3

Wstęp

Powiat wrocławski, powstały w ramach reformy administracyjnej w roku 1999, tworzy dziewięć gmin – Czernica, Długo- łęka, Jordanów Śląski, Kąty Wrocławskie, Kobierzyce, Mietków, Siechnice, Sobótka, Żórawina – położonych na wschód oraz po- łudnie od Wrocławia. Żyzne gleby wzdłuż rzek Odry i jej dopływów (Bystrzycy, Ślę- Przy wznoszeniu pałaców właściciele Tekst zy, Oławy i Widawy) oraz bliskość dużego majątków ziemskich zatrudniali często znanych artystów i architektów, Marta Miniewicz miasta przyczyniły się do wczesnego oraz pałac w Samotworze projektował Fotografie bardzo gęstego osadnictwa na tym obsza- Carl Gotthard Langhans – twórca Zbigniew Sobierajski rze. Powiat o powierzchni liczącej ponad Bramy Brandenburskiej w Berlinie. Ilustracje 1116 kilometrów kwadratowych obejmuje Sośnicy, Żórawinie. Właściciele majątków Paulina Mager aż dwieście czterdzieści dziewięć miej- ziemskich budowali dla zarządców swo- Redakcja i korekta scowości wiejskich oraz trzy miasta: Kąty ich dóbr lub dla siebie dwory i pałace. Sonia Miniewicz Wrocławskie, Sobótkę i Siechnice. Warte odwiedzenia są zespoły pałacowe Obszar powiatu idealnie nadaje się w Borowej, Krobielowicach, Samotworze, Ponadto w wydawnictwie wykorzystano: do uprawiania weekendowej oraz świą- Kobierzycach, Sobótce Górce, a także dwór ▪▪ karty pocztowe z prywatnej kolekcji Małgorzaty Urlich-Kornackiej; str. 11 tecznej turystyki poznawczej (kulturowej, z wieżą mieszkalną w Ślęzie. Wokół pod- ▪▪ zdjęcia Izabeli Dolaty -Daszkiewicz krajoznawczej, przyrodniczej) i kwalifiko- miejskich rezydencji zakładano, głównie (zbiory Instytutu Archeologii i Etnologii PAN o/Wrocław); str. 34, 35, 36 wanej (pieszej, rowerowej, jeździeckiej, w wieku XVIII i XIX, rozległe parki, dziś ▪▪ zdjęcia użyczone przez Dział Sprzedaży i Marketingu Zamku Topacz; str. 40, 101 żeglarskiej, kajakowej). z cennym już starodrzewem (zareje- ▪▪ zdjęcia udostępnione przez Muzeum Powozów Galowice; str.68 W wielu miejscowościach, które przez strowanych jest ponad sto zabytkowych stulecia stanowiły własność kościelną parków). Wydawca lub były w rękach prywatnych, należały W wielu miejscowościach zachowały się Stowarzyszenie Podróżników TUITAM do patrycjatu wrocławskiego czy za- ciekawe zabytki ruchome, takie jak przy- Wierzbice, ul. Lipowa 47 możnego rycerstwa, znajdują się bogato drożne kapliczki i figury, pomniki dawnego 55-040 Kobierzyce wyposażone przez świeckich kolatorów prawa – średniowieczne krzyże kamienne i fundatorów duchownych zabytkowe ko- i nieliczne już w Polsce i na Śląsku prę- ścioły i kaplice. Spośród ponad osiemdzie- gierze (w Rogowie Sobóckim, Żórawinie, Projekt, skład i druk sięciu świątyń wpisanych na listę zabytków Tyńcu nad Ślęzą). „IMAGE” ZAKŁAD POLIGRAFICZNY warto zwrócić uwagę przynajmniej na ko- Na terenie powiatu występuje rów- 58-250 Pieszyce, Bratoszów 24 ścioły w Brzeziej Łące, Bielanach, Tyńcu nież stosunkowo dużo zabytków techniki, Tel./fax: 74 836 90 38 Małym, Wilczkowie, Długołęce, Sobótce, a wśród nich wieże ciśnień, mosty, stacje www.imagedrukarnia.pl

ISBN 978-83-943393-0-2

Wydawnictwo współfinansowane ze środków Powiatu Wrocławskiego

Wrocław 2015 Marchewkowe pole na tle Masywu Ślęży 4 5

transformatorowe, młyny, browary, ga- Powiat wrocławski to również obszar wiających sporty wodne przyciąga malow- zownie i ciekawe budowle hydrotechnicz- interesujący pod względem przyrodni- niczo położony zbiornik retencyjny Jezioro ne powstałe głównie podczas regulacji czym. Co prawda tylko niecałe jedenaście Mietkowskie, nad którym powstał Ośrodek Odry na początku XX wieku. procent powierzchni to tereny leśne (naj- Sportów Wodnych i Rekreacji Powiatu Wro- Oprócz istniejącego od 1962 roku Mu- więcej w gminie Sobótka, Czernica, Długo- cławskiego z wypożyczalnią sprzętu wod- zeum Ślężańskiego w Sobótce, prezentu- łęka), ale znajdują się tu bogate w chro- nego, plażą i salą szkoleniową. jącego wystawy dotyczące wierzeń daw- nione i rzadkie gatunki flory i fauny parki Liczne jeździeckie kluby sportowe oraz nych Słowian oraz ekspozycję poświęconą krajobrazowe (Park Krajobrazowy Dolina prywatne ośrodki jeździeckie oferują na- faunie i florze Masywu Ślęży, w ostatnich Bystrzycy oraz Ślężański Park Krajobrazowy, ukę jazdy konnej – w tego rodzaju ofercie na terenie którego utworzono dwa rezer- przoduje gmina Długołęka, która nazywa- waty), jeden obszar Natura 2000 (Grądy na jest jeździecką stolicą powiatu. Odrzańskie – obszar specjalnej ochrony Przewodnik rodzinny po powiecie wro- ptaków) oraz jeden zespół przyrodniczo- cławskim podzielony został na cztery czę- -krajobrazowy Skalna w Masywie Ślęży. ści: Na amatorów aktywnego spędzania cza- ▪▪ Kolor zielony – informacje krajoznaw- su czekają liczne oznakowane szlaki pie- cze o wybranych ze względu na walory sze, najbardziej popularny to żółty szlak historyczne, kulturowe, krajobrazowe turystyczny wokół Wrocławia oraz różnej miejscach i obiektach ▪▪ Kolor niebieski – „Dla całej rodziny” (atrakcje turystyczne polecane dla całej Przy Muzeum Ślężańskim mieszczącym się rodziny bez względu na wiek i zaintere- w zabytkowym dawnym Domu Opata Do bogato wyposażonego kościoła znajduje się malownicze lapidarium, parafialnego pod wezwaniem św. Mikołaja sowania) w którym zgromadzono kamienne detale Biskupa w Brzeziej Łące prowadzi ▪▪ Kolor pomarańczowy – „Nie tylko dla oraz zabytki ruchome (krzyże pokutne, od północnej strony barokowa brama kapliczki, płyty nagrobne). z 1694 roku. dzieci…” (legendy i ciekawostki zwią- zane z miejscami, obiektami, przyrodą latach powstały cieszące się dużym za- trudności trasy prowadzące na szczyt Ślę- z terenu powiatu) interesowaniem muzea tworzące Szlak ży. Na terenie powiatu wytyczono kilka ▪▪ Kolor brązowy – „A to ciekawe!” (kon- Zabytków Komunikacji: Muzeum Powozów szlaków rowerowych; ze względu na wa- teksty historyczne oraz krajoznawcze

w Galowicach oraz Muzeum Motoryzacji Mapa rowerowa powiatu wrocławskiego lory krajobrazowe i kulturowe szczegól- dotyczące opisywanych miejsc, infor- w Ślęzie. zawiera szczegółowe opisy szlaków. nie warte polecenia są szlaki z Wrocławia macje o wybitnych postaciach) na Ślężę oraz trasa Pętla Odrzańska. Upra-

Panorama z Jańskiej Góry w kierunku Jordanowa Śląskiego 6 7

Przydrożny krzyż z widokiem na Ślężę 8 Gmina Kąty Wrocławskie Gmina Kąty Wrocławskie 9 Informacje krajoznawcze Pałac za zasługi - Krobielowice

Od XV wieku aż do sekularyzacji w 1810 roku majątek w Krobielowicach należał do premonstratensów z Wrocławia. Mieli oni tutaj dobra ziemskie i, dla celów admini- stracyjnych, na miejscu dawnego założe- nia obronnego wznieśli dwór. W XVII wieku Główne wejście zdobi dobudowano trzy nowe barokowe skrzy- manierystyczny portal z herbem opata premonstratensów – Scultetusa, dła, zamykając tym samym wewnętrzny który na początku XVII wieku arkadowy dziedziniec. W 1814 roku za za- wzniósł murowany dwór. sługi w walce z Napoleonem pałac i ziemię otrzymał Gebhard Leberecht von Blücher. murowano-drewnianą wieżę bramną. Informacje krajoznawcze Potomkowie marszałka przebudowywali Pałac należał do Blücherów aż do 1945 i modernizowali obiekt, wzniesiono mię- roku. Po wojnie właścicielem obiektu był dzy innymi narożne wieże z hełmami, PGR; opuszczony pałac z czasem niszczał, utworzono taras od strony zachodniej, po- aż na początku lat dziewięćdziesiątych stawiono nad Czarną Wodą romantyczną ubiegłego wieku zakupiony został przez

Podczas neorenesansowej przebudowy pałacu w XIX wieku dostawiono do pałacu narożne wieże i założono tarasowe ogrody.

Christophera Earle Vaile’a z Nowej Ze- utworzono tu restaurację i hotel, a na po- landii, dalekiego potomka feldmarszałka. bliskich łąkach urządzono pole golfowe. Po gruntownym remoncie i modernizacji Nie zachował się niestety oryginalny wy- strój wnętrz, zaginęły również pamiątki związane z Blücherem, w tym empirowe łóżko, na którym zmarł bohater, czy zdoby- ty pod Waterloo powóz „małego kaprala”. Marszałek tak chwalił się żonie zaraz po zwycięskiej bitwie: „Napoleon w nocy, bez szpady i kapelusza, uciekł, jego kapelusz i szpadę wysyłam dzisiaj królowi. Płaszcz jego i powóz pozostają w moich rękach”. Powóz z literą „N” na bocznej ścianie moż- na było oglądać w pałacu w Krobielowicach jeszcze po wojnie, niestety, nie wiadomo, co się z nim później stało.

Do pałacowego założenia prowadzi malownicza wieża bramna z XIX wieku (od południa umieszczono w niej, Pałac Krobielowice / Krobielowice 21 / Pałac w Krobielowicach pochodzący z pałacu, renesansowy 55-080 Kąty Wrocławskie – widok od strony tarasów na dwukondygnacyjną loggię z półkolistymi arkadami. piaskowcowy portal). !www.palackrobielowice.com 10 Gmina Kąty Wrocławskie Gmina Kąty Wrocławskie 11 A to ciekawe… Marszałek o przydomku Vorwärts, czyli Feldmarszałek Naprzód! Naprzód!, bo tak ponoć brzmiała najczę- ściej wydawana przez niego komenda, – pogromca Napoleona jeszcze za życia budził skrajne emocje. Wielbiciel płci pięknej, hazardzista, kone- Gdy siedemdziesięciodwuletni marsza- ser mocnych trunków, zwany przez Napo- łek Gebhard Blücher otrzymał od króla leona „pijanym huzarem”, według swoich Fryderyka Wilhelma III przeciwników był do- w roku 1814 mają- wódcą, który nie znał A to ciekawe… A tek w Krobielowicach się na strategii i nie oraz jedenaście wsi potrafił czytać map. w okolicy Wrocławia Ale nawet oni musieli i w rejonie Trzebnicy, przyznać, że cieszył był już niekwestio- się wśród swoich pod- nowanym bohaterem władnych szacunkiem narodowym. Od 1813 i wzbudzał podziw, roku naczelny do- gdy mimo sporej tu- wódca wojsk pruskich szy i podeszłego wie-

w wojnach napole- ku zsiadał z konia Pomnik Blüchera z pl. Solnego we Wrocławiu. ońskich, zwycięzca i szedł razem z żołnie- Feldmarszałek z wyciągiętą ku górze ręką wydaje typowy dla siebie rozkaz „Naprzód!”. w bitwie nad Kacza- rzami, aby podczas wą oraz bitwie naro- wspólnego marszu dów pod Lipskiem, dać przykład siły du- uhonorowany został cha i zagrzać ich do książęcym tytułem walki. Fürst von Wahlstatt Pod koniec życia (Legnickie Pole). Blücher wraz z rodzi- Wiekowego już mar- ną osiadł w majątku szałka czekała jesz- w Krobielowicach. cze najważniejsza Niedługo cieszył się bitwa w życiu – pod jednak urokami wsi. Waterloo. Wygrana Choć był doskonałym w niej spowodowała, jeźdźcem, wracając że Blücher uważa- z towarzyskiej wizyty, ny jest do dzisiaj za spadł z konia i po kil- jednego z najwybit- ku dniach od tego nie- niejszych dowódców fortunnego zdarzenia wszech czasów, zaś zmarł. W holu pałacu znajduje się kopia pomnika Waterloo stało się marszałka Blüchera stojącego do końca Śmierć Blüchera synonimem ostatecz- drugiej wojny światowej wywołała falę pa- nej klęski Napoleona. we Wrocławiu na Blücherpaltz triotycznych działań. (dzisiejszym pl. Solnym). Król odznaczył zwy- Stawiano mu pomniki, Według tradycji cięzcę Żelaznym Krzyżem z ośmioma zło- nazywano jego nazwiskiem ulice i place. w narożnym apartamencie tymi promieniami (tzw. Gwiazda Blüchera) We Wrocławiu obecny plac Solny do 1945 (dziś pokój nr 10) Mauzoleum feldmarszałka Blüchera oraz ofiarował mu pałac w Berlinie. roku nosił nazwę Blücherplatz. mieszkał marszałek Blücher. w Krobielowicach. 12 Gmina Kąty Wrocławskie Gmina Kąty Wrocławskie 13 Informacje krajoznawcze „wielce szlachetnej i godnej czci Zuzan- Godne miejsce spoczynku Bogu ku chwale, nie”. Zrozpaczony ojciec i mąż „szla- chetny, dobroczynny i wielce szanowany” - Mauzoleum Blüchera sobie ku pamięci - Sośnica Gotthard dobudował dla swych zmarłych bliskich od strony południowej kaplicę Po śmierci feldmarszałka jego ciało Położona na wzniesieniu pośrodku wsi grobową, w której sam również został po- przenoszono aż trzykrotnie, za każdym świątynia swą urodę i bogactwo wyposa- chowany. razem urządzając wspaniałą uroczystość Marmurowe popiersie u szczytu mauzoleum żenia zawdzięcza hojnym właścicielom Od 1653 roku kościół ponownie stał się przedstawia Blüchera jako antycznego pogrzebową. Dziś nie wiemy, gdzie znaj- bohatera okrytego lwią skórą. majątku w Sośnicy. Ich herby i tablice fun- świątynią katolicką, a jej katoliccy dar- dują się jego szczątki. Pozostało jednak dacyjne, umieszczane tu przez kilkaset lat czyńcy wykazali się wyjątkową wręcz hoj- mauzoleum, grobowiec z ciosów granito- jak Francuzi uczcili pamięć Napoleona, z okazji rozbudowy lub kolejnej fundacji, nością. Najważniejszą z fundacji, zwią- wych, wybudowany trzydzieści cztery lata przenosząc zwłoki wodza z Wyspy św. możemy zobaczyć w wielu miejscach: zaną ze zmianą wezwania kościoła, jest po śmierci pruskiego bohatera w miejscu, Heleny do Paryża, do Pałacu Inwalidów, na zwornikach sklepiennych w nawie, ołtarz główny. Obraz ołtarzowy przedsta- które sam sobie wybrał na ostatni spoczy- gdy tymczasem jego pogromca, którego na murach wieży, w głównym i bocznym wia bosego cesarza Herakliusza w pokut- nek. setna rocznica urodzin właśnie się zbliża- ołtarzu, w kaplicy św. Jadwigi. Wielu ko- nej szacie, niosącego krzyż, który odebrał ła, leżał wciąż w skromnej krypcie. Sam latorów kazało pocho- Persom podczas woj- Informacje krajoznawcze król Fryderyk Wilhelm IV zaangażował się wać się w sośnickim ny w roku 630. Jest to w prace przy budowie mauzoleum; wyko- kościele, kamienne ten sam Święty Krzyż, rzystano porzucony przed laty na polach płyty nagrobne i po- który wcześniej od- w okolicach Rogowa Sobóckiego blok skal- święcone im epitafia nalazła św. Helena. ny, dzieląc go na mniejsze części i budu- znajdują się zarówno Na obrazie cesarz na jąc, według projektu berlińskiego archi- wewnątrz, jak i na ze- własnych ramionach tekta J.H. Stracka, surową cylindryczną wnątrz świątyni. wnosi relikwię do Ba- wieżę ozdobioną marmurowym medalio- Prezbiterium i mury zyliki Grobu Bożego nem z wizerunkiem marszałka. nawy pochodzą z XIII w Jerozolimie. Uroczystości pogrzebowe za każdym ra- wieku, ale pod koniec Kilka lat później Nad wejściem do mauzoleum Kościół w Sośnicy widniał napis w języku niemieckim: zem były wielką patriotyczną manifesta- XV wieku za sprawą p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego. powstała ambona „Księciu Blücherowi von Wahlstatt cją, w 1819 roku wzięło w niej udział około Hansa Prockendorfa wyrzeźbiona przez królowie Fryderyk Wilhelm III, Fryderyk Wilhelm IV i armia. Ukończono 1853”. dwudziestu tysięcy ludzi – w tym Fryderyk zasklepiono nawę, opierając ją na jed- utalentowanego proboszcza parafii so- Wilhelm III. W 1820 roku przeniesienie cia- nym filarze. Na początku XVI wieku dzię- śnickiej, na koszu ambony umieszczo- Mauzoleum zaczęło powstawać w 1819 ła do Krobielowic zamieniło się w wielką ki temu samemu fundatorowi i jego żonie no scenę kazania św. Jana Nepomucena. roku. Zbudowano tu początkowo kryptę, paradę, w której uczestniczyły trzy bata- wzniesiono wieżę i dobudowano zakrystię. Wzruszający jest podpis fundacyjny na do której przeniesiono zabalsamowane liony piechoty, cztery szwadrony kirasje- Gdy właściciele Sośnicy przeszli na prote- tabernakulum bocznego ołtarza ku czci ciało, spoczywające przez rok w pobliskim rów, strzelano przy tym z dwunastu dział. stantyzm, sami wyznaczali nowych predy- św. Jana Chrzciciela, umieszczony przez kościele w Wojtkowicach. Tymczasem W roku 1853 uroczystość uświetnił swoją kantów – Mateusz von Prockendorf ufun- szczęśliwych małżonków, których modli- trwały przygotowania do budowy godne- obecnością Fryderyk Wilhelm IV. dował wtedy nową chrzcielnicę ze sceną twy o potomka zostały wysłuchane. Głosi go zwycięzcy spod Waterloo grobowca. Krobielowice od 1937 roku nosiły nazwę chrztu Chrystusa w Jordanie. Przez pewien on: „Dziecię nam się urodziło i otrzyma- Ważący sześćset ton blok, wycięty w ka- Blüchersruh, czyli „miejsce spoczynku czas świątynia pełniła funkcję kościoła ło na chrzcie świętym imię Jan i Józef mieniołomie niedaleko Sobótki, próbowa- Blüchera”. W Kątach aż do lat 40. XX wieku ucieczkowego dla ewangelików z Kątów i Franciszek i Roch. Spełniając przyrze- no przetransportować do Krobielowic, ale odbywała się impreza pod nazwą Blücher- Wrocławskich. Kolejne fundacje to loża czenie, wzniósł ten ołtarz hrabia Roye”. bezskutecznie, nawet mimo podzielenia fest (Dni Blüchera), początkowo połączona kolatorska z 1619 roku, z tego też okre- Ostatnią, największą fundacją, będącą go na mniejsze kawałki. Z powodu braku z manewrami wojskowymi. Było to patrio- su pochodzą płyty nagrobne znajdujące swoistą pamiątką pobożności doby baroku, funduszy prace nad pomnikiem – mauzo- tyczne święto, na które licznie przybywa- się nad wejściem do zakrystii; trzy z nich jest kaplica św. Jadwigi, w której hrabi- leum przerwano i to aż na dwadzieścia li weterani wojen pruskich, chcący w ten przedstawiają dzieci w odświętnych stro- na Josefina von Würtz und Burg, kazała lat. Wrócono do przedsięwzięcia, po tym sposób uczcić pamięć swego wodza. jach, czwarta poświęcona jest ich matce umieścić kopię rzymskich Świętych Scho- 14 Gmina Kąty Wrocławskie Gmina Kąty Wrocławskie 15 Informacje krajoznawcze Sośnickie Scala Sancta

