Strategia Rozwoju Turystyki W Gminie Oława Na Tle Subregionu „Kraina Grądów Odrzańskich” Dolnośląska Organizacja Turystyczna

Strategia rozwoju turystyki w gminie Oława na tle subregionu „Kraina Grądów Odrzańskich” Dolnośląska Organizacja Turystyczna

Wrocław, marzec 2009 Dokument został napisany przez wspólny zespół Dolnośląskiej Organizacji Turystycznej: 1. Wojciech Fedyk 2. Arkadiusz Dołęga 3. Paulina Tęgowska 4. Marta Zawiła – Piłat 5. Andrzej Wilk oraz Dolnośląskiej Fundacji Ekorozwoju: 1. Krzysztof Smolnicki 2. Sabina Lubaczewska 3. Małgorzata Leśniak - Johann 4. Paweł Antoniewicz

Wszystkie dane dotyczące gminy Oława jej potencjału turystycznego oraz propozycje szczegółowych działań zostały oznaczone kolorem indygo, strategię kończy podsumowanie zawierające najważniejsze elementy wyróżniające gminę i mające wpływ na rozwój ruchu turystycznego oraz propozycje działań. SPIS TREŚCI

1. Zasięg przestrzenny opracowania, położenie geograficzne obszaru „Kraina Grądów Odrzańskich...... 1 2. Analiza potencjału turystycznego regionu...... 3 2.1. Walory przyrodnicze dla rozwoju turystyki w wyodrębnionym obszarze ...... 3 2.1.1. Klimat ...... 3 2.1.2. Ukształtowanie powierzchni...... 5 2.1.3. Sieć hydrograficzna...... 7 2.1.4. Zróżnicowanie flory ...... 11 2.1.5. Zróżnicowanie fauny...... 15 2.1.6. Prawne formy ochrony przyrody ...... 21 2.1.7. Stan środowiska naturalnego...... 34 2.1.8 Zagrożenia i zasady rozwoju turystyki na obszarach chronionych i cennych przyrodniczo...... 41 2.1.8.1 Problemy i zagrożenia dla środowiska ...... 41 2.1.8.2 Zasady rozwoju turystyki ...... 43 2.2. Walory kulturowe rozwoju turystyki ...... 45 2.2.1 Rys historyczno – kulturowy regionu...... 45 2.2.2 Obiekty architektury i budownictwa ...... 50 2.2.2.1. Zabytki architektury sakralnej...... 51 2.2.2.2. Zabytki architektury świeckiej...... 59 2.2.2.3. Zabytkowe cmentarze...... 71 2.2.2.4. Parki pałacowe, dworskie, willowe...... 74 2.2.2.5. Zabytki techniki, obiekty przemysłowe...... 76 2.2.2.6. Pomniki...... 83 2.2.2.7. Formy tradycyjnej zabudowy wiejskiej...... 87 2.2.2.8. Inne...... 87 2.2.2.9. Stanowiska archeologiczne...... 90 2.2.3 Waloryzacja turystyczna zasobów krajoznawczych...... 91 2.2.3.1. Miejscowości krajoznawcze z walorami o znaczeniu regionalnym...... 92 2.2.3.2. Miejscowości krajoznawcze z walorami o znaczeniu lokalnym...... 97 2.2.4 Muzea, zbiory i wystawy czasowe ...... 106 2.2.5 Instytucje kulturalne...... 107 2.2.6. Tradycje i imprezy lokalne-kulturalne (roczne kalendarium) ...... 108 2.2.7. Pozamaterialne walory kulturowe (wybitne postaci, legendy, tradycje, obyczaje, przepisy kulinarne)...... 108 2.2.8. Propozycje produktów turystycznych:...... 110 2.3. Walory specjalistyczne i ich wykorzystanie dla turystyki aktywnej ...... 118 2.3.1. Walory dla wędrówek pieszych...... 118 2.3.2. Walory dla turystyki wodnej...... 119 2.3.3. Walory dla turystyki rowerowej...... 119 2.3.4. Walory dla turystyki konnej...... 119 2.3.5. Walory dla wędkarstwa...... 120 2.3.6. Walory dla narciarstwa biegowego i innych rodzajów sportów zimowych...... 121 2.3.7. Walory dla agroturystyki...... 121 2.3.8. Walory dla turystyki przyrodniczej i edukacyjnej...... 122 2.3.9. Walory dla turystyki kulturowej i sentymentalnej...... 123 2.4. Zagospodarowanie turystyczne...... 124 2.4.1. Baza Noclegowa...... 126 2.4.2. Baza Gastronomiczna...... 138 2.4.3. Baza sportowo-rekreacyjna...... 143 2.4.4.Szlaki Turystyczne...... 147 2.4.4.1. Szlaki rowerowe...... 149 2.4.4.2. Szlaki Kajakowe ...... 162 2.4.4.3. Szlak żeglarski ...... 165 2.4.4.4. Szlaki Piesze ...... 169 2.4.4.5. Propozycje innych form szlaków ...... 171 2.4.5. Baza dla Rozwoju Turystyki Edukacyjnej...... 174 2.4.6 Sieć informacyjna ...... 175 2.4.7. Przewodnicy turystyczni ...... 176 2.4.8. Biura Usług turystycznych i przewozowych ...... 177 2.4.9. Infrastruktura paraturystyczna...... 178 2.4.10. Dostępność komunikacyjna ...... 179 2.4.11. Dostępność atrakcji i obiektów turystycznych dla osób niepełnosprawnych ...... 187 2.5. Dominujące formy turystyki...... 189 2.5.1. Wielkość i struktura ruchu turystycznego...... 192 2.5.2. Sezonowość ruchu turystycznego...... 192 2.5.3. Charakterystyka przyjazdu...... 193 2.5.4. Struktura społeczno – ekonomiczna odwiedzających...... 202 2.6. Wizerunek subregionu...... 207 2.6.1. Analiza aktywności promocyjnej gmin, organizacji i branży turystycznej...... 208 2.6.2. Postrzeganie regionu wśród turystów odwiedzających region...... 219 2.6.3. Postrzeganie regionu na potencjalnych rynkach...... 221 RAPORT Z EKSPERYMENTU: POLE SEMANTYCZNE I DYFERENCJAŁ SEMANTYCZNY. Zespół w składzie: Jarosław Broniewski, Gabriela Kocur, Janusz Buzek (Instytut Psychologii, Uniwersytet Wrocławski) www.psychologia/6,608,arty.html (25.02.2008)...... 222 2.7. Aktywność społeczności lokalnej...... 230 2.7.1. Demograficzno – ekonomiczna charakterystyka mieszkańców regionu...... 230 2.7.2. Aktywność organizacji lokalnych i regionalnych. Liderzy o społeczności i potencjale rozwoju usług turystycznych...... 246 2.7.3. Aktywność samorządów w pozyskiwaniu funduszy UE ...... 255 2.7.4. Aktywność usługodawców turystycznych...... 261 2.8. Analiza SWOT...... 270 3. Kierunki programu rozwoju turystycznego regionu...... 272 3.1. Założenia strategiczne realizacji programu...... 272 3.1.1. Wizja i misja turystyczna regionu...... 272 3.1.3. Zbieżność założeń z wewnętrznymi i zewnętrznymi planami strategicznymi...... 278 3.2. Kierunki programu rozwoju...... 284 3.2.1. Cele operacyjne, zadania do realizacji ...... 285 3.2.2. Zadania priorytetowe...... 297 3.2.3. Program promocji ...... 308 3.2.4. Mechanizmy partnerstwa i współpracy międzysektorowej ...... 314 4. Założenia do Studium Wykonalności...... 315 4.1. Finansowanie i dostępność funduszy...... 316 4.2. Zarządzanie programem i monitoring...... 323 4.3.Monitorowanie i ewaluacja wskaźników...... 326 4.3.1. Horyzont operacyjny 2007 – 2013...... 332 4.3.2 Podsumowanie...... 337 Resume...... 338 1.4. Zagospodarowanie turystyczne...... 341 Bibliografia:...... 348 Spis rysunków...... 350 Spis tabel...... 352 Spis wykresów...... 356 Załączniki...... 358 Załącznik 1. Obiekty architektury i budownictwa według gmin...... 358 Załącznik 2. Stanowiska archeologiczne...... 380 Załącznik 3. Muzea i izby regionalne w Subregionie Odra Wschód...... 384 Załącznik 4 Instytucje kulturalne w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”...... 385 Załącznik 5 Imprezy w 2008 roku...... 388 Załącznik 6. Charakterystyka projektów z zakresu infrastruktury komunalnej w Subregionie Grądy Odrzańskie, lata 1998-2008...... 394 Załącznik 7 Charakterystyka projektów z zakresu infrastruktury społecznej w Subregionie Grądy Odrzańskie, lata 1998-2008...... 395 Załącznik 8 Charakterystyka projektów społecznych w Subregionie Grądy Odrzańskie, lata 1998-2008...... 396 Załącznik 9 Charakterystyka projektów z zakresu infrastruktury drogowej w Subregionie Grądy Odrzańskie, lata 1998-2008...... 398 Załącznik 10. Charakterystyka projektów kulturalnych w Subregionie Grądy Odrzańskie, lata 1998-2008...... 399 Załącznik 11 Charakterystyka projektów „innych” w Subregionie Grądy Odrzańskie, lata 1998-2008...... 400 Załącznik 12. Kwestionariusz ankiety dla osób i firm obsługujących turystów w regionie Grądy Odrzańskie...... 402

1. Zasięg przestrzenny opracowania, położenie geograficzne obszaru „Kraina Grądów Odrzańskich

Niniejsza koncepcja jest pierwszym krokiem w dziedzinie współpracy międzygminnej w ramach subregionu „Kraina Grądów Odrzańskich”, kolejne kroki, stworzenie zinstytucjonalizowanej struktury wspierającej rozwój turystyki w subregionie oraz rekomendowane do realizacji wspólne projekty zostały zaprogramowane w niniejszym dokumencie. Dokument ten jest załącznikiem do „Aktualizacji Programu Rozwoju Turystyki w województwie Dolnoślakim”, w której wskazano 11 głównych obszarów turystycznych Dolnego Śląska, zwanych dalej subregionami:

■ Karkonosze i Góry Izerskie (1), ■ Góry i Pogórze Kaczawskie (2), ■ Dolina Odry Wschód (3), ■ Dolina Odry Zachód (4), ■ Masyw Ślęży (5) ■ Wzgórza Trzebnickie i Dolina Baryczy (6), ■ Ziemia Kłodzka (7), ■ Ziemia Wałbrzyska (8), ■ Bory Dolnośląskie (9), ■ Nysa-Kwisa-Bóbr (10 ) ■ Przedgórze Sudeckie (11).

W skład poszczególnych subregionów wchodzi po kilka kilkanaście gmin, mających kooperować ze sobą w sektorze turystyki i podnieść konkurencyjność wizerunku turystycznego Dolnego Śląska. Niniejsze opracowanie jest propozycją strategii rozwoju turystyki dla jednego z subregionów – subregionu Dolina Odry Wschód, w ramach przeprowadzonych prac analityczno – projektowych zaproponowano nową nazwę tego subregionu: „Kraina Grądów Odrzańskich”. W jego skład wchodzi 5 sąsiadujących ze sobą gmin: Święta Katarzyna, Czernica, Jelcz-Laskowice, Oława – gmina wiejska oraz miasto Oława, oraz powiaty Oławski i Wrocławski. Do subregionu dołączono również miasto Oleśnica w którym Koncepcja Rozwoju Turystyki jest załącznikiem do niniejszego dokumentu.

1 Strategia składa się z części analitycznej, która przedstawia audyt turystyczny tego terenu i ma na celu analizę potencjału turystycznego regionu oraz z części strategicznej, w której przedstawiono plany i pomysły na rozwój turystyki w tym regionie. Autorzy przyjęli metodę ekspercko – społeczną tworzenia dokumentu, oprócz pracy własnej, wizji lokalnych, badań ruchu turystycznego, badań wśród potencjalnych turystów, przeprowadzono szereg wywiadów pogłębionych z Liderami Opinii Publicznej oraz kilka warsztatów strategicznych. W toku spotkań sygnatariusze porozumienia zmienili pierwotną nazwę subregionu z „Dolina Odry – Cześć Wschodnia” na Subregion „Grądy Odrzańskie”. Niniejszy dokument jest załącznikiem do „Aktualizacji Programu Rozwoju Turystyki w Województwie Dolnośląskim”.

2 2. Analiza potencjału turystycznego regionu W tym rozdziale zostanie przedstawiona szeroka analiza potencjału obszaru w aspekcie: przyrodniczym, kulturowym, gospodarki turystycznej, społeczności lokalnej, postrzegania i obecnej promocji. Rozdział zakończy zwyczajowo sformułowana analiza SWOT.

2.1. Walory przyrodnicze dla rozwoju turystyki w wyodrębnionym obszarze

2.1.1. Klimat

Klimat Niziny Śląskiej, gdzie położony jest obszar Grądy Odrzańskie, charakteryzuje się stosunkowo wysoką średnią temperaturą roczną, krótkotrwałą zimą, wczesną wiosną i ciepłym latem. Cechy te związane są z istnieniem, na południowym zachodzie bariery górskiej Sudetów, z powodu której przy wietrze południowo-zachodnim zmniejsza się wilgotność, spada zachmurzenie i wzrasta temperatura. W regionalizacji klimatycznej Nizina Śląska leży w Regionie Dolnośląskim Środkowym (Opracowanie ekofizjograficzne… 2005). Najczęściej w roku występuje tu pogoda umiarkowanie ciepła (131 dni), bardzo ciepła (87 dni) oraz przymrozkowa (83 dni). Dni mroźnych jest 28, w tym bardzo mroźnych 1,4 (Kondracki 1988). Średnia temperatura roczna wynosi 8,5°C, średnia temperatura stycznia waha się od -1 do 0°C, a lipca wynosi 19°C, okres wegetacyjny trwa 225 dni. Pokrywa śnieżna zalega ok. dni 40, najczęstsze opady występują w styczniu (Woś 1990). Rejon charakteryzuje się dużą częstotliwością występowania mgieł (ok. 140 dni z zamgleniami). Maksymalna częstotliwość zamgleń i mgieł przypada na październik, minimum na czerwiec. W rocznym przebiegu liczby dni z mgłą wyróżnia się chłodna pora roku, co wiąże się z przypadającą na ten okres przewagą cyrkulacji zachodniej. (Jankowski W., red., 1996).

3 Rysunek 1. Regiony klimatyczne Dolnego Śląska

Źródło: Opracowanie ekofizjograficzne… 2005

4 Prędkość wiatru na nizinnym obszarze województwa dolnośląskiego jest stosunkowo mała w porównaniu z innymi regionami Polski; średnia roczna prędkość z wielolecia 1971- 2000 nie przekracza 2-3 m/s (Opracowanie ekofizjograficzne… 2005).

Wnioski ■ Pod względem klimatu obszar Odra Wschód, podobnie jak cały region południowo – zachodni jest uprzywilejowany w stosunku do reszty kraju. Jest również łagodniejszy niż leżący na północ od Wzgórz Trzebnickich region doliny Baryczy. Warunki klimatyczne sprzyjają zatem rozwojowi turystyki przez cały rok, przy czym najatrakcyjniejszymi porami roku są tu wiosna i lato.

2.1.2. Ukształtowanie powierzchni

Obszar Odra Wschód, według podziału Kondrackiego (2000) na regiony fizycznogeograficzne Polski, leży w makroregionie Nizina Śląsk, który stanowi rozległą równinę w południowo-zachodniej Polsce i północnych Czechach. Jest to najdalej na południe wysunięty fragment podprowincji Nizin Środkowopolskich. Nizina Śląska to równina o powierzchni ok. 13 000 km² położona na wysokości od ok. 100 do 260 m n.p.m. Osią niziny z południowego wschodu na północny zachód płynie Odra, której dopływami z lewej strony są: Osobłoga, Nysa Kłodzka, Oława, Ślęza, Bystrzyca i Kaczawa oraz z prawej: Mała Panew, Stobrawa i Widawa. W obrębie Niziny Śląskiej wyróżnia się dziewięć mezoregionów- w tym trzy, w obrębie których leży obszar objęty opracowaniem: Pradolina Wrocławska, Równina Wrocławska, Równina Oleśnicka. Równina Wrocławska rozpościera się pomiędzy Pradoliną Wrocławską a Przedgórzem Sudeckim. Od południowego wschodu ogranicza ją Dolina Nysy Kłodzkiej. Pod względem geologicznym jest to obszar bloku przedsudeckiego, monokliny śląsko-krakowskiej i monokliny przedsudeckiej, pokryty osadami plejstoceńskimi i holoceńskimi - iłami, piaskami, żwirami, glinami oraz lessami. Jest to w przeważającej części urodzajna kraina rolnicza, powstała na żyznych glebach próchnicznych wytworzonych na utworach lessowych. Pradolina Wrocławska - silnie wydłużony mezoregion fizycznogeograficzny, ciągnący się z południowego wschodu na północny zachód na przestrzeni ponad 100 km, przy szerokości 10-12 km. Jego powierzchnia wynosi ok. 1220 km². Pod względem geologicznym jest to obszar monokliny śląsko-krakowskiej i monokliny przedsudeckiej, pokryty plejstoceńskimi i holoceńskimi osadami rzecznymi - głównie piaskami, żwirami i madami. Obszar Pradoliny Wrocławskiej był od dawna zasiedlony. Stanowił też ważny szlak komunikacyjny i handlowy.

5 Równina Oleśnicka rozpościera się pomiędzy Pradoliną Wrocławską na południowym zachodzie, Wzgórzami Trzebnickimi, Wzgórzami Twardogórskimi i Wzgórzami Ostrzeszowskimi na północy, Wyżyną Śląsko-Krakowską na wschodzie a Równiną Opolską na południowym wschodzie. Jej powierzchnia wynosi ok. 2350 km2. Pod względem geologicznym jest to obszar monokliny śląsko-krakowskiej i monokliny przedsudeckiej, pokryty osadami plejstoceńskimi i holoceńskimi - iłami, piaskami, żwirami, glinami oraz lessami. Duże obszary w północnej części pokryte są piaszczystymi osadami sandrowymi. W części południowej przeważają gliny zlodowaceń środkowopolskich. Dolina Odry między Oławą a Wrocławiem wcięta jest w rozległy poziom akumulacji plejstoceńskiej, związanej ze zlodowaceniem środkowo-polskim. Dominującym utworem są gliny morenowe występujące w postaci płatów o miąższości 1,2-4,0 m. Współczesna dolina Odry tworzy system trzech teras holoceńskich, wszystkie posiadają pokrywy madowe. Zróżnicowanie wysokościowe subregionu jest niewielkie, niemniej jednak w rzeźbie terenu zauważyć można naturalne wzniesienia oraz zbiorniki wodne urozmaicające krajobraz. Cechami charakterystycznymi rzeźby tego obszaru są: występowanie na powierzchni terasy III starorzeczy, stanowiących pozostałość dawnych meandrów oraz obecność wydm. Te ostatnie to podłużne wały o wysokości względnej dochodzącej do 12-14 metrów (najczęściej 5-7 m) i orientacji na ogół zgodnej z osią doliny, tj. o kierunku SE-NW. Koncentrują się one w szczególności w międzyrzeczu Odry i Oławy, między miejscowościami Oława i Kotowice. Duży wał wydmowy występuje w rejonie Siedlec, podobny koło Kotowic (Jankowski W. (red), 1996). W okolicy Oławy na uwagę zasługują Wzgórza Sosnowe z Winną Górą, czy też wydmy: Tatarska (Żydowska) Góra, stanowiące najwyższy punkt regionu i naturalny punkt widokowy.

