33. Nowa Wiśniewka, stan. 1. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 34. Dzierżęcino, stan. 3. – cmentarzysko kultury łużyckiej. 35. Głomsk, stan. 1. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 36. Głomsk, stan. 2. – osada wczesnośredniowieczna.

1972 37. Karlino, stan. 2. – cmentarzysko kultury oksywskiej oraz kultury jastorfskiej. 38. Krępsk, stan. 1. – grodzisko wczesnośredniowieczne.

1973 39. Kanin, stan. 1. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 40. Kołobrzeg – Stare Miasto. 41. Rosnowo, stan. 1. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 42. Porost, stan. 2. – osada kultury łużyckiej i wczesnośredniowieczna. 43. Koszalin – Stare Miasto.

1974 44. Badania w rejonie jez. Gardno – osadnictwo wielokulturowe. 45. Rosnowo, stan. 1. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 46. Złotów – zamek. 47. Górzna, stan. 10. i 11. – cmentarzysko kultury pomorskiej i osada wczesnośredniowieczna.

19 Dorobek naukowy

1975 48. Świdwin – Stare Miasto. 49. Złotów – „Żydowska Góra” (domniemane grodzisko). 50. Błękwit, stan. 6. – stanowisko nieokreślone.

1976 51. Złotów, stan. 3. – osada wczesnośredniowieczna oraz zamek średniowieczny.

1977 52. Złotów, stan. 3. – osada wczesnośredniowieczna oraz zamek średniowieczny. 53. Badania sondażowe w rejonie Złotowa. 54. Kretomino, stan. 1. – grodzisko wczesnośredniowieczne.

1978 55. Badania sondażowe w rejonie środkowej Głomi, b. pow. Złotów. 56. Kretomino, stan. 1. – grodzisko wczesnośredniowieczne. 57. Złocieniec, stan. 4. – cmentarzysko kultury łużyckiej. 58. Klukowo, stan. 2. – cmentarzysko i osada kultury pomorskiej. 59. Koszalin, stan. 12. – osada kultury pomorskiej. 60. Miechęcino, stan. 5. – cmentarzysko i osada kultury pomorskiej. 61. Badania powierzchniowe w rejonie rzeki Chociel. 62. Bobięcino – grodzisko wczesnośredniowieczne.

1978-1997 63. Badania powierzchniowe w ramach Programu Archeologicznego Zdjęcia Polski na terenie województw koszalińskiego, słupskiego i pilskiego.

1979 64. Klukowo, stan. 2. – cmentarzysko i osada kultury pomorskiej. 65. Kretomino, stan. 1. – grodzisko wczesnośredniowieczne. 66. Błotnica, stan. 3. – osada kultury pomorskiej. 67. Badania powierzchniowe w ramach AZP na terenie b. pow. Słupsk. 68. Badania powierzchniowe w ramach AZP na terenie b. pow. Złotów. 69. Badania powierzchniowe na terenie b. pow. Koszalin (Bobolice) – wzdłuż rzeki Chociel.

1980 70. Porost, stan. 10. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 71. Bogucino, stan. 6. – osada kultury pomorskiej.

1981 72. Porost, stan. 10. – cmentarzysko kultury pomorskiej.

1982 73. Świdwin, stan. 3. – osada kultury pomorskiej. 74. Porost, stan. 10. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 75. Mącznik, stan. 2. – cmentarzysko kultury pomorskiej.

20 Dorobek naukowy

1983 76. Porost, stan. 10. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 77. Mącznik, stan. 2. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 78. Dźwirzyno – późnośredniowieczne i nowożytne relikty urządzeń nabrzeżnych.

1984 79. Mącznik, stan. 2. – cmentarzysko kultury pomorskiej.

1985 80. Redło, stan. 26. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 81. Manowo, stan. 24. – cmentarzysko kultury pomorskiej.

1986 82. Dzierżęcino, stan. 7. – osada kultury łużyckiej. 83. Badania powierzchniowe w rejonie Jeziora Lubiatowskiego (okolice Dzierżęcina). 84. Redło, stan. 26. – cmentarzysko kultury pomorskiej.

1987 85. Biernatka – Olszanowo, stan. 2. i 3. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 86. Łabusz – osada kultury łużyckiej.

1988 87. Nowy Łowicz, stan. 2. – cmentarzysko kurhanowe kultury wielbarskiej. 88. Jastrzębniki, stan. 25. – wczesnośredniowieczne (?) cmentarzysko kurhanowe. 89. Gwieździn, stan. 9. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 90. Dąbki, stan. 3. – osada wielokulturowa. 91. Dąbki, stan. 12. – osada wczesnośredniowieczna.

1989 92. Kastrow (b. NRD), grodzisko wczesnośredniowieczne. 93. Chałupy (rzeka Czarna) – łódź dłubanka (?).

1990 94. Sławoborze – wczesnośredniowieczne (?) cmentarzysko kurhanowe. 95. Gwieździn, stan. 9. – cmentarzysko kultury pomorskiej.

1991 96. Kłanino, stan. 1. – cmentarzysko kurhanowe kultury łużyckiej. 97. Nowy Kraków – cmentarzysko kurhanowe kultury pomorskiej oraz kultury wielbarskiej. 98. Koszalin – osada kultury łużyckiej i kultury pomorskiej. 99. Koszalin – Stare Miasto.

1992 100. Iwięcino, stan. 44. – osada kultury pomorskiej.

21 Dorobek naukowy

Ryc. 3. W leśniczówce Iwięcino, rok 1992 (fot. I. Łukjaniuk)

1993 101. Dzierżęcino, stan. 7. – osada wielokulturowa (mezolit, neolit, wczesna epoka brązu, kultura łużycka). 102. Siemyśl, stan. 30. – osada wielokulturowa (kultura pomorska, okres wpływów rzymskich, wczesne średniowiecze). 103. Borzęcino – cmentarzysko kurhanowe (?).

1994 104. Karsinka – skarb kultury łużyckiej.

1995 105. Karlino – Stare Miasto. 106. Okonek – Stare Miasto.

1996 107. Dzierżęcino, stan. 7. – osada wielokulturowa (mezolit, neolit, wczesna epoka brązu, kultura łużycka). 108. Karlino – Stare Miasto. 109. Biernatka – Olszanowo, stan. 1.-3. – cmentarzysko kultury pomorskiej. 110. Koszalin (Kawi Łęg) – osada wczesnośredniowieczna.

1997 111. Koszalin – Stare Miasto. 112. Borkowo – cmentarzysko kurhanowe i megalityczne.

22 Dorobek naukowy

Ryc. 4. Pracownicy działu archeologii koszalińskiego muzeum (od lewej: Jolanta Ilkiewicz, Henryk Janocha, Ignacy Skrzypek, Krystyna Hahuła) (fot. I. Łukjaniuk)

1998 113. Koszalin – Stare Miasto. 114. Rusko, gm. Darłowo, badania wykopaliskowe – osada wielokulturowa (kultura ceramiki sznurowej, wczesna epoka brązu, kultura łużycka, kultura pomorska).