Świętej Helenie przypisuje się odnale- zienie Świętego Krzyża, na którym ukrzy- żowany został Chrystus, oraz Świętych Schodów pochodzących z domu Piłata; po A to ciekawe… A nich prowadzono Jezusa na sąd. Relikwie Krzyża Świętego złożone zostały w Jerozo- limie, natomiast dwadzieścia osiem stopni Nad ołtarzem znajduje się malowidło ze sceną Wizji św. Jadwigi, wykonanych z białego marmuru Helena, patronki kaplicy. matka cesarza Konstantyna, przywiozła w IV wieku do Rzymu. Umieszczone zostały starym pałacu papieskim w kaplicy Sanc- Na wieży przy zachodnim wejściu do kościoła znajduje się kamienna tablica z herbami fundatorów wieży: Hansa von Prockendorfa i Katarzyny z domu Strönichen. na Lateranie, a Domenico Fontana w 1589 ta Sanctorum na kolanach pokonać Scala roku zaprojektował specjalnie dla nich Sancta, rozważając przy tym sceny z Męki dów. Zatrudniła znanego wrocławskiego skiej. Hrabina przed śmiercią zdążyła po- kaplicę. Dla ochrony jednej z najcenniej- Pańskiej. malarza Jana Henryka Kynasta – który już zostawić po sobie w kościele jeszcze jedną szych relikwii świa- Rzymska pielgrzym- wcześniej wykonał obrazy do najważniej- pamiątkę, zamówiła bowiem u artysty cykl ta chrześcijańskiego ka oraz zetknięcie się szych kościołów Wrocławia, m.in. katedry aż czternastu obrazów na płótnie przed- marmurowe stopnie z niezwykłą relikwią św. Jana – aby malarstwem iluzjonistycz- stawiających Siedem Radości i Siedem osłonięto drewnianą musiały być dla hra- nym zapełnił kaplicę scenami Męki Pań- Boleści Matki Bożej. okładziną, a miejsca, biny wielkim prze- gdzie znajdują się życiem, bowiem po ślady krwi Chrystusa, powrocie do domu zabezpieczono szkla- postanowiła zbudo- nymi szybkami. wać kopię Świętych W 1775 roku pa- Schodów w Sośnicy. pież Pius VI osobi- Plany zrealizowała ście otworzył Świętą bardzo szybko. Minął Bramę w Bazylice zaledwie rok od po- św. Piotra na znak roz- bytu pobożnej hrabi- poczęcia obchodów ny w Rzymie, gdy do Roku Jubileuszowego. kościoła p.w. Podwyż- Do Rzymu z całej Eu- szenia Krzyża Święte- ropy przybyło blisko go w Sośnicy dobudo- trzysta tysięcy piel- wana została kaplica, grzymów. Wśród nich a w niej umieszczono była sześćdziesięcio- dwadzieścia osiem letnia wdowa, hra- Widok Świętych Schodów od strony ołtarza. marmurowych scho- bina Maria Józefina U dołu schodów znajduje się wykonana dów. z czarnego marmuru płyta nagrobna von Würtz und Burg z hrabiego Jana von Wengersky. Już w średniowie- Sośnicy. Tak jak wielu czu świątynia sośnic- Do korpusu kościoła od północnej strony innych pątników, podczas pobytu w świę- ka była miejscem licznych pielgrzymek ze dobudowana została barokowa kaplica Świętych Schodów. tym mieście udała się na Lateran, aby w względu na prawo udzielania czterdzie- 16 Gmina Kąty Wrocławskie Gmina Kąty Wrocławskie 17 A to ciekawe… stodniowego odpustu przez miejscowego wnuczka pobożnego hrabiego słyszała też proboszcza. Ruch pielgrzymkowy zanikł o Kalwarii Zebrzydowskiej, w której po- W poszukiwaniu Nepomuków w okresie protestantyzmu. Dzięki Marii nad sto lat wcześniej wzniesiono kopię Józefinie kościół w Sośnicy znów stał się rzymskich Scala Sancta, i o Górze Śląskiej, Jan pochodzący z Pomuków popularnym celem pielgrzymek okolicznej gdzie istniała od 1705 roku kaplica Świę- pełnił na dworze praskim wy- ludności. Fundatorka kazała się pochować tych Schodów, będąca w XVIII wieku często jątkową rolę – czeska królowa w krypcie grobowej znajdującej się pod odwiedzanym przez pątników miejscem. Zofia wybrała go na swojego- spo Świętymi Schodami. Święte Schody, zwane Gradusami, są wiednika. Pewnego dnia wezwał Po schodach sośnickich wolno poruszać elementem wielu kalwarii, umieszcza się księdza do siebie król Wacław IV, się tylko na kolanach, bowiem w każdym je przy kaplicy Pałacu Piłata, prowadzą na a był to człowiek wielce nieuf- stopniu znajdują się ampułki z relikwia- balkon, z którego ogłasza się wyrok skazu- ny i okrutny, który podejrzewał mi, m. in. cząstka prawej ręki św. Anny jący Chrystusa. o zdradę wszystkich – również swo- oraz fragment gwoździa z Krzyża Świętego ją żonę. Kazał Janowi wyjawić, co i włókno z chusty św. Weroniki. mówiła królowa na spowiedzi. Spo- Nie tylko dla dzieci… Hrabina w swej pobożnej fundacji miała wiednik skłonił się przed władcą się na kim wzorować. Jej dziadek, hrabia z szacunkiem i położył palec na ustach Daniel Paschazjusz von Osterberg, właści- na znak, że obowiązuje go tajemnica. ciel Wambierzyc, głęboko wierzący kato- Rozzłościło to króla, który nie znosił lik, pod wpływem przeczytanych lektur żadnych sprzeciwów. Na jego rozkaz oraz niezwykłych zjawisk (wytryśnięcie biednego księdza związano i wrzuco- W Tyńcu nad Ślęzą (gmina Kobierzyce) w 1733 roku powstał jeden z najpiękniejszych cudownego źródełka oraz zjawisko zorzy no z Mostu Karola do Wełtawy. Nad i najcenniejszych pomników Jana Nepomucena nad Wambierzycami) postanowił odtwo- rzeką, w miejscu, gdzie ciało Jana w powiecie wrocławskim, dzieło przypisuje się rzeźbiarzowi Janowi Urbańskiemu. rzyć święte miasto i na kłodzkiej ziemi Całe wnętrze kaplicy pokrywają naścienne stworzyć „śląską Jerozolimę”. Założył kal- malowidła ze scenami Męki Pańskiej. Na wpadło do wody, pojawił się wieniec sklepieniu przedstawiono Ukrzyżowanie warię i ufundował kaplice oraz rozpoczął Jezusa. z pięciu gwiazd, które rozświetli- budowę nowego sanktuarium. Zapewne ły Pragę. Każda gwiazda oznaczała literę w łacińskim słowie „tacui”, co oznacza „przemilczałem”. Jak rozpoznać świętego? Ubrany jest w sutannę i komżę, na ramiona narzuconą ma grono- stajową pelerynę, na głowie biret z czterema rogami. W ręce najczę- ściej trzyma krzyż, czasem gałązkę palmową, a nad jego głową świeci au- reola z pięciu gwiazd. Gdzie go szukać? Wszędzie tam, gdzie płynie rzeka (czasem nawet strumyczek), przy kościele, na głównym placu miejsco- wości, przy moście, przy wejściu

Na postumencie pomnika znajduje się do kościoła, we wnętrzu świątyni. płaskorzeźba przedstawiająca wrzucenie Jana Na terenie powiatu wrocławskiego Marmurowe Święte Schody prowadzą do ołtarza Nepomucena z Mostu Karola do Wełtawy oraz można znaleźć piętnaście kamien- herb fundatora komtura hrabiego von Götzena. z figurą Chrystusa jako Męża Boleści. nych figur świętego. 18 Gmina Kąty Wrocławskie Gmina Kąty Wrocławskie 19 Nie tylko dla dzieci… 12 hektarów przygody - Adrenalina Park

W dolinie rzeki Strzegomki, otoczony lasami, znajduje się największy na Dol- nym Śląsku park przygody. Na dwunastu hektarach rozmieszczono dwie trasy par-

ku linowego, cztery tyrolki, w tym jedną Jedną z atrakcji parku jest zorbing.

o długości trzystu dwudziestu metrów, Dla całej rodziny najdłuższą w Polsce. Dla zwolenników gier spłynąć pontonami Strzegomką, wziąć zespołowych przygotowano boiska do siat- udział w grze terenowej. Dla najmłod- kówki plażowej, piłki nożnej i badmintona, szych urządzono plac zabaw i wielką pia- a na spragnionych mocnych wrażeń cze- skownicę oraz tor przeszkód. kają między innymi zorbing, paintball, strzelnice i eurobungee. Na miejscu moż- Adrenalina Park / Sokolniki / 55-080 Kąty Wrocławskie na wypożyczyć rowery i udać się na jedną http://www.adrenalina-park.pl/ z trzech proponowanych tras rowerowych, ! W niszy neogotyckiej kaplicy we Wszemiłowicach umieszczono barokową figurę świętego z typowym atrybutem – krucyfiksem.

Jedna z dwóch tras linowych rozciągniętych kilka metrów nad ziemią w Adrenalina Parku.

Spływ Strzegomką dosyć „dzikiej” i wymagającej rzeki. Strzegomka jest lewym dopływem Strzegomką można pływać prawie przez Bystrzycy o długości ponad siedemdziesię- cały sezon kajakowy, lecz ze względu ciu kilometrów. Wypływa z południowe- na płycizny i częstą zmianę poziomu wody, go zbocza Łysicy w Górach Wałbrzyskich, najlepiej wybrać się na spływ wiosną. Przy kościele w Jaksonowie stoi niewielkich a wpada do Bystrzycy w pobliżu miejsco- Odcinek rzeki od Stróży do Samotworu rozmiarów figura św. Jana Nepomucena. Rzeźba św. Jana Nepomucena Święty dotyka twarzą krucyfiksu. wości Samotwór. Charakteryzuje się dość o długości dwudziestu kilometrów prowa- znajduje się w niszy Ukrzyżowany Chrystus przechyla głowę wartkim nurtem, jest w większości nieure- dzi na zmianę przez lasy i łąki, można go w murze kościelnym w Jaszkotlu. w stronę świętego. gulowana, stąd może sprawiać wrażenie pokonać w ciągu czterech, pięciu godzin. 20 21 Dla całej rodziny Informacje krajoznawcze

Dzikowa 22 Gmina Mietków Gmina Mietków 23 Informacje krajoznawcze powierzchni i maksymalnie pomieści sie- Ze Ślężą w tle demdziesiąt siedem milionów metrów sze- ściennych wody, a ze względu na eksplo- – Zalew Mietkowski atowane z dna kruszywo jego pojemność zwiększa się. Tama ziemno-betonowa jest Zbiornik Mietkowski planowano zbu- wysoka na siedemnaście metrów. dować w pięć lat, ale prace przecią- Zbiornik szybko został zasiedlony przez gnęły się na kolejne siedem. Chciano ptaki; zaobserwowano tutaj sto pięć ga- przede wszystkim chronić okoliczne wsie tunków ptaków wodnych i błotnych, dla przed powodziami mocno meandrują- których Jezioro Mietkowskie jest ważnym cej i nieokiełznanej w czasie ulewnych miejscem odpoczynku w okresie wędró- deszczów Bystrzycy, mającej swe źró- wek. Spotkać wtedy można liczne stada dła w Górach Kamiennych na wysoko- gęsi zbożowej (nawet sześćdziesiąt ty- ści sześćset osiemnastu metrów n.p.m., sięcy osobników), gęsi białoczelnej, ka- a uchodzącej do Odry na terenie Wro- czek krzyżówek, siewnicy, łęczaka i kulika cławia. Innym przeznaczeniem tego naj- wielkiego, są to tereny rozrodcze mewy Informacje krajoznawcze większego na Dolnym Śląsku sztucznego czarnogłowej, rybitwy rzecznej, rybitwy zbiornika było zasilanie Odry w wodę, białoczelnej. Malowniczo położony zalew na tle Masywu Ślęży. aby polepszyć jej żeglowność; stanowił Atrakcyjne położenie niedaleko dużej również rezerwuar wody dla przemy- Wrocław-Jelenia Góra przebiegała częścio- do budowy Zakładów Chemicznych w Po- aglomeracji wrocławskiej, malownicze słu. Przy okazji pięknie położony na tle wo przez teren planowanego zbiornika. licach. Należało jeszcze zbudować nowe usytuowanie, świetne warunki wiatrowe Masywu Ślęży zalew miał pełnić funkcje Roboty budowlane przerwano z powodu drogi wokół zbiornika, nowe mosty nad do uprawiania sportów wodnych oraz bli- rekreacyjne. powodzi w 1977 roku. Do tego dochodziły Bystrzycą, nowy wiadukt kolejowy w Miet- skość interesujących zabytków spowodo- Przy budowie Zalewu Mietkowskiego na- trudności materiałowe oraz logistyczne; aż kowie, nie mówiąc o „naprostowaniu” me- wały, że Zalew Mietkowski stał się ważnym potkano na wiele trudności, stąd jego od- dwadzieścia przedsiębiorstw brało udział andrującej rzeki i przeniesieniu jej koryta. miejscem rekreacyjnym dla mieszkańców danie do użytku opóźniło się o kilka lat, w pracach nad powstaniem zbiornika, Po dwunastu latach pracy zaczęto na- okolicznych miejscowości oraz wrocła- prace trwały od 1974 do 1986 roku. Trzeba na dodatek ze względu na priorytety pełniać zbiornik o długości czterech i pół wian. było, na odcinku ośmiu kilometrów, prze- dla gospodarki narodowej zabierano kilometra. Ma prawie tysiąc hektarów nieść tory, bowiem linia kolejowa na trasie robotników w inne miejsca, na przykład

Od południowego-zachodu podczas dobrej widoczności wyłaniają się znad wody Zapora utworzona została na rzece Bystrzycy mającej swe źródła Góry Wałbrzyskie (z Chełmcem). w Górach Kamiennych. 24 Gmina Mietków Gmina Mietków 25 A to ciekawe… hydrotechnicznych na Bobrze, Bystrzycy Okiełznanie natury i Kwisie. Zalew Mietkowski jest drugim zbudo- - sztuczne zbiorniki wodne wanym na rzece Bystrzycy, lewym do- pływie Odry, zbiornikiem retencyjnym. Epidemie i głód, śmierć wielu ludzi, ol- Dużo wcześniej, bo w 1914 roku, w gór- brzymie szkody materialne – zniszczone nym biegu rzeki, w wąskiej dolince, nad pola uprawne oraz drogi, młyny wodne którą malowniczo góruje średniowieczny i domostwa, utrudniona komunikacja zamek Grodno, powstało Jezioro Bystrzyc- A to ciekawe… A – takie były częste konsekwencje powodzi kie, prawie dziewięciokrotnie mniejsze nawiedzających od wieków Dolny Śląsk. od utworzonego koło Mietkowa zbiorni- Tylko w XIX wieku naliczono dwadzieścia ka. Zalew Mietkowski, zwany też Jezio- trzy powodzie, z czego największą klęską rem Mietkowskim, największy na Dolnym było wylanie Bobru i Kwisy w 1897 roku. Śląsku, o pojemności maksymalnej ponad Na następny kataklizm nie czekano długo, siedemdziesięciu milionów metrów sze- bo już w 1903 roku katastrofalna powódź ściennych, zaliczany jest w skali Polski do poczyniła olbrzymie straty we Wrocławiu średnich sztucznych zbiorników. Gigantem i na terenach podgórskich. Tragedia przy- i niekwestionowanym zwycięzcą w tej ka- spieszyła prace nad uporządkowaniem tegorii jest położone na Podkarpaciu, nie- biegu Odry, głównie we Wrocławiu i oko- daleko miejscowości Solina, Jezioro Soliń- licach miasta. Regulowano koryto rzeki, skie o powierzchni dwóch tysięcy dwustu

postawiono śluzy i jazy, wzmacniano na- hektarów i pojemności prawie pięciuset Ziemno-betonowa tama brzeża. Wzniesiono również kilka budowli milionów metrów sześciennych wody. ma ponad trzy kilometry długości i siedemnaście metrów wysokości.

Zalew Mietkowski 26 Gmina Mietków Gmina Mietków 27 Nie tylko dla dzieci…

Nie tylko czarcie figle Kupcy jadący ze Świdnicy do Wrocławia napotykali po drodze wiele prze- szkód. Jeszcze w XVIII wieku odcinek drogi pomiędzy Tyńcem Małym a Bor- Na górze Raduni odbywały się sabaty czarownic, a pod sąsiednią Ślężą znaj- kiem (obecnie osiedle Wrocławia) cieszył się jak najgorszą sławą, mówiono dowało się, według legendy, wejście do piekła, nic więc dziwnego, że w wio- o nim „czarna droga”. To tutaj w bezksiężycową noc pewnemu kupcowi wy- skach leżących nieopodal obu gór diabły, wiedźmy i złe duchy uprzykrzały pełnione towarami wozy ugrzęzły w błocie. Nieopatrznie wywołał złe duchy, ludziom życie. Na Szubienicznym Wzgórzu koło Chwałowa rosło drzewo nazy- złorzecząc, że tylko czart poradziłby sobie w panujących tutaj diabelskich wane „dębem czarownic”, mające ponoć tysiąc pięćset lat, przy którym nie- ciemnościach. Nagle pokazał mu się błędny ognik, który oświetlił drogę, dzięki jedna przyłapana na czarodziejskich praktykach wiedźma straciła życie. czemu udało się parobkom wyciągnąć wozy z błota. Błędnik, który był pokutu- O złych duchach opowiadano wiele historii, przestrzegano, czego nie robić jącą za niecne czyny duszą znanego ze swych okrucieństw rycerza, usłyszaw- albo których miejsc lepiej jest unikać. szy „Bóg zapłać” wypowiedziane przez wdzięcznego kupca, przestał cierpieć Nie wolno było zostawiać małego dziecka bez opieki, na to tylko bowiem i błąkać się po ziemi. Niestety, spotkanie z nieczystymi siłami kończyło się czekały południce, zamieszkujące pola i lasy. Zamieniały one niepostrzeżenie często źle. Mężczyzna wprawdzie dotarł szczęśliwie do miasta, ale po kilku ludzkie niemowlę na podciepa, czyli złego ducha. Kobiety orientowały się, że dniach nagle zmarł. Nie tylko dla dzieci… to nie ich dziecko dopiero wtedy, gdy podciep zaczynał wyć nieludzkim głosem. Ludzie opowiadali, że na „czarnej drodze” w okolicach wigilii Bożego Naro- Biada temu, kto w nocy pojawił się w okolicach Wierzbic, przy drodze do dzenia pojawiał się tajemniczy orszak. Czarne postacie bez głów szły wolno za Szczepankowic, gdzie znajdował się „diabelski most” otoczony czterema wy- karawanem ciągniętym przez cztery ziejące ogniem konie. sokimi topolami. Diabelskie ogniki bardzo skutecznie myliły drogę i nawet O leżących na polach lub w lasach wielkich głazach mówiono często „czar- miejscowych potrafiły sprowadzić na manowce, tak że błąkali się przez całą cie kamienie”, są one ponoć dowodem na diabelską złośliwość i boską opatrz- noc, nie mogąc trafić do domu. Na dodatek na okolicznych polach pod postacią ność. Gdy budowano we Wrocławiu kolejne kościoły, czarty nie mogły opano- czarnego wielkiego psa pojawiał się duch dawnego właściciela Wierzbic, dzie- wać wściekłości. Z pobliskiej Ślęży brały wielkie głazy i rzucały je w kierunku dzic bowiem miał na nazwisko Hund, co znaczy w języku niemieckim „pies”. Po- miasta. Na szczęście, za sprawą boskiej interwencji kamienie spadały w pół chowany w krypcie przy miejscowym kościele dziedzic nie lubił, gdy zakłócano drogi. Jeden z nich Matka Boska, patronka tynieckiego kościoła, zatrzymała jego wieczny spokój. Gdy ktoś ciekawski zaglądał do miejsca jego spoczynku, w okolicy Racławic Wielkich, ratując w ten sposób wznoszoną we Wrocławiu podnosił się z kamiennego sarkofagu i policzkował przerażonego intruza. świątynię. 28 Gmina Mietków Gmina Mietków 29 Dla całej rodziny wielkie stada gęsi zbożowej lub charak- Kolorowe latawce terystycznego, dzięki swemu długiemu zakrzywionemu dziobowi, kulika wielkiego i białe żagle - Borzygniew oraz usłyszeć z daleka przeszywające po- wietrze ostre dźwięki rybitw. Zalew Miet- Przy miejscowości Borzygniew, nad kowski jest częścią Parku Krajobrazowego brzegiem Jeziora Mietkowskiego, w 2011 „Dolina Bystrzycy”, na terenie którego roku otwarto Ośrodek Sportów Wodnych wyznaczone zostały zaopatrzone w tabli- i Rekreacji Powiatu Wrocławskiego. Moż- ce informacyjne piesze ścieżki edukacyjne na tu wypożyczyć kajaki, rowery wodne, oraz dydaktyczna ścieżka rowerowa.