Wnioski:

■ Ukształtowanie terenu sprzyja eksploracji turystycznej - obszar dostępny jest dla przeciętnie wykwalifikowanego turysty. Wykorzystywany być może do różnych form i typów turystyki (w tym np. turystyki rodzinnej), jak: piesza, rowerowa, , wędrówek grupowych. ■ Rzeźba i pokrycie terenu stwarza jednocześnie możliwości udostępnienia tego obszaru dla bardziej specjalistycznych form turystyki jak: narciarstwo biegowe, turystyka konna.

6 2.1.3. Sieć hydrograficzna

Obszar Grądy Odrzańskie położony jest w całości w dorzeczu Odry i jej dopływów: Smortawy, Młynówki Jeleckiej , Widawy i Oławy. Charakteryzuje się gęstą siecią hydrograficzną i zachowaniem- szczególnie w dolinie Odry- jej naturalnego charakteru wraz z licznymi starorzeczami (rys. 2., rys. 3).

Rysunek 2. Starorzecza w dolinie Odry

Źródło: Google Earth

Obszar charakteryzuje się stosunkowo dużą pojemnością retencyjną wody. W retencji ogólnej dominuje retencja naturalna, tj. w jeziorach i małych zbiornikach wodnych (tabela1.). Występuje tu także wiele zbiorników powstałych w wyniku eksploatacji kruszyw, takich jak: żwirownie, piaskownie, glinianki.

7 Tabela 1. Retencja wodna na obszarze Retencja zbiornikowa Retencja stawowa Retencja korytowa Gmina Pojemność Pojemność Pojemność Ilość (szt.) Ilość (szt.) Ilość (szt.) (tys. m3) (tys. m3) (tys. m3) Oława 12 1474,5 9 296,9 8 6,16 Oława (wraz z miastem Jelcz- 7 1232 16 1233,7 42 51,3 Laskowice) Czernica 2 2550 6 178,9 6 11,9 Święta Katarzyna - - - - 1 1,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Programu małej retencji… (2008)* W zestawieniu uwzględniono jeziora i zbiorniki wodne powyżej 1 ha oraz kompleksy stawów powyżej 1 ha. Retencja korytowa liczona jest dla obiektów piętrzących.

Odra (czes. Odra, niem. Oder, dolnołużycki Odra, górnołużycki Wodra, łac. Viadua, Viadrus). Nazwa rzeki nie została poświadczona w starożytnych źródłach, większość autorów nie wspomina o wielkiej rzece pomiędzy Łabą a Wisłą. Ptolemeusz natomiast wymienił w tym miejscu dwie rzeki: Suebos i Oviadoua, które zostały najprawdopodobniej zmyślone. Najwcześniejszą nazwę można zrekonstruować jako Odra (inne nazwy pochodzą od niej, np. Viadrus to forma pochodząca dopiero z XVI wieku). Etymologii nazwy Odra nie można wytłumaczyć przekonująco na podstawie żadnego znanego języka historycznego, choć podejmowano liczne próby i uznawano ten hydronim za celtycki, germański, słowiański, iliryjski czy wenetyjski. Odra swoje źródło ma na wzgórzu Fidlův Kopec w Górach Odrzańskich na wysokości 632 m n.p.m.. Płynie przez Bramę Morawską, później przez Śląsk. W górnym biegu na krótkim odcinku jest rzeką graniczną między Polską a Czechami, a w dolnym – od ujścia Nysy Łużyckiej (w km 542,4) do Gryfina (km 17,1 Odry Zachodniej) – stanowi granicę między Polską i Niemcami (przez 178,8 km długości swojego biegu). Dzięki uregulowaniu całego koryta Odra jest najlepszą śródlądową drogą wodną w Polsce (żeglowna od ujścia Opawy, długość odcinka żeglownego: 761 km, skanalizowana od Kędzierzyna-Koźla do Brzegu Dolnego), wykorzystywaną przez kraje środkowoeuropejskie nie mające dostępu do morza (http://pl.wikipedia.org/wiki/Odra, 2008). Po powodzi w 1905 r. rzeka poddana została regulacji. Budowa nowych wałów powodziowych i prostowanie koryta Odry wraz z mocowaniami spowodowały, iż Odra na odcinku Lipki-Uraz została skrócona o 21 km.

8 Rysunek 3. Sieć hydrograficzna obszaru badań

Źródło: opracowanie własne na postawie Mapy Sozologicznej 1:50 000

9 Widawa. Długość rzeki wynosi 110 km, powierzchnia dorzecza: 1716 km2. Źródła Widawy znajdują się we Wzgórzach Twardogórskich na wysokości 204 m n.p.m. we wsi Drołtowice na północny zachód od Sycowa. W pobliżu Namysłowa rzeka zmienia kierunek z południowego na zachodni. Ważniejszymi dopływami są: rzeka Graniczna (lewy), Oleśnica i Dobra (prawe). Nazwa rzeki pochodzi od prasłowiańskiego "vid" - kręcić, wić się, co sugeruje jej pierwotny charakter. Obecnie koryto rzeki w większości jest uregulowane i obwałowane - całkowicie lub częściowo. Przez większą część swego biegu Widawa przepływa szeroką i płaską doliną o niewielkim spadku. Ze względu na płytkie koryto, często zalewa okoliczne łąki. Widawa stanowi centralną arterię wodną Równiny Oleśnickiej. Na Równinie Wrocławskiej rzeka tworzy meandry i uchodzi do Odry na wysokości Wrocławia, na 267 kilometrze biegu Odry. Smotrawa. Prawy dopływ Odry, do której uchodzi w okolicy Jelcza. Smotrawa to niewielka rzeczka, o długości ok. 40 km, mająca źródła w okolicach Świerczowa na Równinie Opolskiej. Płynie przez Bory Stobrawskie, niemal cały odcinek wśród lasów: koło Książkowic, przez Barucice, koło Dobrzynia, przysiółka Leśna Woda. Na tym odcinku rzeczka jest stosunkowo wąska, ma od 2 do kilku metrów szerokości. Na Ziemi Brzeskiej w okolicach Dobrzynia rzeka płynie prawą krawędzią Pradoliny Wrocławskiej zajmując starorzecza Odry. Krawędź doliny i starorzecze wyraźnie widać w okolicy przysiółka Leśna Woda i wsi Bystrzycy. Jest to jeden z najpiękniejszych zakątków Ziemi Brzeskiej, który można poznać nie wysiadając z samochodu. Przy tej alei rosną dwa okazałe dęby - pomniki przyrody. Koło Leśnej Wody Smotrawa wykorzystuje starorzecze Odry (płynąc prawą krawędzią Pradoliny). Za przysiółkiem tworzy szeroki i długi aż do Bystrzycy zalew. Jego brzegi są wykorzystywane masowo przez wędkarzy i letników na pikniki. W Bystrzycy nad zalewem znajdują się małe ośrodki wypoczynkowe z domkami kempingowymi. W przeszłości rzeczka była spławna, obecnie dolny bieg wykorzystywany jest przez kajakarzy na spływy (http://pl.wikipedia.org/wiki/Smortawa, 2008). Oława. Rzeka o długości 91,7 km - jeden z głównych lewostronnych dopływów środkowej Odry. Początek swój bierze powyżej miejscowości Lipniki w gminie Kamiennik, powiat nyski na wysokości około 315 m n.p.m. Uchodzi do Odry na obszarze Wrocławia powyżej mostu Grunwaldzkiego. Rzeka nie posiada większych dopływów poza Krynką i Gnojną. Rzeka praktycznie poza odcinkiem źródłowym płynie przez tereny zurbanizowane i uprzemysłowione (Ziębice, Strzelin, Wiązów). Powierzchnia zlewni wynosi 1167,4 km², średni spadek zlewni wynosi ok. 0,62%, a gęstość sieci rzecznej ok. 0,34 /km; zalesienie zlewni wynosi ok. 19%. Zlewnia ma charakter rolniczy, o intensywnej produkcji upraw w jej środkowym biegu. Istotną rolę odgrywa również kanał przerzutowy Nysa-Oława, jednak prowadzi on wody głównie dla potrzeb obszarów wodonośnych Wrocławia. Oława ma szczególne znaczenie w sieci monitoringu wojewódzkiego z uwagi na fakt zaopatrywania w wodę Wrocławia. W dolnym odcinku (głównie poniżej ujścia Kanału Psarskiego) Oława jest wykorzystywana na spływy kajakowe (http://pl.wikipedia.org/wiki/O%C5%82awa_(rzeka), 2008).

10 Zielona (Szalona) – strumień (źródła w okolicach miasta Oławy), lewostronny dopływ I stopnia rzeki Oławy, wpadający do niej w południowo- wschodniej części Wrocławia. Do miasta wpływa z Radwanic w rejonie zajezdni autobusowej i pętli autobusowej przy ul. Tyskiej, przepływa pomiędzy Księżem Wielkim a Świątnikami i po pokonaniu w granicach miasta ok. 2,2 km wpada do Górnej Oławy w Parku Wschodnim (http://pl.wikipedia.org/wiki/Zielona_(rzeka)).

Wnioski:

■ Bogactwo wód powierzchniowych omawianego obszaru stwarza bardzo dobre warunki do uprawiania sportów wodnych. Rzeki pozwalają na przeprowadzanie spływów kajakowych. Niewielka szerokość Smortawy, jej bystry nurt, czystość wody i bogactwo leśne po obu stronach rzeki sprawiły, że powstał na niej szlak kajakowy. Również rzeka Widawa, która mimo swego nizinnego charakteru posiada dość szybki nurt, stwarza możliwości dla kajakarzy. ■ Rzeki stwarzają dobre warunki do wędkowania. Tutejsze wody uznaje się za zasobne w ryby. ■ Na omawianym obszarze są też małe akweny wodne (żwirowiska, glinianki) wykorzystywane już obecnie do rekreacji (np. jako kąpieliska), ale wymagające zagospodarowania, np. zbiornik Bajkał w gminie Czernica. Część istniejących zbiorników nie jest formalnie dostępna dla rekreacji ale użytkowana przez mieszkańców i przyjezdnych (np. piaskowania w Chrząstawie Małej, zaznaczana jest nawet na mapach turystycznych jako kąpielisko). ■ Charakterystyczne i unikatowe w skali co najmniej Dolnego Śląska jest występowanie na tym terenie licznych skupień starorzeczy w dolinie Odry. Większość z nich jest niezwykle cenna pod względem przyrodniczym (m.in. ze względu na obecność kotewki orzecha wodnego) i należy je chronić przed dewastacją turystyczną i zagospodarowaniem. ■ Liczne na tym terenie oczka wodne i starorzecza zapewniają dogodne warunki dla uprawiania nowej formy turystyki przyrodniczej jaką jest obserwowanie ważek (dragonfly-watching).

2.1.4. Zróżnicowanie flory

Obszar gmin posiada wysokie walory przyrodnicze. Znajdują się tu cenne siedliska oraz stanowiska rzadkich gatunków flory i fauny. Nie są one jednak rozmieszczone równomiernie. Najcenniejsze obszary koncentrują się w dolinach dwóch rzek – Odry (stanowiącej oś całego obszaru) oraz Widawy (na krótkim odcinku jest ona północną granicą gminy Czernica) (ryc. 4). Według waloryzacji przyrodniczo – krajobrazowej przyjętej w „Studium systemu turystyki i rekreacji rowerowej województwa dolnośląskiego” (2006) obszar doliny Odry otrzymał 6 punktów w skali 9 punktowej.

11 Dolina Odry, która przecina omawiany obszar z południowego wschodu na północny zachód, miejscami zachowała się w stanie zbliżonym do naturalnego. Fragmenty o najwyższej wartości zostały objęte ochroną w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 jako Specjalny Obszar Ochrony „Grądy w Dolinie Odry”. Spośród cennych zbiorowisk roślinnych występujących na tym obszarze największą powierzchnię zajmują lasy liściaste. Wśród nich dominują grądy, w których największy udział ma grab zwyczajny, dąb bezszypułkowy oraz klon polny. W zależności od położenia względem koryta rzecznego wykształciły się one w postaci wilgotnego grądu niskiego lub suchszego grądu typowego. W lasach tego typu liczne stanowiska posiadają rośliny chronione, takie jak: śnieżyczka przebiśnieg, bluszcz pospolity, wawrzynek wilczełyko, storczyki (buławnik wielkokwiatowy, kruszczyk szerokolistny, gnieźnik leśny); występują tu również chronione grzyby: sromotnik bezwstydny i szmaciak gałęziasty. W podmokłych obniżeniach terenu lub wzdłuż cieków wodnych występują lasy łęgowe olszowo-jesionowe, których drzewostan tworzą głównie olsza czarna i jesion wyniosły. Najżyźniejsze siedliska na dolnej terasie zalewowej Odry zajmuje natomiast łęg wiązowo-jesionowy, którego dwa najwyższe piętra budują głównie dąb bezszypułkowy i wiąz pospolity. W runie tego typu lasów występują dość rzadkie gatunki złoć mniejsza, żywokost bulwiasty i kokorycz pełna oraz chroniony storczyk – kruszczyk siny. Trzecim rodzajem łęgów, występującym w dolinie Odry, jest łęg wierzbowo-topolowy. Na omawianym obszarze ten typ lasów ściśle związany z dolinami rzecznymi jest wykształcony fragmentarycznie. Trzy niewielkie fragmenty grądów i łęgów, leżące w gminie Oława w kompleksie między Oławą a Bystrzycą (o łącznej powierzchni zaledwie 15,5 ha), objęte są ochroną jako rezerwaty przyrody „Grodziska Ryczyńskie”, „Kanigóra” i „Zwierzyniec” (por. rozdz. 2.1.6) Cenne zbiorowiska leśne stwierdzono również nad Widawą, w kompleksie położonym między miejscowościami Kątna i Zbytowa (którego część – obszar na północny wschód od Chrząstawy Wielkiej -należy do gminy Czernica). Występuje tam grąd środkowoeuropejski z chronionymi gatunkami – wawrzynkiem wilczełyko, przylaszczką pospolitą, bluszczem pospolitym i storczykami (listera jajowata, podkolan biały). W miejscach trwale uwilgotnionych wykształciły się dwa typy lasów łęgowych: łęgi olszowo-jesionowe oraz lasy łęgowe dębowo-wiązowo-jesionowe. W nadwidawskich łęgach występują liczne gatunki objęte ścisłą lub częściową ochroną, m.in: wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, kalina koralowa, kopytnik pospolity, marzanka wonna, śnieżyczka przebiśnieg, konwalia majowa. Niewielkie fragmenty łęgów wiązowo-jesionowych oraz łęgowych lasów i zarośli wierzbowych występują również na południowy zachód od m. Oławy (w pobliżu miejscowości Jakubowice, w gminie Oława).

12 Rysunek 4. Rozmieszczenie znaczących siedlisk i stanowisk roślin chronionych i rzadkich.

Źródło: opracowanie własne na postawie: Opracowanie rozmieszczenia siedlisk…2006/20007, Jankowski (red.) 1996, Wasiak 2007, Baranowska-Kącka (red.) 2007, Dunajski i Świerkosz 2003

13 Do najcenniejszych na omawianym obszarze należą zbiorowiska związane z wodami stojącymi – w tym wypadku z licznymi starorzeczami Odry. Najczęstszym, a zarazem jednym z bardziej interesujących jest zespół „lilii wodnych”, którego gatunki charakterystyczne (grzybienie białe i grążel żółty) objęte są ochroną gatunkową. Na stanowisku w pobliżu miejscowości Stary Otok (g. Oława) występuje zespół grzybieni północnych – gatunku osiągającego na Śląsku południową granicę naturalnego zasięgu. Niezwykle cenne są miejsca występowania ginącego zespołu kotewki orzecha wodnego (chronionego gatunku z Polskiej Czerwonej Listy Roślin) (rys. 5). Formację tę stwierdzono na kilku starorzeczach w gminie Jelcz-Laskowice; jedno z nich jest objęte ochroną jako rezerwat „Łacha Jelcz”. Należy dodać, iż oprócz kotewki w płatach omawianego zespołu rosną również inne rzadkie i chronione gatunki roślin, jak na przykład wodna paproć - salwinia pływająca oraz grzybienie białe i grążel żółty. Inne rzadkie gatunki roślin wodnych, których stanowiska odnaleziono na starorzeczach, to wolffia bezkorzeniowa (najmniejsza roślina okrytozalążkowa występująca w Polsce) (rys. 6) i pływacz zwyczajny. Rysunek 5. Kotewka orzech wodny Rysunek 6. Wolffia bezkorzeniowa

Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Kotewka_orzech_wodny, http://pl.wikipedia.org/wiki/Wolfia_bezkorzeniowa

Kolejną grupą cennych siedlisk roślinnych, występujących nad Odrą na omawianym odcinku, są łąki różnych typów. Trzeba tu przede wszystkim wymienić zmiennowilgotne łąki trzęślicowe, które pod względem wykształcenia, zajmowanej powierzchni oraz wartości przyrodniczej należą do najcenniejszych na Dolnym Śląsku. W płatach tych łąk występują jedne z większych w regionie populacje chronionych gatunków: kosaćca syberyjskiego oraz goryczki wąskolistnej. Do innych rzadkich i chronionych gatunków roślin związanych z łąkami trzęślicowymi nad Odrą należą: zimowit jesienny, mieczyk dachówkowaty, storczyk szerokolistny, nasięźrzał pospolity, czosnek kątowy i dziewięciornik błotny.

14 Znaczące powierzchnie nad Odrą zajmują również płaty nizinnych łąk świeżych, użytkowanych ekstensywnie (bogate w gatunki łąki z dominującymi wyczyńcem łąkowym i krwiściągiem lekarskim) oraz łąk selernicowych. W tych drugich na uwagę zasługują duże populacje selernicy żyłkowanej i fiołka mokradłowego (gatunki umieszczone na Polskiej Czerwonej Liście Roślin) oraz stanowiska rzadkich gatunków tarczycy oszczepowatej i konitrutu błotnego. Z brzegami Odry, obrzeżami lasów i starorzeczy związane są pasma ziołorośli nadrzecznych z udziałem starca nadrzecznego i nadbrzeżnej formy arcydzięgla litwora; w nich stwierdzono dwa rzadkie gatunki wilczomleczy – błotnego i błyszczącego.

Płaty łąk trzęślicowych, wyczyńcowych i rajgrasowych występują również w północnej części gminy Czernica nad Widawą; ze względu na mniejszą powierzchnię i uboższy skład gatunkowy reprezentują one nieco mniejszą wartość od podobnych zespołów leżących nad Odrą. W pobliżu Chrząstawy Wielkiej zwraca uwagę występowanie koniopłochu łąkowego – jest to gatunek charakterystyczny dla łąk trzęślicowych, który w Polsce osiąga wschodnią granicę zasięgu.

Na piaszczystych odłogach, wydmach oraz wierzchowinach starych żwirowni rozwinęły się cenne zbiorowiska należące do muraw kserotermicznych. W pobliżu Siechnic (g. Święta Katarzyna) występują ciepłolubne murawy napiaskowe z udziałem goździka kartuzka. Lokalnie w innych częściach doliny Odry oraz w pobliżu Chrząstawy Wielkiej (g. Czernica) stwierdzono ponadto płaty zespołu szczotlichy siwej.

Do cennych elementów flory najbliższego otoczenia doliny Odry należą zespoły chwastów towarzyszące uprawom rolnym. W płatach tych zespołów spotkać można wiele rzadkich gatunków chwastów, takich jak wilczomlecz drobny, rolnica pospolita czy bodziszek porozcinany. Osobliwością florystyczną okolic wsi Siedlce (g. Oława) jest stanowisko krwawnicy wąskolistnej – gatunku z Polskiej Czerwonej Księgi Roślin.

Większość z wymienionych siedlisk jest wyszczególniona w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej UE, co świadczy o ich dużej wartości przyrodniczej i wskazuje na konieczność ochrony.