1999 115. Koszalin – Stare Miasto. 116. Rusko, gm. Darłowo, badania wykopaliskowe – osada wielokulturowa (kultura ceramiki sznurowej, wczesna epoka brązu, kultura łużycka, kultura pomorska). 117. Mostowo, gm. Rosnowo – cmentarzysko megalityczne.

2000 118. Koszalin – Stare Miasto.

2001 119. Bardzlino (rzeka Radew) – łódź dłubanka (ok. 1516 r.). 120. Koszalin – Stare Miasto.

2002 121. Krągi – cmentarzysko kultury pomorskiej. 122. Bylica – cmentarzysko kultury pomorskiej.

23 Dorobek naukowy

2003 123. Koszalin („Czarna Góra”) – osada wczesnośredniowieczna i średniowieczna. 124. Porost – cmentarzyska kurhanowe o nieokreślonej chronologii.

2005 125. Kurozwęcz – cmentarzysko megalityczne.

Ryc. 5. Ignacy Skrzypek w swoim gabinecie z wnukiem, rok 2005 (fot. I. Łukjaniuk)

24 POMORANICA

KAMILA KRZANIK-DWORANOWSKA Złotów Klukowo – odkrywanie dziejów wsi

Wpisując się w dość popularne ostatnio zainteresowania mieszkańców poszczególnych regio- nów dziejami ich małych ojczyzn, czyli terenów, na których się urodzili lub zadecydowali osiedlić na stałe, postanowiłam stworzyć szkic – przyczynek do dziejów swojej rodzinnej wsi. Klukowo jest jednym z 37 sołectw w gminie Złotów, leży na trasie między Krajenką a Złotowem. Wzdłuż głównej ulicy znajduje się około 20 wielorodzinnych budynków, zamieszkałych przez około 200 osób. Należy zaznaczyć, że wieś nie była dotychczas tematem opracowania dziejopisarzy czy specjalistów, posiada jednak w swojej historii kilka ciekawych tematów, na które chciałabym zwrócić uwagę czytelników księgi. Z najstarszym etapem historii Klukowa związana jest postać Jubilata, Ignacego Skrzypka. To tutaj w latach 1978-1979 prowadził on rozległe prace wykopaliskowe1. Już w latach 1976-1977 do koszalińskiego muzeum ówczesny kierownik muzeum w Złotowie, Jerzy Kloskowski, przekazał, wraz z materiałem archeologicznym, pierwsze informacje o przypadkowych odkryciach grobów skrzynkowych. Teren niczym szczególnym nie wyróżniał się z otaczającego go obszaru, co stwo- rzyło trudności w trakcie wstępnego rozpoznania zmierzającego do wyznaczenia przestrzennego zasięgu stanowiska archeologicznego2. Według relacji najstarszych mieszkańców wioski ustalo- no, że jeszcze w okresie międzywojennym rósł tam lasek sosnowy, co potwierdziły badania. Sta- nowisko położone jest na szczycie niewielkiego wzniesienia, około 900 metrów na południe od wsi Klukowo i około 170 metrów na zachód od polnej drogi Klukowo–Wąsosz. Zgodę na badania wykopaliskowe uzyskano w 1978 r. Sfinansował je Wojewódzki Konser- wator Zabytków w Pile przez Pilskie Towarzystwo Kultury. W skład grupy, którą kierował mgr Ignacy Skrzypek, wchodzili: mgr Jolanta Dębowska, zatrudniona jako rysowniczka, czasowo mgr Henryk Janocha i mgr Jerzy Kloskowski oraz 18 uczniów Technikum Rolniczego i Zespołu Szkół Zawodowych w Złotowie. W dniach 4-18 października 1978 r. założono osiem wykopów sonda- żowych, najmniejszy o wymiarach 2 × 2 m, największy zaś – 15 × 8 m. Ogółem przebadano ob- szar 187 m2. Największym zaskoczeniem poza grobami było odkrycie elementów świadczących o osadniczym charakterze stanowiska. Od 30 sierpnia do 15 września kolejnego roku przyjęto zatem metodę szerokopłaszczyznowych wykopów i niewielkich sondaży. Do zespołu dołączyła mgr Mirosława Grabska, ówczesna Konserwator Zabytków Archeologicznych w Pile3. Przebada- no obszar o powierzchni około 300 m2 i udało się określić zasięg przestrzenny stanowiska wyzna- czonego przez skłon wzniesienia. Poza tą granicą nie natrafiono na żadne obiekty. Całe stanowi- sko rozciąga się na powierzchni około hektara i nie zostało zbadane w całości. W ciągu dwóch lat penetracji archeologicznych w Klukowie przebadano łącznie 500 m2, odsłaniając siedem grobów

1 I. Skrzypek, Zespół osadniczy ludności kultury pomorskiej w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła, stanowisko 2. Cześć I – cmentarzysko, „Ko- szalińskie Zeszyty Muzealne”, 16 (1986), s. 3-26; tenże: Zespół osadniczy ludności kultury pomorskiej w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła, stano- wisko 2. Cześć II – osada, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 17 (1987), s. 3-46. 2 I. Skrzypek, Wyniki badań archeologicznych na stanowisku nr 2 w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła w 1978 roku, Koszalin 1979 [mps w archiwum Muzeum Ziemi Złotowskiej]. 3 I. Skrzypek, Wyniki badań archeologicznych na stanowisku nr 2 w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła w 1979 roku, Koszalin 1980 [mps w archiwum Muzeum Ziemi Złotowskiej].