łodzie żaglowe, motorowe i wiosłowe, Tereny wokół jeziora świetnie nadają Dla całej rodziny opalać się na plaży, zagrać w siatkówkę się na przejażdżkę rowerową, trasa wokół plażową, nauczyć się pływać na desce zbiornika wynosi około szesnastu kilome- w szkole windsurfingu, popodziwiać spraw- trów, jest malownicza i stosunkowo łatwa. ność windsurfingowców oraz bielejące na Wokół zbiornika wytyczono ścieżkę eduka- tle Masywu Ślęży żagle jachtów i kolorowe cyjną. latawce kitesurferów. Ze względu na ko- To również ulubione miejsce dla węd- rzystne warunki do żeglowania, m.in. dużą karzy, jest to bowiem największy obszar siłę i zmienność kierunku wiatru, zbiornik wędkarski na Dolnym Śląsku. Występuje na Bystrzycy jest popularnym miejscem tu siedemnaście gatunków ryb, świetnie weekendowym dla wielbicieli sportów biorą sandacze, okonie, szczupaki, płocie, wodnych. Na terenie ośrodka można prze- leszcze i karpie. nocować na polu namiotowo-campingo- wym lub w domku holenderskim. Dla cierpliwych „podglądaczy” przyrody Ośrodek Sportów Wodnych i Rekreacji jest to miejsce wymarzone, szczególnie Powiatu Wrocławskiego ul. Sportowa 4 w okresie ptasich wędrówek. Warto wy- !www.bosw.pl posażyć się w lornetkę, aby pooglądać

Panorama Borzygniewu od strony tamy, z gotyckim kościołem św. Barbary Przystań przy Ośrodku Sportów Wodnych i Rekreacji Powiatu Wrocławskiego. i ruinami manierystycznego pałacu. 30 31

Panorama Szubienicznego Wzgórza w pobliżu Chwałowa 32 Gmina Kobierzyce Gmina Kobierzyce 33 Informacje krajoznawcze lami cukrowni na Klecinie, jednej z najno- poprzez stosowanie preparatów sporzą- Nowa metoda wocześniejszych i największych cukrowni dzanych na bazie składników naturalnych, na Śląsku. Spółka „vom Rath, Schoeller m.in. ziół oraz za sprawą odpowiedniej w starym pałacu & Skene” o kapitale dziesięciu milionów pory siania, sadzenia i zbioru, zgodnej marek stała się monopolistą w regionie. z kalendarzem biodynamicznym, opar- - Kobierzyce Kobierzyce znane są jednak w świecie tym na fazach Księżyca i układzie planet. głównie z powodu wizyty Rudolfa Steine- Filozof wykluczał stosowanie w rolnictwie Wzniesiony około 1730 roku barokowy ra, goszczącego w kobierzyckim pałacu środków chemicznych. Zapoczątkowana pałac w Kobierzycach pierwotnie pełnił w 1924 roku na zaproszenie grafów w Kobierzycach metoda biodynamiczna zapewne rolę letniej rezydencji rodziny von Keyserlingk. Filozof przyjechał na jeszcze przed drugą wojną rozpowszech- von Königsdorff, a po 1788 roku stał się Śląsk z cyklem ośmiu wykładów pt. Pod- niła się w Niemczech, Austrii, Szwajcarii, siedzibą jednej z linii rodu. W połowie stawy wiedzy duchowej dla powodzenia Włoszech i krajach skandynawskich. XIX wieku jego właścicielami została ro- w rolnictwie, które dla licznie przybyłych Na ścianie pałacu, który pełni obecnie dzina von Rathów. Na południowej ścianie tu gości wygłosił w wielkiej sali na parte- rolę siedziby Urzędu Gminy, umieszczono budynku znajduje się pamiątkowa tablica rze. Steiner starał się przekonać słuchaczy, tablicę upamiętniającą wizytę R. Steinera poświęcona Carlowi von Rath, tajnemu że gospodarstwo to żywy samowystarczal- w Kobierzycach. Informacje krajoznawcze radcy, pionierowi branży cukrowniczej ny organizm, w którym człowiek, gleba, w Niemczech, który pracując w należą- rośliny i zwierzęta powinny zgodnie funk- Urząd Gminy cej do rodziny cukrowni w Kolonii, zdobył cjonować. Organizm ten należy wspomagać Al. Pałacowa 1 / 55-040 Kobierzyce doświadczenie oraz wiedzę niezbędną do ! prowadzenia firmy. Wraz z bratem szybko stał się posiadaczem dwudziestu folwar- ków, sieci kolejki wąskotorowej i fabryki melasy w Kobierzycach. Zdobyty majątek zainwestował m.in. w przebudowę pałacu w stylu neorenesansu i neobaroku, dosta- Rudolf Steiner, filozof, z wykształcenia przyrodnik, z zamiłowania nauczyciel, wił do korpusu boczne skrzydła oraz zmie- gościł w Kobierzycach trzykrotnie. nił front budynku na bardziej reprezen- Cykl wykładów, które wygłosił w kobierzyckim pałacu w 1924 r., tacyjny. Rathowie na początku XX wieku uważa się za początek rozwoju rolnictwa weszli w spółkę z Schoellerami, właścicie- biodynamicznego na świecie.

Sala błękitna Dawny barokowy pałac po przebudowie stał się częścią nowej reprezentacyjnej rezydencji jest obecnie miejscem posiedzeń Rady Gminy Kobierzyce. w modnym w XIX wieku stylu historycznym. 34 Gmina Kobierzyce Gmina Kobierzyce 35 Informacje krajoznawcze Skarby kobierzyckiej ziemi

Przez kilkanaście lat archeolodzy w ra- mach badań ratowniczych przekopywali ziemię wzdłuż obwodnicy autostradowej w okolicach Domasławia, dokonując nie- zwykłego odkrycia. W niewielkiej dolince przebadano około tysiąca trzystu grobów ciałopalnych z różnych okresów. Najcie- Wśród eksponowanej ceramiki uwagę przykuwają naczynia grafitowe. kawsze okazały się pochówki z wczesnej Ich metaliczny blask oraz stalowoczarną epoki żelaza, z okresu halsztackiego, czyli barwę otrzymywano w efekcie sprzed około dwóch i pół tysiąca lat. Kultu- odpowiedniego wypału oraz polerowania nawęglonej powierzchni. ra halsztacka nazwę swą zawdzięcza miej- Informacje krajoznawcze scowości Hallstatt w Austrii, gdzie odkry- to dalekie peryferia tej kultury, dzisiaj to kopalnię soli oraz duże cmentarzysko jednak sądzi się, że w epoce żelaza Śląsk z bogato wyposażonymi grobami górni- w rozwoju kulturowym dorównywał głów- ków. W kręgu kultury halsztackiej eksplo- nym centrom ówczesnej Europy. Wy- atowano złoża mineralne, upowszechniła tworzyła się tu społeczność utrzymująca Brązowe bransolety. Oprócz popielnicy oraz naczyń – przystawek się metalurgia żelaza, utrzymywano kon- ożywione kontakty z kręgiem Morza Śród- groby wyposażone były w broń oraz ozdoby z brązu i żelaza. takty z greckimi koloniami i Etruskami. ziemnego, rozwarstwiona społecznie, z za- Wcześniej przypuszczano, że Dolny Śląsk możną arystokracją rodową. Śmierć nie zacierała podziału na bied- nych i bogatych, podczas pogrzebu stawał się on nawet wyraźniejszy. Groby ubogich są płytkie, jedynie z popielnicą z procha- mi zmarłego, czasami naczyniem. Osoby znaczące chowano w jamach głębokich na dwa metry, wykładanych drewnem, a ich groby wyposażano w ozdobne naczynia ceramiczne, narzędzia, luksusowe przed- mioty (ozdoby, przybory toaletowe) spro- wadzane z greckich kolonii. Na pierwszym piętrze pałacu w Kobie- rzycach znajduje się wystawa Skarby Zie- mi Kobierzyckiej, prezentująca niewielką część skarbu archeologicznego odkrytego w pobliżu Domasławia. Są to przedmioty związane z cmentarzyskiem ludności kul- tury łużyckiej, m.in. przykłady ceramiki grafitowej, broni, mieczy i siekierek, licz- ne ozdoby z brązu i żelaza – bransolety, Różnorodne w formach Wystawę pt. „Skarby ziemi kobierzyckiej” poświęconą badaniom archeologicznym naszyjniki, szklane i bursztynowe paciorki, ceramiczne naczynia w Domasławiu można oglądać bezpłatnie w godzinach pracy Urzędu Gminy. zapinki i szpile. stanowiły wyposażenie grobów. 36 Gmina Kobierzyce Gmina Kobierzyce 37 A to ciekawe… Motywy dekoracyjne nawiązują do mitu Badania DNA wykazały, że mieli jedną mat- Książę o słońcu, które nocą, po całodziennej wę- kę, ale byli synami dwóch różnych męż- drówce, wraca podziemną rzeką na łodzi czyzn. Mitologia pomaga odpowiedzieć na z Domasławia ciągniętej przez wodne ptaki. W tym tak przynajmniej kilka z nasuwających się py- bogato wyposażonym grobowcu musiał być tań. Podobnie jak chłopcy z Domasławia, Podczas prac archeologicznych w oko- pochowany ktoś szczególnie ważny dla ży- Herakles i Ifikles również byli bliźniętami, licach Domasławia odkryto komorę gro- jącej tu społeczności. Archeolodzy nazwali ale mieli różnych ojców. Do sypialni ich bową wyłożoną drewnem, zawierającą go Księciem z Domasławia. przyszłej matki Alkmeny wkradł się pew- popielnicę z prochami, ponad czterdzie- Inny z przebadanych przez naukowców nej nocy Zeus, przybrawszy postać męża A to ciekawe… A ści naczyń ceramicznych, żelazne dłuta Rytualny wózek związany z ceremonią pochówków nasuwa mnóstwo pytań i bu- królowej, Alkajosa. Tę samą noc Alkme- i noże, siekierkę, ozdoby z brązu i inne pogrzebową odnaleziony w komorze dzi zrozumiałe emocje. To grób kilkuna- na spędziła też z własnym mężem, który grobowej „Księcia z Domasławia”. przedmioty tak potrzebne w zaświatach, stoletnich chłopców, prawdopodobnie wcześniej niż się spodziewano wrócił ze jak na przykład brązowe szpatułki do i ptaków wodnych. Takich wozów używano bliźniaków. Przyczyn śmierci młodzieńców zwycięskiej wyprawy wojennej. Po dzie- czyszczenia uszu. Odkryciem na skalę eu- w Starożytnej Grecji podczas uroczystości nie znamy, ich szczątków nie spalono, po- więciu miesiącach nic niepodejrzewające- ropejską była miniatura czterokołowego pogrzebowych do przewożenia zmarłego chowani zostali twarzami do siebie, a cia- mu królowi Alkajosowi urodziło się dwóch wózka ceramicznego z motywami słońca bohatera-wodza na miejsce spoczynku. ła braci przygnieciono dużym kamieniem. synów.

Rekonstrukcja grobu komorowego – przykład bogatego wyposażenia grobu osoby należącej do wyższej warstwy ówczesnego społeczeństwa. 38 Gmina Kobierzyce Gmina Kobierzyce 39 Nie tylko dla dzieci… Biała dama z Solnej

Właściciel młyna w Solnej przyjął na służbę urodziwego młynarczyka. Pew- nej nocy, gdy młody pomocnik przebudził się, zobaczył w świetle księżyca zbliżającą się w stronę młyna zjawę z rozwianym włosem, ubraną w długą białą szatę. „Pewnikiem to duch”, pomyślał przerażony chłopak i chwycił za siekierkę. Tymczasem „zjawa” cichutko zastukała w okienko i włożyła rękę w szparę w drzwiach. Trzęsący się ze strachu młynarczyk machnął siekierką, a wtedy duch wrzasnął przeraźliwie i uciekł. Chłopak zauważył na odciętym palcu pierścień z herbem właściciela Solnej. Rano udał się do pałacu i opowiedział staremu hrabiemu, co mu się w nocy wydarzyło. Hrabia szybko domyślił się, kim była nocna zjawa i co jest powodem nagłej choroby jego niedawno poślubionej młodej żony. Przepędził niewierną hrabinę i słuch o niej zaginął. Nie tylko dla dzieci… Niedługo potem o północy w pałacowych komnatach pojawił się duch w białej powłóczystej szacie, który hałasował, przesuwał meble i otwierał szuflady, jakby czegoś szukał. Ponoć to hrabina po śmierci wróciła do Solnej, aby odebrać swój zaręczynowy pierścionek. W kilka dni po nocnej wizycie zjawy hrabia rozchorował się i zmarł.

Z XVI - wiecznego dworu, w którym pojawiała się biała dama, dzisiaj pozostała tylko narożna wieżyczka, część murów i piwnic. 40 Gmina Kobierzyce Gmina Kobierzyce 41 Dla całej rodziny tutaj najbardziej popularny samochód lat Każda marka trzydziestych w Polsce, Fiata 508 zwanego Balilla, model motocykla Sokół 100 będą- ma swoją historię cego obowiązkowym wyposażeniem przed- wojennego wojska, powojenne marki Którą markę samochodu produkowano samochodów i motocykli produkowanych jako pierwszą w powojennej Polsce, dla- w Polsce i tzw. demoludach, m.in.: dużego czego Fiata 125p nazywano dużym fiatem i małego Fiata 125p i 126p, Mikrusa, Polo- lub kredensem, jak wyglądała osobowo- neza, Warszawę, Wartburga, Trabanta, Za- towarowa Syrena Bosto, czy Sokołowi 600 porożca, Nysę, Syrenkę, modele motocykli

należała się pierwsza nagroda Grand Prix WSK, WFM, SHL i Junaka. Dla całej rodziny w konkursie piękności odbywającym się Niezmiennie od prawie stu lat synoni- w 1936 roku w Warszawie? Na wiele pytań mem bogactwa i największego luksusu związanych z polską motoryzacją znajdzie- są oczywiście Rolls-Royce’y, wykonywa- my odpowiedź, oglądając bogatą kolekcję ne często na indywidualne zamówienie. samochodów oraz ponad stu motocykli W Muzeum Topacz zgromadzono najwięk- zgromadzonych w zabytkowym budynku szą w Polsce kolekcję Rolls-Royce’ów oraz gospodarczym na terenie dawnego mająt- Bentleyów z lat 1933-2005. Niektóre z sa- ku w Ślęzie. Wyremontowane eksponaty mochodów oglądać możemy w filmowych (większość pojazdów jest sprawna tech- produkcjach, część jest wynajmowana na nicznie i zarejestrowana) tworzą ciekawy uroczystości i specjalne okazje. Do ślubu ZIS 115 to bardzo duży (o długości sześciu metrów i prawie dwumetrowej szerokości), ważący cztery tony samochód zaprojektowany i produkowany w latach 1948-49 specjalnie przegląd polskich pojazdów jeżdżących po można na przykład pojechać Rolls-Royce- dla Józefa Stalina. Modelem z Muzeum Motoryzacji Topacz wożony był towarzysz Bierut. naszych drogach w XX wieku. Zobaczymy ’em Phantom II z karoserią firmy Hooper, modelem najchętniej kupowanym przez cji, tworzą go Muzeum Powozów w Galowi- koronowane głowy i indyjskich Mahara- cach, Muzeum Przemysłu i Kolejnictwa na dżów. Śląsku w Jaworzynie Śląskiej oraz Muzeum Historię komunikacji oraz zmieniające Motoryzacji Topacz w Ślęzie. się sposoby podróżowania od powozów Muzeum Motoryzacji Topacz / konnych poprzez parowozy i samochody Ślęza, ul. Główna 12 / poznamy na Szlaku Zabytków Komunika- BIELANY WROCŁAWSKIE !www.muzeum.topacz.pl/

Ford T z 1926 roku był tani, prosty w budowie i, co ważne, łatwy w prowadzeniu i naprawie, Wokół zabudowań dawnego majątku znajduje się dobrze utrzymany pięćdziesięciohektarowy park projektowano go bowiem dla przeciętnej amerykańskiej rodziny. Mógł osiągnąć prędkość 68 k/h. z terenami rekreacyjnymi. 42 43

Pomnik św. Jana Nepomucena i kościół p.w. Michała Archanioła w Tyńcu nad Ślęzą 44 Gmina Sobótka Gmina Sobótka 45 Informacje krajoznawcze O Ślęży – śląskim Olimpem zwanej - 718 m n.p.m.

Górująca nad okolicą Ślęża (około pię- ciuset metrów różnicy pomiędzy szczytem a prawie bezleśną równiną rozciągającą się w kierunku północnym i wschodnim) fascynowała ludzi od dawna. Dla ludów kultury łużyckiej była świętą górą, siedzi- Otwarte przez cały rok schronisko bą bogów, stanowiła ośrodek kultu solar- na szczycie Ślęży zaprojektowane zostało przez wrocławskiego architekta nego. Jeszcze w XI wieku kronikarz Thiet- Carla Klimma. mar pisał: „góra wielkiej doznawała czci Informacje krajoznawcze u wszystkich mieszkańców z powodu swego Zamek kilkakrotnie zmieniał właścicieli; ogromu i przeznaczenia, jako że odprawia- w XV wieku stał się warownią husycką, Na szczycie, na wieży kościelnej, dostępny jest punkt widokowy, z którego podziwiać można rozległą panoramą Równiny Wrocławskiej oraz Gór Sowich (piątek-niedziela). no na niej pogańskie obrzędy…”. Nic więc a potem kryjówką rycerzy-rozbójników, dziwnego, że na szczycie góry (choć dzi- z którymi rozprawili się mieszkańcy Wro- Gdy w XIX wieku zaczął się intensywnie Na szczyt Ślęży można wejść: siaj wydaje się bardziej prawdopodobnie, cławia i Świdnicy, oblegając budowlę rozwijać ruch turystyczny i Ślęża stała się ▪▪ szlakiem niebieskim z Sobótki Górki że jednak u jej podnóża, w Sobótce Gór- i burząc ją. W XVI wieku na ruinach popularnym celem wycieczek, na szczy- ▪▪ szlakiem żółtym z Sobótki, przez ce) około 1140 roku Piotr Włost ufundował zamku wzniesiono drewnianą kaplicę, cie góry postawiono najpierw drewniane, Wieżycę klasztor kanoników regularnych (augustia- a w latach 1698-1702 barokowy kościół a w roku 1908 murowane schronisko, które ▪▪ szlakiem czerwonym z Sobótki nów), aby w miejscu wciąż żywego pogań- p.w. Nawiedzenia Najświętszej Panny funkcjonuje do dzisiaj jako Dom Turysty ▪▪ szlakiem żółtym i niebieskim skiego kultu powstał ośrodek chrześcijań- Marii, ufundowany przez opata wrocław- im. R. Zmorskiego – poety i podróżnika. z Przełęczy Tąpadła. stwa. Augustianie nie przebywali tu jednak skich augustianów. Od tego czasu augu- Bardzo charakterystycznym obiektem, długo; z powodu zbyt surowych warunków stianie organizowali coroczne pielgrzymki górującym nad innymi, jest Radiowo-Tele- DOM TURYSTY / klimatycznych przenieśli się do Wrocła- na szczyt Ślęży. Barokowy kościół spłonął wizyjne Centrum Nadawcze. Wieża telewi- Góra Ślęża / wia. W XIII wieku na szczycie zbudowano w wyniku pożaru spowodowanego uderze- zyjna z początku lat 70. XX wieku ma sto 55-050 Sobótka !www.domturysty.net/ średniowieczny zamek książęcy (wzmian- niem pioruna. W 1852 roku kościół odbu- trzydzieści sześć metrów wysokości, a jej kowany po raz pierwszy w 1247 roku). dowano w stylu neoromańskim. wierzchołek znajduje się osiemset dwa- dzieścia dziewięć metrów n.p.m.