2.1.5. Zróżnicowanie fauny

Podobnie jak flora, również świat zwierzęcy na obszarze 4 gmin wiejskich wykazuje największe bogactwo w dolinie Odry (ryc. 7). W celu ochrony ptaków (głównie lęgowych) utworzono w ramach sieci Natura 2000 Obszar Specjalnej Ochrony „Grądy Odrzańskie”, natomiast większość siedlisk rzadkich gatunków innych zwierząt znajduje się w granicach SOO „Grądy w Dolinie Odry”.

15 Rysunek 7. Występowanie znaczących siedlisk i stanowisk zwierząt chronionych i rzadkich

Źródło: opracowanie własne na postawie: Opracowanie rozmieszczenia siedlisk…2006/20007, Jankowski (red.) 1996, Wasiak 2007, Baranowska-Kącka (red.) 2007, Dunajski i Świerkosz 2003, Materiały niepublikowane Kartoteki Awifauny Śląska

16 Z obszarami łąkowymi związane są rzadkie gatunki motyli – modraszek telejus, modraszek nausitous i czerwończyk nieparek. Ich występowanie stwierdzono głównie w okolicach Siechnic, gdzie szczególnie liczne są populacje obu modraszków. Inne cenne gatunki należące do tej grupy owadów to barczatka kataks (stwierdzona na stanowisku w pobliżu Kotowic, g. Święta Katarzyna) oraz przeplatka maturna (występująca w kompleksie leśnym na południe od Bystrzycy Oławskiej w gminie Oława). W najbliższym otoczeniu rezerwatów przyrody w dolinie Odry (g. Oława) stwierdzono występowanie chronionych i zagrożonych chrząszczy, ściśle związanych ze starymi dębami – kozioga dębosza i pachnicy dębowej. Wymienione gatunki rzadkich owadów są wyszczególnione w II Załączniku Dyrektywy Siedliskowej, z czego pachnica dębowa jest uznana za gatunek priorytetowy (wymagający szczególnej ochrony). Odra, jej dopływy oraz niektóre starorzecza stanowią siedlisko kilku rzadkich i zagrożonych gatunków ryb (tab.2). Zwraca uwagę duża populacja ginącej różanki, która na niektórych odcinkach rzeki Smortawy osiąga liczebności niespotykane w innych dolnośląskich rzekach i bywa tam gatunkiem dominującym. Na omawianym obszarze występują aż 4 gatunki z rodziny piskorzowatych (których wszyscy przedstawiciele w ichtiofaunie Polski objęci są ścisłą ochroną); są to: koza, koza złotawa, piskorz i śliz. W Odrze spotykany jest rzadki i chroniony kiełb białopłetwy. Na uwagę zasługuje występowanie w niektórych starorzeczach bolenia - drapieżnika związanego z prądem rzek. Świadczy to o okresowym zalewaniu tych starorzeczy przez Odrę i wymianie wód. Spośród gatunków do niedawna pospolitych, które jednak w ostatnich latach zmniejszyły swoją liczebność, należy wymienić suma (jego ostoją jest rzeka Oława powyżej terenów wodonośnych) oraz węgorza (liczna populacja tego gatunku zamieszkuje Jezioro Panieńskie w g. Święta Katarzyna).

Tabela 2. Lista ryb występujących w Odrze, jej dopływach oraz starorzeczach na obszarze subregionu

Gatunek O Oł S M So Ss Sm Anguilla anguilla węgorz + + - - + + + Esox lucius szczupak + + + + + + + Umbra pygmea muławka ? ------Rutilus rutilus płoć + + + + + + + Leuciscus leuciscus jelec + + + + - + + Leuciscus cephalus kleń + + + + - + - Leuciscus idus jaź + ? + + + + + Scardinius erythrophthalmus wzdręga + + + + + + + Ctenopharyngodon idella amur + - - - + + - Aspius aspius boleń + + - - + + + Leucaspius delineatus słonecznica + + + + + + -

17 Alburnus alburnus ukleja + + + + + + + Blicca bjoerkna krąp + + + + + + + Abramis brama leszcz + + + + + + + Abramis ballerus rozpiór + + - - - + - Vimba vimba certa ? ------Chondrostoma nasus świnka + ? - - - - - Tinca tinca lin + + + + + + + Rhodeus sericeus amarus różanka + + + - + + + Pseudorasbora parva czebaczek amurski ? ------Gobio gobio kiełb + + + + - + - Gobio albipinnatus kiełb białopłetwy + ------Barbus barbus brzana + + - - - - - Cyprinus carpio karp + + - - + + + Carassius carassius karaś + + + - + + + Carassius auratus karaś srebrzysty + + + + + + + Hypophthlmichthys molitrix tołpyga biała + - - - - + - Aristichthys nobilis tołpyga pstra ? ------Orthrias barbatulus śliz - + + - - - - Misgurnus fossilis piskorz + + + + + + + Cobitis taenia koza - + + - - + - Silurus glanis sum + + + - + + - Ictalurus nebulosus sumik karłowaty + + + + + + + Lota lota miętus ? + + - - - - Gasterosteus aculeatus ciernik + + + + + + + Perca fluviatilis okoń + + + + + + + Gymnocephalus cernuus jazgarz + + - + + + + Stizostedion lucioperca sandacz + + - + + + + * Skróty: O – Odra, Oł – Oława, S – Smortawa, M – Młynówka Jelecka, So – starorzecza w grupie Oławy, Ss – starorzecza w grupie Smortawy, Sm – starorzecza w grupie Młynówki Jeleckiej;; + – występuje, ? – obecność bardzo prawdopodobna, – brak. Źródło: Opracowanie własne na postawie: Jankowski (red.) 1996 Na obszarze 4 gmin stwierdzono występowanie większości gatunków płazów występujących w Polsce. Dwa spośród nich zaliczane są do zagrożonych w Europie i w związku z tym wymienione są w II Załączniku Dyrektywy Siedliskowej UE. Są to traszka grzebieniasta, stwierdzona na leśnych

18 obszarach w okolicach Kotowic i Bystrzycy, oraz kumak nizinny, licznie występujący na terenach wodonośnych pod Siechnicami, na stawach koło Siedlec (g. Oława) oraz nad Widawą. Do najcenniejszych elementów przyrody omawianego obszaru należy niezwykle bogata awifauna. Lasy z dużym udziałem starych drzew, sąsiadujące z rozległymi obszarami łąk i terenów podmokłych są dogodnym siedliskiem dla rzadkich gatunków ptaków drapieżnych: bielika, kani czarnej, kani rudej i trzmielojada, a także dla zamieszkującego podobne środowisko bociana czarnego. W grądach i łęgach (zarówno w dolinie Odry jak i nad Widawą) duże populacje mają gatunki związane ze starodrzewiem, czyli dzięcioł średni, dzięcioł zielonosiwy i muchołówka białoszyja. Najciekawsze gatunki związane z wodami różnych typów, gnieżdżące się w dolinie Odry, to perkoz rdzawoszyi, bączek, zielonka, nurogęś i zimorodek. Na wilgotnych łąkach występuje zagrożony w skali światowej derkacz oraz coraz rzadszy na Śląsku bekas kszyk a także bardzo liczny jest świerszczak. W podmokłych lasach gnieżdżą się samotnik i słonka; stwierdzono również kilka par żurawia. Na terenach użytkowanych rolniczo powszechnie występują gąsiorek i jarzębatka, czyli gatunki z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej UE. Duże znaczenie dla przelotnych ptaków wodno-błotnych ma dolina Widawy na północ od Dobrzykowic. Wiosną tworzą się tu rozległe rozlewiska, będące miejscem odpoczynku dla gęsi zbożowych i białoczelnych oraz siewek złotych, tworzących stada liczące często po kilka tysięcy osobników. Obszar gmin zamieszkuje wciąż dość liczna populacja „sztandarowego” gatunku przyrody polskiej, czyli bociana białego. Świadczy to o obecności żerowisk bogatych w pokarm. Są nimi najczęściej podmokle łąki dolin rzecznych, których tu zachowało się wiele. W ich okolicy najczęściej zakładane są gniazda (rys. 8.) Wśród ssaków stwierdzonych na omawianym obszarze najciekawsze są nietoperze oraz gatunki związane z wodami. Wśród tych pierwszych odnotowano występowanie w nadodrzańskich lasach czterech gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Są to: nocek duży, nocek łydkowłosy (gatunek związany z naturalnymi dolinami rzecznymi), nocek Bechsteina oraz mopek (trzy ostatnie z nich są również wymienione w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt). Nad większością wód stwierdzono obecność wydry i bobra. Oprócz tego na uwagę zasługuje odkryte koło Kotowic (g. Święta Katarzyna) stanowisko popielicy, rzadkiego gryzonia związanego z obecnością naturalnych lasów.

19 Rysunek 8. Lokalizacja gniazd bociana białego

Źródło: opracowanie własne na postawie: Guziak R., Jakubiec Z. (red.) 2006, materiały niepublikowane PTPP "pro Natura”

20 2.1.6. Prawne formy ochrony przyrody

Jak wspomniano już wcześniej, najcenniejsze przyrodniczo tereny na omawianym obszarze związane są z rzeką i doliną Odry, stąd też na jej terenie wyznaczono kilka form ochrony przyrody (rys. 9, tab. 4 i 5.): rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, użytki ekologiczne oraz obszary sieci Natura 2000 (PLH020017 Grądy w Dolinie Odry oraz PLB PLB020002 Grądy Odrzańskie). Program Natura 2000 ma na celu zachowanie zagrożonych ale też typowych i wciąż jeszcze powszechnie występujących siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, charakterystycznych dla 9 regionów biogeograficznych Europy. 1. Natura 2000 Grądy Odrzańskie (PLB020002)

Obszar ten wyznaczony został rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz.U. z 2004 r. Nr 229, poz. 2313), a następnie zmieniony rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz.U. Nr 179, poz. 1275). Powierzchnia obszaru wynosi 19999,28 ha. Nieco ponad 60% obszaru położone jest w województwie dolnośląskim, pozostała część w województwie opolskim. W skład ostoi Natura 2000 wchodzą kompleksy leśne w dolinie Odry na odcinku pomiędzy Wrocławiem a Oławą oraz wiele cennych ekosystemów półnaturalnych- od suchych muraw po roślinność wodną i szuwarową starorzeczy i oczek wodnych. Duża część fitocenoz łęgowych jest przekształcona w wyniku odcięcia od zalewów po obwałowaniu koryta Odry, jednak przy największych powodziach są one zalewane. Śródleśne polany wyróżniają się bogatą florą, a najcenniejsze fragmenty łąk zachowały się na terenach wodonośnych Wrocławia. Obszar obejmuje jeden z większych kompleksów leśnych (grądów i łęgów) w dolinie Odry wraz z terenami łąkowymi, charakteryzujący się dużą różnorodnością siedlisk. Łącznie zidentyfikowano tu 8 rodzajów siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Bogata jest roślinność wodna i mokradłowa - na tym terenie znajduje się m.in. jedno z najlepiej zachowanych stanowisk kotewki orzecha wodnego Trapa natans w dolinie Odry (Opracowanie rozmieszczenia siedlisk przyrodniczych…, 2006-2007).

21 Rysunek 9. Obszary chronione i pomniki przyrody

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Mapy sozologicznej 1:50 000

22 2. Natura 2000 Grądy w Dolinie Odry (PLH020017),

Powierzchnia obszaru wynosi 6 945,9 ha (położony w woj. dolnośląskim). Obszar o dużej mozaice siedlisk - od suchych muraw i fragmentów borów na wydmach piaszczystych po roślinność wodną i szuwarową starorzeczy i oczek wodnych (rys. 10, tab. 3). Zaakceptowany przez Komisję Europejską decyzją z dnia 12.12.2008 r. (dla obszaru można stosować pełną procedurę z art. 6 dyrektywy siedliskowej. Wydaniem rozporządzenia Ministra Środowiska obszar ten formalnie stanie się specjalnym obszarem ochrony siedlisk). Obejmuje kilka kompleksów leśnych w dolinie Odry, pomiędzy Wrocławiem a Oławą. Do obszaru włączono również fragmenty samej doliny rzecznej. Duża cześć fitocenoz łęgowych jest przekształcona w wyniku odcięcia od zalewów po obwałowaniu koryta Odry, jednak przy największych powodziach są one zalewane. Śródleśne polany wyróżniają się bogatą florą, a ich najcenniejsze fragmenty zachowały się na terenach wodonośnych Wrocławia (Natura 2000 Standardowy Formularz Danych, 2002).

Tabela 3. Siedliska przyrodnicze Grądy w Dolinie Odry % Stopień Względna Stan Kod Nazwa siedliska pokrycia reprezentatywności powierzchnia zachowania 3150 Starorzecza i inne naturalne, eutroficzne A C A 5 zbiorniki wodne 6410 Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe 20 A C B 6430 Górskie i niżowe ziołorośla nadrzeczne i A C A 1 okrajkowe 6440 Łąki selernicowe 5 A C B 6510 Niżowe i górskie łąki użytkowane A C B 3 ekstensywnie 9170 Grąd środkowoeuropejski 20 A C B 91E0 Lasy łęgowe i nadrzeczne zarośla A C A 10 wierzbowe 91F0 Lasy łęgowe lasy dębowo-wiązowo- A B A 30 jesionowe Źródło: Natura 2000 Standardowy Formularz Danych, 2002

23 Rysunek 10. Wybrane siedliska Natura 2000 na obszarze „Grądy w Dolinie Odry

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Opracowanie rozmieszczenia siedlisk… 2006/2007”

24 REZERWATY PRZYRODY

Rezerwat „Zwierzyniec” (g. Oława)

Rezerwat „Zwierzyniec” (1958) obejmuje powierzchnię 8,65 ha około 1,5 km na północny zachód od centrum Oławy. Rezerwat założono dla ochrony naturalnych fitocenoz leśnych, przede wszystkim łęgu jesionowo-wiązowego (Ficario-Ulmetum campestris) oraz żyznych grądów niskich (Galio-Carpinetum). Zbiorowiska łęgowe w ostatnich latach ulegają procesom grądowienia (Anioł-Kwiatkowska, Weretelnik 1995) i stopniowo tracą swoją odrębność florystyczną, choć dębowy starodrzew utrzymuje się wciąż w dobrym stanie zdrowotnym. Rozwija się tu także szereg zbiorowisk synantropijnych o charakterze nitrofilnych okrajków, co potwierdza iż zmiany zachodzące w rezerwacie są niekorzystne dla dalszego rozwoju fitocenoz. W „Zwierzyńcu” występują obecnie 152 gatunki roślin naczyniowych (Anioł-Kwiatkowska, Weretelnik 1995) w tym 5 gatunków chronionych. Bardzo cenne jest także występowanie złoci mniejszej (Gagea minima), gatunku związanego z runem dobrze zachowanych łęgów nadodrzańskich (Jankowski red.,1996). W rezerwacie swoje stanowisko ma największy z polskich chrząszczy kozioróg dębosz, należący do rodziny kózkowatych. Jego występowanie związane jest z obecnością starych, ponad stuletnich dębów dobrze nasłonecznionych.

Rezerwat „Grodziska Ryczyńskie” (g. Oława)

Rezerwat „Grodziska Ryczyńskie” (1964) o powierzchni 1,75 ha jest rezerwatem archeologiczno-leśnym, obejmującym pozostałości dwóch grodów słowiańskich. Grodziska te stanowią pozostałość po grodzie Ryczyn, który rozwijał się na tym terenie do końca XIII wieku, stanowiąc ważne centrum osadnicze. Teren rezerwatu porośnięty jest przez lasy, pierwotnie o charakterze łęgowym, obecnie podlegające coraz silniejszemu grądowieniu. Stąd też obecne są tu dziś dwa zbiorowiska leśne (Ficario-Ulmetum campestris i Galio-Carpinetum) o dobrze wykształconej strukturze piętrowej i bogate florystycznie (Jankowski red.,1996).

Rezerwat „Kanigóra” (g. Oława)

Rezerwat „Kanigóra” (1958) utworzono dla ochrony stosunkowo dobrze zachowanych, żyznych lasów łęgowych charakterystycznych dla doliny Odry. Ma on powierzchnię zaledwie 5,12 ha, co jest wielkością niewystarczającą dla prawidłowej ochrony zbiorowisk leśnych. W rezerwacie występuje 97 gatunków roślin naczyniowych w tym 3 gatunki chronione (m.in Galanthus nivalis) oraz złoć mniejsza (Gagea minima). Łęg wiązowo-jesionowy, zajmujący prawie cały obszar rezerwatu w chwili jego utworzenia (Kuczyńska 1966), jest obecnie zbiorowiskiem zanikającym (Anioł- Kwiatkowska, Weretelnik 1995) wskutek postępującego osuszania terenu. Wiąże się to zapewne z obniżaniem poziomu wód gruntowych w następstwie działań człowieka na terenach przyległych i w samym korycie Odry- większość fitocenoz łęgowych przeszła w grąd niski Galio- Carpinetum. W rezerwacie

25 zauważyć też można zmiany degeneracyjne powodowane przez gospodarkę leśną, która ze względów tzw. sanitarnych eliminuje często stare, okazałe drzewa. Odsłonięte w takich miejscach runo leśne wymiera, zaś w jego miejscu pojawiają się ekspansywne darniowe trawy i turzyce (Jankowski red.,1996).

Rezerwat „Leśna Woda” (g. Oława)

Utworzony w 1958 r.; powierzchnia: 4,94 ha (w zasięgu gminy) oraz 16,0 ha na terenie województwa opolskiego. Przedmiotem ochrony jest dwupiętrowy, wielowiekowy drzewostan składający się z modrzewiowo- bukowo- sosnowego piętra górnego (z domieszką dębu szypułkowego) oraz z piętra II o podobnym składzie gatunkowym, ale z dużym udziałem grabu pospolitego. Bogaty gatunkowo podszyt oraz runo.