429 POMORANICA ciałopalnych o zróżnicowanych konstrukcjach, dwa stosy paleniskowe oraz 73 obiekty osadnicze o wielorakiej funkcji. Wśród pochówków wyróżniono trzy formy grobów: skrzynkowe z obwarowaniem, kloszo- we i popielnicowy z obwarowaniem. Takie cmentarzyska o zróżnicowanym obrządku pogrzebo- wym w najbliższej okolicy Klukowa znane są z Maryńca, Nowej Wiśniewki, Stawnicy, Czernic i Głomska. Z grobów tych pozyskano materiał zabytkowy w postaci: ośmiu popielnic, sześciu pokryw, dwóch kloszy, dwóch przystawek oraz fragmenty trzech pokryw czapkowatych, dwóch mis i ułamków dwóch miniaturowych przystawek. Z tego zespołu autor opracowania wyróżnił popielnicę, która w szyjce i w pokrywie ma przekłuty na wylot kwadratowy otwór o wymiarach 7 × 7 mm, wykonany przed wypaleniem naczynia. Naczynie z „otworem dla duszy” ukazuje wie- rzenia związane z obrządkiem pogrzebowym4. Tylko w jednym grobie znaleziono dary – ozdoby metalowe i szklane, zmieszane razem z przepalonymi kośćmi. Ich stan zachowania nie pozwalał jednak na szczegółową analizę. Analiza obiektów osadniczych w Klukowie była trudna ze względu na bardzo ubogie wyposa- żenie w materiał zabytkowy5. Ogólnie podzielono obiekty na pozostałości budynków zagłębionych w ziemię (ziemianki, półziemianki) i obiektów gospodarczych (jamy paleniskowe, gospodarcze, produkcyjne, odpadkowe, piece itp.). Kilka jam posiadało wewnątrz ślady po słupach jako pozo- stałość naziemnego zadaszenia. Bardzo skromny, rozdrobniony materiał masowy reprezentowały 183 ułamki naczyń (z czego udało się wykleić tylko połowę jednego naczynia), jeden przęślik glinia- ny w kształcie ściętego stożka i trzy półwytwory krzemienne (wióry, odłupki, łuska). Znalezienie w jednej jamie szczątków świni i zębów krowy może zdaniem I. Skrzypka wskazywać na hodow- lane zajęcia ludności. Przęślik natomiast daje kruchą podstawę założenia, że ludność osady zajmo- wała się przędzeniem i wyrobem tkanin. Osada w Klukowie mogła istnieć już w okresie ok. 650-400 lat p.n.e. Wyraźnej granicy pomiędzy pochówkami i obiektami osadniczymi nie uchwycono. Przy- puszcza się, że opuszczone przez ludność miejsce osadnicze wykorzystane zostało bezpośrednio jako cmentarzysko. Całość datowana jest na schyłek okresu halsztackiego do wczesnego okresu lateńskiego. Stanowisko w Klukowie wyróżnia to, że w kulturze pomorskiej dość rzadko spotyka się zespół osadniczy i grobowy w bezpośrednim sąsiedztwie. Wiosną 1985 r. ekipa archeologiczna pod kierunkiem Ignacego Skrzypka przeprowadziła na okolicznych polach badania powierzchniowe w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) w ramach arkusza nr 33-28. Ujawniły one kilka osad ludności kultury pomorskiej znajdujących się w najbliższym sąsiedztwie6. W odległości około 800 metrów na wschód od stanowiska 2., na początku roku 1992 miejscowe dzieci odnalazły w pobliżu toru kolejowego Złotów–Piła kolejne groby. W lasku sosnowym na terenie dzikiego wybierzyska piasku odsłonięto grób skrzynkowy nakryty wielką płytą kamienną i wydobyto znajdującą się tam zdobioną popielnicę wraz z po- krywką. Grupa chłopców zachęcona znaleziskiem kilkanaście dni później naruszyła kolejny grób skrzynkowy z obwarowaniem, z którego wyciągnięto kolejną popielnicę ze zdobioną pokrywką. Dzięki interwencji dyrektora Kloskowskiego obiekty trafiły do złotowskiego muzeum. Datowane są analogicznie do poprzednich na fazę D okresu halsztackiego7. Chronologicznie późniejszym, lecz najwcześniej odkrytym stanowiskiem archeologicznym w Klukowie, jest wczesnośredniowieczne grodzisko. Znajduje się ono na wschód od zabudowań

4 I. Skrzypek, Zespół osadniczy ludności…, 1986, s. 24. 5 I. Skrzypek, Zespół osadniczy ludności…, 1987. 6 I. Skrzypek, Niepublikowane materiały kultury łużyckiej i pomorskiej z Pojezierza Krajeńskiego, „Pomorania Antiqua”, 18 (2001), s. 90. 7 Tamże, s. 93.

430 POMORANICA wsi Klukowo i na zachód od linii kolejowej Złotów-Piła. Grodzisko opływa od północnegowschodu rzeka Głomia, a od południowego zachodu otaczają je nizinne, podmokłe łąki. Częściowo zniwelo- wany, lecz czytelny wał szerokości 4-5 m ma dość strome stoki zewnętrzne i łagodne wewnętrzne. W partii zachodniej obwodu, na odcinku ponad 20 metrów, został zniszczony. Wysokość wału od lustra rzeki wynosi 3 m, od poziomu majdanu około 1 m. Średnica podstawy grodziska ma około 50 m, a wnętrza majdanu około 30 m. Heinrich Reinecke w latach 20. XX wieku wspomina pierw- sze znaleziska archeologiczne na grodzisku w Klukowie – nieokreśloną liczbę ułamków naczyń glinianych i warstwy popiołu8. W październiku 1963 r. w ramach Ekspedycji Katedry Archeologii UAM w Poznaniu pod kierownictwem Jerzego Olczaka i Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Archeologicznych w Koszalinie przeprowadzono badania weryfikacyjne wczesnośredniowiecz- nych grodzisk i osad w obrębie dawnego województwa koszalińskiego, również w obrębie gminy Złotów. Stwierdzono istnienie 10 grodzisk w miejscowościach: Buczek Mały, Buntowo, Górzna, Kiełpin (dwa stanowiska), Skic, Stawnica, Tarnówka, Trudna i oczywiście Klukowo. Badania son- dażowe i powierzchniowe w Klukowie sprawiły, że wydobyto i zebrano z powierzchni kilka mało charakterystycznych ułamków naczyń glinianych, kość zwierzęcą i bryłki polepy9. Z powodu ni- kłych materiałów nie sprecyzowano jednak chronologii tego obiektu. Dopiero badania sondażowe w 1971 r. ujawniły 17 poziomów drewnianego wału przekładkowego i ułamki naczyń, które po- zwoliły wydatować je na przełom VII i VIII w. Badaniami kierowali Gerard Wilke z Katedry Arche- ologii UMK w Toruniu i Ignacy Skrzypek z Muzeum w Koszalinie10. Klukowo leży na Krajnie, w regionie stanowiącym północną część historycznej Wielkopol- ski, graniczącym z Pomorzem. Nazwa Krajna (łac. Crayen) ma staropolskie pochodzenie: oznacza „kraj na skraju”, obszar położony na rubieży, krańcu, granicy państwa Polan. Położenie geogra- ficzno-polityczne Krajny sprawiło, że jej obszar był przez długi okres terenem rywalizacji wład- ców polskich, pomorskich, krzyżackich i niemieckich, a także sporadycznie czeskich i szwedz- kich. W ich wyniku Krajna często podlegała różnym administracyjnym przekształceniom, a jej granice ulegały czasami istotnym modyfikacjom. Do pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. ziemia złotowska (w rozumieniu północnej części Krajny) należała do starostwa nakielskiego, do wo- jewództwa kaliskiego i gnieźnieńskiego (w latach 1768-1772), a pod względem kościelnym do archidiecezji gnieźnieńskiej11. Wiek XV to dla Złotowszczyzny nie tylko okres wojen, lecz także kolonizacji i stopniowe- go rozwoju gospodarczego. Obok wcześniej założonego miasta Złotowa i Krajenki, znajdowały się osady wiejskie. Joanna Karczewska12 podaje, że w latach 1424-1425 wojewodzina Małgorzata z Łabiszyna zakupiła Klukowo, Górzno, Radawnicę i Blękwit od Sędziwoja z Gołańczy. Małgo- rzata była żoną Macieja z Łabiszyna, wojewody inowrocławskiego, brzeskiego, starosty bydgo- skiego i bliskiego współpracownika Władysława Jagiełły. Nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób Maciej stał się właścicielem Złotowa, zakup Małgorzaty rozszerzył jednak spory kompleks dóbr, który Leszczyce zgromadzili wokół Złotowa. Wiemy natomiast, w jaki sposób Sędziwoj z Gołańczy wszedł w posiadanie Klukowa, za- nim sprzedał je Małgorzacie z Łabiszyna. W 1420 r. Jakub Kusza z Gołańczy zamienił swoje

8 H. Reinecke, Die Ringwälle des Kreises Flatow, „Heimatkalender Kreis Flatow”, 12 (1928), s. 36-37. 9 J. Olczak, K. Siuchniński Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnictwem grodowym na terenie województwa koszalińskiego, t. 1, Poznań 1966, s. 163-165. 10 I. Skrzypek, Z problematyki badań archeologicznych na Krajnie Złotowskiej, „Koszalińskie Studia i Materiały. Kwartalnik Koszalińskiego Ośrodka Naukowo-Badawczego”, 22 (1978), z. 2, s. 192. 11 A. Krajna-Wielatowski [właśc. A. Jasiek], Ziemia Złotowska, „Bibljoteka Kresowa – Pogranicze zachodnie odcięte od Macierzy”, t. 1, Poznań 1928, s. 2. 12 J. Karczewska, Własność szlachecka na pograniczu wielkopolsko-kujawskim w pierwszej połowie XV wieku, Kraków 2010, s. 25-26.