Panorama Masywu Ślęży 46 Gmina Sobótka Gmina Sobótka 47 A to ciekawe… Tajemnice Ślęży

Ze Ślężą związanych jest wiele wciąż nierozwiązanych zagadek. Już sama etymologia nazwy góry budzi- ła wątpliwości – czy pochodzi od nazwy germańskiego plemienia Silingów, odłamu Wandali, czy od starosłowiańskiego słowa A to ciekawe… A ślęg? „Ślęg” znaczy „mokry, wilgotny” i stąd prawdopodobnie wzięła swą nazwę rze- ka Ślęza, od nazwy rzeki plemię Ślężan, a krainę, którą zamieszkiwali Ślężanie, zionął ogniem. Do realizacji pomysłu nie nazwano Śląskiem. doszło z powodu sprzeciwu właścicieli góry Przez wieki na „świętą górę” mówiono – augustianów, którzy obawiali się, że sza- Sobótka, od położonej u jej podnóża lony pomysł skończy się pożarem porasta- miejscowości. Niektórzy zwą ją Śląskim jących zbocza lasów. Olimpem – siedzibą pogańskich bogów. Z przeznaczeniem usypanych na Ślęży Starożytne wały kultowe w drodze na szczyt Ślęży. Długo uważano, że Ślęża jest wygasłym oraz Wieżycy i Raduni wałów kamiennych Najwięcej jednak wątpliwości bu- bów. Obecnie najpopularniejsza teoria wulkanem, kształtem bowiem rzeczy- wiąże się wiele hipotez. Przypuszcza się, dzą znaki ukośnego krzyża widoczne głosi, że są to znaki graniczne pomiędzy wiście przypomina wulkaniczny stożek. że pełniły rolę kultowych kręgów oddziela- na granitowych rzeźbach oraz wykute dobrami klasztornymi i książęcymi umiesz- Na początku XIX wieku pojawiła się idea jących święte miejsca, w których oddawa- na skałach. Rozbieżności w samym da- czone wtórnie na starożytnych rzeźbach ożywienia świętej góry. W nocy chciano no cześć bóstwom przyrody. Uzasadnione towaniu znaków krzyża pokazują, jaki kultowych w czasach średniowiecza. rozpalić na szczycie olbrzymie ognisko, są teorie mówiące o tym, że wały na Ślę- kłopot mają z nimi naukowcy, rozpię- Gdy dodamy jeszcze historie o ukrytych aby z daleka wyglądało tak, jakby drze- ży to część konstrukcji obronnej dawnego tość czasowa sięga bowiem od VII wie- w jaskiniach ślężańskich i sztolniach skar- miący wulkan przebudził się i na nowo grodu znajdującego się na szczycie. ku p.n.e. do początków XX wieku n.e. bach z okresu drugiej wojny światowej oraz Odczytuje się je między innymi jako sym- opowieści, że na szczycie góry znajduje bole słońca związane z obrzędami solarny- się czakram – jeden z kilku centrów ener- mi, znaki pisma runicznego umieszczane getycznych Ziemi – to łatwiej będzie nam w miejscach składania ofiar, a także jako zrozumieć fascynację i zainteresowanie, wskazówki dawnych poszukiwaczy skar- jakimi od wieków obdarzana jest Ślęża.

Widok na Ślężę z wieży widokowej na Wieżycy 48 Gmina Sobótka Gmina Sobótka 49 Informacje krajoznawcze do znakowania granic posiadłości, wtedy O mnichu też być może wykuto na nich znak krzyża. Lwy ze ślężańskiego granitu powstały i romańskich lwach prawdopodobnie w pracowniach kamie- niarskich znajdujących się u podnóża Ślęży Przed sanktuarium św. Anny w Sobótce w XII wieku i być może miały być – lub były znajdują się dwie granitowe rzeźby, tak – elementami portali romańskich budow- zwany Grzyb, fragment jednej z wielu li sakralnych, a później wtórnie umiesz- zachowanych w okolicach Ślęży pogań- czono je w murach świątyń. Wszystkie skich rzeźb kultowych, oraz kamienny lew. przedstawione rozwiązania to hipotezy, Zarówno rzeźby kultowe (w drodze na Ślę- jedynie w legendach nie ma żadnych wąt- żę od strony Wieżycy zobaczyć możemy pliwości co do pochodzenia i znaczenia Mnicha, Pannę z rybą i „dzika”, a na szczy- ślężańskich rzeźb. Panna z rybą upamięt- cie góry niedźwiedzia), jak i romańskie lwy nia śmierć lekkomyślnej dziewczyny, któ- (jest ich w sumie osiem – w kościele w Sta- ra wracając z targu z Sobótki do zamku rym Zamku, w Sobótce Górce, w centrum na Ślęży, droczyła się po drodze z oswo- Informacje krajoznawcze Sobótki, w przyporze kościoła św. Jakuba W gotyckim portalu kościoła jonym niedźwiedziem, podsuwając mu i przed wejściem do kościoła św. Anny) w Starym Zamku wtórnie umieszczono pod nos świeże ryby i szybko je chowając. dwa kamienne lwy. rodzą wśród naukowców wiele pytań; Podanie o Mnichu mówi zaś, że gdy prze- nie wiemy na pewno, kiedy powstały, kto Według legendy rzeźba zwana Mnichem na rzeźbach świadczyłyby, że obrzucano szło dwuipółmetrowa rzeźba Mnicha, znaj- i dlaczego je wykonał, jakie było ich prze- jest przypomnieniem tragicznego je kamieniami, co miało z pewnością dująca się pierwotnie pomiędzy Manio- wydarzenia, które miało miejsce w czasach, znaczenie. Przypuszcza się, że twórcami gdy na Ślęży mieszkali augustianie. aspekt magiczny. Wtórnie zostały prze- wem Wielkim i Garncarskiem, „dojdzie” tzw. kultowych rzeźb umieszczonych być Jeden z zakonników udał się w interesach niesione na obecne miejsce, być może na szczyt Ślęży, nastąpi koniec świata. może początkowo na szczycie Ślęży jest klasztoru do Maniowa Wielkiego, ale niedaleko podnóża góry zaatakowany ludność kultury łużyckiej (1200-400 rok został przez wilka. Bronił się dzielnie, p.n.e.) lub Celtowie (III-II wiek p.n.e.). wilka pokonał, ale sam z powodu licznych ran zmarł w drodze powrotnej. Pełniły one funkcję religijną, ślady

Jeden z dwóch romańskich lwów stojących przy pałacu w Sobótce Górce. Na szczycie Ślęży znajduje się kamienny niedźwiedź z wyrytym znakiem krzyża. 50 Gmina Sobótka Gmina Sobótka 51 Informacje krajoznawcze zasłużony baron przebudował na własną ga w Sobótce Górce przed zmianą pogody. Zamek rezydencję. W dawnym browarze augu- Jeśli patrzy w stronę drzwi, możecie spo- stianów, powiększonym m.in. o wykute w dziewać się pięknego, słonecznego dnia, Sobótka Górka skale u podnóża Ślęży piwnice, rozpoczął gdy zaś spogląda w okno, nie zapomnijcie jako pierwszy na Śląsku produkcję lagera, wziąć ze sobą parasola. Na zachód od centrum Sobótki znajduje dorównującego jakością najlepszym pi- W zamku można zwiedzać: się zespół pałacowo-klasztorny – Sobótka wom bawarskim. – romańskie palatium Piotra Włostowica Górka. Historia obiektu sięga XII wieku, Obecny wygląd „zamek” zawdzięcza z XII wieku (jedyny znany dotychczas przy- gdy właścicielem Ślęży był możnowładca kolejnemu właścicielowi, Eugenowi von kład wczesnośredniowiecznej rezydencji Piotr Włost, palatyn książęcy Bolesława Kulmitz (jego inicjały zobaczymy w kilku możnowładczej w Polsce) Krzywoustego. Prawdopodobnie tutaj miał miejscach na klatce schodowej), który swą – komnaty zamkowe z piecami i komin- swój letni pałac, który oddał w użytkowa- nową posiadłość zamienił w malowniczy kami z XIX wieku oraz zachowaną stolarką nie sprowadzonym z Francji kanonikom re- neorenesansowy zamek. okienną i drzwiową gularnym (augustianom). Dla zakonników Na pierwszym piętrze klatki schodowej, Obecnie w obiekcie znajduje się hotel z kilkunastoma miejscami noclegowymi było to miejsce „na przeczekanie”, bo Jeden z kolorowych kafli z zabytkowego nad głowami wchodzących, znajduje się ponoć surowy klimat nie bardzo im służył, pałacowego pieca z przedstawieniem niezwykły barometr. Zawieszoną na gru- i restauracja. Od zamku na szczyt Ślęży Informacje krajoznawcze a we Wrocławiu na Piasku powstawało już Dawida z głową pokonanego Goliata. bym sznurze postać kobiety z wężowym prowadzi niebieski szlak pieszy. dla nich opactwo Najświętszej Marii Panny, w ramach sekularyzacji. Zarządcą całego ogonem umieszczono na złączeniu jele- wygodniejsze oraz, co ważne, położone poklasztornego majątku został baron Ernst nich rogów. Jest to czarodziejka Meluzyna, Zamek Górka Sobótka / ul. Zamkowa 12 blisko siedziby książęcej i biskupiej. von Lüttwitz. Otrzymał od króla prepozy- popularna bohaterka średniowiecznych www.zamekgorka.pl Na miejscu palatium powstał kościół turę w Sobótce Górce w podziękowaniu za francuskich opowieści ludowych. Ostrze- ! (konsekrowany w 1256 roku), a z czasem rzetelne wypełnianie obowiązków komisa- od strony zachodniej dobudowano po- rza generalnego przy upaństwawianiu ma- mieszczenia mieszkalne i gospodarcze. jątków kościelnych. Świątynia nadal pełni- Obiekt należał do augustianów aż do 1810 ła funkcje sakralne, stając się kościołem roku, kiedy to odebrano go zakonnikom parafialnym, zaś dawną część klasztorną

Meluzyna pokochała i poślubiła księcia Rajmondina. Dzięki swej miłości i czarom sprawiła, że stał się szczęśliwy. Dała mężowi sławę i wielkie bogactwo, urodziła mu dziesięciu synów. Postawiła tylko jeden warunek: książę nie mógł jej oglądać w soboty, wtedy bowiem Meluzyna przybierała postać pół kobiety, pół węża. Niestety, ciekawość księcia zwyciężyła. Gdy żona brała kąpiel, zakradł się i zobaczył, jak zamienia się w dziwnego stwora. Czarodziejka zniknęła i od tej pory pojawiała się tylko wtedy, gdy któremuś z członków jej rodu groziło niebezpieczeństwo. Słyszano wówczas w zamku Zamek w Sobótce Górce. nieludzki wrzask nieszczęśliwej Meluzyny, tęskniącej za Rajmondinem i swoimi synami. 52 Gmina Sobótka Gmina Sobótka 53 A to ciekawe… siostrę żony Bolesława Krzywoustego. Od- Piotr Włost pokutowując swe winy (krzywoprzysięstwo O walce aniołów z diabłami, i porwanie), jak piszą średniowieczni kro- - sprawny polityk, zdrajca, nikarze, ufundował ponad siedemdziesiąt czyli jak powstała Ślęża? kościołów i klasztorów. Po śmierci Bole- niezrównany fundator? sława stał na straży realizacji książęcego Niedaleko Raduni znajdowało się wejście do piekła, dlatego szczyt góry, testamentu, jako doradca jego najstar- z której roztaczał się rozległy widok, był ulubionym miejscem diabłów. Palatyn Piotr, herbu Łabędź (1080-1153), szego syna Władysława. Wkrótce został Pewnego razu czarty, obserwując okolicę ze szczytu Raduni, zobaczyły właściciel góry Ślęży, okolicznych wiosek, jednak oskarżony o spiskowanie i zdradę na sąsiedniej górce anielskie zastępy. Niewiele myśląc, podniosły z ziemi ka- wyspy Piasek we Wrocławiu oraz Ołbina, – Włosta oślepiono, obcięto mu język i za- mienie i zaczęły rzucać nimi w stronę aniołów. Anioły nie pozostały diabłom jest jedną z najbarwniejszych postaci śre- brano majątek. Możnowładcy oraz młodsi dłużne. Rozgorzała prawdziwa walka. Rzucano wielkimi głazami, nie patrząc dniowiecza. Trudno dziś oddzielić naro- bracia Władysława stanęli w obronie pa- nawet, czy dolatują do celu. Jakież było zdziwienie wszystkich, gdy okazało słe przez wieki legendy związane z osobą latyna i podnieśli przeciw seniorowi bunt. się, że pod koniec dnia pomiędzy walczącymi oddziałami wyrosła wielka góra Włosta (Własta, Włostowica) od faktów Książę musiał uciekać z kraju i z czasem utworzona z kamieni. Wejście do piekła zostało zasypane. Teraz dopiero Nie tylko dla dzieci… z burzliwego życia. Jego korzeni szukano zyskał przydomek Wygnaniec. Natomiast Lucyfer wpadł w piekielną złość! Uderzył kopytem w zbocze Raduni, aż ziemia w Danii, ponoć jeździł na wyprawy z wi- Piotr odzyskał swoje dobra, a ponoć także osunęła się i utworzyła przełęcz nazwaną później Tąpadła. Natomiast na górę, kingami, skąd przywiózł sobie majątek wzrok i mowę, choć byli i tacy, którzy „cu- która zamyka wejście do piekła, czartowskie siły od wieków ściągają burze, i… swoją pierwszą żonę, piękną córkę kró- downe uzdrowienie” przypisywali niezbyt rzucają w nią piorunami, aby rozłupać Ślężę na pół i ponownie otworzyć bramę la Francji. Wiemy, że w 1122 roku podczas wprawnemu w swym fachu katowi. Piotra do piekielnych czeluści. polowania (najpierw podstępnie wkradł Włosta pochowano w ufundowanym przez się w łaski Wołodara, zostając nawet oj- niego opactwie benedyktynów na Ołbi- Przynajmniej raz w roku, w nocy cem chrzestnym jego syna) porwał prze- nie. Jak piszą, „pogrzeb miał wspaniały” z 30 kwietnia na 1 maja, czarownice myskiego księcia. Uchronił w ten sposób i równie wspaniały rodzinny grobowiec. zlatywały się na sabat, czyli wielkie Bolesława Krzywoustego od wojny z Rusią, Ale nawet po śmierci nie zaznał spokoju, narady i zabawę. Miejscem spotkań za co został hojnie wynagrodzony. Spra- gdyż w 1529 roku protestancka rada miasta czarownic na Śląsku była Radunia, wował na dworze wysoką godność – pala- Wrocławia postanowiła rozebrać kościoły nazywana też złowrogo Sępią Górą. tyna (kmiecia pałacowego), a to stawiało i klasztor na Ołbinie, a rodzinny grób Wiedźmy zlatywały się tu z róż- go na drugim miejscu w państwie; dostał Włostowiców zniszczono i szczątki funda- nych stron, aby naradzić się, na również za żonę ruską księżniczkę Marię, tora sprofanowano. kogo rzucić zły urok, czyjej kro- wie mleko zabrać, komu kołtun we włosy zaplątać. By odstraszyć wiedźmy, ludzie palili ogniska, zabezpieczali też swoje domy, wtykając do kominów brzozową miotłę. Dzieciom zawiązywano czerwoną kokardkę na łóżeczku lub na rączce, czerwony kolor miał uchronić je przed złym spoj- rzeniem. Jednym ze sposobów obrony przed urokiem wiedź- my było przerzucenie czarów na zwierzę, mówiło się wtedy: Podczas prac archeologicznych odkryto pod prezbiterium dawnego kościoła trzy nowożytne „Na psa urok, na kota oczy”. pochówki. Przypuszcza się, że są to szczątki Piotra Włosta, jego żony Marii i syna Świętosława, przeniesione tu po rozebraniu klasztoru na Ołbinie w XVI wieku i powtórnie pochowane. 54 Gmina Sobótka Gmina Sobótka 55 Dla całej rodziny metrów. Po drodze oczywiście czekają Jak żyli Ślężanie? Park linowy z widokiem różnego rodzaju przeszkody: zwodzone mosty, trapezy, wagi, wściekłe kołki, tyrol- Wokół góry Ślęży oraz dorzecza rzeki W znajdującym się na Przełęczy pod ki. Łączna długość tras to pięćset metrów, Ślęzy istniało, jak podaje żyjący w IX wie- Wieżycą, w sąsiedztwie Domu Turysty, a na nich w sumie około sześćdziesięciu ku mnich zwany Geografem Bawarskim, „Parku linowym Wieżyca” funkcjonu- przeszkód do pokonania. Z pomostów piętnaście grodów plemienia Ślężan. Pozo- ją cztery trasy, od Pajęczej Sieci (dla roztacza się przed amatorami silnych stałości jednego z nich, założonego u pod- najmłodszych) oraz trasy podstawowej wrażeń panorama na pobliską Sobótkę. nóża Ślęży, możemy oglądać w rezerwacie dla wszystkich, którzy mają przynajmniej Park linowy Wieżyca archeologicznym w Będkowicach. Osada, sto trzydzieści centymetrów wzrostu, Sobótka / ul. Armii Krajowej 13

w której Ślężanie zamieszkali ponad tysiąc po średnią i trudną trasę, z najwyższą www.parkwiezyca.pl. Dla całej rodziny dwieście lat temu, miała charakter obron- platformą na wysokości około dwunastu ! ny; był to owalny gród otoczony wałem i suchą fosą. Drewniane domy z kamien- nymi paleniskami i ziemnymi jamami do przechowywania żywności zbudowano Wejścia do dawnego grodu obronnego (dziś skansenu archeologicznego) wokół centralnego placu, brama do grodu pilnują drewniane postacie wojów. usytuowana była od wschodniej strony. W skansenie zobaczymy zrekonstruowa- to, najprawdopodobniej, gród strawiony ne chaty i studnię, pozostałości kamien- został przez pożar. nego kręgu kultowego oraz obronnych wa- Na zachód od grodziska zbudowano łów i cmentarzysko kurhanowe, miejsce wiatę dla turystów z niewielką częścią pochówku dawnych mieszkańców osady. wystawienniczą, jest tu również miejsce Ślężanie mieszkali tutaj do XI wieku, kiedy na ognisko.

kich, widok na Ślężę, od strony północnej, Wieża na Wieżycy Radunię i Wzgórza Oleszeńskie, a przy do- brej pogodzie oddaloną o prawie sto kilo- Od Domu Turysty Pod Wieżycą, przy- metrów Śnieżkę. pominającego architekturą przedwojen- Szczyt Wieżycy porośnięty jest świetli- ną gospodę, można stromym podejściem stą dąbrową, czyli karłowatymi dębami wspiąć się na szczyt Wieżycy (415 m), mi- bezszypułkowymi o krzaczastej formie. jając po drodze jeden z kilku zachowanych Mimo że drzewa te mają już wiele lat, ich w Masywie Ślęży kamiennych kręgów. Na pnie nie są grube, za to często powyginane szczycie znajduje się piętnastometrowa w fantastyczne kształty. wieża widokowa zbudowana z granitowych Wieża widokowa otwarta jest ciosów. Z tarasu widokowego rozpościera w soboty i niedziele w godz. 10.00-16.00, się przed turystami piękna panorama Rów- w dni robocze dla grup zorganizowanych, niny Wrocławskiej, aż do Wzgórz Trzebnic- !tel. 606 613 201

Skansen archeologiczny. Panorama z wieży widokowej na Wieżycy w kierunku Sobótki, Rogowa Sobóckiego i Wrocławia 56 57

Panorama Szubienicznego Wzgórza w pobliżuPanorama Chwałowa Ślęży 58 Gmina Jordanów Śląski Gmina Jordanów Śląski 59 Informacje krajoznawcze trwała krótko, bo tylko sześć miesięcy. Pierwsza na świecie 18 października 1869 roku odbyło się uro- czyste otwarcie wieży – pomnika. Złotymi - wieża Bismarcka literami Schröter podkreślał cel wzniesie- nia kosztownego, bo wynoszącego osiem- na Jańskiej Górze naście tysięcy marek, marzenia: „Ku czci Bismarcka” oraz „Na pamiątkę chwaleb- Major Friedrich Schröter, właściciel nym i błogosławionym latom 1864 i 1866”. majątku w Sokolnikach, był wielbicielem Później dodano jeszcze napis: „Na pa- Ottona von Bismarcka. Już w rok po obję- miątkę chwalebnej rocznicy zwycięstwa ciu przez Bismarcka teki pruskiego premie- i zjednoczenia Niemiec 1870 poświęca ra, właściciel Sokolnik zastanawiał się, jak ten kamień inwestor”. Major z Sokolnik w godny sposób uczcić bohatera. Sukcesy nie przypuszczał, że stanie się prekurso- w wojnach w 1864 i 1866 roku były impul- rem wielkiego ruchu narodowego i za jego sem do urzeczywistnienia planów. Część przykładem pójdą inni, zbierając datki Jańskiej Góry stanowiła własność majo- na budowę wież Bismarcka na wiecach Informacje krajoznawcze ra i to właśnie szczyt tego wzniesienia i festynach oraz od prywatnych osób. (253 m), z którego roztaczał się rozległy Po otwarciu wieży w 1869 roku, w sobo- widok, wybrał na budowę kamiennej wieży ty i niedziele turyści mogli się tu posilić, z tarasem widokowym. Do wzniesienia po- zwiedzić izbę ku czci Bismarcka oraz wejść nad dwudziestodwumetrowej wieży uży- na taras widokowy. Przed deszczem chro- to serpentynitu oraz piaskowca i granitu nił drewniany pawilon. Budowla została z miejscowych kamieniołomów. Budowa, częściowo zniszczona w 1945 roku, a w la- jak na dosyć trudne warunki terenowe, tach powojennych mocno zdewastowana.