Rezerwat „Łacha Jelcz” (g. Jelcz-Laskowice)

Rezerwat „Łacha Jelcz” (1954) utworzono przede wszystkim dla ochrony stanowiska kotewki orzecha wodnego (Trapa natans) w strarorzeczu Odry wraz z otaczającym lasem i zbiorowiskami roślinności bagiennej (oddział 54c). Jego powierzchnia wynosi 15,11 ha, w tym powierzchnia otwartego lustra wody to ok. 6 ha. W ostatnich latach obserwowane jest wycofywanie się kotewki z tego terenu- występuje ona w coraz mniejszej liczbie okazów. Odpowiedzialne za to są zarówno czynniki naturalne (stopniowe wypłycanie zbiornika wodnego i jego zarastanie przez rośliny szuwarowe) jak i antropogeniczne - zatrucie wód napływających do starorzecza przy wysokich stanach wód oraz bydło, które swobodnie penetruje jego teren, przechodząc tu z okolicznych pastwisk. Poważnym zagrożeniem dla kotewki jest (prawdopodobnie nielegalna) introdukcja na teren rezerwatu egzotycznego gatunku ryby,tołpygi, która jest gatunkiem roślinożernym i może odżywiać się kotewką. W rezerwacie występuje 11 zbiorowisk roślinnych, z których za najcenniejsze należy uznać zespół „lilii wodnych” Nupharo-Nyphaeetum albae oraz występujące w południowej części fragmenty łęgu Circaeo-Alnetum. Ze 107 gatunków roślin naczyniowych (Panek 1995), pięć należy do gatunków chronionych. Są to Galanthus nivalis, Frangula lanus, Viburnum opulus, Hedera helix i Convallaria maialis

Tabela 4. Formy ochrony przyrody na obszarze Dolina Odry – Część Wschodnia

26 Forma Nazwa Rok Gmina Pow. (ha) Cel ochrony Akt utworzenia Znaczenie Zakazy ochrony obszaru utworzenia Oława, Rozporządzenie Ministra Obszar jest ostoją ptasią o randze europejskiej (E 53). Czernica, Środowiska z dnia 21 lipca PLB 020002 Występuje tu co najmniej 14 gatunków ptaków z Promocja dla Św. 2004 r.w sprawie obszarów Grądy 2002 20 461,30 Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 2 gatunki z Polskiej regionu, rozwój Katarzyna, specjalnej ochrony ptaków Odrzańskie Czerwonej Księgi (w skrócie PCK), gnieździ się łącznie turystyki, gwarancja Jelcz- Natura 2000 (DZ.U. z dnia 21 ok. 100 gatunków ptaków. dobrego stanu Laskowice października 2004 r.) środowiska Podejmowanie istotnych działań mogących przyrodniczego, Źródło: Opracowanie własne pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych i siedlisk ciekawe zjawiska gatunków, podejmowanie istotnych działań Obszar obejmuje jeden z większych kompleksów przyrodnicze, cenne Oława, mogących negatywnie wpłynąć na gatunki dla leśnych (grądów i łęgów) w dolinie Odry, wraz z gatunki, możliwość Czernica, Natura2000 obszarów, których wyznaczono obszar PLH020010 terenami łąkowymi, charakteryzujący się dużą rozwoju Św. Grądy w Dolinie 2002 7 635,65 różnorodnością siedlisk. Bogata jest roślinność wodna i specjalistycznych Katarzyna, Odry mokradłowa - na tym terenie znajduje się m.in. jedno z form turystyki (np. Jelcz- najlepiej zachowanych stanowisk kotewki orzecha birdwatching, Laskowice wodnego Trapa natans w dolinie Odry. dragonflywatching)

1. Zarz. MLiPD z dnia 16.01.1958r. Fragment lasu o charakterze naturalnym z udziałem /MP Nr 10 poz. 63 z 1958r./ "Zwierzyniec" Oława 1958 8,96 dębu oraz domieszką innych gatunków liściastych. 2. Zarz. MLiPD z dnia 25.08.1964r. /MP Nr 65 poz. 307 z 1964r./ Fragment dobrze zachowanego wielogatunkowego lasu Zarz. MLiPD z dnia "Kanigóra" Oława 1958 5,4 łęgowego o cechach zespołu naturalnego, 20.03.1958r. /MP Nr 37 poz. charakterystyczny dla doliny Odry. 216 z 1958r./ 1. Zarz. MLiPD z dnia 20.03.1958r. /MP Nr 36 poz. Zakazy i ograniczenia wg obowiązującego planu "Grodziska Grądy słowiańskie, przykład wczesnohistorycznego 205 z 1958r./ ochrony lub zadań ochronnych np. palenia ognisk i Oława 1958 1,75 Promocja regionu, Ryczyńskie" osadnictwa w pobliżu szlaków wodnych. 2. Zarz. MLiPD z dnia wyrobów tytoniowych, amatorskiego połowu ryb, ochrona cennych 1.07.1964r. /MP Nr 48 poz. 236 ruchu pieszego, ruchu rowerowego, ruchu gatunków, miejsca z 1 narciarskiego, jazdy konnej wierzchem, cenne przyrodniczo Na terenie rezerwatu chronione są buczyna niżowa i biwakowania za wyjątkiem miejsc wyznaczonych grądy. W drzewostanie objętym ochroną prawną Rozp. Nr 0151/P/7/08 przez organ powołujący rezerwat Rezerwatprzyrody zlokalizowane są pomniki przyrody oraz zespół Wojweody Opolskiego z dnia 4 Oława, "Leśna woda" 1958 15,7 okazałych przestoi bukowych. Chronione gatunki roślin marca 2008 w sprawie Lubsza występujące na terenie rezerwatu to m.in.: marzanka rezerwatu przyrody "Lesna wonna, konwalia majowa, bluszcz pospolity, lilia Woda" złotogłów i kruszyna pospolita. Zarz. ML z dnia 24.04.1954r. Jelcz- Naturalne stanowisko chronionego gatunku rośliny "Łacha Jelcz" 1954 6,9 /MP Nr A-46 poz. 650 z Laskowice wodnej, kotewki orzecha wodnego. 1954r./ "Starorzecze Źródło: Gmina Czernica. wokół Jelcza" Czernica SUiKZP 29.06.2007 r. (projektowany)

Lokalizowania inwestycji szczególnie wrażliwych Uprawianie różnych dla środowiska, wprowadzania zmian stosunków Park formy turystyki np. wodnych, likwidowania oczek wodnych, Krajobrazowy Oława, Źródło: Gmina Czernica. poznawcza, starorzeczy, przekształcania terenów podmokłych,

Dolina Odry II Czernica SUiKZP 29.06.2007 r.. aktywna, bogata budowy domów poza istniejącymi jednostkami (projektowany) infrastruktura, różne osadniczymi, biwakowania (poza miejscami do formy edukacji tego wyznaczonymi), organizowania rajdów

Park krajobrazowy Park samochodowych i motorowych

1. Rozp. Nr 1 Woj. Wrocł. z Ważna rola w 5.02.1994 r.w spr.wprow. zachowaniu indywid. formy ochrony różnorodności Stanowisko przyrody (Dz. Urz. Woj. Wrocł. biologicznej, występowania Łąka śródleśna, na której łanowo występuje zimowit Nr 2, poz.12 z 18.03.1994 r.) Oława 1994 2,17 zapewniają zimowiata jesienny- roślina chroniona 2. Rozp. Woj. Dol. Nr 47 z funkcjonowanie Niszczenia, uszkadzania i przekształcania jesiennego 22.08.2002 r.w spr. uznania za złożonych systemów obszarów, zbioru, niszczenia, uszkadzania roślin i użytki ekol. i zespół przyrod.- przyrodniczych, grzybów, umyślnego zabijania dziko krajob. (Dz. Urz. Woj. Dol. Nr uzupełniają krajowe występujących zwierząt, niszczenia nor, legowisk 185, poz. 2615 z 2.09.2002 r.) sieci obszarów zwierzęcych oraz tarlisk i złożonej ikry, z27 chronionych, wyjątkiem amatorskiego połowu ryb, likwidowania, Las Wojnowicki wchodzą w skład zasypywania i przekształcania naturalnych ek ekologiczny wraz z łąkami Źródło: Gmina Czernica. korytarzy zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów Użyt Rysunek 11. Starorzecze w rezerwacie Łacha Rysunek 12. Oznakowanie rezerwatu Łacha Jelcz. Jelcz. Bardzo brakuje tablicy informacyjnej o obiekcie

Źródło: S. Lubaczewska

Na wniosek Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych we Wrocławiu trwają obecnie badania mające na celu poszerzenie terenu rezerwatu. Rozważane są także rozwiązania techniczne mające na celu podwyższenie poziomu wody w starorzeczu (Jankowski red.,1996). Jedyny użytek ekologiczny, o powierzchni 2,17 ha, znajduje się w kompleksie lasów nadodrzańskich, w pododdziale H oddziału Nadleśnictwa Oława, pomiędzy wsią Lipki a granicą miasta Oława. Przedmiotem ochrony jest tu łąka śródleśna z chronionym ziemowitem jesiennym.

28 Tabela 5. Pomniki przyrody na obszarze Dolina Odry – Część Wschodnia zdrowotność/ Nazwa gatunku/obiektu nr obiektu gmina lokalizacja parametry od 1 do 5 ISTNIEJĄCE na terenach rekreacyjnych na m. Oława grupa 3 dębów szypułkowych terenie 11 Listopada. bd skrzydłoorzechy Św. Katarzyna kaukaskie(Pterocarya fraxinifolia) park w Grodziszowie bd platany klonolistne(Platanus Św. Katarzyna acerifolia) park w Łukaszowicach bd wiązy szypułkowe (Ulmus laevis) Św. Katarzyna w parku w Sulimowie bd wiązy szypułkowe(Ulmus laevis Św. Katarzyna w parku w Św. Katarzynie bd wiązy szypułkowe(Ulmus laevis Św. Katarzyna w parku w Zacharzycach bd głaz narzutowy Św. Katarzyna Sulęcin 300x250x100 grupa głazów (5 obiektów) Św. Katarzyna Sulęcin 80x60x40 do90x70x60 dąb szypułkowy (Quercus robur) x2 Jelcz-Laskowice Dębina bd głazy narzutowe x Jelcz-Laskowice Dębina bd sosna pospolita(Pinus silvestris) Jelcz-Laskowice Dziuplina bd głaz narzutowy Jelcz-Laskowice Grędzina dąb szypułkowy x 3(Quercus Jelcz-Laskowice robur) Jelcz-Laskowice bd sosna pospolita(Pinus silvestris) Jelcz-Laskowice Jelcz-Laskowice bd lipa drobnolistna(Tilia cordata) Jelcz-Laskowice Jelcz-Laskowice bd głaz narzutowy Jelcz-Laskowice Miłocie grupa 13 drzew: 3 dęby, 6 Jelcz-Laskowice jesionów, 4 lipy Miłocie bd dęby szypułkowe x 2(Quercus Jelcz-Laskowice robur) Nowy Dwór bd Czernica - centrum koło Czernica dąb szypułkowy(Quercus robur) dzwonnicy bd jałowiec pospolity odmiana irlandzka (Juniperus communis) Czernica "Hibernica" nr obiektu 257 Jeszkowice, ul. Główna 7 bd grupa trzech dębów, Numer rejestru: Oława Chwalibożyce, plac wiejski przy dąb szypułkowy Quercus robur 75, Decyzja Nr kościele naprzeciwko przystanku 124/64 z dnia PKS oraz budynku mieszkalnego

29 zdrowotność/ Nazwa gatunku/obiektu nr obiektu gmina lokalizacja parametry od 1 do 5 08.06.1964 r. Nr 52/53 pojedyncza lipa, lipa drobnolistna Numer rejestru: Oleśnica Mała przy narożniku w Tilia cordata 254 części północno-zachodniej Decyzja Nr 1/81 Oława pałacu, na końcu alei lipowej i na z dnia początku alei grabowej 15.04.1981 r. pojedyncze dęby, dąb szypułkowy Numer rejestru: Niemil w części północno- Quercus robur 77 zachodniej (3a) i południowo- Decyzja Nr Oława wschodniej (3b) stawu rybnego, na 126/64 z dnia brzegu tego stawu – 03.12.1964 r. prawdopodobnie uległ zniszczeniu pojedyncza lipa, lipa drobnolistna Numer rejestru: Osiek przy drodze rolnej obok Tilia cordata 81 kapliczki Decyzja Nr Oława 131/64 z dnia 03.12.1964 r. grupa dwóch platanów, platan Numer rejestru: Jakubowice w parku, przy rowie klonolistny 290 dopływowym do stawu, w pobliżu Platanus Acerifolia Decyzja Nr Oława Domu Nauczyciela 21/83 z dnia 04.02.1983 r. grupa trzech dębów, dąb Numer rejestru: Jakubowice w parku, naprzeciw szypułkowy 287 pałacu, przy rondzie od strony Quercus robur Decyzja Nr Oława wschodniej 18/83 z dnia 04.02.1983 r. grupa dębów, dąb szypułkowy Numer rejestru: Stary Górnik Leśnictwo Oława – Quercus robur 261 oddział 153n, w północno- Decyzja Nr 1/82 Oława wschodniej części oddziału z dnia 21.01.1982 r. grupa trzech dębów, dąb Numer rejestru: Stary Górnik Leśnictwo Oława – szypułkowy 262 oddział 153f, w południowo- Quercus robur Decyzja Nr 2/82 Oława zachodniej części oddziału, około z dnia 20 m od drogi międzyoddziałowej 21.01.1982 r.

30 zdrowotność/ Nazwa gatunku/obiektu nr obiektu gmina lokalizacja parametry od 1 do 5 pojedynczy dąb, dąb szypułkowy Numer rejestru: Bystrzyca droga obok siedziby Quercus robur 172 Nadleśnictwa Oława, w kierunku Decyzja Nr 4/77 Oława południowym do rz. Odry, po z dnia prawej stronie drogi - oddział 184n 27.12.1977 r. pojedynczy dąb, dąb szypułkowy Uchwała Nr Stary Górnik W pasie drogi Quercus robur XXXIV/344/200 gminnej gruntowej Stary Górnik – 5 Rady Gminy Stary Otok, na działce nr 423/1, Oława Oława z dnia 25 AM 1, w obrębie wsi Stary Górnik, października w odległości 110 m od domu 205r. mieszkalnego (nr 6) PLANOWANE topola kanadyjska (Populus x obwód 400 cm, wys. - 31 m, canadensis) nr obiektu 065 miasto Oława park miejski, miasto Oława rozpiętość korony 26 m 4 obwód 378 cm, wys.- 20 m, klon srebrzysty (Acer saccharinum) nr obiektu 066 miasto Oława park miejski rozpiętość korony 28 m 4 obwód 533 cm, wys. - 26 m, dąb szypułkowy (Quercus robur) nr obiektu 067 miasto Oława park miejski rozpiętość korony 16 m 1 obwód 294 cm, wys. 27 m, olsza czarna (Alnus glutinosa) nr obiektu 068 miasto Oława park miejski rozpiętość korony 8 m 4 obwód 479 cm, wys.- 24 m, dąb szypułkowy (Quercus robur) nr obiektu 069 miasto Oława park miejski rozpiętość korony 18 m 2 obwód 306 cm, wys.- 25 m, klon srebrzysty (Acer saccharinum) nr obiektu 070 miasto Oława park miejski rozpiętość korony 23 m 5 obwód 310 cm, wys.- 29 m, olsza czarna (Alnus glutinosa) nr obiektu 071 miasto Oława park miejski rozpiętość korony 7 m 5 obwód 303 cm, wys.-19 m, klon srebrzysty (Acer saccharinum) nr obiektu 072 miasto Oława park miejski rozpiętość korony 26 m 2 obwód 490 cm, wys.-18 m, wierzba krucha (Salix fragilia) nr obiektu 073 miasto Oława park miejski rozpiętość korony 28 m 3 Zwierzyniec Duży nad Kanałem obwód 440 cm, wys.- 19 m, dąb szypułkowy (Quercus robur) miasto Oława Młyńskim rozpiętość korony 19 m 2

31 zdrowotność/ Nazwa gatunku/obiektu nr obiektu gmina lokalizacja parametry od 1 do 5

Wiąz szypułkowy (Ulmus laevis) Czernica Nadolice Wielkie, park podworski 285 cm (obwód pnia)

Sosna czarna (Pinus nigra) Czernica Nadolice Wielkie, park podworski 212 (obwód pnia) Platan klonolistny (Platanus acerifolia) Czernica Jeszkowice- tereny gospodarcze 410 (obwód pnia) Platan klonolistny (Platanus acerifolia) Czernica Jeszkowice- tereny gospodarcze 430 (obwód pnia) Jeszkowice - Elektrownia Janowice, grupa drzew jednogatunkowa, na wale 410, 340, 430 cm(pnie Dąb szypułkowy (Quercus robur) Czernica przeciwpowodziowym puste, wypalone) Łany, pojedyncze drzewa na wale Dąb szypułkowy (Quercus robur) Czernica przeciwpowodziowym 486 cm Łany, pojedyncze drzewa w południowej części wsi, przy Dąb szypułkowy (Quercus robur) Czernica drodze na wały nadodrzańskie Źródło: Opracowanie własne na podstawie SUiKZP Gminy Czernica, 29.06.2007 r., www.duw.pl oraz materiałów niepublikowanych Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i gmin

Wnioski:

■ Z szeregu istniejących form ochrony przyrody płyną ograniczenia dla rozwoju ruchu turystycznego, aczkolwiek obszary te, same w sobie, stanowią atrakcję turystyczną i charakteryzują się wysokimi walorami dla rozwoju różnych form turystyki kwalifikowanej, nieinwazyjnej, przyjaznej przyrodzie. ■ Wyznaczenie obszaru Natura 2000, to przede wszystkim ogromna, bezpłatna promocja regionu, co ma ogromne znaczenie dla rozwoju turystyki. Objęcie danego obszaru Naturą 2000 jest gwarancją dobrego stanu środowiska przyrodniczego, co zachęca turystów do wyboru takiego miejsca odpoczynku i rekreacji. Napływ turystów szukających ciekawych ofert z zakresu agroturystyki, zainteresowanych przyrodą hobbystów, może być motorem rozwoju infrastruktury turystycznej regionu. ■ Wysoka bioróżnorodność i bliski naturalnemu krajobraz obszarów dolinnych to podstawa do tworzenia ścieżek edukacyjnych, szlaków tematycznych, tras rowerowych i pieszych. Potencjał ten, jak dotąd, wydaje się niewykorzystany.

32 ■ Bogactwo przyrodnicze obszaru w połączeniu z walorami wypoczynkowymi i odpowiednio przystosowaną infrastrukturą może stanowić jeden z najważniejszych elementów promocyjnych na rynku turystycznym, szczególnie ze względu na bliskość Wrocławia, dla mieszkańców którego Grądy Odrzańskie stanowić mogą doskonałe miejsce aktywnego wypoczynku weekendowego. ■ Istnieje potrzeba uwzględnienia wartości tego obszaru w rozwoju turystyki i przybliżenia turystom jego potencjału przyrodniczego, w tym szeregu miejsc cennych i unikatowych co najmniej w skali Dolnego Śląska, jak występowanie skupisk starorzeczy w Dolinie Odry. Promowanie walorów przyrodniczych obszaru może odbywać się poprzez stworzenie oferty wycieczek o specjalnym programie pod fachową opieką. ■ Na obszarach najcenniejszych należy unikać koncentracji ruchu turystycznego i masowej turystyki pobytowej; preferowanym kierunkiem w tych obszarach powinien stać się rozwój kameralnej bazy typu agroturystyka, turystyki aktywnej i kwalifikowanej (typu bird-watching, dragonfly-watching). ■ Szczególnie ważna jest ochrona przed masową turystyką i trwałym zainwestowaniem terenów objętych siecią Natura 2000 w dolinie Odry (w tym istniejących i projektowanych rezerwatów przyrody i użytków ekologicznych). Wszelkie projekty inwestycyjne na tych obszarach wymagają wykonania szczegółowej oceny oddziaływania na siedliska i gatunki Natura 2000. ■ Wielką wartością tego obszaru, którą należy chronić, jest występowanie kotewki orzecha wodnego. Prócz rezerwatu „Łacha Jelcz” kotewka tworzy w dwóch innych starorzeczach na terenie gminy Jelcz dość duże skupienia, które należałoby objąć ochroną w formie rezerwatów lub co najmniej użytków ekologicznych.

2.1.7. Stan środowiska naturalnego

Badanie stanu środowiska naturalnego jest zadaniem Inspekcji Ochrony Środowiska. Pomiary prowadzone są w sieci monitoringu krajowego i monitoringu lokalnego. Na omawianym obszarze stale monitorowane są tylko wybrane elementy składników środowiska abiotycznego w różnych punktach pomiarowych, zlokalizowanych najczęściej niedaleko źródeł emisji.

Wody

Badanie jakości wód prowadzone jest w ramach monitoringu jakości wód powierzchniowych przede wszystkim przez Wojewódzką Inspekcję Ochrony Środowiska. Na omawianym obszarze punkty pomiarowe zlokalizowane są na rzekach: Odra (w tym w ujściu Młynówki Jeleckiej), Oława, Widawa, gdzie badane są różne wskaźniki jakości wód w ramach monitoringu diagnostycznego i operacyjnego (tab. 4., tab. 5, tab. 6, tab.7).