431 POMORANICA dobra z Piotrem z Wysokiej13. Za całą wieś Rozpętek, część Morzewa, Brzostowa i miasteczka Brzostowo (dziś Miasteczko Krajeńskie) oraz dopłatę 2000 grzywien szerokich groszy Jakub Kusza nabył połowę Wysokiej, Czajcza i Krajenki wraz z ich przyległościami (Białe, Śmiardo- wo, Głupczyn, Górzno i Klukowo). Adam Szweda przytacza treść dokumentu sporządzonego w Nakle 20 września 1420 r., gdzie starosta nakielski Jarosław z Iwna zaświadcza, że Piotr z Wysokiej zamienił wymienione dobra z Jakubem Kuszem z Gołańczy14. Tekst znany jest z wpisu sporządzonego w 1618 r. do księgi kościoła parafialnego w Krajence, zamieszczonego w dodatku źródłowym do opracowanej przez księdza Jana Ignacego Bocheńskiego historii ko- ścioła w Wałczu. Wracając do najstarszych dokumentów, należy przyjąć, że pierwsza wzmian- ka o Klukowie pojawiła się już w 1420 r. W związku z powyższym w 2020 r. wieś powinna obchodzić swoje 600-lecie. Przyjmowało się dotychczas, że Klukowo wspominane jest w źródłach po raz pierwszy w 1432 r. Informację tą za Konstantym Janem Hładyłowiczem15 powtarzali Przemysław Szafran16 i Janusz Małłek17. Przemysław Szafran przygotował zestawienie18, w którym Nakielskie Akta Grodzkie z 1579 r. zgromadzone w Archiwum Państwowym w Poznaniu wymieniają „deser- ta” – obszar uprawny w Klukowie. W niektórych publikacjach pojawia się informacja, że Klu- kowo figuruje w dokumentach dopiero od XVII w. Antoni Jasiek podaje rok 165319, a opraco- wania niemieckojęzyczne – 161820. Właśnie od 1618 r. folwark w Klukowie wzmiankowany jest w dokumentach Archiwum Diecezji Chełmińskiej w Pelplinie, Archiwum Kapituły Metropolitalnej w Gnieźnie czy Tekach Dworzaczka. W roku 1653 zaznaczone jest, że w Klukowie mieli znaj- dować się sami ogrodnicy21. W tym czasie duża cześć ziemi złotowskiej, z rezydencją właścicieli w Złotowie, stanowiła własność szlachecką, którą przejmowały kolejne rody: Kościeleckich, Po- tulickich, Grudzińskich i Działyńskich. Folwark w Klukowie należał w tym czasie do Johanna Krumrena (1709), Paula Winkelmanna (1725), Johanna Maschke (1749), Gottfrieda Kregera (1765) i Petera Kegla (1772)22. W Księdze gruntowej domeny złotowskiej znajdują się dwa ogłoszenia – dla wsi Rudna i wsi Śmiardowo Krajeńskie – dotyczące świadczeń pańszczyźnianych obowiązują- cych od wiosny 1788 r., wydane 6 grudnia 1787 r. w Klukowie23. Wiek XVIII przyniósł upadek Rzeczpospolitej Szlacheckiej. 13 września 1772 r granice Kraj- ny przekroczyły wojska pruskie, a dla ziemi złotowskiej rozpoczął się okres 173 lat niewoli. Wraz z polityką germanizacyjną nastała sprzedaż polskich dóbr ziemskich Niemcom. Po kon- gresie wiedeńskim w 1815 r. Klukowo z ziemią złotowską zostało wcielone do prowincji Prus Zachodnich. Dzierżawcami byli kolejno Karl Wegner (1790), Anton Marten (1817), Radan (do 1841), Jean Edouard Chevallier Durěge (1841-1859)24. Ten ostatni był wspaniałym muzykiem,

13 A. Szweda, Na polsko-krzyżackim pograniczu. Działalność starosty nakielskiego Jarosława z Iwna (1413-1423), „Roczniki Historyczne”, 69 (2003), s. 183. 14 Tamże, s. 193-194. 15 K.J. Hładyłowicz , Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów 1932, s. 245. 16 P. Szafran, Osadnictwo historycznej Krajny w XVI-XVIII w. (1511-1772), Gdańsk 1961, s. 158. 17 J. Małłek, Ziemia Złotowska w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej (Od XV wieku do pierwszego rozbioru Polski), w: Ziemia Złotowska, red. W. Wrzesiński, Gdańsk 1969, s. 53. 18 P. Szafran, Osadnictwo historycznej Krajny…, 1961, s. 158. 19 A. Krajna-Wielatowski [właśc. A. Jasiek], Ziemia Złotowska…, 1928, s. 156. 20 M. Vollack, Das Flatower Land, Gifhorn 1989, s. 110. 21 F.W.F. Schmitt,Der Kreis Flatow, Thorn 1867, s. 277. 22 O. Goerke, Der Kreis Flatow, Flatow 1918, s. 262. 23 J. Zdrenka, M. Chołodowska, Księga gruntowa domeny złotowskiej (1619-1816), Toruń 2005, s. 264-265. 24 O. Goerke, Der Kreis Flatow…, 1918, s. 262.