Pierwszą na świecie wieżę Bismarcka na Jańskiej Górze w 2003 roku wpisano na listę zabytków. Widok z Jańskiej Góry w stronę Piotrówka, w miejscowości znajduje się klasycystyczny pałac z 1860 roku 60 Gmina Jordanów Śląski Gmina Jordanów Śląski 61 A to ciekawe… roku według nagrodzonego projektu pod Wieże nazwą „Zmierzch bogów”. Jej architektem O miłości Słońca i Księżyca, był profesor Wilhelm Kreis, główny twórca żelaznego kanclerza pomników – wież poświęconych Bismarc- i kwiecie paproci kowi (według jego projektu wystawiono W ciągu kilkudzie- prawie pięćdziesiąt Sobótką, Nocą Kupały lub później nocą świętojańską zwano obrzędy związa- sięciu lat (1869-1934) takich budowli). ne z przesileniem letnim. Święto obchodzono w nocy z 23 na 24 czerwca jako powstało na całym Wiele wież posia- święto ognia, wody, słońca, księżyca, radości i miłości. Zjawisko przesilenia świecie (w Europie, dało misy ogniowe, wyjaśnia ludowa pieśń litewska. w Afryce, w Ameryce w których kilka razy Zaraz po powstaniu świata Słońce i Księżyc zakochali się w sobie i podczas Południowej, a nawet w roku palono ogień, pierwszej wiosny pobrali się. Gdy szczęśliwe Słońce po nieprzespanej nocy w Australii) dwieście najczęściej w dniu poślubnej wzniosło się ponad horyzont, niestały w uczuciach Księżyc zachwycił czterdzieści wież- urodzin i śmierci pa- się Jutrzenką i zdradził z nią swoją dopiero co zaślubioną małżonkę. Słońce -pomników poświę- trona, podczas uro- nigdy nie przebaczyło niewiernemu mężowi i od tej pory jest jego zaciekłym Nie tylko dla dzieci… conych żelaznemu czystości państwo- wrogiem. Od milionów lat oba niebieskie ciała walczą ze sobą i rywalizują. Gdy kanclerzowi, twórcy wych lub przesilenia szala zwycięstwa w nieustającym sporze przechyla się zdecydowanie na stro- potęgi zjednoczonych letniego. nę Słońca, mamy wtedy najkrótszą noc w roku, a gdy przewaga jest po stronie Niemiec. Do dziś za- W uroczystości Księżyca, na świecie trwa najdłuższa noc w roku. chowało się ich ponad otwarcia wieży na W noc sobótkową na zboczach Ślęży można znaleźć kwitnącą paproć. sto siedemdziesiąt Wieżycy uczestniczył Kwiat pojawia się tylko na chwilę. Kto go znajdzie, temu w życiu już nigdy nie w różnych zakątkach architekt, rektor Uni- zabraknie bogactwa – pod warunkiem, że nigdy z nikim się nim nie podzieli. świata – we Fran- wersytetu Wrocław- Mędrcy powiadają, że kwiat paproci lub, jak go niektórzy nazywają, „peruno- cji, Czechach, Rosji, skiego, burmistrz wy kwiat” szczęścia jednak nie daje, bo „nie ma szczęścia dla człowieka, jeśli Austrii, w Kamerunie Sobótki oraz rzesze się nim z drugim podzielić nie może”. i Chile. studentów, którzy W powiecie wro- brali czynny udział cławskim znajdują się w zbieraniu funduszy dwie stojące blisko na budowę obiektu. siebie kamienne wie- Wieczorem po raz że widokowe, zbudo- pierwszy rozpalono na wane na cześć Ottona Piętnastometrowa wieża na Wieżycy tarasie ogień, a gdy wybudowana została z granitowych Bisarcka – na Jańskiej ciosów z narożnikami w kształcie zgasł, wieżę oświetli- Górze z roku 1869 okrągłych baszt. Na środku ły ognie bengalskie. otoczonego kamienną balustradą oraz na Wieżycy, tarasu widokowego znajdowała się która powstała w 1907 pierwotnie misa ogniowa.

Panorama z Jordanowa w stronę Masywu Ślęży 62 Gmina Jordanów Śląski Gmina Jordanów Śląski 63 Dla całej rodziny przebiegająca w niedużej odległości Nad wodę od Kamiennego Grzbietu z kamieniołomem serpentynitu oraz jedynym w Polsce stano- i w góry wiskiem występowania nefrytu. Szlak pro- wadzi przez Wzgórza Oleszeńskie (Gozd- Na rzece Ślęzie nik i Winną Górę), (dopływie Odry) następnie przez drugi w pobliżu zabudowań co do wysokości szczyt Jordanowa Śląskie- Masywu Ślęży - Ra- go utworzony został dunię (573 m) z re-

zbiornik retencyjny. zerwatem florystycz- Dla całej rodziny Sztuczny niewielki nym „Góra Radunia”, zalew o powierzchni przez Przełęcz Tąpa- ponad 11,5 hektara dła oraz znajdujący oraz zadbane tereny się na zachodnich wokół zbiornika pełnią zboczach Ślęży, inte- funkcję rekreacyjną. resujący ze względów Ścieżki prowadzące geologicznych, rezer- wzdłuż zalewu nadają wat „Skalna” z trze- się zarówno do space- ma grupami ciemnych rów, krótkich wycie- gabrowych, odsłonię- czek rowerowych, jak tych skałek (na skałce i uprawiania nordic Kazalnica znajduje walking. Znajduje się się wykuty znak X). tu parking oraz wy- Szlak oznaczony znaczono stanowiska jest kolorem niebie- do grillowania. skim, jego przedłu- Z Jordanowa na żeniem z Jordanowa szczyt Ślęży prowadzi w kierunku połu- jeden z najbardziej dniowo - wschodnim malowniczych szla- jest trasa do Strzeli- ków. Jest to wyjąt- na. kowo widokowa trasa

Zalew w Jordanowie Śląskim Kapliczka pokutna w Glinicy 64 Gmina Żórawina Gmina Żórawina 65 Informacje krajoznawcze Manierystyczna perła w Żórawinie

„Dzieło to być może jest za duże dla wiejskiego kościoła, lecz nie dla godności Bożej i dla wymaganej od ludzi pobożno- ści”, taki napis mogli przeczytać ci, którzy po przejściu przez most zwodzony, łączący zabudowania wsi z tak zwaną wyspą ko- ścielną, przekraczali południowe, główne wejście do kościoła w Żórawinie. Nie ma w tej inskrypcji żadnej przesady, bo do dzi- siaj świątynia p.w. Trójcy Świętej uważa- Najpiękniejszego wejścia do kościoła od na jest za najwybitniejszy przykład sztuki

strony północnej bronią wsparte łapami Informacje krajoznawcze manieryzmu na Dolnym Śląsku. o kolumny portalu dwa manierystyczne Ufortyfikowany średniowieczny kościół lwy, nawiązujące swą symboliką do herbu rodziny von Hanniwaldt. w „manierystycznym kostiumie” nałożo- nym na średniowieczną bryłę zdecydowa- Przebudowa trwała zaledwie cztery lata nie zyskał na wartości artystycznej i ma- (1600-1604), a jej głównym inicjatorem Fragment empory szlacheckiej z malowanymi scenami z Pasji Chrystusa. lowniczości. był właściciel Żórawiny – Adam von Han- niwaldt. Ponieważ miał wysoką pozycję na Dolnym Śląsku i utrzymywał kontakty z czołowymi artystami tamtych czasów, a jego brat Andreas pełnił ważną rolę na dworze praskim cesarza Rudolfa II, udało mu się zgromadzić w żórawińskim kościele wybitne dzieła sztuki. Obraz Chrzest Chry- stusa Bartholomäusa Sprangera, rzeźba Biczowanie Chrystusa Adriaena de Vrie- sa, nastawa ołtarzowa z przedstawieniem Trójcy Świętej autorstwa Gerharda Hen- drika z Amsterdamu – wszystkie te dzieła, znajdujące się obecnie w Muzeum Narodo- wym we Wrocławiu, to europejskiej klasy przykłady epoki manieryzmu. Mimo częściowego braku wyposażenia świątynia urzeka bogatym wystrojem, manierystycznymi portalami, rzeźbiarską dekoracją empory kolatorskiej, architek- tonicznym epitafium rodziny von Hanni- Manierystyczny kościół położony na wyspie, waldt i przede wszystkim XVII - wiecznymi Sklepienie nawy świątyni pokryte jest freskami. Na zdjęciu sceny Sądu Ostatecznego na którą prowadziły dwa zwodzone mosty, oraz postacie Panien Mądrych z zapalonymi lampkami oliwnymi (strona południowa) ze względów obronnych otoczony był polichromiami pokrywającymi niemal całe oraz Panien Głupich z opuszczonymi i zgaszonymi lampkami (strona północna) uosabiające ziemnymi fortyfikacjami. wnętrze kościoła oraz emporę szlachecką. Cnoty i Występki. 66 Gmina Żórawina Gmina Żórawina 67 A to ciekawe… Dziesięć ksiąg o perspektywie, znane O mistrzu Witelonie również jako Optyka. W swym traktacie Jak Żórawina otrzymała herb zgromadził i uporządkował całą dotych- Jego dzieła studiował Kopernik, Galile- czasową wiedzę o optyce, poszerzając Ogrody królewskie w Pradze słynne były w całej Europie nie tylko z rosną- usz, Leonardo da Vinci. Johannes Kepler, ją o własne obserwacje i wnioski, opisał cych tam tulipanów, których wcześniej na starym kontynencie nie uprawiano, odkrywca praw ruchu planet, drugi tom budowę i funkcjonowanie oka oraz cechy ale przede wszystkim z cesarskiego zwierzyńca. Cesarz Rudolf II chętnie swego największego wzroku. Omówił zja- oprowadzał gości po hradczańskich ogrodach, pokazując groźne drapieżniki dzieła Opera omnia wisko tęczy, złudzeń w klatkach, kolorowe papużki na drzewach, figlarne małpki ze złotymi łańcusz- zatytułował Przy- optycznych, działa- kami u szyi. czynek do Witelona. nia różnego rodzaju Pewnego razu cesarz, przechadzając się w towarzystwie poselstwa z da- Jeden z kraterów na zwierciadeł, zjawisk lekiego kraju, opowiadał historię nadobnej Marty. Wiele lat temu, właśnie Księżycu Międzynaro- meteorologicznych. w ogrodach praskich, podczas turnieju rycerskiego dama wrzuciła na arenę dowa Unia Astrono- Po powrocie na Śląsk pełną głodnych lwów rękawiczkę, aby sprawdzić odwagę swego rycerza. miczna nazwała od został kanonikiem Gdy kończył opowieść, ze zdumieniem zobaczył w jednej z ogrodowych alejek Nie tylko dla dzieci… jego imienia – Vitello. katedralnym we Wro- lwa. Dzikie zwierzę musiało wydostać się z niedomkniętej klatki i teraz biegło Uznawany za jednego cławiu i jako uposaże- w stronę oniemiałego cesarza. Wszyscy zamarli z przerażenia. Jeden tylko z najwybitniejszych nie otrzymał od księ- człowiek zachował zimną krew, był to powiernik i przyjaciel cesarza, Andreas naukowców średnio- cia Henryka Probusa Hanniwaldt z Żórawiny. Wyrwał z rąk strażnika muszkiet, wycelował i powalił wiecznej Europy, Żórawinę. bestię, ratując życie cesarzowi. przedstawiający się Jego niewiel- Wdzięczność Rudolfa była ogromna, nagrodził Andreasa i jego rodzinę jako „syn Turyngów ka praca O naturze tytułami i godnościami, Żórawinie nadał prawa miejskie, a w jej herbie umiesz- i Polaków”, jest demonów, wykonywa- czono kroczącego lwa. w naszym kraju mało ne w samotności eks- znany. Filozof, przy- perymenty oraz brak rodnik, matematyk, informacji o ostatnich dyplomata, opiekun latach życia naukow- Władysława i Kon- ca przyczyniły się do rada, synów księcia tego, że wokół jego Henryka Pobożnego, postaci narosło wiele urodził się prawdopo- legend. Utożsamia- Pomnik w Żórawinie, dobnie w 1237 roku który pierwotnie poświęcony był poległym no go niekiedy z mi- w Legnicy, uczył się w pierwszej wojnie światowej, strzem Twardowskim, w połowie lat 70. XX wieku na uniwersytecie zamieniono na pomnik Witelona. podejrzewano o kon- w Paryżu (pod kierun- Napis na współczesnym obelisku brzmi: takty z nieczystymi kiem Rogera Bacona) MISTRZOWI WITELONOWI siłami. Tymczasem PIERWSZEMU POLSKIEMU i Padwie. Nie mar- BADACZOWI PRZYRODY Witelon w sposób nował czasu, wciąż ODKRYWCY PRAWA naukowy próbował ABERRACJI SFERYCZNEJ eksperymentował, W SIEDEMSETLECIE WYSTAWIENIA w swym dziele obserwował zjawiska DOKUMENTU NADAJĄCEMU MU WIEŚ o demonach opisać ŻÓRAWINA WILKOWICE przyrody, studiował W ZIEMI ŚLĄSKIEJ NAPIS TEN POŁOŻYŁ i racjonalnie wyja- starożytnych filozo- URZĄD GMINY W ŻÓRAWINIE śnić ich istnienie. fów. Wysłany „służbo- R.P. 1975 Uważał, że „spotka- wo” na konklawe, które trwało trzy lata, nia z demonami” to często wynik złudzeń w oczekiwaniu na wybór nowego papie- lub efekt zaburzeń umysłowych. ża napisał najsłynniejsze swoje dzieło 68 Gmina Żórawina Gmina Żórawina 69 Dla całej rodziny Od karety po wóz strażacki

W zabytkowym spichlerzu zbożowym z 1727 roku o konstrukcji szachulcowej mieści się, powstałe z pasji kolekcjoner- skiej jego założyciela Tadeusza Kołacza, Muzeum Powozów Galowice. Zgromadzone Wyprodukowany w Holandii

zostały tutaj powozy i sanie produkowane Dla całej rodziny w latach 1890 - 1900 omnibus od połowy XIX wieku w Polsce, Niemczech, służył do wygodnego przemieszczania się Rosji, Austrii, Szwajcarii i Francji. W mu- całej rodziny. zeum zobaczyć możemy różne typy powo- zów, od okazałych karet po wóz strażacki, ▪▪ najmniejszy pojazd zaprzęgowy to sa- karawan pogrzebowy, górski militarny fur- neczki szlichtadowe o długości 180 cm gon i wozy używane dawniej do handlu na i 48 cm szerokości, używane podczas targach. Dwa piętra spichlerza wypełniają dworskich parad przez dzieci i młodzież karety, bryczki, pojazdy o dziwnie i fa- ▪▪ najwyższy powóz to karawan pogrze- scynująco brzmiących dla laika nazwach, bowy (wys. 3,40 m), który obsługiwał

jak: wolanty, sulki, żardiniery, landolety, pogrzeby w gminie luterańskiej pod Ło- Maska przeciwgazowa dla konia używana podczas pierwszej wojny światowej. milordy… Kolekcję dopełniają akcesoria dzią. i sprzęty podróżne, uprzęże oraz karty ▪▪ najstarszy powóz w kolekcji to doktorka pocztowe, obrazy i ryciny z pojazdami za- ze Szwajcarii z 1846 roku, będąca przez przęgowymi. 165 lat własnością tej samej rodziny Galowickie „naj”: ▪▪ najrzadszym powozem jest szwajcarska ▪▪ kolekcja mieści się w największym na doktorka syjamska; to prawdziwy uni- Dolnym Śląsku obiekcie gospodarczym o kat, na świecie można zobaczyć tylko konstrukcji szachulcowej cztery tego typu pojazdy ▪▪ najstarszy eksponat w galowickim mu- zeum to średniowieczne kiełzno (jest to część uzdy – pałąk wkładany koniowi do pyska) W Galowicach znajduje się również naj- większe w Polsce koło, które nie było ni- gdy częścią powozu, ale zostało zrobione przez wytwórnię Bugajewicza jako przy- kład sztuki kołodziejskiej. Galowickimi po- jazdami podróżowały znane osoby, m.in. przedwojenny premier Polski Wincenty Witos oraz założyciel „Kręgu z Krzyżowej” Helmut von Moltke. Doktorka - mały elegancki pojazd ze składanym dachem, MUZEUM POWOZÓW GALOWICE używany często przez lekarzy Galowice, ul. Leśna 5 i wykonawców wolnych zawodów. 55-020 Żórawina Konny wóz strażacki z przełomu XIX/XX wieku z Galowic. !http://www.muzeumgalowice.pl/ 70 71

Panorama ManierystyczneSzubienicznego Wzgórzaszczyty kościoła w pobliżu w ChwałowaŻórawinie 72 Gmina Siechnice Gmina Siechnice 73 Informacje krajoznawcze no go wysokim murem obronnym, bowiem Jak Feniks z popiołów wojska różnych armii plądrowały wieś, a w 1643 roku Szwedzi ją spalili. - Święta Katarzyna Po pożarze w 1720 roku, który strawił wnętrze świątyni, nastąpiła jej przebudo- Od imienia patronki kościoła parafial- wa, wydłużono prezbiterium, wystawiono nego nazwano wieś – Święta Katarzyna. lożę kolatorską i zbarokizowano wnętrze; Ta popularna w średniowieczu święta po- z tego okresu pochodzi część wyposa- jawia się w wezwaniu aż 177 świątyń na żenia kościoła, m.in. barokowe rzeźby terenie Polski. Według tradycji urodziła się św. Jadwigi, św. Katarzyny, apostołów w dawnej stolicy Egiptu – Aleksandrii około Piotra i Pawła IV wieku, stąd często nazywana jest Kata- Największa tragedia rozegrała się rzyna Aleksandryjską. jednak w 1945 roku, gdy wycofująca Pierwsza wzmianka o kościele w Świę- się armia niemiecka wysadziła kościół. tej Katarzynie pochodzi już z roku 1257, Ze zniszczeń wojennych ocalała jedynie najstarsza część budowli (nawa i prezbi- część murów i mocno uszkodzona wieża, Informacje krajoznawcze terium) powstała właśnie w XIII wieku, gdy ale w kilka lat wzniesiono świątynię prawie wieś należała do wrocławskiego patrycja- od nowa. Obecnie obok częściowo oca- tu, wieżę i zakrystię dobudowano pod ko- lałego pierwotnego wyposażenia znajdu- niec XV wieku. ją się tu rzeźby św. Ignacego z Antiochii Kościół był wielokrotnie niszczony. i św. Zachariasza, pochodzące ze zniszczo- W czasie wojny trzydziestoletniej otoczo- nego kościoła klasztornego w Lubiążu.

Repatrianci z Doliny (obecnie terytorium Ukrainy) przywieźli do Świętej Katarzyny Kościół p.w. św. Katarzyny jest świątynią orientowaną obraz przedstawiający Matkę Boską Częstochowską, (prezbiterium skierowane na wschód), umieszczony w głównym ołtarzu świątyni. Obraz został w 1956 roku intronizowany, z nieotynkowanej (częściowo gotyckiej) cegły. a od 1999 roku kościół pełni rolę Maryjnego sanktuarium. 74 Gmina Siechnice Gmina Siechnice 75 A to ciekawe… dowano w niej… srebrne denary. Udało się Owczarnia ze srebrnymi zebrać około tysiąca monet i przedmiotów O zatopionych dziewczętach (w tym kaptorgę – pudełeczko zawiesza- denarami ne na szyję służące do przechowywania i Jeziorze Panieńskim relikwii, biżuterię). Dziś elementy koto- Archeolodzy szacują, że w Polsce jest wickiego skarbu, ukrytego przez ich wła- Niedaleko wsi Kotowice, tam gdzie dziś lśnią w słońcu wody Jeziora Panień- około sześćdziesięciu tysięcy poszukiwaczy ściciela około tysiąca lat temu niedaleko skiego, znajdowała się chatka, w której mieszkał chłop ze swoimi trzema cór- skarbów. Przetrząsają ruiny, opuszczone przeprawy przez rzekę, na głębokości jed- kami. Dziewczęta jednak nie czuły powołania do pracy na roli, nie pomagały też pałace, piwnice, sztolnie, studiują dawne nego metra, znajdują się w Muzeum Naro- ojcu w gospodarstwie, za to całe dnie spędzały na zabawie. Pewnego dnia, gdy plany. Ale skarby, jak historia pokazuje, dowym w Krakowie i Wrocławiu, a także dzwon z pobliskiej kaplicy wzywał ludzi do kościoła na modlitwę, dziewczęta znajduje się najczęściej przez przypadek. we wrocławskim Muzeum Archeologicznym nie bacząc, że to okres Wielkiego Postu, postanowiły znów spędzić wieczór Dolny Śląsk, przez który przechodziły i Ossolineum. na tańcach i zabawie. Gdy cichutko wymykały się z domu, nagle zachmurzy- od starożytności główne szlaki handlowe, Niedaleko kotowickiego skarbu prawie ło się, powiał silny wiatr, z nieba lunął rzęsisty deszcz, a ziemia zatrzęsła ze swą burzliwą historią, wojnami, gra- sto lat wcześniej, w 1886 roku, dokonano się pod nogami dziewcząt i rozstąpiła. Wielkie masy wody wypełniły rozpadli- Nie tylko dla dzieci… bieżami, pogromami, pełen jest skrytek, innego odkrycia. Znalezisko nazwano skar- nę, pochłaniając lekkomyślne siostry i tworząc nieduże jezioro, które ludzie w których przez stulecia ukrywano pienią- bem zakrzowskim. Podczas kopania piasku z okolicznych wiosek nazwali Panieńskim. dze i cenne przedmioty. na potrzeby papierni odsłonięto trzy groby W grudniu 1972 roku w Komorowicach książęce z III-IV wieku, bogato wyposażone Mieszkańcy Kotowic przez długie lata bali się wieczorem przychodzić nad przy budowie owczarni dla Doświadczal- w naczynia oraz wykonane w kręgu kultury brzeg jeziora, bo słychać było tu jęki, płacz i skargi na okrutny los oraz nych Zakładów Zootechnicznych z Siechnic czarnomorskiej złote i srebrne przedmioty, błaganie o litość. Podobno gdy znajdzie się śmiałek, który nie przerazi się robotnicy w piasku przywiezionym z Koto- w tym okazałe zapinki. odgłosami zawodzenia dochodzącymi z zaświatów i wypłynie o pełni księży- wic znaleźli srebrne monety. Przez kilka Warto dodać, że i w XXI wieku wciąż do- ca na środek jeziora oraz wyrwie wszystkie trzciny tam rosnące, przyniesie miesięcy na budowie odbywał się handel konuje się spektakularnych odkryć. Przy w ten sposób ulgę pokutującym duszom dziewcząt. srebrnymi ozdobami i czeskimi, duński- pracach remontowych na ul. Kazimierza mi, bawarskimi denarami oraz arabskimi Wielkiego we Wrocławiu w 2000 roku wyko- monetami z IX i X wieku. Dopiero w kilka pano czterdzieści pięć kilogramów monet, miesięcy po odkryciu odpowiednie władze, denarów z czasów Władysława Warneńczy- orientując się w skali i wartości znalezi- ka i Kazimierza Jagiellończyka, za które ska, rozpoczęły skupowanie i odzyskiwa- w czasach, gdy pieniądze były w obiegu, nie znalezionych przedmiotów. Rozebrano można było kupić trzysta wołów. Znalezi- owczarnię, po rozkruszeniu zaprawy znaj- sko nazwano „skarbem tysiąclecia”.