33 Porównanie wyników oceny do roku 2006 wykazało, że generalnie jakość wód Dolnego Śląska utrzymuje się na zbliżonym do poprzednich lat poziomie. Nadal czynnikami mającymi największy wpływ na jakość wód są nadmierne stężenia związków fosforu i azotu oraz stan bakteriologiczny wód (Ocena stanu jakości rzek…2007). Na całym badanym odcinku Odry w klasie IV i V znalazły się parametry charakteryzujące zanieczyszczenie rzeki związkami mineralnymi, tj. czynnikiem, który swoje źródło ma poza granicami województwa. W przypadku pozostałych badanych parametrów ich maksymalne wartości nie przekraczały poziomu klasy III (tab. 5). Dla większości parametrów obserwuje się nieznaczny wzrost stężeń, co – biorąc pod uwagę stosunkowo krótki odcinek rzeki objęty badaniami - może być wywołane wpływem ścieków odprowadzanych z oczyszczalni wrocławskiej i dopływami uchodzącymi na obszarze Wrocławia. Rzeki uchodzące na tym odcinku do Odry charakteryzują się zróżnicowanym stanem. Najlepiej sytuacja przedstawia się na Młynówce Jeleckiej – uchodzącym do Odry w km 226,3 jej prawobrzeżnym dopływie, do którego odprowadzane są ścieki z oczyszczalni dla Jelcza-Laskowic. Zdecydowana większość wartości maksymalnych badanych parametrów nie przekroczyła poziomu III klasy jakości, jedynie zawartość tlenu rozpuszczonego spadła do bardzo niskich wartości (poniżej V klasy jakości), co jednak może się wiązać z niskimi przepływami w rzece w okresie letnim (Ocena stanu jakości rzek…2007).

34 Tabela 6. Porównanie stężeń miarodajnych w poszczególnych punktach pomiarowo-kontrolnych rzeki Odry i jej dopływów

Źródło: WIOŚ, Ocena stanu jakości rzek… 2007

Znaczące źródła zanieczyszczeń rzeki Oławy (tab. 6) położone są w górnej części zlewni i są to oczyszczalnie w Ziębicach, Henrykowie i Wiązowie. W dolnej części zlewni, aż do ujęć wody dla Wrocławia, ich ilość jest niewielka, stąd też zmniejszanie się wzdłuż biegu rzeki ilości parametrów osiągających poziom IV i V klasy. Rzeka najbardziej zanieczyszczona jest w górnym biegu, 9 parametrów przekracza poziom IV i V klasy (tab. 5); są to wskaźniki charakteryzujące zanieczyszczenie związkami organicznymi i biogennymi, właściwe dla ścieków komunalnych. Powyżej ujścia Gnojnej klasę IV przekraczają już tylko dwa parametry – BZT5 i fosforany. W punkcie ujściowym nie ma parametrów przekraczających IV klasę jakości. Uchodzące do Oławy na tym odcinku dwa dopływy – Gnojna i Kanał Przerzutowy wpływają na poprawę jej jakości, gdyż praktycznie w obu tych dopływach nie ma parametrów przekraczających IV klasę (w Gnojnej tylko zawartość tlenu rozpuszczonego, zapewne przy małych przepływach w okresie letnim).

35 Tabela 7. Porównanie stężeń miarodajnych w poszczególnych punktach pomiarowo-kontrolnych rzeki Oławy i jej dopływów

Źródło: WIOŚ, Ocena stanu jakości rzek… 2007

Pierwszy punkt pomiarowo kontrolny na rzece Widawie usytuowany jest w 15,0 km i obrazuje jakość wód zlewni poniżej ujścia Oleśnicy. W punkcie tym pięć parametrów przekroczyło poziom IV klasy jakości. Są wskaźniki charakteryzujące zanieczyszczenia organiczne i związkami biogennymi. W kolejnym przekroju – na ujściu do Odry – tylko dwa parametry przekroczyły poziom IV klasy, przy czym wzrosła w porównaniu z poprzednim przekrojem zawartość tlenu rozpuszczonego (tab. 7).

36 Tabela 8. Porównanie stężeń miarodajnych w poszczególnych punktach pomiarowo-kontrolnych rzeki Widawy i jej dopływów

Źródło: WIOŚ, Ocena stanu jakości rzek… 2007 Wnioski:

■ Na omawianym obszarze sytuacja w zakresie czystości wód nie odstaje znacząco od przeciętnej w województwie dolnośląskim i ulega poprawie w ostatnich latach. ■ Znaczącym źródłem zanieczyszczenia pozostaje miasto Oława i Jelcz-Laskowice. ■ Jakość wód jest szczególnie ważna przy rozwoju tych form turystyki, które na niej bazują. Ta pozwala na rozwój takich form jak wędkarstwo czy kajakarstwo.

Powietrze

37 Punkty pomiarowe sieci monitoringu krajowego położone są najczęściej na terenach najbardziej obciążonych znaczną działalnością przemysłową, dlatego też na terenie omawianego obszaru nie ma takich punktów pomiarowych. Istnieją jedynie punkty z pomiarami pasywnymi- poborami próbek powietrza, które dostarczają uzupełniających informacji na temat rozkładu stężeń dwutlenku siarki i dwutlenku azotu. Bazują one na miesięcznym czasie ekspozycji próbników w wybranych punktach pomiarowych. Ze względu na długi czas uśredniania stężeń oraz wskaźnikowy charakter pomiarów pasywnych wyniki pomiarów prezentowane są w zestawieniach rocznych (tab.8, tab.9).

Tabela 9. Roczne zestawienie wyników pomiarów pasywnych dwutlenku siarki na terenie miejscowości leżących na obszarze subregionu w 2007r. [ug/m3] Średnie stężenie w Średnie stężenie w Punkt pomiarowy Średnia roczna sezonie Stężenie maksymalne sezonie grzewczym pozagrzewczym Oława, ul. Chrobrego 5,6 10,0 1,2 23,3 Oława, ul. Iwaszkiewicza 7,1 12,0 2,2 24,0 Czernica, pl. Jana Pawła II 9,1 16,0 2,3 24,6 Siechnice, ul. Kościelna 6,5 10,2 2,8 15,2 Święta Katarzyna, ul. Główna 4,3 7,4 1,1 11,3 Jelcz-Laskowice, ul. Chabrowa 9,3 16,4 2,3 25,4 Jelcz-Laskowice, ul. Stawowa 5,9 10,7 2,0 18,5 Stanowice 5,5 9,4 1,6 18,7 Źródło: Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2007 roku.

Tabela 10. Roczne zestawienie wyników pomiarów pasywnych dwutlenku azotu na terenie miejscowości leżących na obszarze Punkt pomiarowy Średnia roczna Średnie stężenie w Średnie stężenie w Stężenie maksymalne sezonie grzewczym sezonie pozagrzewczym Oława, ul. Chrobrego 5,6 10,0 1,2 23,3 Oława, ul. Iwaszkiewicza 7,1 12,0 2,2 24,0 Czernica, pl. Jana Pawła II 9,1 16,0 2,3 24,6 Siechnice, ul. Kościelna 6,5 10,2 2,8 15,2 Święta Katarzyna, ul. Główna 4,3 7,4 1,1 11,3 Jelcz-Laskowice, ul. Chabrowa 9,3 16,4 2,3 25,4 Jelcz-Laskowice, ul. Stawowa 5,9 10,7 2,0 18,5 Stanowice 5,5 9,4 1,6 18,7 Źródło: Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2007 roku.

Wnioski:

38 ■ Na badanym obszarze nie zanotowano przekroczeń dotyczących stężenia SO2 i NO2.

■ Charakterystycznym elementem rozkładu stężeń SO2 i NO2 w ciągu roku jest znaczna różnica pomiędzy stężeniami rejestrowanymi w sezonie grzewczym i pozagrzewczym. Stężenia w miesiącach zimowych były nawet kilkunastokrotnie wyższe niż w miesiącach letnich.

Gleby

Na obszarze Odra Wschód, w wyniku kształtowania się czynników glebotwórczych, powstały różne typy gleb. W dolinach rzek, głównie Odry i Oławy, występują mady rzeczne. Na pozostałym obszarze dominują gleby rdzawe i bielicowe, płowe oraz brunatne właściwe. Znajdują się również niewielkie ilości czarnych ziem wrocławskich. W gminie Jelcz-Laskowice spotkać można gleby pobagienne (murszowe i murszowate). Gleby te podlegają ciągłym przekształceniom wskutek postępujących procesów industrializacji. Przyczynami przekształceń są m.in. zmiany klimatu, gospodarka rolna, obniżenie poziomu wód gruntowych, antropopresja. Na wschód od doliny Oławy (w zasięgu równiny) zdecydowanie dominują kompleksy produkcyjne gleb pszennych dobrych z niewielkim udziałem żytnich bardzo dobrych i pszennych wadliwych. Na wschód od doliny rzeki Oławy przeważa natomiast kompleks pszenny wadliwy z dość dużym udziałem żytniego bardzo dobrego, a także żytniego dobrego i stosunkowo niewielkim udziałem pszennego dobrego. W dolinie Oławy przeważają użytki zielone średnie, a w Pradolinie Wrocławskiej występują także użytki zielone bardzo dobre i dobre. Specyficzny problem stanowi Huta Oława (przed 1983 rokiem Zakłady Bieli Cynkowej w Oławie). Ich długotrwałe oddziaływanie doprowadziło do tego, że w pobliskich glebach notuje się podwyższoną zawartość wielu pierwiastków jak np. cynk (14800 mg/kg – norma 100), ołów (630 – norma 100). Huta Siechnice składowanymi obecnie odpadami doprowadziła do koncentracji różnych metali ciężkich (głównie chromu) w swoim otoczeniu- ich obecność przekracza dopuszczalne normy (Mazurski 1994).

Wnioski:

■ Na obszarze Odra Wchód, w wyniku kształtowania się czynników glebotwórczych, powstały różne typy gleb. ■ Powstałe gleby podlegają przekształceniom na skutek procesów antropogenicznych, w tym intensywnego rolnictwa. ■ Lokalnie występują obszary, gdzie odnotowano wysokie wskaźniki zanieczyszczeń gleb metalami ciężkimi.

39 2.1.8 Zagrożenia i zasady rozwoju turystyki na obszarach chronionych i cennych przyrodniczo

2.1.8.1 Problemy i zagrożenia dla środowiska

Rozwój turystyki wiąże się niejednokrotnie z szeregiem problemów, wynikających bądź to z intensyfikacji ruchu turystycznego bądź z niedorozwoju infrastruktury turystycznej, ale także ochrony środowiska (jak np. oczyszczalnie ścieków). Wiele z nich obserwowanych jest też na obszarze subregionu. Są to: - odpady pozostawiane przez turystów, - nadmierna penetracja piesza poza szlakami i miejscami do tego wyznaczonymi, a w jej wyniku niszczenie naturalnej szaty roślinnej, co jest szczególnie istotne w przypadku wrażliwych na wydeptywanie zespołów roślinnych („dzikie” ścieżki, miejsca wypoczynku i palenia ognisk, itp.), - zwiększony ruch samochodowy na drogach leśnych i polnych, w dolinach rzek (wjeżdżanie tuż nad koryto rzeki), potęgowany brakiem miejsc postojowych oraz infrastruktury kanalizującej i zatrzymującej ruch turystyczny (szlabany, tablice informacyjne), a powodujący niszczenie brzegów i zadarnienia, dodatkowo emitujący hałas, - płoszenie ptaków na małych zbiornikach wodnych, szczególnie przez wędkarzy

40 Rysunek 13. Nieoznakowane („dzikie”) ścieżki Rysunek 14. Łacha Jelcz – dużym problemem w rezerwacie Łacha Jelcz na obszarach cennych przyrodniczo i atrakcyjnych turystycznie są niezagospodarowane śmieci.

Rysunek 15. . „Dzikie” wysypisko w Utracie, Rysunek 16. „Dzikie” składowisko opon tuż na brzegiem Odry w okolicy Trestna

Źródło: S. Lubaczewska

41 Rysunek 17. Starorzecze w okolicy Jelcza Rysunek 18. Koryto Odry w okolicy Kamieńca Wrocławskiego (nie przyjazna przyrodzie turystyka samochodowa).

Źródło: S. Lubaczewska

2.1.8.2 Zasady rozwoju turystyki

Zasadniczo wymienia się kilka zasad funkcjonowania turystyki na obszarach parków krajobrazowych, przy czym są one na tyle uniwersalne, iż należy je przyjmować również na innych obszarach chronionych m.in. w ostojach Natura 2000. Są to (Baranowska-Jonata, Korzeniak, 1991): - Wszelka działalność turystyczna musi być podporządkowana zachowaniu wartości środowiska przyrodniczego. - W danym parku krajobrazowym powinny mieć miejsce tylko wybrane, określone formy ruchu turystycznego. - W parkach krajobrazowych, gdzie dopuszcza się kilka form ruchu turystycznego, należy ustalić hierarchię i skalę ich rozwoju. - Dla dopuszczonych form ruchu turystycznego nie musi być udostępniony cały park, lecz mogą to być wybrane fragmenty, ewentualnie park może być podzielony na strefy odmiennego użytkowania turystycznego. - Na tereny przyrodnicze nie można wprowadzać dowolnej liczby turystów. Liczba ta powinna być skorelowana z chłonnością przyrodniczą danego obszaru. - Każdy park krajobrazowy musi być przystosowany (zagospodarowany) do rozwoju dopuszczalnych na jego terenie form ruchu turystycznego.

42 - Każdy park jest obszarem wielofunkcyjnym a jego funkcje w różnym stopniu przenikają się i wpływają na siebie. Konieczne jest zatem ustalenie stopnia zgodności funkcji turystycznej z pozostałymi funkcjami w celu rozwiązania istniejących problemów i potencjalnych konfliktów. - Negatywne zjawiska towarzyszące istniejącemu użytkowaniu i zagospodarowaniu turystycznemu powinny być eliminowane. Realizacji tego ostatniego postulatu, szczególnie w przypadku obszarów masowej rekreacji, służyć mogą następujące zmiany (Rąkowski 1998): - obowiązkowe wyposażenie wszystkich ośrodków w oczyszczalnie ścieków; - podwyższenie standardu ośrodków, a zwłaszcza kempingów; - ośrodki o niskim standardzie, których nie opłaca się modernizować, powinny zostać zlikwidowane; - stopniowe przejmowanie funkcji rekreacyjnych dużych ośrodków wypoczynkowych przez kameralną bazę, typu minipensjonaty czy kwatery prywatne (agroturystyka); - zmniejszenie intensywności penetracji turystycznej terenu przez rozgęszczenie turystyki pobytowej; - wydłużenie sezonu turystycznego przez przygotowanie ofert pobytu dla gości w miesiącach wiosennych i jesiennych, w celu zmniejszenia intensywności ruchu turystycznego w lecie; - propagowanie wśród gości ośrodków bardziej aktywnych form turystyki (przede wszystkim pieszej) oraz zainteresowanie ich turystyką przyrodniczą i zwiedzaniem zabytków przez: o dostępną w ośrodkach pełną informację turystyczną dotyczącą walorów przyrodniczych i krajobrazowych najbliższych okolic oraz możliwości uprawiania turystyki przyrodniczej na tym terenie, o wyznaczenie w pobliżu ośrodków ścieżek dydaktycznych oraz pieszych szlaków turystycznych, o organizowanie dla gości ośrodków wycieczek o specjalnym programie, pod fachową opieką, pozwalających poznać najcenniejsze walory przyrodnicze i zabytki w okolicy. Są to równocześnie zalecenia, o których należy pamiętać rozwijając turystykę na obszarach cennych przyrodniczo, by zapobiegać potencjalnym negatywnym zmianom, które w efekcie prowadzić mogą do powstawania barier dla rozwoju turystyki.

43 2.2. Walory kulturowe rozwoju turystyki

2.2.1 Rys historyczno – kulturowy regionu

Obszar współczesnych gmin Święta Katarzyna, Czernica, Oława i Jelcz Laskowice należy do terenów o dosyć bogatej historii, związanej ze zmianą przynależności ziem Śląska przez wieki. Niewątpliwie jest to jeden z walorów tego obszaru. W historii tego obszaru można wyróżnić kilka okresów:

1. Okres osadnictwa epoki neolitu i późniejszego: Dotychczasowe znaleziska archeologiczne wskazują, że osadnictwo na terenie gmin sięga neolitu 4200-3500 lat p.n.e.. Następne pochodzą z epoki żelaza (na tym obszarze - od 650 p.n.e., do wczesnego średniowiecza) oraz poświadczają osadnictwo kultury łużyckiej przez większość okresu halsztackiego (650-400 p.n.e.). Okres lateński (400 lat p.n.e. - początek n.e.) to dalsze trwanie kultury pomorskiej, następnie pojawienie się śladów kultury celtyckiej, a wreszcie rozwój kultury przeworskiej1. Jeden z najstarszych śladów pochodzenia ludności na ziemiach polski znajduje się w miejscowości Sobocisko (gmina Oława), gdzie odkryto celtyckie cmentarzysko szkieletowe, a także groby ciałopalne z okresu kultury łużyckiej (okres halsztacki).

Z dużym prawdopodobieństwem możemy przypuszczać, że w tzw. okresie wpływów rzymskich (od ok. 400 lat p.n.e. do 500 lat n.e.) wzdłuż Odry na terenie gmin przebiegał szlak bursztynowy między Morzem Śródziemnym i Bałtyckim

2. Okres średniowiecza i reformacji Ślady osadnictwa pojawiają się ponownie we wczesnym średniowieczu (lata 570-1250 n.e.). Z okresu wczesnego średniowiecza pochodzą pierwsze wzmianki w dokumentach o miejscowościach położonych na terenie gmin. W tym okresie pojawiają się osady w Łukaszowicach, Ozorzycach, Siechnicach, Sulęcinie i Żernikach.

Szczególnie interesujące są średniowieczne grody m. in. w Ryczynie. Pierwsza historyczna wzmianka o Ryczynie pochodzi z 1093 r. Jednak historia grodu rozpoczyna się od jednego z przekazów z XIV wieku, który mówi o rezydowaniu w okolicach Oławy w latach 1000 - 1010 benedyktyna-pustelnika, św. Świerada.

Ryczyn podobnie jak Racibórz, Koźle, Opole, Wrocław, Głogów oraz wiele innych mniejszych grodzisk, pełnił funkcję przede wszystkim strategiczną. Strzegł on nie tylko granic kraju tak od północy, jak i zachodu i południa, lecz na tym odcinku pilnował samej Odry jako rzeki będącej dogodnym szlakiem

1 Informacje nt gminy Św. Katarzyna, Dolnośląska Organizacja Turystyczna, dostępna na http://www.dot.org.pl/czlonkowie-dot/lista-czlonkow-dot/swieta-katarzyna---gminy.html z dnia 5.11.2008

44 wodnym z wyżyn Europy południowej przez Bramę Morawską na Śląsk i na niziny Europy Środkowej. Gospodarcza funkcja Ryczyna to przede wszystkim rolnictwo. Ryczyn odegrał również rolę w rozszerzeniu chrystianizacji na Śląsku, gdyż pierwsze kościoły powstały w takich właśnie grodach. Już od ostatniego ćwierćwiecza XIII w. gród ryczyński jako kasztelania zaczął tracić znaczenie. W drugiej połowie XVI wieku Ryczyn jako mała osada wiejska wzmiankowany był jeszcze na mapie Śląska Martina Helwiga. Od tego czasu brak jakichkolwiek wiadomości o istnieniu osadnictwa w tym rejonie. Ślady grodów, osad i cmentarzyska zarosły lasami, a Ryczyn stracił znaczenie przede wszystkim na skutek rozwoju pobliskich miast - Oławy i Brzegu.2

Ze wczesnośredniowiecznych dokumentów historycznych wynikają także nadania dla kościołów, klasztorów wrocławskich i trzebnickich oraz zmiany właścicieli prywatnych, którymi najczęściej byli mieszczanie wrocławscy. Wiele wsi gminnych od średniowiecza (XII, XIII w) należało do wrocławskich i oleśnickich (Oleśnica Mała) zakonów i kościołów (templariuszy, joannitów i krzyżowców z czerwoną gwiazdą). Wśród nich znajdowała się wieś - Lazcoucki – Laskowice oraz wiele wsi należących obecnie do gmin Oława, Święta Katarzyna, Czernica. Obszar ten od dawna stanowił zaplecze rolnicze dla Wrocławia. Obszar znajdował się również pod wpływem zakonu Cysterek z Trzebnicy, który posiadał swoje dobra na obszarze gminy Jelcz – Laskowice oraz Oława. Zwłaszcza Cystersi przyczynili się do rozpowszechnienia wiedzy z wielu różnych dziedzin. Szczególną zaletą była przy tym doskonała organizacja i rzetelna praca. Cystersi wprowadzali nowoczesne sposoby gospodarowania: trójpolówkę i nawożenie ziemi, nowe narzędzia - np. pług żelazny, koła wodne do poruszania miechów kowalskich oraz młynów. Zatrudniali miejscową ludność przy budowie systemów melioracyjnych, zakładaniu stawów rybnych, w warsztatach rzemieślniczych, które osiągały często bardzo wysoki poziom techniczny i artystyczny. W przyklasztornych szkołach mnisi uczyli czytania i pisania, elementarnej wiedzy matematycznej, modlitw i pieśni w języku łacińskim.