432 POMORANICA który zmarł 13 listopada 1888 r. w Dreźnie25. Syn dzierżawcy Martena, urodzony w Klukowie 19 stycznia 1827 r. Ferdynand Marten, był natomiast nauczycielem matematyki i przyrody, amatorem florystą, autorem rozprawy Flora ostroviensis26. Kolejny dzierżawca, Edwin Rose- nau, poległ w wojnie z Austrią w 1866 r.27 Obowiązki po nim pełniła wdowa. Od 1879 r. dobra w Klukowie dzierżawił Ludwig Becker, zarządca dóbr państwowych, doprowadzając je do wy- sokiego poziomu. 3 września 1895 r. w Klukowie spaliło się pięć domów mieszkalnych i jedna stodoła28. Trzynaście lat później, dokładnie 28 września 1908 r., niespodziewanie Becker popeł- nił samobójstwo29. Następnym dzierżawcą w Klukowie do 1925 r. był Willi Hahlweg. Wcześniej należały do nie- go dobra w Świętej oraz Kiełpin, który w posiadaniu jego rodziny był już od 1825 r. Wieloletni zarządca był od 1922 r. zastępcą przewodniczącego Izby Rolniczej w Pile30, a od 1925 r. wydawcą przychylnej nazistom gazety „Die Grenzmark” w Złotowie31. Po Hahlwegu majątek w Kluko- wie przejął skoligacony z nim Gottwald Lehmann, syn dzierżawcy z Nowego Dworu32. Gottwald w 1923 r. ożenił się z Marią Margaret Hackbarth, a w lipcu 1924 r. przyszła na świat ich córka, Agnes Margarete Susannne, która dorastała w tamtejszym majątku. Jej chrześniak przekazał w 2017 r. do kolekcji Muzeum Ziemi Złotowskiej niepowtarzalny zbiór 46 zdjęć ukazujących żniwa i obróbkę pól jesienią 1933 r. w Klukowie. Niezwykle cenne są widoki zabudowań folwarku wraz z nieistniejącym już budynkiem mieszkalnym, dokumentacja pojazdów, maszyn oraz widoczna na kilku ujęciach postać zarządcy majątku. Wyposażenie jest bardzo okazałe jak na owe czasy – cią- gniki rolnicze typu Lanz Bulldog ciągnące kombajny, żniwiarki, snopowiązałki, kopaczka konna do ziemniaków, siewnik konny. Brat Gottwalda, Hans Lehmann, był inżynierem i współwłaści- cielem fabryki maszyn rolniczych w Gorzowie Wielkopolskim, stąd to wysokie zmechanizowa- nie gospodarstwa. Wiele prac nadal wykonywano siłą ludzkich rąk – koszenie zboża kosami, młócenie zboża, związywanie w snopki, zwózka z pola, układnie stogu. Na fotografiach widać, że w gospodarstwie używano taśmociągu do przenoszenia słomy z wozów na stogi czy do sto- doły. Mężczyźni ładowali obornik z podwórza na wóz, kobiety natomiast rozrzucały go na polu. Również one gromadnie zbierały ziemniaki. Urokliwe są widoki zwierząt na łąkach – stada gęsi, cielęta, krowy wracające z pastwiska. Piękne konie nadal pracowały na folwarku i w polu. Z ich udziałem odbywało się koszenie zboża, orka, bronowanie pola. Na jednym ujęciu widać, jak stel- mach naprawia bryczkę, na innych są wozy konne na sztabowych kołach czy załadunek baniek i kanw, a następnie wywóz mleka. Bezcenne są zwłaszcza trzy fotografie, ukazujące lokomotywę z wagonami osobowymi i to- warowymi na szlaku kolejowym, który biegł przy majątku. 30 czerwca 1911 r. uchwalono usta- wę o budowie linii kolejowej ze Złotowa do Wałcza, z odgałęzieniem do Jastrowia. Wydarzenie relacjonował Erich Hoffmann33: „Budowę rozpoczęto wiosną 1912 r. Powiat był zobowiązany do bezpłatnego wydania terenu pod budowę. Na ten cel uchwalono sumę 160 tys. marek. Również

25 J. Zdrenka, Z notesu Ericha Hoffmanna. Kronika Złotowa i okolic część I (lata 1800-1900), Złotów 2009, s. 297. 26 J. Biernaczyk, Ferdynand Marten, w: Alma Mater Ostroviensis. Księga Pamięci Non Omnis Moriar, 10: Nauczyciele i wychowankowie Gim- nazjum Ostrowskiego w okresie zaborów, 1845-1918/1919, red. J. Biernaczyk, Ostrów Wielkopolski 2003, s. 73. 27 J. Zdrenka, Z notesu Ericha Hoffmanna…,2009, s. 104. 28 Tamże, s. 339. 29 Tamże, s. 69. 30 J. Zdrenka, Z notesu Ericha Hoffmanna. Kronika Złotowa i okolic część III (lata 1921-1952), Złotów 2011, s. 27. 31 Tamże, s. 55. 32 J. Zdrenka, Złotów oczami Ericha Hoffmanna, Złotów 2013, s. 215. 33 J. Zdrenka, Z notesu Ericha Hoffmanna…,2010, s. 125-126.

433 POMORANICA domena książęca, która przez budowę linii kolejowej miała znaczne korzyści, oddała ziemię bez- płatnie. Kolej zagospodarowała obszar 880 km kw. z 27 tys. mieszkańców. Ważniejszy był jednak transport towarowy (drewna i produktów rolnych). W Węgiercach wychodziło odgałęzienie do Jastrowia przez stacje w Piecewie i Piecewku (niem. Küddowbrück). Na trasie ze Złotowa znajdo- wały się przy linii kolejowej miejscowości: Klukowo, Annopole, Tarnówka, Łowisko–Płytnica. W ostatniej miejscowości przecinała się linia kolejowa z trasą Piła-Szczecinek. Linia ta była goto- wa 25 listopada 1914 r. Po wojnie przez jakiś czas nieużywana. Tory zostały rozebrane w 1945 r.”. Pierwotny układ przestrzenny folwarku nie jest znany. Składał się on niewątpliwie ze wszyst- kich elementów funkcjonalnych: dworu z niewielkim parkiem, podwórza gospodarczego i kolo- nii mieszkalnej34. Wyraźnie wyodrębniony był kompleks dworu z parkiem i podwórzem gospo- darczym oraz kolonia mieszkalna wybudowana przy drodze Krajenka-Złotów. Po zachodniej stronie drogi zachowały się trzy domy mieszkalne, po wschodniej natomiast tylko jeden, z 1885 r. Domy ustawione są kalenicowo względem drogi. Układ zwartego, geometrycznego komplek- su dworskiego zdominowany był zapewne nieistniejącym już dworem. Budynek założony był na planie prostokąta, jednokondygnacyjny z mieszkalnym poddaszem. Od strony zachodniej w połaci dwuspadowego dachu znajdował się nad wejściem otwór okienny w formie wolego oka. Wejście od strony parku zabudowano przeszkloną altaną. W narożniku od części północnej stała kolejna przybudówka z wejściem po schodach. Dwór wybudowany został z czerwonej cegły w technice pruskiego muru. Stał na wysokim kamiennym fundamencie. W drugiej połowie XX wieku budynek rozebrano, a na jego miejscu postawiono standardowy blok biurowo-mieszkalny. Również park stracił swoje walory zabytko- we. W obrębie podwórza gospodarczego zachował się natomiast budynek z początku XX wieku dla pracowników folwarku35, przeznaczony dla dwóch rodzin. Każda miała dwa pokoje, kuchnię i komórkę. Zwartą bryłę zamykał dwuspadowy dach. Walory estetyczne otynkowanych elewacji podnosiło wole oko na fasadzie, a w drugiej połaci nadstawka mieszkalna. Prostokątne podwó- rze wyposażone było w budynki gospodarcze, oborę, stodoły, magazyn zbożowy, wozownię, kuźnię ze stelmacharnią, wagę. Około 1940 r. na podwórzu o powierzchni około 0,75 hektara powstały jeszcze silosy i wiata. Majątek ziemski w Klukowie posiadał swoje żetony dominialne36. Emisje dominialne funk- cjonowały przez kilka stuleci, a ich charakter był bardzo różny. Pojawiły się one około XVI-XVII w. i funkcjonowały aż po lata pięćdziesiąte wieku XX, kiedy używano ich jeszcze w wielkopol- skich PGR-ach. Przypuszczalnie jednak największa liczba emisji przypada na lata 1890-1925. Pierwotnie pieniądz wewnętrzny w majątkach ziemskich pełnił dwie funkcje. Pierwszą, za- sadniczą, było zamknięcie obiegu pieniężnego, a dodatkową zapewne utrudnienie zbiegostwa chłopom. Z czasem jednak, zwłaszcza po zniesieniu pańszczyzny, zmieniła się rola pieniądza dominialnego. Służył on jako potwierdzenie wykonanej robocizny, liczonej w szeflach, cydlach czy też korcach zebranych płodów rolnych. Wymieniany był później na wynagrodzenie lub sam był środkiem wynagrodzenia ze względu na brak pieniądza państwowego. Zwrócić uwa- gę należy na jeszcze jedną kwestię – emisje dominialne, mimo że częstokroć posiadają nomi- nał, rzadko jednak mają określoną walutę obrachunkową. Jeden z obecnych mieszkańców wsi posiada dwa miedziane żetony o nominale 10, różniące się jednak wielkością. Mamy tu do