Jezioro Panieńskie powstało w starorzeczu Oławy, znajduje się pomiędzy Część eksponatów ze skarbu kotowickiego prezentowana jest na stałej wystawie wsią Czernica i miastem Siechnice. Ma wydłużony kształt, przypominający literę „s”, „Śląsk średniowieczny” w Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu. około pięćdziesiąt metrów szerokości i prawie dwa kilometry długości. 76 Gmina Siechnice Gmina Siechnice 77 Dla całej rodziny

Wieża widokowa (718 m n.p.m.) oraz drugą co do wysoko- ści Radunią, jak i Wzgórza Niemczańsko- w Kotowicach -Strzelińskie, a od północy tak zwane Kocie Góry, czyli Wzgórza Trzebnickie. Dzięki Usytuowana niedaleko Kotowic, w są- bliskiemu sąsiedztwu Wrocławia zoba- siedztwie rzeki Odry, na granicy dwóch czymy też po stronie zachodniej charak- gmin Siechnice i Czernica, na terenie terystyczne budowle miasta, dominujący „Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Na- w panoramie wieżowiec Sky Tower, komi- tura 2000. Grądy Odrzańskie” od momen- ny elektrociepłowni, Most Rędziński. Bli-

tu otwarcia w 2012 roku uznawana jest żej nas widoczne są nadodrzańskie łąki, Dla całej rodziny za jedną z większych atrakcji turystycz- rzeka, zabudowa Czernicy, a bardziej nych powiatu wrocławskiego. Wystarczy na północ Oleśnica z wieżą zamku książę- wejść po ponad dwustu dwudziestu trans- cego. Od południowego zachodu rozcią- parentnych schodkach, aby na jednej gają się Siechnice z olbrzymimi kominami z trzech platform widokowych (najwyższa elektrociepłowni Czechnice oraz bardziej na wysokości 40 metrów) móc podziwiać, na południe Oława z wieżami kościo- przy dobrej widoczności, zarówno Masyw łów, ratusza i wieży ciśnień. Warto wziąć Ślęży z najwyższym szczytem – Ślężą ze sobą lornetkę!

Pętla odrzańska Na trasie warto zwrócić uwagę na cieka- we zabytkowe obiekty hydrotechniczne – trasa rowerowa oraz inżynieryjne z końca XIX i pierwszej połowy XX wieku, kiedy to prowadzono Do wieży widokowej w Kotowicach moż- intensywne prace regulujące Odrę, m.in. na dojechać na rowerze szlakiem Pętla od- Jaz Opatowicki, elektrownię wodną w Ja- rzańska. Wyznaczona trasa o długości 33 nowicach, śluzę Ratowice oraz śluzę Koto- kilometrów jest stosunkowo łatwa, prowa- wice, Most Bartoszowicki, most kolejowy dzi głównie przez drogi gruntowe i szutro- w Czernicy. Atrakcyjnym miejscem na tra- we, częściowo asfaltowe, równolegle do sie, idealnym na krótki biwak, jest jezioro meandrującej Odry, wzdłuż Kanału Jano- Bajkał z dziką plażą. Początkowy odcinek wickiego, przez Lasy Siechnickie. Rozpo- szlaku prowadzi wzdłuż Lasu Strachociń- czyna się i kończy przy Jazie Opatowickim. skiego, zwanego Smoczym Lasem.

Trzyprzęsłowy Jaz Ratowice na rzece Odrze, powstały w 1914 roku jest jednym z całego ciągu stopni, dzięki którym utrzymywany jest wymagany poziom wody na rzece. Przy wieży znajduje się bezpłatny parking, stojaki na rowery oraz wiata turystyczna. Wstęp na wieżę jest bezpłatny, wejście od marca do września w godzinach od 10:00-20:00. 78 Gmina Czernica Gmina Czernica 79 Informacje krajoznawcze Puławach). Szacuje się, że na terenie Pol- Mogiły wojenne ski podczas pierwszej i drugiej wojny świa- towej poległo około 850 tysięcy żołnierzy nawołują do pokoju… niemieckich. Nekropolię połączono z Parkiem Poko- - Nadolice Wielkie ju, na którym zasadzono ponad sześćset drzew liściastych. Każdy rosnący tutaj W Parku Pokoju w Nadolicach Wielkich dąb, klon czy jarzębina ma swojego fun- pochowani zostali żołnierze niemiec- datora, który finansowo wsparł budowę cy, którzy polegli na terenie Śląska pod- cmentarza. Oprócz kamiennych krzyży czas drugiej wojny światowej. Od 1998 znajdują się tu obeliski z niewymagający- roku ostatnie miejsce spoczynku znalazło mi komentarza liczbami poległych podczas tu około dwunastu tysięcy osób, których obu wojen oraz wymownymi sentencjami, ciała przewieziono ze zbiorowych mogił, m.in. Karla Jaspersa: Pytanie o pokój nie zaniedbanych cmentarzy czy odnalezio- jest pytaniem do świata, tylko pytaniem nych przypadkowych pochówków. Nazwi- do każdego człowieka. Informacje krajoznawcze ska tych, których udało się zidentyfiko- Nadolice Wielkie są jednym z czterech wać, można przeczytać na kamiennych miejsc w Europie – obok węgierskiego tablicach. Budaörs położonego niedaleko Budapesz- Cmentarz w Nadolicach Wielkich po- tu, francuskiego La Cambe w Normandii wstał w ramach akcji porządkowania i rosyjskiej Sołogubowki w pobliżu Peters- grobów żołnierzy niemieckich przez Nie- burga – gdzie znajdują się Parki Pokoju miecki Związek Ludowy Opieki nad Groba- z cmentarzami żołnierzy niemieckich. mi Wojennymi. Obecnie na terenie Polski Największym z nich jest rosyjska nekro- jest trzynaście takich cmentarzy (m.in. polia, spoczywa tam około czterdziestu w Krakowie, Gdańsku, Przemyślu, Modlinie, tysięcy żołnierzy.

Na kamiennych tablicach znajdują się nazwiska poległych żołnierzy. Główna aleja cmentarza żołnierzy niemieckich i Parku Pokoju w Nadolicach Wielkich. 80 Gmina Czernica Gmina Czernica 81 A to ciekawe… Nie ma mocnych - 1974 rok i Kochaj albo mych Dobrzykowicach i okolicy rozpozna- W Dobrzykowicach natomiast może- Podejdź no do płota, rzuć – 1977 rok) mało zmienił się zbudowa- ją plenery wielu znanych filmowych scen: my trafić na ulicę o nazwie Sami Swoi, ny z czerwonej cegły budynek, który zaj- stację kolejową w Czernicy, gdzie witano do sklepu Sami Swoi oraz, w ostatni week- jako i ja podchodzę mował Kargul ze swoją rodziną. Państwo wracającego ze Stanów Jaśka, gospodar- end sierpnia, na festyn pod nazwą Sami Daleccy mieszkający w filmowym domu stwo Jadźki i Witii w Nadolicach Małych, Swoi. Zapraszani są na niego twórcy filmu, - Dobrzykowice Kargula prowadzą pamiątkową księgę licz- przykościelny cmentarz, na którym pocho- chętnie przyjeżdża tu reżyser Sylwe- nie odwiedzających to miejsce fanów oraz wana została babcia Pawlakowa. Pobliskie ster Chęciński i aktorzy. Na plenerowych To jeden z najbardziej rozpoznawalnych specjalnych gości. Anna Dymna, filmowa targowe miasteczko grał – oddalony w rze- pokazach widzowie oglądają znane wszyst- cytatów filmowych w Polsce. Drewniany Ania Pawlaczka, podczas wizyty w 2004 czywistości o przeszło sto kilometrów – Lu- kim na pamięć sceny i z filmowymi boha- A to ciekawe… A płot odgradzający gospodarstwa Kargu- roku napisała: „Kochani! Ze wzruszeniem bomierz, gdzie w 1995 roku założono Mu- terami wypowiadają kultowe kwestie: la i Pawlaka odgrywa w kultowej trylogii biegam po podwórkach moich kochanych zeum Kargula i Pawlaka. Gromadzi się tam „Bo sąd sądem, ale sprawiedliwość musi Sylwestra Chęcińskiego ważną rolę. Jest dziadków i zaglądam do wszystkich kąt- rekwizyty związane z bohaterami komedii być po naszej stronie”. granicą, której bohaterom nie wolno prze- ków. Boże! To już 30 lat minęło – a my Chęcińskiego oraz samą produkcją filmu. kroczyć, bo jak ostrzegał Kargul: „Jak wciąż młodzi i młodzi! Zmieniliśmy się kto od Pawlaków na mój grunt przejdzie, tylko troszkę – wypięknieli tak jak i wasze tak on może sobie grób kopać”. Orygi- zagrody!…”. nalnego filmowego płotu już dziś nie ma, Do gospodarstw słynnych sąsiadów na szczęście w Dobrzykowicach, w których dojdziemy drogą za kościołem, rozpo- powstało większość plenerowych zdjęć do znamy ją bez trudu z filmowej sceny. pierwszej i drugiej części sagi rodzin Kar- Jechał tędy konno Witia, wioząc kota, któ- gulów i Pawlaków, zobaczyć możemy domy ry „z miasta Łodzi pochodzi”; zakupionego zawziętych sąsiadów. Od czasów kręcenia na targu za rower i dwa worki pszenicy. komediowej trylogii (Sami swoi – 1967 rok, Wielbiciele komedii Chęcińskiego w sa-

Od strony drogi w roku 2000 na murze gospodarstw, które w filmowej trylogii należały do rodzin Kargulów i Pawlaków, umieszczono pamiątkową tablicę. Dom, zamieszkany przez Kargula, niewiele się zmienił przez ostatnie kilkadziesiąt lat. 82 Gmina Czernica Gmina Czernica 83 Nie tylko dla dzieci… Dzban pełen łez Przedmioty mają pamięć

Pewna kobieta z Nadolic Wielkich miała kilkoro dzieci. Niestety, jej – skansen rolny najmłodsza, najukochańsza córeczka zachorowała i zmarła. Rozpacz matki po śmierci córki była tak wielka, że całymi dniami i nocami płakała. Wszystko, w Nadolicach Wielkich na co spojrzała, przypominało jej zmarłe dziecko i wywoływało nieprzerwa- ny potok łez. Pewnej nocy nieszczęśliwa kobieta zobaczyła swoją córeczkę ubraną w białą sukienkę, dźwigającą olbrzymi dzban. Dziewczynka uginała się pod jego ciężarem. Spojrzawszy na matkę, odezwała się łagodnym, ale smut- wozili na Ziemie Odzyskane często cały

nym głosikiem: „Mamusiu, przyszłam się z tobą pożegnać i prosić cię, abyś swój majątek. Gospodarze znają historię Dla całej rodziny pozwoliła mi wreszcie uwolnić się od tego dzbana, który z dnia na dzień staje poszczególnych przedmiotów, opowiadają się coraz cięższy od twoich łez. Nie mogę z tym ciężarem bawić się i biegać zwiedzającym, do kogo należały i jakie z innymi dziećmi po rajskich łąkach. Weź go ode mnie, proszę”. wspomnienia dawnych właścicieli są z nimi Kochająca matka przytuliła córkę ostatni raz, wylała na ziemię pełen dzban związane. swoich łez i pozwoliła dziewczynce odejść. A ta z pustym naczyniem, lekkim W licznych pomieszczeniach w skanse- krokiem wróciła do nieba, aby tam z innymi aniołkami wesoło bawić się na nie- nie urządzono warsztaty, m.in. kuźnię czy biańskich łąkach. Na terenie swojego gospodarstwa dom chleba z całym wyposażeniem do wła- państwo Golinowscy utworzyli mu- snoręcznego wypieku. zeum skansen rolny, eksponaty do nie- W skansenie organizowane są zajęcia, go zbierali przez ponad trzydzieści lat. podczas których można poznać specyfikę Na terenie swojego gospodarstwa utwo- ginących i rzadkich już zawodów, wziąć rzyli oni muzeum skansen rolny. Mimo sło- udział w warsztatach artystycznych. wa „rolny” w nazwie, w muzeum w Nado- Cykliczne imprezy, m.in. święto truskaw- licach Wielkich, oprócz dawnych narzędzi ki, czyli biesiadowanie z degustacją wyro- i maszyn rolniczych, strojów ludowych bów z truskawek, koncertami i występami i przedmiotów codziennego użytku (ba- artystycznymi przyciągają co roku miesz- niek na mleko, wiklinowych koszy, żelazek kańców gminy, rzesze sympatyków oraz z duszami, glinianych naczyń), zobaczymy turystów. również wagon z pamiątkami związanymi Muzeum – skansen rolny / Nadolice z repatriantami, dokumenty, stare foto- Wielkie, ul. Wrocławska 73 grafie, walizki, w których ludzie prze- www.czernica.pl/pl/914/0/muzeum- !-skansen-rolny-golinowscy.html 84 85

Panorama Szubienicznego Wzgórza w pobliżu Chwałowa 86 Gmina Długołęka Gmina Długołęka 87 Informacje krajoznawcze tą wykradł z kościoła w Długołęce hostie Od XV wieku kaplica Bożego Cia- rokową świątynię. Skromna jednona- Kościół Michała Archanioła i dostarczył je Żydowi o nazwisku Mayr. ła w Długołęce była jednym z popular- wowa budowla z czworoboczną wieżą Gdy ten wraz z grupą swych współwy- nych miejsc pielgrzymkowych, przyby- kryje bogate barokowe wyposażenie - Długołęka znawców bił hostię rzemieniami i nakłu- wali tu pielgrzymi ze Śląska, z Czech z pierwszej połowy XVIII wieku, m.in.: wał nożem, chcąc przekonać się, czy rze- i z Polski. W czwartą niedzielę po Wielka- główny ołtarz ze sceną Ostatniej wiecze- Pierwsze wzmianki o kościele w Długo- czywiście jest Ciałem Bożym i kryje się nocy mogli tutaj otrzymać odpust zupełny. rzy, ambonę z reliefem cudownego od- łęce pochodzą z 1376 roku, była to wte- w niej Chrystus, z komunikantów polała się Wojna trzydziestoletnia na pewien nalezienia hostii i chrzcielnicę z chrztem dy prawdopodobnie drewniana świątynia, krew. Odnalezioną hostię, stół i zakrwa- czas powstrzymała ruch pielgrzymkowy, Chrystusa na pokrywie. obok której, po największych w średnio- wiony obrus przeniesiono podczas procesji gdyż kościół i kaplica były zrujnowane Po powstaniu nowej świątyni odżył ruch wieczu prześlado- do kościoła św. Elż- i ograbione, na wyposażeniu świątyni zo- pielgrzymkowy, wrocławianie co roku uda- waniach Żydów na biety we Wrocławiu. stał tylko jeden srebrny kielich, dwa dzwo- wali się do Długołęki pieszo spod kościoła Dolnym Śląsku, wy- Biorących udział ny i dwie chorągwie. W 1648 roku wioskę dominikanów. Królowa saska Karola, która budowano kaplicę w świętokradczych zamieszkiwało jedynie osiem osób, brako- wraz z mężem często bywała w swej rezy- Bożego Ciała. Wezwa- eksperymentach Ży- wało funduszy na odbudowę sanktuarium, dencji w pobliskim Szczodrem, ufundowa- nie kaplicy nawiązy- dów oraz chłopa kapłan na mszę dojeżdżał z Wrocławia. ła kaplicę i grotę na wzór groty w Lourdes, wało do zdarzenia, aresztowano i skaza- Dopiero w 1715-1722 roku na miej- gdzie kilka lat wcześniej miało miejsce ob- Informacje krajoznawcze które stało się przy- no na okrutną śmierć. scu rozebranego kościoła, dzięki fun- jawienie. Przyczyniło się to do nobilitacji czyną głośnego pro- Kilkudziesięciu innych dacji dwóch kanoników wrocławskich, sanktuarium w Długołęce i stało się celem cesu, a później tra- Żydów spalono, część wzniesiono od fundamentów nową ba- kolejnych pielgrzymek. gicznych w skutkach pod przymusem och- wydarzeń. Podczas Świątynia w Długołęce pod wezwaniem rzczono, większość Michała Archanioła jest jednonawowym, dochodzenia, któ- orientowanym kościołem z prosto jednak opuściła mia- remu przewodniczył podzieloną elewacją i czworoboczną wieżą, sto, a król Władysław papieski inkwizytor w której usytuowano główne wejście. Jagiellończyk wydał Jan Kapistran, i wy- rozkaz, że po wsze muszonych torturami zeznań ustalono czasy nie mają oni prawa przebywać we „scenariusz wydarzeń”. Przed Wielkanocą Wrocławiu. Podobne pogromy miały miej- 1453 roku pewien chłop za sowitą opła- sce w innych śląskich miastach.