Z XII-XIV w. wiąże się osadnictwo niemieckie w niektórych wsiach, na co wskazuje używanie nazw w dwóch językach. Jednak przynajmniej do końca XVIII w. duża część ludności wiejskiej używała języka polskiego.

Oława jest wymieniana po raz pierwszy w dokumencie z 1149r. jako darowizna Piotra Włostowica dla opactwa św. Wincentego na podwrocławskim Ołbinie. Jednak już pół wieku później posiadaczem grodu został Henryk I Brodaty, rozpoczynając nad nią blisko pięćsetletnie panowanie Piastów śląskich. Oława, będąca dziedzictwem Piastów wrocławskich a potem brzeskich lub brzesko – legnickich. W 1241 roku miasto zostało całkowicie zniszczone w wyniku najazdu Tatarów. Miasto jednak szybko odbudowano. W latach 1329 - 1526, jak cały prawie Śląsk, była oddana Koronie Czeskiej. Tylko na krótki czas, w latach 1358 - 1398, miasto pozostawało we władaniu książąt piastowskich: Wacława I i Ludwika I

Do początku XV wieku Oława przeżywała okres prosperity, co jednak skończyło wraz z kolejnymi podziałami i kłótniami między księstwami piastowskimi. Rozdrobniony Śląsk szczególnie ucierpiał w okresie wojny husyckiej. W 1428 roku husyci spalili zamek oławski i zniszczyli miasto. W rok

2 Urząd Miejski Oława, http://www.um.olawa.pl/?n=ryczyn z dnia 24. 01. 2009

45 później wojska biskupie w odwecie dokonały na nich rzezi. Ucierpiała również miejscowa ludność, a panująca w następnych latach (1437/38) zaraza i głód doprowadziły do niemal całkowitego zniszczenia i wymarcia Oławy. W XVI wieku w Europie nastąpiła reformacja. Nowe poglądy na sprawy wiary stały się podstawą wyznań protestanckich (przede wszystkim luteranizmu i kalwinizmu). Piastowie śląscy chętnie przechodzili na wiarę protestancką, ponieważ mogli wtedy przejmować majątki kościelne na własność i zyskiwali większą swobodę polityczną. Książę legnicko - brzeski Fryderyk II przyjął wyznanie luterańskie już w 1523 r., natomiast w jego księstwie proces sekularyzacji dóbr Kościoła katolickiego i przechodzenia na nowe wyznanie zakończył się w 1534 r. W 1734 r. ziemie laskowickie przejął rycerz zakonu maltańskiego, Johann Fryderyk, który miał zamiar zawładnąć całym majątkiem Saurmów. W 1526 roku , kiedy obszarem rządził już od kilku lat protestancki książę Fryderyk II, cały Śląsk przeszedł we władanie austriackich Habsburgów. Był to okres tworzenia się na tym obszarze instytucji protestanckich i, co za tym szło, powiększania się wpływów niemieckich.

3. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) Wojna trzydziestoletnia toczyła się na terytorium Rzeszy Niemieckiej od 1618 do 1648 r., między obozem habsbursko - katolickim, a obozem protestantów. Brały w niej udział prawie wszystkie państwa zachodniej i środkowej Europy. Do konfliktów zbrojnych doprowadziła rywalizacja Francji z Habsburgami oraz narastające w Niemczech w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku sprzeczności społeczno - polityczne i religijne. W obronie swych interesów protestanci niemieccy utworzyli Unię Protestancką, a katolicy Ligę Katolicką. Wojska cesarskie, pod dowództwem Wallensteina i Lichtensteina, walczące na Śląsku miały początkowo przewagę nad protestantami i bezkarnie terroryzowały mieszkańców tej dzielnicy. Sytuacja zmieniła się w 1631 r., gdy protestanckie oddziały szwedzkie pod dowództwem króla Gustawa Adolfa pokonały pod Breitenfeld katolicką armię Tillyego. Po śmierci Gustawa Adolfa w 1632 r., Wallenstein zajął ponownie Śląsk, mszcząc się bezlitośnie na ludności za jej przychylną postawę wobec Szwedów i Sasów. W tej sytuacji książęta Brzegu, Legnicy i Oleśnicy oraz miasto Wrocław zawarli z wojskami szwedzkimi tzw. koniunkcję, mającą na celu walkę o tolerancję religijną. Postępowanie Wallensteina zmusiło ich wkrótce do ucieczki. Gdy w lutym 1634 r. wódz cesarski został zamordowany, generałowie protestanccy Brenner, Duval i Arnim znowu wkroczyli na Śląsk.Z tego okresu pochodzą liczne zniszczenia, wtedy także w 1643r spaleniu uległa Święta Katarzyna. Po wojnie trzydziestoletniej rządy w Oławie i Brzegu sprawował syn Jana Chrystiana, książę Chrystian, który spędził młodość w Polsce i utrzymywał stosunki z polskimi rodami. W 1668 roku, po abdykacji Jana Kazimierza, książę Chrystian pretendując do tronu na Wawelu (obok między innymi Michała Korybuta Wiśniowieckiego), podjął nieudaną próbę połączenia Śląska z Macierzą. Jego rządy w Oławie charakteryzowała szeroka tolerancja dla różnych wyznań i intensywna rozbudowa zamku i miasta. Po nieoczekiwanej śmierci księcia przez 3 lata rządził w Oławie jego niepełnoletni syn Jerzy Wilhelm, który

46 jako 15-letni chłopiec zmarł w 1675 roku, jako ostatni przedstawiciel dynastii piastowskiej na Śląsku.. Jego matce, księżnej Luizie, pozwolono pozostać przy dotychczasowym wyznaniu i zachować w dożywociu Oławę. Czego nie dokonał książę Chrystian, próbował zrealizować król polski Jan III Sobieski. Wykorzystując chęć cesarza do skoligacenia z dworem wawelskim przez małżeństwo jego kuzynki Jadwigi Elżbiety von Neuburg ze swoim najstarszym synem Jakubem - zażądał, aby stał się on panem ziem przylegających do Polski. Ostatecznie wybór padł na Oławę. Rządy królewicza Sobieskiego (1691 -1734) zapisały się w historii miasta ponownym okresem świetności. Na przełomie wieków królewicz uwikłał się w rozgrywki magnatów polskich z królem Augustem II i jako jego przeciwnik i pretendent do tronu polskiego blisko 3 lata więziony był w twierdzy Pleissenburg. Ostentacyjne związki Jakuba Sobieskiego z Polską pogorszyły stosunki z cesarstwem habsburskim i doprowadziły do tego, że w 1734 roku królewicz opuścił Oławę na zawsze.3

4. Wojny śląskie Dla losów Śląska, a tym samym dla współczesnych gmin Jelcz – Laskowice, Oława, Czernica i Święta Katarzyna duże znaczenie miały trzy wojny śląskie, w wyniku, których Śląsk trafił pod panowanie Prus. Toczyły się one w latach: od 1740 do 1742 r., od 1744 do 1745 r. oraz trzecia tzw. wojna siedmioletnia od 1756 do 1763 roku. Ostatecznie zakończył je pokój podpisany w Hubertsburgu w 1763 r, który potwierdził warunki poprzednich układów i przyznał Śląsk Prusom. Po roku 1810 w wyniku sekularyzacji dóbr kościelnych, dobra zakonów rycerskich trafiały do rady miejskiej lub poszczególnych mieszczan wrocławskich.

5. XIX – XX wiek Okres XIX i początek XX wieku w Europie to czas wielkich przekształceń gospodarczych i społecznych, a na Śląsku dodatkowo także walki z germanizacją. Obszar omawianych gmin zamieszkiwała ludność niemiecka i polska, katolicka i ewangelicka. Jako polskie wsie wymieniano m. in. Miłoszyce, Jelcz, Wojnowice, Jaszowice, Piekary, Nowy Dwór, Laskowice, Dębinę, Dziuplinę, Grędzinę i Chwałowice. W drugiej połowie XIX w. i na początku XX w. zaczyna się intensywny rozwój gospodarczy ziem subregionu. Ważnym wydarzeniem było uruchomienie linii kolejowych. Pierwsza na Dolnym Śląsku (oraz obecnych ziemiach polskich) linia kolejowa Wrocław - Oława została uruchomiona w 1842 r., Wrocław - Strzelin w 1871 r., natomiast Brochów - Jelcz w 1909 r. Przełom XIX i XX w. to szybki rozwój przemysłowy północnej części gminy Święta Katarzyna (budowa w Siechnicach: huty, elektrowni i instytutu doświadczalnego). W następnych latach wybudowano elektrownię i wytwórnię karbidu przekształconą później przez koncern "Dr A. Wacer" w fabrykę

3 Urząd Miasta Oława, http://www.um.olawa.pl/?n=dziejepol z dnia 24. 01. 2009

47 żelazostopów i proszków spawalniczych. W latach dwudziestych powstał Instytut Doświadczalny Hodowli Zwierzęcej, ściśle współpracujący z Wydziałem Rolnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego. W drugiej połowie XIX wieku silnym ośrodkiem przemysłowym stała się Oława. Powstała tu fabryka krochmalu, huta bieli cynkowej i fabryki - kleju, mydła i maszyn rolniczych, produkowano tu również meble i wyroby tytoniowe. W 1884 roku powstała kolejna śluza na Odrze, a w 14 lat później dwa jazy na kanale młyńskim. W roku 1913 do Oławy przyłączono wieś Zwierzyniec - skansen budownictwa wodnego, sieci śluz, kanałów i mostów, powstałych na przełomie XVII i XVIII wieku. II wojna światowa dała we znaki również w subregionie. W tym czasie przebywali tu liczni Polacy. Jako robotnicy przymusowi, pracowali w gospodarstwach rolnych jak i w Hucie Siechnice czy zakładach Krupa w Jelczu-Laskowicach. Na tym terenie istniała filia obozu koncentracyjnego Gross Rosen, który powstał w sierpniu 1940 r. i istniał do lutego 1945 r. Jeden z największych podobozów Gross Rosen, przeznaczony dla kilku tysięcy mężczyzn, ulokowano we wsi Fünfteichen - dzisiaj Miłoszyce w gminie Jelcz - Laskowice. Niemiecka nazwa Fünfteichen oznacza po polsku Pięć Stawów. Z pięciu pozostał dzisiaj już tylko jeden, ponieważ dwa zasypano, a następne dwa wykorzystano na baseny przeciwpożarowe. Poprzednia, również niemiecka nazwa Miłoszyc brzmiała Meleschwitz, zamieniono ją na Fünfteichen w 1937 r. Arbeitslager (obóz pracy) istniał w Fünfteichen od 1 grudnia 1943 do 21 stycznia 1945 r., kiedy to wszystkich więźniów mogących poruszać się o własnych siłach ewakuowano z powrotem do macierzystego obozu Gross Rosen. W okresie II wojny światowej obszar poniósł wielkie straty. Zapoczątkowała je wywózka w głąb Niemiec najcenniejszych urządzeń przemysłowych. Działania wojenne dokonały reszty. Na przykład w Oławie zakłady przemysłowe ucierpiały w 60%, domy mieszkalne - w 30%, a samo centrum - w 50%. W drugiej połowie 1945 r. na obszarach tych, w wyniku procesów repatriacji, wymianie uległa większa część ludności. Przesiedlano całe wioski z Polski centralnej i dawnych kresów wschodnich. Do dnia dzisiejszego żyją tutaj rodziny zachowujące tradycje kresowe. Jednak z biegiem czasu ta obrzędowość i tradycje zakłócane są przez wpływy ludności miejskiej Wrocławia, którzy traktują ten obszar jako zaplecze mieszkalne i coraz częściej budują tu swoje domy. Efekty transformacji społeczno – gospodarczej w subregionie widoczne są przede wszystkim, w dynamicznym rozwoju prywatnych przedsiębiorstw, szczególnie w dziedzinie handlu, likwidacją wielu nierentownych firm, ale i utratą wielu stanowisk pracy. W ich miejsce powstało w tym czasie kilka przedsiębiorstw nowych, często firm zagranicznych lub z udziałem zachodniego kapitału. Władze samorządowe zadbały o aktywizację gospodarczą obszaru, wspierając ideę utworzenie specjalnych stref ekonomicznych, z preferencyjnymi warunkami dla inwestorów.

Wnioski:

48 ■ Obszar gmin posiada bardzo bogatą historię, która wiąże się z historią całego Śląska. ■ Istnieją pozostałości poszczególnych okresów historycznych na tym obszarze, co można wykorzystać przy kreowaniu produktu turystycznego obszaru (kościoły, zespoły pałacowe i dworskie, działalność zakonów rycerskich). ■ Atutem obszaru jest jego wielokulturowość, co wynika z przenikania się przez wieki kultury polskiej i niemieckiej, katolickiej i protestanckiej, a w okresie powojennym także kultury kresowej. ■ Atutem jest bardzo silnie rozwinięta obrzędowość – wynika to z procesów repatriacji po II wojnie światowej, przenoszono tutaj ludność całych wiosek (głównie z obwodów tarnopolskiego i stanisławowskiego), duża część kultywuje do dnia dzisiejszego tradycje kresowe. W ostatnim czasie jednak tradycyjna obrzędowość zaburzana jest przez ludność Wrocławia przenoszącą się do gmin. ■ Widoczne są wpływy średniowiecznej przynależności wsi do zakonów rycerskich (templariusze, joannici, krzyżowcy z czerwoną gwiazdą, cysterki z Trzebnicy). ■ Na obszarze istnieją dosyć liczne pomniki historii upamiętniające ofiary I i II wojny światowej (Park Pokoju w Nadolicach Wielkich, oddział obozu Gross Rosen w Mioszycach, liczne pomniki).

2.2.2 Obiekty architektury i budownictwa

Obiekty architektury i budownictwa wpływają znacznie na atrakcyjność turystyczną regionu. W dużej części są to obiekty stanowiące dziedzictwo kulturowe obszaru, chronione prawem i formalnie wpisane do rejestru zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków4. Pozostałe objęte są spisem ewidencyjnym zabytków. W niniejszym opracowaniu dokonano selekcji obiektów, które ze względu na swoją wartość poznawczą, estetyczną i historyczną mogą stanowić cel wycieczek krajoznawczych, a także element zagospodarowania turystycznego. Dokonano zestawienia rodzajowego obiektów oraz zestawienia według gmin. Uwzględniono następujące kategorie: - zabytki architektury sakralnej,

4 Wymogi konserwatorskie są określone w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003

49 - zabytki architektury świeckiej, - zabytkowe cmentarze, - parki pałacowe, dworskie, willowe, - zabytki techniki, obiekty przemysłowe, - pomniki, - formy tradycyjnej zabudowy wiejskiej, - stanowiska archeologiczne. Zestawienia dokonano w oparciu o dostępne materiały z rejestru zabytków i ewidencji zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, przewodników turystycznych, map krajoznawczych, oceny w oparciu o rekonesans terenowy oraz własnej znajomości terenu. Na obszarze gmin Czernica, Św. Katarzyna, Oława i Jelcz Laskowice znajduje się prawie 1200 różnego typu obiektów architektury i budownictwa, z czego ponad 70% to zabytkowe domy mieszkalne bądź kamienice z XIX i XX wieku. Nie mają one znaczenia jako walor turystyczny. W rozdziale wyszczególniono najważniejsze obiekty architektury i budownictwa według kategorii rodzajowych.

2.2.2.1. Zabytki architektury sakralnej

Na terenie badań znajduje się 58 obiektów sakralnych typu kościół, klasztor czy kaplica. Najwięcej z nich znajduje się w gminie Oława i Jelcz- Laskowice. Najczęściej są to obiekty XVIII wieczne i młodsze, rzadkością są obiekty starsze (wyjątek stanowi np. Kościół parafialny w Chwaliborzycach z XIII w.). Są to przede wszystkim kościoły katolickie jednak nie bez znaczenia są na tym obszarze świątynie protestanckie, związane z okresem reformacji i późniejszym. Obecnie większość z nich pełni funkcje kościołów katolickich. Do najbardziej wartościowych obiektów należą:

■ Gmina Czernica Chrząstawa Wielka – kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia NMP, 1859-1864 r., w rejestrze zabytków od 1992 r. Chrząstawa Wielka – klasztor ss. Józefitek, około 1900 r. Dobrzykowice – kościół parafialny Narodzenia NM Panny, 1753-1759 r., 1906 r., w rejestrze zabytków od 1966 r. Gajków – kościół parafialny św. Małgorzaty, 1711-1713 r., 1838 r., koniec XIX w., 1933-1934 r., w rejestrze zabytków od 1965 r. Nadolice Wielkie – kościół filialny Matki Bożej Różańcowej, ul. Boczna nr 7, w rejestrze zabytków od 1965 r., dostępny

50 Ratowice – kościół parafialny św. Antoniego (i plebania), ul. Wrocławska, koniec XIX w., 1906 r. Wojnowice – kościół filialny św. Wawrzyńca, ul. Główna nr 26, 1801-1805 r., 1841-1842 r., 1889 r., w rejestrze zabytków od 1994 r.

■ Gmina Święta Katarzyna Kotowice – kościół parafialny Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1923 r., w rejestrze zabytków od 1997 r. Radwanice – kościół parafialny Matki Bożej Różańcowej, ul. Kościelna nr 8, 1937 r., w rejestrze zabytków od 1997 r.

Sulimów – kościół filialny św. Franciszka z Asyżu, 1805-1806 r., 1847 r., 1889 r., 1903 r., wzmiankowany już. w 1257 r. w 1 pol. XVI w. został przejęty przez protestantów i był w ich posiadaniu do 1654 r. Najstarsza jest część prezbiterium, która być może pochodzi z lat czterdziestych XIII w., natomiast wieża i zakrystia z końca XV w. Obecny wygląd uzyskał podczas znacznej przebudowy w poł. XVIII w., kiedy to wydłużono prezbiterium, dobudowano kruchtę, przebudowano okna. Gotycki, orientowany, murowany, w częściach nie rekonstruowany, z cegły gotyckiej5. Święta Katarzyna – kościół parafialny św. Katarzyny, ul. Sienkiewicza nr 21, 2 połowa XIII w., w rejestrze zabytków od 1950 r. Święta Katarzyna – plebania przy kościele, ul. Sienkiewicza 21, 1900-1920 r. Święta Katarzyna – Dom Pomocy Społecznej, w Zespole Zakładu Opiekuńczo- Leczniczego Zgromadzenia ss. Pasterek Opatrzności Bożej, ul. Dąbrowskiego nr 8, 2 połowa XIX w., 1900 r., w rejestrze zabytków od 1991 r. Święta Katarzyna – dom mieszkalny ss. Pasterek, 1825 r., w rejestrze zabytków od 1991 r. Święta Katarzyna- kaplica cmentarna, na dawnym cmentarzu, przy drodze do Żernik, 2 połowa XIX w., XX w., w rejestrze zabytków od 1991 r. Święta Katarzyna – dawny klasztor ss. Elżbietanek, obecnie Ośrodek Zdrowia, ul. Główna nr 74, XIX/XX w. Trestno – kościół filialny Niepokalanego Poczęcia NM Panny, 1934 r., w rejestrze zabytków od 1997 r. Żerniki Wrocławskie – kościół parafialny Najświętszego Serca Pana Jezusa, około 1930 r.