34 H. Klunder, Zespół folwarczny – Klukowo, 1990 [karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Muzeum Narodowe Rol- nictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie]. 35 P. Klunder, Dom mieszkalny (nr 14) – Klukowo, 1990 [karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie]. 36 B. Sikorski, Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, t. 2, Piła 1994, s. 51.

434 POMORANICA czynienia ze starannie wydaną emisją w różnych rozmiarach z nazwą majątku i tym samym nominałem. Na awersie znajduje się napis w dwóch wierszach DOM./KLUKOWO. Ponad na- pisem widnieje pięcioramienna, a pod napisem sześcioramienna gwiazdka (mniejszy żeton ma tylko gwiazdkę pięcioramienną pod napisem). Na rewersie widoczna jest duża liczba 10, a po obu stronach obwódki utworzone z dziesiątek perełek. Podobne przykłady szlacheckiego pie- niądza zastępczego pochodzą z miejscowości Buchwald, Krerowo, Konarzewo, Lubiatówko, Zakopane37. Identyfikacja obiektów z określoną na nich nazwą majątku stwarzała Bogumiłowi Sikorskiemu trudność, dlatego w katalogu żetonów dominialnych wymienił on zarówno ma- zowieckie, jak i złotowskie Klukowo38. Mimo że istnieje bardzo liczna grupa obiektów (skatalo- gowano ponad 1200 różnego rodzaju monet i żetonów pochodzących z majątków ziemskich), ciągle nie jest ona do końca poznana, nie tylko ze względu na pojawianie się nowych okazów, ale przede wszystkim ubogie materiały źródłowe pozwalające prawidłowo określić konkretne emisje. Dlatego odnalezienie żetonów na terenie tego majątku potwierdza przynależność do dóbr złotowskich. Po ustawie z uchwalonej 27 grudnia 1927 r., nakazującej likwidację obwodów majątkowych, domena Klukowo została połączona z gminą Klukowo39. W tym czasie 66% mieszkańców wsi było ewangelikami, a pozostali katolikami. Poza folwarkiem, należącym do księcia Fridricha Leopolda Hohenzollerna, we wsi było pięć zagród chłopskich. W pilskim oddziale Archi- wum Państwowego w Poznaniu zachowały się akta dotyczące gminy i spraw organizacyjnych w szkole w Blękwicie40. W skład zarządu gminy wchodzili, poza zarządcą majątku Lehmannem, gospodarze z Klu- kowa: Gerhard Alexewicz, Michael Brzezinski, Robert Konnak, Waldemar Lockstädt, Wilhelm Lockstädt41. W 1936 r. Klukowo zostało połączone z Błękwitem w jedną gminę i otrzymało nazwę Blankenfelde42. Dzielnica administracyjnie podlegała pod Petzin (Zalesie). Właściwy urząd rejo- nowy, sąd okręgowy i sąd pracy mieściły się w Złotowie. Wykonana przez J. Zdrenkę analiza ksiąg urzędów stanu cywilnego oraz innych źródeł wykazała, że co najmniej siedmiu żołnierzy urodzonych w Klukowie zginęło na froncie II wojny światowej43. Poza tym znany jest fakt ist- nienia dwóch ofiar cywilnych z Klukowa. 11 lutego 1945 r. 74-letni rolnik Robert Konnak i jego 43-letnia córka Elisabeth zostali zastrzeleni44. Z II wojną światową związana jest również pewna niepotwierdzona historia, zasłyszana od Jerzego Kloskowskiego, wieloletniego dyrektora złotowskiego muzeum. Ponoć w trakcie dzia- łań wojennych oddziały niemieckie gromadziły w Klukowie w jednym z budynków folwarku (kuźni) skrzynie z dziełami sztuki transportowanymi do Niemiec. Nagłość wydarzeń w styczniu 1945 r. sprawiła, że wojska zajęły się ewakuacją ludzi, pozostawiając skarby kultury w folwarku. Nie wiemy dokładnie, jakie były losy zbiorów po przejściu frontu. Część rzeźb (w tym głowa Rzymianina i Amazonki) zabezpieczonych w Klukowie miała trafić w marcu 1946 r. do Referatu Kultury i Sztuki Starostwa Powiatowego w Złotowie. Tutaj trop po kolekcji się urywa. Badania poczynione w tej sprawie w latach 70. XX wieku przez J. Kloskowskiego nie przyniosły efektów.

37 Por. B. Sikorski, Pieniądz zastępczy majątków…, 1994. 38 Tamże, s. 51. 39 J. Zdrenka, Z notesu Ericha…, 2011, s. 87-89. 40 Archiwum Państwowe w Poznaniu. Oddział w Pile, teczka nr 4933, 4934. 41 M. Vollack, Das Flatower Land…, 1989, s. 109. 42 J. Zdrenka, Z notesu Ericha Hoffmanna…,2011, s. 191. 43 J. Zdrenka, Mieszkańcy Ziemi Złotowskiej polegli i zaginieni w II wojnie światowej 1939-1945, Złotów 2017a, s. 336-348. 44 J. Zdrenka, Ofiary cywile Ziemi Złotowskiej w II wojnie światowej 1939-1945, Złotów 2017b, s. 54.