Historię cudownego odnalezienia Najświętszego Sakramentu w 1453 roku zaczęto rozpowszechniać w XVIII wieku, po wybudowaniu w Długołęce nowego kościoła. Nad portalem na barokowym kartuszu znajduje się napis w języku niemieckim i, Scenę znalezienia przez polskiego szlachcica hostii przedstawiono na barokowym obrazie bardzo rzadko spotykanym na Dolnym Śląsku w XVIII wieku, języku polskim: oraz na koszu ambony w kościele Michała Archanioła. Postacie na reliefie i obrazie ubrane „Pójdźcie do mnie wszyscy, którzy pracujecie y iesteście obciążeni a ia was ochłodze”. są w stroje szlacheckie, w jakich chodzono na początku XVIII wieku w Polsce. 88 Gmina Długołęka Gmina Długołęka 89 A to ciekawe… dwustu hektarów, ogrodem różanym, wi- wały zespoły teatralne z Wrocławia oraz Rezydencja na miarę króla dokowymi polanami, stawami. Rezyden- gościnnie również grupy artystyczne spoza cja od początku przyciągała znamienitych Śląska. Słynne były letnie „tematyczne” - Szczodre gości, byli tu dwaj sascy królowie Polski, bale urządzane w oświetlonym lampiona- August II Mocny i August III; w 1809 roku mi parku, na których goście występowali Pod koniec XIX i na początku XX wie- wizytę złożył znany poeta niemiecki baron w przebraniach historycznych, na przykład ku śląski Windsor, jak nazywano pałac von Eichendorff, w kilka lat później car Mi- z czasów rzymskich. Po parkowych sta- w Szczodrem (Sybillenort), odwiedza- kołaj I z małżonką. wach pływały łodzie w kształcie łabędzi. Ruiny pałacu rozebrano w 1957 roku. ło po kilkadziesiąt tysięcy osób rocznie. Miejscowość i rezydencja swą przedwojen- Od 1884 roku Sybillenort stał się siedzi-

Do dziś zachowały się jedynie dwie neogotyckie to ciekawe… A Zwiedzających przyciągała ciekawość. oficyny oraz park krajobrazowy ną nazwę zawdzięczała księciu oleśnickie- bą saskiej rodziny królewskiej. Król Albert Chciano zobaczyć, jak mieszka saska ro- ze starodrzewem, stawami i polanami. mu Krystianowi Ulrykowi, który pod koniec i jego piękna i bardzo pobożna żona, królo- dzina królewska, jak wygląda wzorowana wypchanych egzotycznych zwierząt, ory- XVII wieku wybudował dla swej mło- wa Karola, kazali katolickiemu księdzu po- na zamku królów angielskich w Windsorze ginalnych inkrustowanych mebli, pamiątki dziutkiej żony księżniczki Sybilli Marii święcić wnętrza pałacowe, a salę teatral- okazała rezydencja, której kubatura wy- po Napoleonie, meble z czasów Fryderyka późnorenesansowy letni pałac i nazwał ną zaadaptowano na pałacową kaplicę. nosiła prawie czterdzieści tysięcy metrów Wielkiego… Wnętrza zaskakiwały przepy- jej imieniem. Pałac był kilkakrot- Tutaj po abdykacji mieszkał i w 1932 roku sześciennych i zdecydowanie przewyższała chem wystroju. Na skórzanych wytłacza- nie przebudowywany, aby w latach zmarł ostatni król saski Fryderyk August III. większość śląskich pałaców. Zwiedzającym nych tapetach można było oglądać mitolo- 1851-1867 za protestanckiego księcia Wil- Po jego śmierci nastąpił powolny upadek udostępniono osiemdziesiąt z około cztery- giczne sceny, turystów zaskakiwał gabinet helma brunszwickiego i jego architekta rezydencji. Pałac zlicytowano, wyposaże- stu pomieszczeń pałacowych. Na znawców został wyłożony lustrami, tzw. sala łysych Wolffa przyjąć formę angielskiego neogo- nie sprzedano lub wywieziono. Fryderyk sztuki czekała olbrzymia galeria, w której z sufitem w kryształowych lustrach, pa- tyku. Książę Wilhelm, umiejący cieszyć się Christian, spadkobierca króla Saksonii, znajdowało się blisko pięć tysięcy grafik łacowa kaplica z marmurowym ołtarzem życiem koneser płci pięknej, sprawił, że kazał nawet zdemontować ozdobne klep- i obrazów, w tym dzieła Holbeina i Hogar- sprowadzonym z Wenecji przez królową jego rezydencja stała się dla lokalnej elity ki z pałacowych parkietów. W 1938 roku ta. Król Fryderyk August III wzbogacił ją Karolę, biblioteka pałacowa, zbrojownia. jednym z najważniejszych miejsc towarzy- obiekt przejął Wehrmacht, zamieniając o kolekcję porcelany z unikatowymi wy- Wokół pałacu rozciągał się park krajo- skich spotkań. W prawym skrzydle pałacu wnętrza na magazyny; w 1945 roku śląski robami z miśnieńskich warsztatów. Zgro- brazowy o powierzchni trzystu hektarów, działał dworski teatr, w którym występo- Windsor spłonął. madzono też zbiory szlachetnych kamieni, z wydzielonym zwierzyńcem o wielkości

Pałacyk myśliwski w Domaszczynie, dawniej część kompleksu pałacowo-parkowego w Szczodrem, był miejscem spotkań i odpoczynku dla biorących udział w polowaniach Pałac w Szczodrem na pocztówce z lat trzydziestych XX wieku. myśliwych. Zadbany i wyremontowany, stanowi obecnie własność prywatną. 90 Gmina Długołęka Gmina Długołęka 91 Nie tylko dla dzieci… O cudzie znalezienia hostii Gmina Długołęka

Pewien polski szlachcic wyruszył w interesach w daleką podróż na Śląsk. na rowerze Jechał powozem zaprzężonym w dwa piękne rumaki, a gdy mijał właśnie miej- scowość Długołęka, konie nagle stanęły dęba, o mało co nie wywracając powo- Trasa rozpoczyna się w Pasikurowicach na zu. Szlachcic próbował uspokoić zwierzęta, ale te tylko parskały, wierzgały stacji PKP (można tam dojechać szynobu- i nie chciały ruszyć się z miejsca. „U diaska, co je tak wystraszyło?”, pomyślał sem z Wrocławia), a kończy się w Długołę- mężczyzna i zaczął się rozglądać, czy aby wąż jakiś albo inna gadzina nie leży ce na stacji PKP (krótsza wersja – 32,4 km) na drodze. Niczego nie zauważył. Gdy zniecierpliwiony zaczął krzyczeć na ko- lub na Psim Polu (wersja dłuższa – 46 km).

nie, dostrzegł bijący z zarośli niezwykły blask. Podszedł do krzewu, rozgarnął Podczas wycieczki rowerowej po najcie- Dla całej rodziny gałęzie i zobaczył zawiniętą w chustę hostię. Padł na kolana, dziękując Bogu, kawszych zabytkach gminy Długołęka jeź- Późnogotycki ceglany z połowy XVI wieku że to właśnie jemu pozwolił odnaleźć Najświętszy Sakrament, wykradziony dzi się głównie drogami utwardzonymi; kościół w Domaszczynie p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego. podstępnie z pobliskiego kościoła przez miejscowego chłopa. O cudownym odcinek do Długołęki stanowią w dużej znalezieniu hostii zrobiło się głośno. W pobliżu kościoła wybudowano kaplicę mierze drogi leśne i parkowe. Na trasie cyjnym łowiskiem (zarybionym karpiem, Bożego Ciała, do której zaczęli przybywać pielgrzymi nie tylko z okolic, zobaczymy kilka zabytkowych kościołów amurem, sumem, szczupakiem, okoniem, ale z całego Śląska, a nawet z Czech. z różnych okresów: późnośredniowiecz- karasiem) oraz restauracją i smażalnią ny kościół w Domaszczynie, barokową ryb, a także w Sielskiej Zagrodzie w Kieł- świątynię w Długołęce oraz XIX-wieczny czynie, gdzie oprócz łowiska i restauracji neoromański kościół w Pasikurowicach. specjalnie dla dzieci przygotowano plac Warte uwagi są pałace (Borowa, pałacyk zabaw oraz utworzono mini-zoo. myśliwski w Domaszczynie, pozostałości Szczegółowy opis trasy na: po śląskim Windsorze w Szczodrem) oraz www.powiatwroclawski.pl/strona- podworskie i popałacowe parki ze staro- !-124-trasy_rowerowe.html drzewem, szczególnie godny polecenia na piknik jest 12-hektarowy park ze stawami Sielska Zagroda ul. Rzeczna 58 Kiełczów w Szczodrem. Na trasie można też odpo- ! cząć w Pruszowicach w kompleksie re- Cztery Stawy kreacyjno-wypoczynkowym Cztery Stawy ul. Słoneczna 51 Pruszowice z ekologicznym, otoczonym lasami, komer- !www.czterystawy.webmaker.az.pl

Staw w pobliżu miejscowości Borowa, z licznie zamieszkującymi go łabędziami 92 Gmina Długołęka 93 Dla całej rodziny atrakcji dla całych rodzin, jak przejażdżki Raj bryczką, pokazy powożenia, woltyżerki, pokazy western. dla koniarzy i koni Nie bez kozery gmina Długołęka nazywa- na jest końską stolicą Powiatu. Na wszyst- Jak wygląda koń, każdy widzi, ale aby kich jeżdżących konno lub chcących się docenić i ocenić piękno konia, koniecz- tej sztuki nauczyć od najlepszych instruk- nie trzeba się udać na cykliczne imprezy torów na terenie gminy czeka kilka ośrod- organizowane w Siedlcu. Co roku w maju ków jeździeckich, w tym aż pięć klubów odbywa się tu impreza pod nazwą „Świę- sportowych prowadzących naukę jazdy na to Konia” – Wystawa Hodowlana Koni, na wszystkich poziomach dla osób w każdym którą zjeżdżają się hodowcy z kraju i z za- wieku. Koński raj to również ośrodki świad- granicy, prezentując najpiękniejsze okazy czące usługi hotelowe dla koni, z dużymi, ze swoich hodowli i poddając je wycenie. położonymi wśród lasów łąkami służącymi Natomiast podczas Ogólnopolskich Zawo- do wypasu oraz krytymi ujeżdżalniami. dów w Powożeniu Zaprzęgami Paro- i Jed-

Informacje o imprezach oraz klubach Informacje krajoznawcze nokonnymi można obejrzeć zaprzęgi z ca- sportowych i ośrodkach jeździeckich łej Polski biorące udział w konkurencjach na stronie gminy Długołęka: w ujeżdżaniu, zręczności i maratonie. Obie !http://www.gmina.dlugoleka.pl/Nasza- -Gmina/Atrakcje-turystyczne.aspx imprezy oferują mnóstwo dodatkowych

Krzyż pokutny w pobliżu Tokar 94 Powiat wrocławski Powiat wrocławski 95 A to ciekawe… wiem dopiero dwanaście lat wcześniej Sieć kolejowa na Śląsku rozwijała Pierwsza na Śląsku uruchomiono w Anglii pierwszą na świecie się bardzo dynamicznie. W rok później pasażerską linię na odcinku Liverpool-Man- po otwarciu pierwszej linii, w 1843 roku, podróż pociągiem chester. uruchomiono początkowo jednotorową li- Bardzo szybko, bo już w sierpniu, trasę nię Wrocław-Świebodzice przez Smolec, O godzinie szóstej rano 22 maja 1842 z Oławy przedłużono do Brzegu, a rok po Kąty Wrocławskie, Mietków. Termin otwar- roku osiem wagonów ciągniętych przez otwarciu pierwszego odcinka pociąg do- cia linii musiał być przesunięty, bowiem parowóz Silesia ruszyło w stronę Oławy, jeżdżał do Opola. W 1846 roku doprowa- przy budowie mnożyły się przeciwności zatrzymując się na stacji w Świętej Kata- dzono ostatni odcinek torów do Mysłowic losu, od wylewu Odry, która podmyła nasy- A to ciekawe… A rzynie. Uroczysta przejażdżka po najstar- i tym samym zakończono budowę Kolei py kolejowe, przez zatrzymanie w porcie szej w obecnych granicach Polski linii kole- Górnośląskiej łączącej Wrocław z Górnym Przez stację w Świętej Katarzynę szczecińskim torów kolejowych, po wypa- przejeżdżali pierwsi pasażerowie na Śląsku. jowej trwała tylko 42 Śląskiem. dek u wybrzeży Półwyspu Jutlandzkiego minuty. Aż (albo tyl- Ze względu na kom- (kursujące krótko i tylko na niektórych li- statku transportującego lokomotywy, ale ko) stu dwóm szczę- fort jazdy pasażerów niach) jeździły przez jakiś czas bez dachu, i tak linia powstała w rekordowym tempie, śliwcom udało wybrać wagony podzielone dlatego pasażerowie musieli zaopatrywać bo już w ciągu dwóch lat. Przy budowie się w tę krótką (wyno- były na klasy, drzwi się przed jazdą w okulary kolejowe, które pracowały na akord dziennie około dwa ty- szącą 27 kilometrów), do każdego przedzia- miały chronić przed dymem i iskrami wy- siące robotników. pierwszą na Śląsku łu znajdowały się dobywającymi się z lokomotywy. Pierwsza Połączenie między Wrocławiem a Strze- podróż koleją. We w bocznej ścianie. i druga klasa była ogrzewana, początkowo blowem, przez Kobierzyce i Sobótkę, zbu- Wrocławiu wydarze- Wagony pierwszej kla- butelkami z gorącą wodą lub pojemnika- dowano głównie do transportu granitu. niu temu asystowały sy koloru czerwonego mi z nagrzanym piaskiem, ale od lat 80. Co prawda przejazd z Wrocławia do So- tłumy podekscytowa- Stacja w Kątach Wrocławskich. posiadały przedziały XIX wieku montowane były grzejniki zasi- bótki trwał prawie półtorej godziny, nych mieszkańców W październiku 1928 roku w rocznicę ośmiomiejscowe i… lane parą z parowozów. Tak zwani „zapa- ale połączenie to cieszyło się wyjątkowo oddania do użytku linii Wrocław-Jaworzyna miasta. Tego dnia od- Śląska dokonano elektryfikacji trasy. szyby w oknach. Mięk- lacze” z dachu pociągu wymieniali świece dużą popularnością wśród wrocławian, były się jeszcze trzy Na linii kolejowej prowadzącej przez kie siedzenia i ściany w przedziałach lub uzupełniali olej lub którzy chętnie korzystali z kolei, aby udać Kąty Wrocławskie w 1906 roku codziennie kursy do Oławy i z po- jeździło dwanaście składów w jedną stronę. obite były tkaniną, naftę w lampach olejowych i naftowych się na coraz częściej i liczniej odwiedzaną wrotem. a dla wygody podró- oświetlających wnętrze. górę Ślężę. Prawdopodobnie dla zdecydowanej żujących na miękkich kanapach umiesz- większości pasażerów była to pierwsza czano skórzane podłokietniki. Dla porów- przejażdżka pociągiem w ich życiu, bo- nania wagony najniższej czwartej klasy

Nieczynna stacja kolejowa w Kobierzycach. W latach 30. XX wieku zatrzymywało się na Stacja kolejowa w Długołęce. W roku 1868 uruchomiono linię na trasie Wrocław-Oleśnica tej stacji aż osiem kursów dziennie; podczas ferii oraz latem zwiększano skład pociągów. przez Długołękę. Ze względu na gości i tłumy zwiedzających rezydencję królów saskich Chętnych do podróżowania koleją na trasie Wrocław – Sobótka było jednak tak wielu, w Szczodrem linia ta cieszyła się dużą popularnością. że w 1928 roku wprowadzono dodatkowo kursującą wahadłowo kolejkę spalinową. 96 Powiat wrocławski Powiat wrocławski 97 Informacje krajoznawcze Pamiątki dawnego prawa – krzyże pojednania

Średniowieczne krzyże kamienne – przy- cupnięte pod murami kościoła, osamotnio- ne na rozstaju dróg, wciśnięte pomiędzy Duży krzyż kamienny ustawiono w polu, współczesną zabudowę, pobielone, cza- przy drodze pomiędzy Tokarami a Łoziną sem bardzo uszkodzone, złamane, bez (gm. Długołęka). bocznych ramion – zwane są krzyżami jednym z warunków ugody, którą zawierał zabójca z rodziną zamordowanego. Rodzi- na wyrzekała się zemsty w zamian za pod- pisanie przez winnego umowy kompozy- Spośród trzech krzyży w Węgrach, towej, w której przestępca zobowiązywał znajdujących się w murze kościelnym, jeden się do zapłaty tak zwanej „główszczyzny”, uważany jest za najwyższy na Dolnym Informacje krajoznawcze czyli odszkodowania za „głowę” zabitego. Śląsku, ma prawie 2,5 m wysokości. Pieniądze z takiego odszkodowania stano- piero w XVI wieku, po skodyfikowaniu pra- wiły często rentę dla wdowy lub umożli- wa karnego przez cesarza Karola V, sądy W lapidarium muzealnym w Sobótce stoi, wiały zabezpieczenie bytu dzieciom ofia- zaprzestały orzekania takiej kary. przeniesiona z Krzyżowic, kapliczka słupowa z początku XVI wieku z reliefami ry. Dodatkowo zabójca opłacał określoną Na Dolnym Śląsku, w Czechach i Sakso- W kościelnym murze w Rogowie Sobóckim przedstawiającymi scenę Ukrzyżowania, przez sąd ilość mszy za duszę zmarłego, nii zachowało się wiele średniowiecznych znajduje się grupa aż trzech granitowych św. Annę Samotrzeć oraz św. Jadwigę. krzyży pojednania. ponosił koszta pogrzebu oraz koszta sądo- krzyży pojednania. W podwrocławskich we. Czasami musiał również odpokutować miejscowościach, które znajdują się na pojednania lub pokutnymi. Stanowią pa- swe czyny podczas pielgrzymki. Na koniec terenie powiatu wrocławskiego, jest ich miątkę po rozegranych przed stuleciami stawiał kamienny krzyż lub kapliczkę. Do- wyjątkowo dużo, bo ponad czterdzieści. ludzkich tragediach. Czasami wyryte jest Najwięcej zobaczyć ich można na tere- na nich narzędzie: miecz, toporek, kusza, nie gmin Żórawina i Sobótka, czasami po nóż, pałka, widły, łopata, za pomocą któ- trzy, cztery w jednym miejscu. Takie „za- rego odebrano komuś życie. Postawienie gęszczenie” krzyży spowodowane jest ich krzyża w miejscu dokonanej zbrodni było wtórnym umiejscowieniem.

W Proszkowicach (gm. Mietków) na skrzyżowaniu dróg stoją dwa z trzech W Pełcznicy przy murze kościelnym stoi proszkowickich krzyży (jeden przeniesiono W Glinicy (gm. Jordanów) na przydrożnej kamienna kapliczka słupowa oraz dwa do Muzeum Ślężańskiego w Sobótce). kapliczce widoczny jest słabo już czytelny Na cmentarzu w Siechnicach wykorzystano krzyże. Jeden z nich (z rytem krzyża) do Wieś przez jakiś czas nosiła nazwę ryt miecza, narzędzia, za pomocą którego wtórnie kamienny krzyż do zbudowania niedawna służył jako stopień przy wejściu Dreisteine (Trzy kamienie), prawdopodobnie dokonano zbrodni. symbolicznego grobu. do domu. od kamiennych krzyży. 98 Powiat wrocławski Powiat wrocławski 99 Informacje krajoznawcze czymy w Jaksonowie, Jaszkotlu, Przecła- Kościoły wicach, Świętej Katarzynie, Wierzbicach, Wilczkowie i Żórawinie. obronne Najlepszym przykładem warownego kościoła na terenie powiatu wrocławskie- Podczas najazdów husytów w XV wie- go jest świątynia w Żórawinie, jedyna ku, czyli rejz husyckich, miasta i wioski na Śląsku z zachowanymi obwarowaniami Dolnego Śląska były palone i plądrowane, bastionowymi. Sama bryła kościoła nie ma W murze obronnym w Jaszkotlu a bandy niedobitków i tak zwanych rycerzy przez pomyłkę odwrotnie umieszczono elementów obronnych, takich jak na przy- - rozbójników napadały na bogatych kup- otwory strzelnicze, kład krenelaże, machikuły, strzelnice, ale W Jaszkotlu w ceglanym murze rozszerzają się bowiem na zewnątrz muru. ców i zwykłych rolników. W XVI wieku całą na fundamencie z kamieni polnych prace przy bastionowych fortyfikacjach Europę ogarnął strach wywołany zagroże- o wysokości ponad 2,5 metra widoczny lub cegły, wysoki, od 1,5 do 4 metrów, ziemnych otaczających wyspę, na której jest rząd strzelnic o wylotach na przemian niem pogańskich Turków, a już prawdzi- okrągłych i rombowych. Południową furtę umieszczając w nim na wysokości około położony jest kościół, powierzono znako- wa psychoza opanowała wszystkich, gdy prowadzącą na przykościelny cmentarz 1,2 m rząd strzelnic. Mur często tynkowano mitemu fortyfikatorowi śląskiemu Hansowi zdobi attykowy szczyt. Turcy pod wodzą Sulejmana w 1529 roku od zewnętrznej strony, czasami ozdabiano Schneiderowi, który do zaprojektowania oblegali Wiedeń. Wojna trzydziestoletnia sowywano do obrony wiejskie świątynie. dekoracją sgraffitową. Rzadko usypywano systemu obronnego w Żórawinie wykorzy- Informacje krajoznawcze (1618-1648) przyniosła mieszkańcom Dol- Oprócz obiektu kultu, pełniły one rolę wa- obwarowania ziemne otaczające cmentarz stał całą dostępną mu wiedzę w dziedzinie nego Śląska głód i biedę; zarówno żołnie- rowni, mających zabezpieczyć dobra wła- wałami, a dopiero na początku XVII wieku inżynierii wojskowej. rze armii cesarskiej, jak i żołdacy szwedz- ścicieli przed grabieżami, oraz stanowiły stosowano, i to sporadycznie, nowożytny Natomiast kościół w Jaksonowie jest cy rabowali i dosłownie pustoszyli miejsca, schronienie dla miejscowej ludności. system fortyfikacji, budując basteje. jednym z rzadkich przykładów, gdzie w których się zatrzymywali. Na wsiach bardzo rzadko inkastelowano W powiecie wrocławskim kilka niedużych przy budowie obwarowań zastosowano W związku z ciągłym zagrożeniem, same budynki kościołów, zazwyczaj ogra- średniowiecznych świątyń ma, jeszcze nowożytny system fortyfikacji bastejo- rozwojem broni palnej i nowych technik niczano się do umocnienia przykościelne- dziś widoczne, cechy obronne w postaci wych. Naroża flankowały dwie (być może walki, w XV wieku i kolejnych stuleciach go cmentarza oraz prac oczyszczających wysokich grubych murów ze strzelnicami, cztery) basteje (niestety niezachowane) intensywnie fortyfikowano śląskie mia- przedpole wokół obwarowań, zatrudniając które powstały najczęściej na początku zwieńczone attykami, otwarte do wnętrza sta, obwarowywano kościoły znajdujące do tych robót miejscowych chłopów. Sta- XVII wieku. Tego typu obwarowania zoba- i zaopatrzone w rząd strzelnic. się poza miejskimi murami oraz przysto- wiano gruby mur (od 0,6-1 m) z kamienia