■ Miasto Oława 1. Kościół ewangelicki św. Michała, obecnie rz.-kat. św. Józefa, ul. ks. Janowskiego (d. Przyjaciół Żołnierza Pol.), ewidencja zabytków, 1877 2. Kościół parafialny św. Piotra i Pawła, Pl. Zamkowy, 66 z dn. 29.03.49, Kościół został konsekrowany w 1836 r. i jest to część byłego Zamku Piastowskiego przebudowanego na kościół. 3. Kościół parafialny MB Pocieszenia, Pl. Maksymiliana Kolbego, 15/A/00 z dn. 31.03.00 - istniał już w 1201 r., ale w pierwotnej postaci wzniesiony został wiek później. Z tego czasu zachowało się tylko prezbiterium. W 1587 r. dobudowano do niego korpus, wieżę i zakrystię. Świątynia jest budowlą trójnawową, 5Informacja o gminie Św. Katarzyna, Dolnośląska Organizacja Turystyczna, dostępne na http://www.dot.org.pl/czlonkowie-dot/lista-czlonkow-dot/swieta-katarzyna---gminy.html z dnia 5. 11. 2008

51 orientowaną, o pięcioprzęsłowym korpusie w układzie pseudohalowym. Prezbiterium nakrywa sklepienie gwiaździste z XV w., a korpus – sklepienie barokowe kolebkowe z lunetami. Do wyposażenia należą m.in. prospekt organowy, rzeźbiona ambona, części ław i konfesjonałów wykonane przez Esaiasa Flaschnera (1570 r.), stalle barokowe (1783 r.).6

4. Kościół pomocniczy św. Rocha, ul. Św. Rocha, 1600 z dn. 22.03.66, stoi w miejscu średniowiecznej kaplicy szpitalnej pw. św. Barbary. Został zbudowany w 1604 roku jako kaplica cmentarna, przebudowana 100 lat później w stylu barokowym. Najcenniejszym zabytkiem świątyni jest obraz Johanna Cleassensa „Zwiastowanie" o dużych walorach malarskich. Ufundowała go księżna Jadwiga Elżbieta jako dziękczynienie za uwolnienie z twierdzy w Königstein męża, królewicza Jakuba Sobieskiego, więzionego tam przez jego rywala do tronu polskiego Augusta II Mocnego. 7.

5. Kaplica przedpogrzebowa, ul. Zwierzyniecka, p. XX

Rysunek 19. Kościół MB Pocieszenia w Oławie

Źródło: http://www.um.olawa.pl/index.php?id=foto&subid=zabytki_3 z dnia 1.12. 2008

6 http://dziedzictwo.ekai.pl/@@olawa_kosciol_sw_piotra_i_pawla z dnia 2. 11. 2008 7 http://www.starostwo.olawa.pl/index.php?n=prawybox&id=11 z dnia 2. 11. 2008

52 ■ Gmina Oława Bystrzyca Oławska - Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Anielskiej, Nr 1586 z dnia 22.03.1966,1 poł. XVIII w, barok, konstrukcja szkieletowa, barokowa nastawa ołtarza głównego zdobiona motywami liści akantu. W ołtarzu obraz z patronką świątyni i umieszczony w szczycie obraz Trójcy Świętej z końca XVIII w., Chwalibożyce - kościół filialny p.w. św. Antoniego Padewskiego, Nr 1587 z dnia 22.03.1966 r., k. XIII w., XV w., XVIII w., gotyk, 1294 r. Najstarszy kościół na terenie gminy. Wybudowany został przez templariuszy, przebudowany w XV i XVII stuleciu. Zachował charakter średniowiecznej świątyni, na szczycie wieży znajduje się krzyż templariuszy z ramionami w kształcie lilii. Gać - kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, Nr 411 z dnia 26.01.1957 r., XV w., 2 poł. XVII w., gotyk Gaj Oławski - kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, Nr 1155 z dnia 20.11.1964 r. 1827 r., l. 1948-1957, klasycyzm Godzikowice - kościół parafialny Znalezienia Krzyża Świętego, Nr 1591 z dnia 22.03.1966 r., 2 poł. XVI w., XVIII w., gotyk Marcinkowice - kościół parafialny p.w. Św. Marcina, 1931-1932, w 2007 roku obchodził 75-lecie konsekracji. Z tej okazji w jego pobliżu stanął jeden z najpiękniejszych ołtarzy Jana Pawła II. Duże wrażenie robi XIV-wieczna granitowa chrzcielnica z herbem rodziny von Borschnitz, dawnych właścicieli wsi i gotyckie tabernakulum. Marcinkowice – kaplica cmentarna, dawny kościół Marszowice - kościół Narodzenia NMP, Nr 1595 z dnia 22.03.1966 r., XV-XVIII w., konstrukcja szkieletowa Marszowice - kościół św. Jana, 1335 r. Szkieletowa konstrukcja. Ołtarz ze sceną chrztu Chrystusa z ok. 1500 i nagrobek rycerza z 1600 r. Świątynia przez długi czas służyła ewangelikom, którzy przebudowali wnętrze, przystosowując je do wymogów swego wyznania. Niemil - kościół parafialny Św. Katarzyny, Nr 1035 z dnia 21.01.1964 r., 1557 r., pocz. XVII w., wzmiankowany w 1303 r., obecny, renesansowy wzniesiono w 1557 r., przebudowano w 1607 r., restaurowano w pocz. XX w., a remontowano w 1962 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z węższym, trójbocznie zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z dekoracją stiukową. Wyposażenie późnobarokowe, pochodzi z 1. poł. XVIII w.8

8 http://www.zabytki.pl/sources/zabytki/dolnoslaskie/n.html z dnia 10.11.2008

53 Rysunek 20. Kościół Św. Katarzyny w Niemilu

Źródło:http://osiek.archidiecezja.wroc.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=14&Itemid=29 z dnia 1.12. 2008

Niwnik - kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, obok kościoła krzyż pokutny, 1893 r. Oleśnica Mała - kościół filialny (d. pałacowy) św. Wawrzyńca, Nr 460/W z dnia 29.10.1980 r., pocz. XVIII w., XX w. Osiek - kościół św. Marii Magdaleny, Nr 1159 z dnia 20.11.1964 r., ok. 1540 r., gotyk, rozbud. w 1755 Kościół powstał na miejscu XIII-wiecznego kościoła, a następnie został powiększony i rozbudowany w 1755 r. We wnętrzu jednonawowej świątyni podziwiać można wykonany z drewna polichromowanego barokowy ołtarz główny z obrazem patronki. W południowej ścianie prezbiterium zachowały się wykonane z piaskowca barokowe płyty nagrobne Jerzego Ernsta i Moniki von Rostock. Owczary - kościół św. Marcina, Nr 1596 z dnia 22.03.1966 r., 2 poł. XVI w., gotyk Psary - kościół parafialny Narodzenia NMP, Nr 1160 z dnia 20.11.1964 r., 1695-1713, pocz. XX w., barok, krzyż pokutny Psary - kaplica przy kościele parafialnym, Nr 1598 z dnia 22.03.1964 r. ok., 1800 r. Sobocisko - kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, Nr 500 z dnia 24.08.1959 r., 1 poł. XIV w, gotyk, przebud. w 1708 r., dwa krzyże pokutne, Bolechów – kaplica, XVIII/XX w.

54 ■ Gmina Jelcz – Laskowice Jelcz - Kościół parafialny p.w. NMP Królowej Polski, ul. Ogrodowa, ok. 1880 r., dostępny, murowany, poewangelicki wybudowany w połowie XIX w. z pieniędzy pochodzących od wiernych z Jelcza, części Laskowic, Dębiny i Piekar. Kościół ów należał do Diecezji Kościoła Staroluterańskiego z siedzibą we Wrocławiu. Aż do końca XIX wieku w kościele tym podczas odprawiania nabożeństw zachowany był język polski. Warte zobaczenia są witraże datowane na 1848 rok. Kościół ucierpiał podczas powodzi w 1997 roku, kiedy to woda sięgnęła 2 metrów wysokości. Obecnie jest już pięknie odremontowany. Jelcz - Dawny klasztor, ul. Wrocławska 7, ok. 1880 r., w tej chwili mieści się tam szkoła podstawowa, dostępny, murowany, Laskowice - Kościół parafialny p. w. Św. Stanisława, szachulec, wzniesiony przez protestantów prawdopodobnie w 1660 r. w stylu barokowym, odremontowany w latach 1966-80. Pierwsze wzmianki o poprzedniej świątyni pochodzą z 1389 roku. Bogate wnętrze zawiera między innymi: drewniany prospekt organowy z XVIII w, neogotycki krzyż procesyjny z mosiądzu z początku XX w, lichtarze mosiężne barokowe z XVIII w, relikwiarz srebrny, złocony z XIX w, dzwon spiżowy lany z 1649r. Rysunek 21. Kościół Św. Stanisława w Laskowicach

Źródło: S. Lubaczewska, M. Leśniak-Johann

55 Laskowice - dzwon, wieża Kościoła p. w. Św. Stanisława, 1649 r., renesans, autor nieznany, wys. 86 cm Laskowice - barokowy krucyfiks, Kościoł p. w. Św. Stanisława, przełom XVIII i XIX w., szkoła śląska, wys. 67 cm., Laskowice - portal, pawilon w parku pałacowym, przełom XVIII i XIX w., klasycyzm Miłoszyce - Kościół parafialny p. w. św. Mikołaja, przełom XIX i XX w., barok, murowany, Miłoszyce - Kościół protestancki p. w św. Piotra i Pawła wraz z otoczeniem, murowany, Miłoszyce - Madonna z Dzieciątkiem, rzeźba polichromowana, kaplica w kościele św. Piotra i Pawła, rzeźba, XVIII w., 120 cm wys. drewniana, autor nieznany. Polichromia- wielobrawne malowidła zdobiące ściany budowli sklepienia, także barwy pokrywające rzeźby i przedmioty artystyczne Miłoszyce - późnobarokowy stiuk, kaplica w kościele św. Piotra i Pawła, XVIII w., późny barok. Stiuk - dekoracja ścienna wykonana z masy na zaprawie gipsowej, wapiennej albo gipsowo wapiennej, Miłoszyce - ambona, kaplica w kościele św. Piotra i Pawła, 1710 r., autor nieznany, 300 cm wysokość. Miłoszyce - ołtarz boczny, kaplica w kościele św. Piotra i Pawła, 1710 r., późny barok, Miłoszyce - Kościół parafialny p. w. św. J. Nepomucena, 1716 r., drewniany, szachulec, Wójcice - Kościół p.w. Narodzenia wraz z otoczeniem, 1894 r. protestancki,

Rysunek 22. Zabytkowe kościoły, kaplice, klasztory w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”

56 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rejestru zabytków i spisu ewidencyjnego zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

57 2.2.2.2. Zabytki architektury świeckiej

Pałace, dwory, elementy zabudowy folwarcznej

Ważnym elementem architektury świeckiej są na obszarze gmin pałace, dwory oraz elementy zabudowy folwarcznej. Jest ich tu prawie 50- w większości w złym i bardzo złym stanie technicznym- które czekają na przywrócenie swojej świetności po gruntownym remoncie. Dotyczy to przede wszystkim obiektów (ruin zamków) w Jelczu i Laskowicach. Najbardziej cenne obiekty znajdują się w Jakubowicach (Gm. Oława), Oleśnicy Małej i Nadolicach Wielkich. Obiekty te mogą stanowić ofertę uzupełniającą na wytyczanych szlakach rowerowych czy konnych.

■ Gmina Czernica Nadolice Wielkie – zespół pałacowo-folwarczny: (pałac, zespół obór, park), ul. Stawowa nr 12, XIX w.

■ Gmina Święta Katarzyna Biestrzyków – wieża mieszkalna, 2 połowa XIV w., koniec XVI w., w rejestrze zabytków od 1957 r. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1411 roku. Zbudowana na planie prostokąta, z cegły gotyckiej, na kamiennym cokole. Trzykondygnacyjna z przybudówką na klatkę schodową, pochodzącą z końca XVI wieku. Zniszczona po 1945 roku. Częściowo zachowały się piaskowcowe obramowania okien- nad niektórymi widać pozostałości wcześniejszych zamknięć ostrołukowych, które w całości zachowały się na parterze. Od południa na II piętrze wykusz ustępowy na kamiennych konsolkach. W piwnicy sklepienia kolebkowe. Dawny wał i fosa otaczająca wieżę zachowały się do dziś w niewielkim fragmencie. Obiekt prywatny

58 Rysunek 23. Wieża mieszkalna w Biestrzykowie

Źródło: http://www.sw-katarzyna.pl z dnia 1.12.2008

Iwiny – dwór, obecnie dom mieszkalny, ul. Kościuszki nr 41/42, XIX/XX w. Łukaszowice – pałac, obecnie Zootechniczny Zakład Doświadczalny, nr 31, 1836 r., 1918 r. Siechnice – Zespół Instytutu Zootechnicznego, ul. Świerczewskiego nr 40, początek XX w., w zespole zabudowy m.in.: oficyna mieszkalna nr40/4, 1790 r., XIX w., 1923 r.; 4 domy mieszkalne, początek XX w. Sulimów – dwór, obecnie dom mieszkalny, ul. Kochanowskiego nr 24, XIX w. Święta Katarzyna – dwór, obecnie dom mieszkalny, ul. Powstańców Śląskich nr 7, XIX w., XX w.

■ Miasto Oława 1. Willa, ul. l-go Maja 44, k. XIX w., Ośrodek Szkolenia Zawodowego

59 2. Willa, ul. Strzelna 2 a, p. XX w. 3. Zamek Piastowski z d. pałacem Luizy, pl. Piastów, 71 z dn. 29.03.49, obecnie Urząd Miejski. Pierwotny zamek był wybudowany w południowo-zachodniej części miasta. Został on zniszczony podczas wojen husyckich w 1428 roku. W latach 1359-98 książę legnicko-brzeski Ludwik I zbudował w północno-zachodniej części miasta drugi zamek. W północnej części dziedzińca znajdowała się wieża. Przebudowa zamku nastąpiła za panowania księcia Fryderyka II w 1540 roku., dobudowano wówczas cztery wydłużone basteje. Zniszczony zamek został w latach 1587-1600 przebudowany i powiększony na zlecenie księcia Joachima Fryderyka. Powstała wówczas renesansowa rezydencja, gotycką wieżę przykryto hełmem, który dotrwał do lat 30 XX wieku. W 1659 roku książę wołowski Christian rozpoczął prace mające na celu przekształcenie budowli na barokową rezydencję, po jego śmierci prace budowlane kontynuowała wdowa po nim księżna Luiza von Anhalt. Powstała wówczas czterokondygnacyjna część zamku zwana pałacem księżnej Luizy, posiadająca od strony dziedzińca otwartą arkadową loggię, zaś od frontu powstał bogato zdobiony barokowy portal z herbem księżny. Zlikwidowano również fosy, umieszczając w ich miejscu barokowe ogrody. W latach 1691-1737 zamek od cesarza Leopolda wydzierżawił syn polskiego króla Jakub Sobieski. Już w roku objęcia zamku przeprowadził drobne prace budowlane, przebudowując piętro północnej galerii. W następnych latach wybudował pomieszczenia gospodarcze, powiększył bibliotekę i stworzył galerię obrazów. Po śmierci Jakuba Sobieskiego budowla zaczęła niszczeć. W 1774 roku umieszczono w tej dawnej książęcej siedzibie szpital polowy, magazyny wojskowe i piekarnię. W latach 1833-34 rozebrano 2/3 zamku. Dalszemu zniszczeniu uległ zamek w 1945 roku. Pozostałości zamku odbudowano w latach 1952-58 na potrzeby administracji. Obecnie mieści się w nim Urząd Miejski.9

9 http://www.um.olawa.pl/?n=zamek z dnia 24. 01. 2009

60 Rysunek 24. Zamek Piastowski w Oławie

Źródło: http://www.um.olawa.pl/?n=zabytki z dnia 1. 12. 2008

■ Gmina Oława Drzemlikowice – Jakubowice - zespół pałacowo-parkowy, pałac, park pałacowy Nr 696/W z dnia 23.08.1994 r., XIX w przebudowany w XX w., pałac z XVII w. będący w zadowalającym stanie technicznym, posiadający wieżę zwieńczoną barokowym hełmem z latarnią. Na południowej ścianie wieży umieszczony jest zegar słoneczny. Do pałacu przylega piękny zabytkowy park w stylu angielskim. Jego założenie oparte jest na osi widokowej, którą tworzy prostokątny staw z przebiegającymi po jego bokach alejami parkowymi. Przed wejściem do pałacu ustawione są dwa sfinksy, będące pamiątką czasów, kiedy świat fascynował się odkryciami archeologicznymi w Egipcie. Pałac jest symetryczną, regularną budowlą. Ograniczona dostępność, Zespół Szkół. Gać – dwór, Gać nr 84, Nr 1590 z dnia 22.03.1966 r., k. XVIII w., pocz. XX w. Gać - zespół podworski – folwark, gorzelnia, dwa domy mieszkalne, obora, dwie stodoły, spichlerz, chlewiki, lodownia, mury, ogrody i sad ze śladami fosy, Nr 728/W z dnia 27.01.1997 r.

61 Siecieborowice - stajnia – spichlerz w zespole dworskim, stajnia, Nr 1599 z dnia 23.03.1964 r. Jakubowice – pałac. W pałacu wychował się archeolog Wilhelm Beliseus. Przez 40 lat prowadził prace wykopaliskowe w Egipcie. Pamiątką po nich są dwa sfinksy strzegące wejścia do symetrycznej i regularnej budowli. Okazały, trzykondygnacyjny i przykryty masardowym dachem pałac posiada wieżę zwieńczoną barokowym hełmem z latarnią. Na południowej ścianie wieży widnieje zegar słoneczny. W środku zachował się kominek oraz- w pięknej ramie - stare, kryształowe, fazowane lustro, wsparte na giętej konsolce. do pałacu przylega 19 ha park w stylu angielskim.

Marszowice - zespół pałacowy, pałac, oficyna, spichlerz, stadnina, k. XIX w. Ruiny pałacu, całkowicie niedostępny, północna część wsi, styl neogotycki. Ruiny neogotyckiego pałacu z przepiękną w formie, ośmioboczną wieżą. Na jej ścianie widniała żeliwna płyta, przedstawiająca w owalnym laurowym wieńcu motyw trzech poroży i chorągiew z orłem, którą, odrestaurowaną można obejrzeć w zamku oławskim. Przed 1741 r. marszowicki pałac znalazł się w rękach rodziny Hubrigów lub Hubrichów. W 1741 r. podczas oblężenia Oławy był kwaterą króla Prus - Fryderyka II. Od 1833 r. stanowił własność rodu von Eicke und Polwitz.