435 POMORANICA

Historia ta jednak dodaje tajemniczej atrakcyjności naszej niewielkiej miejscowości, stąd decyzja o jej przytoczeniu. Po II wojnie światowej majątek ziemski w Klukowie stał się własnością wielokrotnie reorgani- zowanych Państwowych Gospodarstw Rolnych. Zmieniał się też stan budynków gospodarczych na terenie folwarku. Jak wcześniej wspomniano, zlikwidowane zostały dwór, stodoły, obora i ma- gazyn. Wybudowano dwie owczarnie pośrodku podwórza oraz kilka nowych budynków miesz- kalnych. Gospodarstwo w Klukowie około 1960 r. uzyskiwało wysoką wydajność jak na wyniki województwa koszalińskiego45. Zmianie uległa również struktura mieszkańców wsi. W latach 1946-1947 do Klukowa (wtedy gmina Tarnówka) przybyła jedna czteroosobowa rodzina przesie- dleńców46. W 2. połowie XX wieku do pracy w PGR-ach przesiedlały się rodziny z całej Polski, w tym moja rodzina, która osiedliła się w Klukowie w 1988 r. Po upadku PGR dwór przeszedł w ręce prywatne. Na swoich ziemiach i gospodarstwach pozostały jeszcze przedwojenne rody Konnaków i Aleksiewiczów. Z potomstwa Aleksiewiczów pochodzi Norbert Aleksiewicz, urodzony 25 listopada 1948 r., polski rolnik i polityk, poseł IX kadencji Sejmu PRL z ramienia PZPR, później działacz PSL47. Z wykształcenia magister inżynier rolnictwa, absolwent Akademii Rol- niczej w Szczecinie (1973). Od 1974 r. prowadził rodzinne, ponad 35-hektarowe, gospodarstwo w Klukowie. Działał w spółdzielczości rolniczej, był wieloletnim przewodniczącym Spółdziel- ni Kółek Rolniczych w Złotowie, następnie prezesem rady nadzorczej banku spółdzielczego w Złotowie. W latach 1979-1989 przewodniczył Radzie Głównej Krajowego Związku Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych. Należał też do organizacji młodzieżowych (Związek Młodzie- ży Wiejskiej, Zrzeszenie Studentów Polskich, Związek Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej, Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej). Był członkiem Rady Krajowej Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Wybrany został do Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Pile. Pełnił mandat radnego Gminnej Rady Narodowej w Złotowie, wchodził w skład Rady Kon- sultacyjnej – kolegialnego organu doradczego przy Wojciechu Jaruzelskim, Przewodniczącym Rady Państwa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu po stronie rządowo-koalicyjnej. W Sejmie PRL IX kadencji znalazł się na podstawie tzw. listy krajowej. Był członkiem Prezydium Klubu Poselskiego PZPR. Brał udział w pracach Komisji Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Został odznaczony m.in. Brązowym i Zło- tym Krzyżem Zasługi. Zmarł młodo, 16 listopada 1994 roku. Jego żona Barbara oraz dzieci, Robert Piotr, Anna, Karol, Marcin i Marta, nadal związani są z rodzinnym Klukowem. Wybu- dowana na początku XXI wieku świetlica wiejska (na terenie dawnego folwarcznego parku) nosi imię Norberta Aleksiewicza. W tym roku przypada 600-lecie wsi Klukowo, a szanowny Jubilat Ignacy Skrzypek obchodzi swoje 80. urodziny. Mam nadzieję, że dla niego oraz czytelników tej księgi odkrywanie dzie- jów wsi było interesującym przeżyciem. Nie mam pewności, czy moja praca jest wartościowa dla obecnych mieszkańców wsi, czy pozwoli poznać i utrwalić tożsamość kulturową naszej spo- łeczności… Może ktoś uświadomi sobie, jak ważną rolę w procesie ustalania własnej tożsamości odgrywa znajomość miejsca, z którego się pochodzi. W ubiegłym roku odeszła większość najstar- szych mieszkańców Klukowa. Kolejni nie mieszkają tutaj od urodzenia. Jako mieszkanka Kluko- wa czułam pewną powinność i obowiązek napisania tej historii. To tutaj mieszkałam, dorastałam,

45 H. Olejnik, S. Wróblewski, Rozwój gospodarczy Powiatu Złotowskiego w latach 1945-1965, w: Ziemia Złotowska, red. W. Wrzesiński, Gdańsk 1969, s. 219-220. 46 Wojewódzki Oddział PUR, Wykazy imienne rodzin 1946-1947, teczka nr 212 [mps w zbiorach Muzeum Ziemi Złotowskiej]. 47 A. Marczakiewicz, J. Stępiński, Słownik biograficzny działaczy kółek rolniczych, Warszawa 1992, s. 5.

436 POMORANICA wychowywałam się i (po 10-letniej nieobecności) wróciłam jak do bezpiecznej przystani. Myślę, że to były wystarczająco ważne powody, aby zebrać wiadomości, dokumenty i zdjęcia oraz opu- blikować ten artykuł. Przedstawiłam badania archeologiczne w naszej wsi, pierwsze wzmianki w dokumentach, przynależność państwową, przemiany, sylwetki niektórych ciekawych miesz- kańców oraz tragedie, jakie się tutaj wydarzyły. Serdecznie dziękuję Jerzemu Kloskowskiemu, Zygmuntowi Lenzowi i obecnemu sołtysowi wsi Markowi Drajerowi za bezinteresowną pomoc w gromadzeniu materiałów.

Kamila Krzanik-Dworanowska Muzeum Ziemi Złotowskiej ul. Wojska Polskiego 2a, 77-400 Złotów [email protected]

Bibliografia Archiwalia: Archiwum Państwowe w Poznaniu. Oddział w Pile. Archiwum Państwowe w Szczecinie, Wojewódzki Oddział PUR, Wykazy imienne rodzin 1946-1947 [mps w zbiorach Muzeum Ziemi Złotowskiej]. Literatura: J. Biernaczyk, Ferdynand Marten, w: Alma Mater Ostroviensis. Księga Pamięci Non Omnis Moriar, 10: Nauczyciele i wychowankowie Gimnazjum Ostrowskiego w okresie zaborów, 1845-1918/1919, red. J. Biernaczyk, Ostrów Wielkopolski 2003, s. 73. O. Goerke, Der Kreis Flatow, Flatow 1918. K.J. Hładyłowicz , Zmiany krajobrazu i rozwój osadnictwa w Wielkopolsce od XIV do XIX wieku, Lwów 1932. J. Karczewska, Własność szlachecka na pograniczu wielkopolsko-kujawskim w pierwszej połowie XV wieku, Kraków 2010. H. Klunder, Zespół folwarczny – Klukowo, 1990 [karta ewidencyjna zabytków architektury i bu- downictwa, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie]. P. Klunder, Dom mieszkalny (nr 14) – Klukowo, 1990 [karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie]. A. Krajna-Wielatowski [właść. A. Jasiek], Ziemia Złotowska, „Bibljoteka Kresowa – Pogranicze zachodnie odcięte od Macierzy”, t. 1, Poznań 1928. J. Małłek, Ziemia Złotowska w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej (Od XV wieku do pierwszego roz- bioru Polski), w: Ziemia Złotowska, red. W. Wrzesiński, Gdańsk 1969, s. 50-61. A. Marczakiewicz, J. Stępiński, Słownik biograficzny działaczy kółek rolniczych, Warszawa 1992. J. Olczak, K. Siuchniński Źródła archeologiczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osadnic- twem grodowym na terenie województwa koszalińskiego, t. 1, Poznań 1966. H. Olejnik, S. Wróblewski, Rozwój gospodarczy Powiatu Złotowskiego w latach 1945-1965, w: Zie- mia Złotowska, red. W. Wrzesiński, Gdańsk 1969, s. 209-227. H. Reinecke, Die Ringwälle des Kreises Flatow, „Heimatkalender Kreis Flatow”, 12 (1928), s. 35-46. F.W.F. Schmitt,Der Kreis Flatow, Thorn 1867. B. Sikorski, Pieniądz zastępczy majątków ziemskich. Katalog żetonów dominialnych, t. 2, Piła 1994. I. Skrzypek, Z problematyki badań archeologicznych na Krajnie Złotowskiej, „Koszalińskie Studia i Materiały. Kwartalnik Koszalińskiego Ośrodka Naukowo-Badawczego”, 22 (1978), z. 2, s. 186-195.