Przykościelny cmentarz w Żórawinie otoczony jest głęboką mokrą fosą i wałami ziemnymi Gruby na pół metra mur obronny przy kościele w Wilczkowie zbudowano na kamiennym fundamencie wzmocnionymi na narożach półbastionami. Na wyspę wjeżdżało się przez most zwodzony w okresie wojny trzydziestoletniej, oblicowano cegłą, a jego wnętrze wypełniono kamieniem polnym. i bramę włączoną w system obronny. Zachowały się strzelnice (obecnie na wysokości 0,3 metra) o prostokątnym wylocie. 100 Powiat wrocławski Powiat wrocławski 101 Informacje krajoznawcze Często nie przekraczały trzech kondygna- Wieże, ze względu na swoją funkcję Wieże-domy cji naziemnych, posiadały zwykle zagłę- obronną, miały grube mury, czasami nawet bione w ziemi piwnice, które stanowiły do trzech metrów. - Biestrzyków i Ślęza dodatkową powierzchnię magazynową. Wieża w Biestrzykowie jest starsza od Na wszystkich naziemnych kondygnacjach swej sąsiadki ze Ślęzy, datuje się ją na dru- W niedużej odległości od siebie, w Ślę- mieściły się jednoprzestrzenne izby słu- gą połowę XIV wieku. Obie mają kamien- zie i Biestrzykowie, zachowały się śre- żące celom mieszkalnym (z kominkami ne podmurówki, zbudowane są z cegły dniowieczne wieże mieszkalne. Pierwsza i latrynami), świetlica znajdowała się na w wątku gotyckim, zwanym również pol- należała do patrycjatu wrocławskiego poziomie pierwszego piętra. Było to jasne skim. Elewację budowli ożywiono poprzez (zamożni mieszczanie wrocławscy swoje pomieszczenie z dużymi oknami pełnią- użycie zendrówki, ciemno wypalanej ce- zamiejskie posiadłości kupowali przeważ- ce funkcję miejsca spotkań, uczt, poko- gły. W Biestrzykowie i Ślęzie zachowały się nie na południe i zachód od Wrocławia ju gościnnego, czasami przechowywano resztki fosy, która dawniej stanowiła ele- w pasie żyznej ziemi, wzdłuż rzek Bystrzy- tam broń. Przy otworach okiennych tej ment obronny. cy i Ślęzy w promieniu sześciu – piętnastu reprezentacyjnej komnaty umieszczano Niektóre z wieżowych siedzib od drugiej kilometrów od miasta), druga była własno- szerokie wnęki z siedziskami, często de- połowie XVI wieku rozbudowywano w re- ścią kapituły katedralnej i stanowiła sie- korowane polichromiami ściennymi. Izby nesansowe dwory. Tak stało się w Ślęzie, Informacje krajoznawcze dzibę administratora majątku kapituły. mieszkalne znajdowały się najczęściej po- gdzie do średniowiecznej wieży na począt-

Mimo iż od drugiej połowy XIV wieku na Wieża w Biestrzykowie, wyżej świetlicy. W wieży były dwa wejścia ku XVII wieku dostawiono manierystyczny Śląsku wieżowa forma mieszkania stała się spalona po 1945 roku, (lub więcej), jedno prowadziło na pierw- w stylu dwór. została odbudowana w latach 1997-2008. Oba zabytkowe obiekty mają prywat- popularna, to do dzisiaj zachowało się nie- Na fundamencie dawnego dworu postawiono sze piętro, bezpośrednio do świetlicy, wiele takich obiektów. nowe budynki gospodarcze i mieszkalne. drugie, dolne, umieszczone na poziomie nych właścicieli; w Biestrzykowie wieża Murowane wieże oprócz funkcji miesz- terenu, obsługiwało gospodarczo-admi- służy jako prywatne mieszkanie, w Ślęzie kalnych pełniły również funkcje obronne, je na niewielkich wzniesieniach otoczo- nistracyjny parter wieży z kancelarią czy po rozbudowie pełni funkcję hotelu. gospodarcze i administracyjne; budowano nych fosą, ziemnym nasypem lub murem. pomieszczeniem do składowania beczek z piwem. Dzięki takiemu rozwiązaniu moż- Biestrzyków, ul. Lipowa 7 na się było dostać na poziom reprezenta- Zamek Topacz, cyjny budowli bez przechodzenia przez Ślęza, ul. Główna 12 część gospodarczą. !

Po wojnie na terenie folwarku w Ślęzie do lat 70. XX wieku znajdował się zakład karny, później we dworze mieścił się m.in. ośrodek konsultacyjny i hotel Rejonowego Rolniczego Współczesna nazwa Zamek Topacz nawiązuje do herbu rodowego obecnych właścicieli - rodziny Zespołu Doświadczalnego „Wysoka” we Wrocławiu. Kurzewskich. Zaadaptowali oni wieżę i budynek dworu na luksusowy hotel oraz SPA. 102 Powiat wrocławski Powiat wrocławski 103 Informacje krajoznawcze przy odrobinie szczęścia spotkamy przy- Tym, którzy nie trafią na porę kwit- Ślężański ciągającą wzrok ubarwieniem – będącym nienia wielu florystycznych osobliwości jednocześnie ostrzeżeniem dla potencjal- w rezerwacie Łąka Sulistrowicka, propo- Park Krajobrazowy nych drapieżników – salamandrę plamistą, nujemy wizytę w kaplicy Matki Boskiej największego płaza ogoniastego w Polsce. Dobrej Rady w Sulistrowiczkach. Zobaczy- Duże walory przyrodnicze (specyficzna Wśród gałęzi buka zo- my tam barwny atlas budowa geologiczna, dobrze zachowane baczyć można jedne- roślin z sulistrowic- zbiorowiska leśne i rzadkie gatunki roślin) go z nielicznych u nas kich łąk umieszczony oraz walory krajobrazowe i kulturowe spo- nadrzewnych ssaków, na witrażach kapli- wodowały, że Masyw Ślęży ze Wzgórzami popielicę żywiącą się cy, m.in. goździka Oleszeńskimi i Wzgórzami Kiełczyńskimi bukwiami, czyli buko- pysznego wpisanego oraz Jańską Górą objęty został różnymi wymi orzeszkami. na Czerwoną Listę formami ochrony przyrody. Już w latach Na ścieżkach dy- Roślin i Grzybów 50. XX wieku powstały trzy rezerwaty: daktycznych prze- w Polsce, wyniosłą Góra Ślęża, Góra Radunia, Łąka Sulistro- biegających przez lilię złotogłów, która wicka, a w roku 1988 utworzono Ślężański Wzgórza Kiełczyńskie, według Greków po- Informacje krajoznawcze Park Krajobrazowy o powierzchni ponad na trasie Tąpadła – Otulinę Ślężańskiego Parku Krajobrazowego wstała z mleka uro- stanowią głównie użytki rolne. ośmiu hektarów. Aż sześćdziesiąt procent Ślęża, Wieżyca – Będ- nionego przez Herę, Parku to lasy mieszane z dominującymi tu Dąbrowa na Wieżycy obfituje kowice, Sulistrowiczki – Skalna – Tąpadła czy też będącą pod ścisłą ochroną goryczkę świerkami, modrzewiami, sosnami, buka- w łany konwalii majowej. umieszczono bogato ilustrowane tablice wąskolistną, stanowiącą pożywienie larw mi, klonami i brzozami. Na terenie Par- Kiełczyńskich około stu, osobników nocka z informacjami o faunie i florze występu- chronionego motyla modraszka alkona. ku można zobaczyć około stu gatunków dużego, największego nietoperza wystę- jącej na terenie Parku. ptaków, m.in. kilka gatunków dzięciołów, pującego na terenie Polski. Podziwiać też w tym największego krajowego dzięcioła można wiele gatunków motyli dziennych, czarnego. Wykute przez niego dziuple czę- żyje tu prawie połowa gatunków wystę- sto zamieszkują inne ptaki, jak gołąb siniak pujących w naszym kraju, w tym paź kró- czy sowa włochatka. Żyje tu siedem gatun- lowej, mieniak tęczowiec, modraszek. ków nietoperzy, wśród nich na Wzgórzach Wśród płazów żyjących na terenie Parku

Witraż w kaplicy Matki Boskiej Dobrej Rady w Sulistrowiczkach. Kwiaty pełnika europejskiego przypominają małą żółtą różę, stąd inna popularna nazwa tej rośliny – róża kłodzka. Według legendy stworzona została przez ducha gór, Liczyrzepę, który ozdobił nią sudeckie łąki. Od wieków róża kłodzka jest symbolem Ziemi Kłodzkiej. Szczyt Wieżycy porasta świetlista dąbrowa. 104 Powiat wrocławski Powiat wrocławski 105 Nie tylko dla dzieci… Rośnij kwiecie wysoko...

Lilia złotogłów, zwana w gwarze „janową lilią”, przez górali „lelują”, według starożytnych Greków powstała z mleka uronionego przez boską Herę. Kwiaty lilii złotogłów najintensywniej pachną wieczorem i w nocy, a w dzień przywa- biają owady wspaniałym ubarwieniem. Lilie są symbolem czystości, niewinności, dziewictwa, płodności, ale też nie- biańskiej szczęśliwości. Panny młode plotły sobie z nich ślubne wianki. Kwiat ten odgrywa ważną rolę w znanej polskiej ludowej piosence. Na jej podstawie Adam Mickiewicz napisał jedną z najpiękniejszych ballad. Zaczyna się ona tak: Zbrodnia to niesłychana, Nie tylko dla dzieci… Pani zabija Pana; Zabiwszy grzebie w gaju, Na łączce przy ruczaju, Grób liliją zasiewa, Zasiewając tak śpiewa: „Rośnij, kwiecie wysoko, Jak pan leży głęboko; Jak pan leży głęboko, Tak ty rośnij wysoko. Niewierna żona ze strachu przed karą zabiła powracającego z wojny męża, a na jego grobie zasiała lilie. Nie minęła jeszcze żałoba, gdy w młodej wdowie zakochali się dwaj bracia zamordowanego. Piękna bratowa nie mogła się jed- nak zdecydować, którego z nich wybrać. Obaj byli urodziwi, obaj zapewniali o swej miłości. Postanowiła zdać się na los. Młodzieńcy mieli upleść wianki, a ten, którego wianek wybierze piękna wdowa, zostanie jej mężem. Kobieta bez wahania wskazała pierwszy wianek z kusząco pachnącymi liliami. Doszło do kłótni; obaj bracia zaklinali się, że należy on do nich, a lilie zrywali na opusz- czonym grobie w lesie. Zapalczywi młodzieńcy w gniewie chwycili za miecze, gdy wtem w kaplicy zgasły świece i zapadła ciemność. W drzwiach pojawił się duch zamordowanego męża. Miał na sobie błyszczącą zbroję i strasznym głosem za- wołał: „Kwiaty zrywane były na moim gro- bie, więc wianek jest mój i moja jest narzeczona”. Wtem huk przeszył po- wietrze, rozstąpiła się ziemia, piekielne czeluście otwarły się i pochłonęły prze- rażoną zbrodniarkę i złych braci. Łatwo znajdziecie miejsce, gdzie wydarzyła się opowiedziana historia, bowiem po pewnym czasie wyrosły tam lilije. A rosną tak wysoko, Jak pan leżał głęboko. Łany czosnku niedźwiedziego 106 Powiat wrocławski Powiat wrocławski 107 Informacje krajoznawcze organizmów roślinnych i zwierzęcych. Park Krajobrazowy Na terenie Parku rośnie osiemnaście ga- tunków roślin chronionych, w tym dziesięć Dolina Bystrzycy gatunków objętych całkowitą ochroną, np. storczyk-listera jajowata, wawrzynek Logo Parku Krajobrazowego „Dolina By- wilczełyko czy lilia złotogłów. Wśród drzew strzycy” przedstawia kształt żyznej doliny najczęściej spotkamy wiązy i jesiony two- rzeki Bystrzycy z Zalewem Mietkowskim rzące nadbystrzyckie łęgi oraz lasy grądo- oraz śnieżyczkę przebiśnieg, której wiosną we z grabami, dębami, lipami i jesionami. białe łany są dobrze widoczne w lasach W starorzeczach przypominających po- grądowych porastających brzegi rzeki. dłużne małe jeziorka, powstałych poprzez Logo doskonale oddaje charakter Parku meandrowanie rzeki i odcięcie mocno o powierzchni ponad ośmiu i pół hektara, wciętych zakoli, spotkać można charakte- utworzonego w 1998 roku, który obejmuje rystyczną roślinność wodną: grążele żółte naturalne koryto Bystrzycy, lewego dopły- i rdestnice pływające. Brzegi porośnięte są wu Odry, i malownicze starorzecza, duże trzcinami, a na zabagnionych łąkach spo- Informacje krajoznawcze kompleksy łąk i turzycowisk oraz nad- tkamy liczne stanowiska kosaćca żółtego. rzeczne lasy łęgowe (wiązowo-jesionowe) Największym bogactwem fauny Par- i grądy. ku są ptaki, zaobserwowano tutaj aż sto Dolina Bystrzycy jest ekologicznym ko- osiemnaście gatunków, w tym zagrożone rytarzem łączącym tereny leśne w Sude- i rzadkie, takie jak: bocian czarny, sro- tach z dobrze wykształconym korytarzem kosz, przepiórka. W Parku zobaczymy też ekologicznym doliny Odry. Umożliwia on zięby, sikory, mazurki, kowaliki, bociany przemieszczanie się i kontaktowanie wielu białe czy rudziki.

Rzeka Bystrzyca opływa pałac w Samotworze Czosnek niedźwiedzi rośnie w wilgotnych i cienistych lasach; jest rośliną jadalną, położony w samym sercu Parku Krajobrazowego Dolina Bystrzycy. aromatyczne liście zawierają dużą ilość witaminy C. 108 Powiat wrocławski Powiat wrocławski 109 Nie tylko dla dzieci…

Kilka historii o bocianach Bociany przynoszą dzieci W wierzeniach ludowych bociany znajdują dzieci w jaskiniach lub na ba- O Polsce mówi się, że jest krajem bocianów, choć w ostatnich latach popu- gnach i w koszyku dostarczają je czekającym na potomstwo rodzinom. Koszyk lacja tego ptaka zmniejszyła się u nas i teraz już nie co czwarty, a co piąty najczęściej wrzucają przez komin. Anglicy i Niemcy ciemne znamię z tyłu bociek spędza lato w Polsce. O miano stolicy bocianów konkuruje z nami Hisz- głowy noworodka nazywają do dzisiaj „ugryzieniem bociana”. Uważano, że pania. w gospodarstwie, nad którego dachami na wiosnę przeleci bocian, wkrótce W Polsce występują dwa gatunki bociana: biały i czarny. W przeciwieństwie pojawi się niemowlę. do białego, czarny bocian unika ludzkich siedzib, to ptak płochliwy, zakłada gniazda w lasach, nie lubi otwartych przestrzeni. Jest na dodatek rzadszy, Bociany są mądre więc trudniej go zobaczyć. Inaczej ma się sprawa z wyglądającym jak nega- Uważano, że bociany są bardzo inteligentnymi ptakami, bo stojąc na jednej tyw swego czarnego brata bocianem białym. Ten gniazduje na słupach elek- nodze, wyglądają, jakby medytowały. O mądrości bocianów opowiada jedna trycznych, kominach, dachach domów; na kilka miesięcy staje się bliskim są- z bajek Ezopa. siadem człowieka, któremu według ludowych wierzeń przynosi szczęście oraz Lis zaprosił bociana na kolację, ale dał mu posiłek na płytkim talerzu, wiedząc, Nie tylko dla dzieci… ostrzega przed niebezpieczeństwem podczas burzy. Wierzy się bowiem, że że ptak ma długi dziób i nie poradzi sobie z jedzeniem z płytkiego naczynia. Po „gdzie bocian na gnieździe siedzi, tam piorun nie uderzy”. wieczerzy, na której niewiele zjadł, bocian zaprosił lisa na następny wieczór Wbrew przesądom, bocian nie żywi się tylko żabami, które stanowią nie- do siebie. Na to właśnie liczył przechera, już oczami wyobraźni widział obfitą wielki procent jego diety. Ten wielki ptak, większy od czapli, a mniejszy od kolację u sąsiada. Gdy zadowolony i bardzo głodny, bowiem cały dzień pościł, żurawia, jest mięsożerny, je owady (chrząszcze, polne koniki, świerszcze, przyszedł do bociana, na stole stał dzban z długą szyjką. Lis próbował włożyć szarańczę), płazy, gady, ryby i małe ssaki, nie pogardzi młodą nornicą, kretem do środka pyszczek, ale szyjka była zbyt wąska i chytrus musiał obejść się czy ryjówką. smakiem. Tymczasem zadowolony z siebie gospodarz najadł się za dwóch.

Skąd się wzięły bociany Po stworzeniu świata Bóg postanowił oczyścić ziemię z płazów i gadów, pa- miętał bowiem dobrze, jak Szatan pod postacią węża namówił Adama i Ewę w raju do nieposłuszeństwa. Zebrał całe „plugastwo” do worka i wręczył męż- czyźnie, który miał go wrzucić do morza. Niestety, ciekawski z natury czło- wiek odwiązał zawiniątko i wypuścił jaszczurki, węże, żaby, które rozlazły się po ziemi. Niezadowolony Bóg zamienił mężczyznę w bociana, aby naprawił swój błąd i posprzątał ziemię. Bociany porządkują naszą planetę od tysięcy lat i wydaje się, że kara ta nie będzie mieć końca. 110 Spis treści 111

Wstęp ...... 3

Gmina Kąty Wrocławskie Pałac za zasługi - Krobielowice ...... 8 Feldmarszałek Naprzód! – pogromca Napoleona ...... 10 Godne miejsce spoczynku - Mauzoleum Blüchera ...... 12 Bogu ku chwale, sobie ku pamięci - Sośnica ...... 13 Sośnickie Scala Sancta ...... 15 W poszukiwaniu Nepomuków ...... 17 12 hektarów przygody - Adrenalina Park ...... 19 Spływ Strzegomką ...... 19

Gmina Mietków Ze Ślężą w tle – Zalew Mietkowski ...... 22 Okiełznanie natury - sztuczne zbiorniki wodne ...... 24 Nie tylko czarcie figle ...... 26 Kolorowe latawce i białe żagle - Borzygniew ...... 28

Gmina Kobierzyce Nowa metoda w starym pałacu - Kobierzyce ...... 32 Skarby kobierzyckiej ziemi ...... 34 Książę z Domasławia ...... 36 Biała dama z Solnej ...... 38 Każda marka ma swoją historię ...... 40

Gmina Sobótka O Ślęży – śląskim Olimpem zwanej - 718 m n.p.m...... 44 Tajemnice Ślęży ...... 46 O mnichu i romańskich lwach ...... 48 Zamek Sobótka Górka ...... 50 Piotr Włost - sprawny polityk, zdrajca, niezrównany fundator? ...... 52 O walce aniołów z diabłami, czyli jak powstała Ślęża? ...... 53 Jak żyli Ślężanie? ...... 54 Park linowy z widokiem ...... 55 Wieża na Wieżycy ...... 55

Gmina Jordanów Śląski Pierwsza na świecie - wieża Bismarcka na Jańskiej Górze ...... 58 Wieże żelaznego kanclerza ...... 60 O miłości Słońca i Księżyca, i kwiecie paproci ...... 61 Nad wodę i w góry ...... 62

Romański portal w kościele w Starym Zamku 112 Spis treści

Gmina Żórawina Manierystyczna perła w Żórawinie ...... 64 O mistrzu Witelonie ...... 66 Jak Żórawina otrzymała herb ...... 67 Od karety po wóz strażacki ...... 68

Gmina Siechnice Jak Feniks z popiołów - Święta Katarzyna ...... 72 Owczarnia ze srebrnymi denarami ...... 74 O zatopionych dziewczętach i Jeziorze Panieńskim ...... 75 Wieża widokowa w Kotowicach ...... 76 Pętla odrzańska – trasa rowerowa ...... 76

Gmina Czernica Mogiły wojenne nawołują do pokoju… - Nadolice Wielkie ...... 78 Podejdź no do płota, jako i ja podchodzę - Dobrzykowice ...... 80 Dzban pełen łez ...... 82 Przedmioty mają pamięć – skansen rolny w Nadolicach Wielkich ...... 83

Gmina Długołęka Kościół Michała Archanioła - Długołęka ...... 86 Rezydencja na miarę króla - Szczodre ...... 88 O cudzie znalezienia hostii ...... 90 Gmina Długołęka na rowerze ...... 91 Raj dla koniarzy i koni ...... 92

Powiat wrocławski Pierwsza na Śląsku podróż pociągiem ...... 94 Pamiątki dawnego prawa – krzyże pojednania ...... 96 Kościoły obronne ...... 98 Wieże-domy - Biestrzyków i Ślęza ...... 100 Ślężański Park Krajobrazowy ...... 102 Rośnij kwiecie wysoko...... 104 Park Krajobrazowy Dolina Bystrzycy ...... 106 Kilka historii o bocianach ...... 108