437 POMORANICA

I. Skrzypek, Wyniki badań archeologicznych na stanowisku nr 2 w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła w 1978 roku, Koszalin 1979 [mps w archiwum Muzeum Ziemi Złotowskiej]. I. Skrzypek, Wyniki badań archeologicznych na stanowisku nr 2 w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła w 1979 roku, Koszalin 1980 [mps w archiwum Muzeum Ziemi Złotowskiej]. I. Skrzypek, Zespół osadniczy ludności kultury pomorskiej w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła, stano- wisko 2. Cześć I – cmentarzysko, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 16 (1986), s. 3-26. I. Skrzypek, Zespół osadniczy ludności kultury pomorskiej w Klukowie, gm. Złotów, woj. Piła, stano- wisko 2. Cześć II – osada, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne”, 17 (1987), s. 3-46. I. Skrzypek, Niepublikowane materiały kultury łużyckiej i pomorskiej z Pojezierza Krajeńskiego, „Po- morania Antiqua”, 18 (2001), s. 73-109. P. Szafran, Osadnictwo historycznej Krajny w XVI-XVIII w. (1511-1772), Gdańsk 1961. A. Szweda, Na polsko-krzyżackim pograniczu. Działalność starosty nakielskiego Jarosława z Iwna (1413-1423), „Roczniki Historyczne”, 69 (2003), s. 174-195. M. Vollack, Das Flatower Land, Gifhorn 1989. J. Zdrenka, Z notesu Ericha Hoffmanna. Kronika Złotowa i okolic część I (lata 1800-1900), Złotów 2009. J. Zdrenka, Z notesu Ericha Hoffmanna. Kronika Złotowa i okolic część II (lata 1901-1920), Złotów 2010. J. Zdrenka, Z notesu Ericha Hoffmanna. Kronika Złotowa i okolic część III (lata 1921-1952), Złotów 2011. J. Zdrenka, Złotów oczami Ericha Hoffmanna, Złotów 2013. J. Zdrenka, Mieszkańcy Ziemi Złotowskiej polegli i zaginieni w II wojnie światowej 1939-1945, Zło- tów 2017a. J. Zdrenka, Ofiary cywile Ziemi Złotowskiej w II wojnie światowej 1939-1945, Złotów 2017b. J. Zdrenka, M. Chołodowska, Księga gruntowa domeny złotowskiej (1619-1816), Toruń 2005.

438 POMORANICA

Ryc. 1. Klukowo (gm. Złotów). Teren wsi i okolica (wg google.com/maps oprac. K. Krzanik-Dworanowska)

Ryc. 2. Klukowo (gm. Złotów), stan. 2. Ignacy Skrzypek w trakcie badań na stanowisku archeologicznym, październik 1978 roku

439 POMORANICA

Ryc. 3. Klukowo (gm. Złotów). Fragment grodziska nad rzeką Głomią, w tle zabudowania wsi, wiosna 2017 roku (fot. K. Krzanik-Dworanowska)

Ryc. 4. Klukowo (gm. Złotów). Fragment zespołu zdjęć ilustrujących żniwa i obróbkę pól folwarku w Klukowie jesienią 1933 roku (nr inw. MZ-1879/1-46/h)

440 POMORANICA

Ryc. 5. Klukowo (gm. Złotów). Fotografia ukazująca kobiety pracujące na gruntach majątku w 1933 roku, w tle lokomotywa na dawnej trasie Złotów-Wałcz (nr inw. MZ-1879/46/h).

Ryc. 6. Klukowo (gm. Złotów). Dawny budynek dworu (nr inw. MZ-1879/1/h).

Ryc. 7. Klukowo (gm. Złotów). Dwa żetony o nominale 10 z dominium, zbiory prywatne (fot. W. Bednarz)

441 POMORANICA

mgr Kamila Krzanik-Dworanowska – historyczka sztuki, absolwentka Uniwersytetu Miko- łaja Kopernika w Toruniu. W latach 2011-2016 pracowała w Galerii Sztuki Wozownia w Toru- niu, gdzie pomagała przy organizacji i promocji wystaw sztuki współczesnej i wydarzeń ar- tystycznych, stworzyła cykl wykładów o designie pt. „Projekt dla…” i prowadziła warsztaty artystyczne dla dzieci i młodzieży z autorskiego cyklu „Sztuka prostoty szuka”. W 2014 r. zo- stała wyróżniona Nagrodą Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego przyznawaną za twórczą aktywność w życiu kulturalnym regionu. Od 2016 r. pełni funkcję dyrektorki Mu- zeum Ziemi Złotowskiej w Złotowie. W maju 2018 r. odebrała z rąk Marszałka Województwa Wielkopolskiego nagrodę Grand Prix oraz statuetkę Izabella 2017 za działalność edukacyjną, promocyjną i marketingową Muzeum Ziemi Złotowskiej.

Klukowo – Discovering the History of the Village

A contribution to the history of Klukowo, a village located on the route between Krajenka and Złotów, fits in with the fairly popular interests of the inhabitants of particular regions in the history of their small homelands. Thus far, the village has not been the subject of a specialist study. The first attempts to unveil the oldest stage in the history of Klukowo were carried out by Ignacy Skrzypek, who between 1978 and 1979 conducted extensive excavation works in the cemetery and settlement of the Pomeranian culture. Ignacy Skrzypek also had a significant influence on the dating of the early medieval stronghold upon the Głomia River. The present analysis of the oldest documents has shown that Klukowo was first mentioned in written records as early as in 1420, not in 1432, as it was previously believed. Therefore, in 2020 the village should celebrate its 600th anniversary. After the fall of the Polish–Lithuanian Commonwealth and the Congress of Vienna, the Złotów Land was incorporated into the West Prussia Province. The original spatial layout of the farm leased by the Germans is unknown. The collection of the Złotów Land Museum includes a collection of photos from the estate showing the harvest and processing of fields in the autumn of 1933, views of buildings, vehicles, machines, a locomotive with wagons on the railway track that ran alongside the estate. The Kluków grange had its own dominium tokens: two copper tokens with a face value of 10, differing in size. After World War II, the estate became the property of repeatedly reorganised State Agricultural Farms (Państwowe Gospodarstwo Rolne, PGR). In the second half of the twentieth century, families from all over Poland moved to work in PGRs. After the fall of PGRs, the manor was transferred to private hands. The pre-war Konnak and Aleksiewicz families remained on their lands and farms. Their prominent representative was Norbert Aleksiewicz, a Polish farmer and politician who participated in the Round Table talks. Built at the beginning of the twenty-first century in the area of ​​the former farm park, the village clubhouse is named after him.

442