Oleśnica Mała –pałac, XVIII w., Nr 1034 z dnia 21.01.1964 r., k. XVIII w., pocz. XX w., barok, obecnie Zakład Doświadczalny Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. W Oleśnicy Małej została wzniesiona w latach 1226-1312 pierwsza komandoria Zakonu Templariuszy na ziemiach polskich. Pozostał po niej pałac. Od roku 1815 kompleks stanowił własność rodziny Yorck von Wartenburg mieszkającej tu do 1945 r. W parku otaczającym pałac znajduje się mauzoleum Yorcków. Zabudowania gospodarcze pochodzą głównie z lat 1830-1835.

62 Rysunek 25. Pałac w Oleśnicy Małej

Źródło: http://www.starostwo.olawa.pl/index.php?n=galerie&id=2 z dnia 1. 12. 2008

Siecieborowice – pałac, pocz. XX w., obecnie niedostępny, zarząd zakładów rolnych, nie stanowi atrakcji turystycznej Ścinawa - zespół pałacowy, dom rządcy, obora, 3 stajnie, 2 stodoły, XIX w. Zabardowice - zespół pałacowy, pałac, 4 obory, XIX/XX w., zaniedbany, teren niedostępny, zakaz wstępu, teren objęty kwarantanną (azbest).

■ Gmina Jelcz-Laskowice Jelcz – ruiny pałacu nad Odrą, ul. Wrocławska, pocz. XIXw., 1870-1880 r., Ośrodek Pomocy Charytatywnej, dawniej jednostka wojskowa, całkowicie niedostępny. Po renowacji bardzo atrakcyjny obiekt. Najstarszy i najciekawszy zabytek pod względem historycznym. Początki zamku sięgają prawdopodobnie VI w., kiedy istniał gródek drewniano-ziemny ulokowany na wyspie oblanej wodami Odry.

63 Powstał na miejscu XVII-wiecznego, drewnianego pałacyku myśliwskiego. Od 1829 roku był siedzibą rodziny hrabiego Gustawa Saurmy, który następnie przeniósł się do zamku w Laskowicach. Pałac ten jest dwukondygnacyjny w stylu neogotyckim. Na frontowej ścianie znajduje się herb rodu Saurmów. Pałac otoczony jest parkiem o powierzchni 9,5 ha, który urządzony był w stylu angielskim oraz miał oranżerię, w której hodowano egzotyczne gatunki roślin. Laskowice - pałac marmurowy, ul. Witosa 24, 1869-1886 r., bardzo piękny, wymaga dokończenia renowacji, najważniejszy i najbardziej atrakcyjny obiekt w gminie. Pałac znajduje się centrum dawnej wsi Laskowice, otoczony jest parkiem, do którego prowadzą dwa żeliwne lwy będące symbolem rodu Saurma. Od wieku XIV wieś należała do rodzin von Prittwitz. Pierwszy zamek stanął tutaj w 1558r. zbudowany przez Johanna von Prittwitz. Przez małżeństwo znalazł się w rodzinie baronów, a później hrabiów von Saurma Jeltsch, którzy w 1650r. przenieśli tutaj, ze zrujnowanego zamku w Jelczu, swoją siedzibę rodową, spełniającą tę rolę do 1817. W roku 1779 Johann Franz baron von Saurma-Jeltsch zamek przebudował. Obecnie jest to siedziba Urzędu Miasta i Gminy oraz Oddziału Banku Śląskiego. Pałac w stylu holenderskiego neorenesansu, na planie nieregularnym, o kubaturze 14 990 m3 i powierzchni zabudowy 1027 m2. Dwukondygnacyjny, częściowo podpiwniczony, z mieszkalnym poddaszem. Pałac otoczony jest parkiem z bogatym, kilkusetletnim drzewostanem, o powierzchni 6 ha. W 1737 roku posadzono tu kilkanaście gatunków egzotycznych drzew i krzewów10. - oficyna pałacowa, ul. Witosa 24, I poł. XIX w. Skrzydło pałacowe lub budynek wolno stojący w pobliżu pałacu lub dworu. Mieściła się tam kuchnia, piekarnia, mieszkania dla zarządców, czasami pokoje gościnne. - murowana stodoła i magazyn w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, koniec XIX w., szachulec - stodoła i magazyn w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, pocz. XIX w. - murowany dom mieszkalny w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, pocz. XIX w.

10 http://jelcz-laskowice.dyn.pl/jelcz-laskowice/?q=node/89 z dnia 5. 11. 2008

64 Rysunek 26. Pałac w Laskowicach

Źródło: S. Lubaczewska, M. Leśniak-Johann

- murowany pawilon parkowy, ul. Witosa 24, I poł. XIX - mur w zespole pałacowym od strony folwarku, ul. Witosa 24, II poł. XIX w. - brama wjazdowa do pałacu z fragmentami muru, ul. Witosa 24, II poł. XIX w. - stajnie w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, ok. 1880 r., garaże z częścią mieszkalną - murowany spichlerz pałacowy i wozownia, ul. Witosa 24, pocz. XIX w., Miłoszyce – dwór, ul. Kościelna 20, 1880-1890 r., murowany - oficyna mieszkalna w dawnym zespole dworskim, ul. Kościelna 18, przełom XIX i XX w., murowana - stajnia w dawnym dworze dworskim, ul. Kościelna 18, ok. 1900 r., murowana

65 Rysunek 27. Pałace, dwory, elementy zabudowy folwarcznej w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rejestru zabytków i spisu ewidencyjnego zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

66 Budynki Użyteczności publicznej :

■ Gmina Czernica Chrząstawa Wielka – Szkoła Podstawowa, dawna szkoła parafialna, ul. Wrocławska, koniec XIX w. Gajków – gospoda „Gasthaus”, ul. Główna 50, około 1870 r., w rejestrze zabytków od 1995 r. Nadolice Wielkie – budynek gminnej szkoły zbiorczej, ul. Wrocławska nr 15, około 1870 r. Nadolice Wielkie – Dom Ludowy, ul. Wrocławska nr 7, około 1870 r. Ratowice – budynek Szkoły, ul. Wrocławska nr 8, około 1900 r. Ratowice – Klub Rolnika, ul. Wrocławska nr 27/29/31, około 1890 r. Wojnowice – dworek, (Klub Prasy i Książki), ul. Główna nr 41, około 1870 r. Wojnowice – świetlica, ul. Główna, koło domu nr 3, około 1880-1890 r.

■ Gmina Święta Katarzyna Radwanice – szkoła, ul. Szkolna nr 16, początek XX w. Sulęcin – świetlica, dawna szkoła, nr 3, 1903 r. Święta Katarzyna – Urząd Gminy, ul. Główna 82, połowa XIX w., XX w. Święta Katarzyna – Dom Ludowy, obecnie klub i biblioteka, ul. Powstańców Śląskich nr 8, początek XX w. Siechnice - Zespół Instytutu Zootechnicznego, ul. Świerczewskiego nr 40, Żerniki Wrocławskie – Szkoła Podstawowa, ul. Kolejowa nr 7, około 1930 r. Żerniki Wrocławskie – Przedszkole, ul. Kolejowa nr 2, początek XX w.

■ Miasto Oława 1. Budynek, ul. Sikorskiego 8 (d. Świerczewskiego), ok.1930 2. Komenda Policji, ul. Kopernika 1 (d. Sobieskiego), ok.1910 3. Szkoła Podstawowa nr l, ul. Żołnierzy Armii Krajowej (d. Lumumby), ok.1910 4. Zespół koszar II, ul. Młyńska, 679/W dn. 04.93 5. Ratusz, Rynek l (pl. 15-go Grudnia), 1162 dn.20.11.64 6. Sąd Rejonowy, d. komitet PZPR, ul. 11 Listopada 12, ok.1920

67 7. Zespół obiektów, ul. św. Rocha (d. Bolesława Chrobrego), szpital, pogotowie, Poradnia Wychowawczo-Zawodowa, garaże, park szpitalny, d. cmentarz, XIX/XX, obecnie ZOZ 8. Plebania, pl. Zamkowy 16, k. XIX

■ Gmina Oława Bystrzyca - budynek Nadleśnictwa, ul. Lipowa 8, pocz. XX w. Bystrzyca - budynek szkoły, ul. Tadeusza Kościuszki 45, pocz. XX w. Bystrzyca – przedszkole, ul. Tadeusza Kościuszki 99, pocz. XX w. Gać – szkoła, pocz. XVIII w., pocz. XX w. Jaczkowice - Zbiorcza Szkoła Gminna, Jaczkowice Nr 34, pocz. XX w. Lizawice - budynek dworca PKP, pocz. XX w. Marcinkowice - Zbiorcza Szkoła Gminna, pocz. XX w. Marcinkowice - świetlica wiejska, pocz. XX w. Osiek - budynek skupu mleka, Osiek Nr 135, XIX/XX w. Stanowice - szkoła/dom mieszkalny, Stanowice Nr 41, 1906 r.

■ Gmina Jelcz – Laskowice Kopalina - Szkoła podstawowa, ul. Główna 22, pocz. XX w., murowana Miłoszyce - budynek dworca kolejowego, ok. 1830 r. Miłoszyce - dawny szpital bonifratrów, ul. Polna 1, II połowa XIX w. klasztor Elżbietanek, murowany Wójcice - szkoła podstawowa, ul. Główna 87, 1890-1900 r., murowana

68 Rysunek 28. Obiekty użyteczności publicznej w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rejestru zabytków i spisu ewidencyjnego zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

69 2.2.2.3. Zabytkowe cmentarze

Na 68 cmentarze i kaplice znające się na obszarze większość to obiekty katolickie, choć zdarzają się również ewangelickie czy żydowskie. Mogą one stanowić uzupełnienie podstawowej oferty turystycznej. Najciekawszy obiekty znajdują się w Nadolicach Wielkich (mauzoleum żołnierzy niemieckich poległych w II wojnie światowej oraz Park Pokoju) oraz Oleśnicy Małej (Mauzoleum rodziny Yorcków Wartenburgów) i Marszowicach (mauzoleum rodziny Eick von Polwitz).

■ Gmina Święta Katarzyna Trestno – kaplica grobowa na cmentarzu, na południowy-wschód od wsi, przed 1845 r. Św. Katarzyna - Cmentarz parafialny, 1870-1880 r. Św. Katarzyna - b. cmentarz katolicki, ul. Sienkiewicza 21, cmentarz przy kościele, 2 poł. XIII w.

■ Miasto Oława 1. Cmentarz żołnierski, ul. ks. Janowskiego, XIX w., 2. Duży cmentarz, ul. św. Rocha, XVII, park szpitalny 3. Cmentarz komunalny, ul. Zwierzyniecka, poł. XIX 4. Cmentarz ewangelicki, Nowy Górnik, p. XX 5. Duży cmentarz ewangelicki, Nowy Otok, p. XX 6. Cmentarz żydowski, ul. Cicha, 385/W z dn. 07.03.77

■ Gmina Jelcz – Laskowice Chwałowice - kaplica cmentarna, 1880 - 1890 r. Jelcz - kaplica grobowa, park pałacowy, koniec XIX w. Miłocice - kapliczka centralna, początek XIX w. Miłoszyce - kaplica cmentarna, przełom XIX i XX w., dawniej mauzoleum.

■ Gmina Czernica

70 Nadolice Wielkie – w 2002 roku cmentarz zamieniono w mauzoleum, spoczywają tu prochy żołnierzy niemieckich poległych w czasie II wojny światowej. Szczątki żołnierzy zostały ekshumowane z pól bitewnych na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie. Do Nadolic trafiły dzięki porozumieniu o opiece nad niemieckimi grobami. Jest to miejsce unikatowe (trzecie w Europie) i szczególnie kontrowersyjne. Zarzuca się m in., że stworzenie mauzoleum i Parku Pokoju jest wyrazem uznania zbrodniarzy niemieckich (SS) i wszystko to dzieje się przy „powiewającej polskiej fladze i polskim hymnie narodowym”. Na nadolickiej nekropolii spoczywają m.in. żołnierze ukraińskiej dywizji SS Galizien (to oni zapędzili do drewnianego kościoła mieszkańców Huty Pieniackiej na Wołyniu) oraz żołnierze niemieckiej brygady SS Dirlewanger (odpowiedzialni za wymordowanie 1500 mieszkańców Woli podczas powstania warszawskiego). Biorąc pod uwagę te fakty, obiekt może być atrakcyjny dla turystyki sentymentalnej (turyści Niemieccy).

Rysunek 29. Zabytkowe cmentarze w subregionie „Krain Grądów Odrzańskich”

71 katolicki

ewangelicki

¿ydowski

¿o³nierski

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rejestru zabytków i spisu ewidencyjnego zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

■ Gmina Oława 1. Bolechów, cmentarz poewangelicki, na północ od wsi, 2 poł. XIX w. 2. Bystrzyca, cmentarz katolicki , na północ od wsi, pocz. XX w. 3. Bystrzyca, Cmentarz poewangelicki, na wschód od wsi, 2 poł. XIX, 1910 4. Chwalibożyce, Cmentarz poewangelicki, k/kośc.św. Antoniego, XIII w, XVIII 5. Drzemlikowice, d. cm. katolicki (choleryczny), na zach. od wsi, 2 poł. XVIII w. 6. Gać, cmentarz poewangelicki, przy kościele, pocz. XIV w.

72 7. Godzikowie, cmentarz poewangelicki, przy kościele, poł. XVI w. 8. Godzikowie, cmentarz poewangelicki na zach. od wsi, k. XIX w. 9. Jaczkowice, cmentarz katolicki, na półn.-zach.od wsi, k. XIX w. 10. Jankowice, cmentarz katolicki, na pn.-wsch. od wsi, ok. 1850 r. 11. Lizawce, cmentarz katolicki, 1 km od wsi, 2 poł. XIX w. 12. Marcinkowice, cmentarz katolicki, przy folwarku, poł. XIX w. 13. Marszowice, cmentarz poewangelicki, przy kościele, XV - XVIII w. 14. Marszowice, cmentarz poewangelicki, pd.-zach. od wsi, pocz. XX w. 15. Niemil, cmentarz katolicki, przy kościele, poł. XVI w. 16. Niwnik, cmentarz katolicki, na pd. od wsi, k. XIX w. 17. Oleśnica Mała, mauzoleum rodziny Yorcków Wartenburgów, park pałacowy, XIX w 18. Osiek, cmentarz katolicki, przy kościele, pocz. XVI w. 19. Osiek, cmentarz katolicki, na wschód od wsi, poł. XIX w. 20. Owczary, cmentarz katolicki, na północ od wsi, k. XIX w. 21. Siedlce, cmentarz poewangelicki, na zachód od wsi, 2 poł. XIX w. 22. Sobocisko, cmentarz katolicki, na południe od wsi, 1 poł. XIX w. 23. Sobocisko, cmentarz katolicki, przy kościele , 1 poł. XVI w. 24. Stanowice, cmentarz ewangelicki, półn.- zachód od wsi, XIX/XX w. 25. Stary Górnik, cmentarz ewangelicki, zach. kraniec wsi, poł. XIX w. 26. Zabardowice, cmentarz katolicki, na zachód od wsi, k. XIX w. 27. Marszowice, mauzoleum rodziny Eick von Polwitz,

2.2.2.4. Parki pałacowe, dworskie, willowe

■ Gmina Święta Katarzyna

73 Żerniki Wrocławskie – park podworski, obecnie osiedlowy, połowa XIX w., około 1870 r., w rejestrze zabytków od 1994 r. Łukaszowice - park pałacowy, ok. 1850 r. Radwanice-Solniki - park dworski, ul. Parkowa, XVIII-XIX w. Św. Katarzyna - park pałacowy, ul. Główna, koniec XIX w.

■ Miasto Oława Park miejski przy d. strzelnicy koło dworca PKP, 1825, poł. XIX

■ Gmina Oława Drzemlikowice - podworski zabytkowy park, XIX w., duży, geometryczny, o powierzchni 15,9 ha Marszowice - park pałacowy; podworski, Nr 564/W z dnia 27.12.1984 r., k. XIX w. o powierzchni 4,7 ha Oleśnica Mała - park pałacowy z mauzoleum rodziny Yorck von Wartenberg, Nr 566/W z dnia 27.12.1084 r., 1 poł. XIX w., o powierzchni 15,0 ha Ścinawa - park pałacowy, Nr 562/W z dnia 27.12.1984 r., XIX w. o powierzchni 2,4 ha Zabardowice - park pałacowy, Nr 561/W z dnia 27.12.1984 r., XIX/XX w, o powierzchni 7,0 ha Psary - park pałacowy, XVIII w., w parku bardzo wysoki krzyż pokutny o imponujących wymiarach: wysokość 217 cm, rozpiętość ramion - 112 cm i grubość 34 cm. Jest to jeden z najstarszych krzyży pokutnych w Europie. Ten materialny ślad zbrodni sprzed prawie 650 lat jest czwartym pod względem wysokości w Polsce. Wykuty z granitu, posiada ryt przedstawiający narzędzie zbrodni w postaci sztyletu. Siedlce - park pałacowy

Rysunek 30. Zabytkowe parki pałacowe, dworskie, miejskie w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”

74 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rejestru zabytków i spisu ewidencyjnego zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

2.2.2.5. Zabytki techniki, obiekty przemysłowe

Jest to obszar w dużej części przemysłowy, obecnie na terenie gminy Jelcz-Laskowice znajduje się podstrefa wałbrzyskiej SSE. Wśród obiektów zabytkowych przeważają te z przełomu XIX i XX w., jak śluzy, stopnie wodne, huty, elektrownie wodne.

75 Celem jest wyeksponowanie zabytków hydrotechniki i techniki w rzecznym krajobrazie. Postuluje się utworzenie muzeum Odry (Oława), muzeum przemysłu (Siechnice, Jelcz Laskowice – Muzeum jelcza). Mogą być one celem wycieczek szkolnych z całej aglomeracji Wrocławia. Do najważniejszych obiektów, które można tak wykorzystać należą:

■ Gmina Czernica Czernica – dzwonnica pożarowa, początek XIX w. Gajków – most drogowy, na Kanale Janowickim, 1913 r. Jeszkowice – stopień wodny „Janowice”, 1910-1921 r.; jaz, elektrownia, śluzy I i II, mosty I i II. Kamieniec Wrocławski – most drogowy, na Kanale Janowickim, około 1913 r. Nadolice Wielkie (Wieściszów) – zespół młyna, ul. Boczna nr 5, około 1870 r. Ratowice – zespół śluzy „Ratowice”, 1906-1909 r.; jaz, śluza, budynek wodomierzówki, budynek dyżurki, most drogowy.

Rysunek 31. Zespół śluzy w Ratowicach.

Źródło: S. Lubaczewska, M. Leśniak-Johann

76 ■ Gmina Święta Katarzyna Ozorzyce – budynek transformatora, 1910-1915 r. Siechnice – zespół elektrociepłowni „Czechnica”, ul. Fabryczna nr 22, 1925-1930 r.: budynki: administracyjny, kotłowni, pompowni wody, młynowni węgla, rozdzielni, turbogeneratorów, zmiękczalni wody, warsztatów, magazynów, laboratorium, przychodni i stołówki, straży pożarnej, wartowni; 5 domów mieszkalnych, 2 kominy fabryczne.

Rysunek 32. Zespół elektrociepłowni „Czechnice” w Siechnicach

Źródło: http://www.sw-katarzyna.pl z dnia 1. 12. 2008

■ Miasto Oława 1. Zakład Tworzyw Sztucznych „Erg", d. zajazd, ul. Na Grobli 5 (Oleśnicka 1) 2. Zespół Huty „Oława", ul. Sikorskiego, ok. 1930 3. Zespół magazynu Wojew. Przedsięb. Handlu Art. Codziennego Użytku, ul. Sportowa l Dom mieszk., Magazyn, ewidencja zabytków, p. XX 4. Hydrowęzeł „Oława": Niedostępny, mógłby być atrakcją turystyczną dla grup zorganizowanych

77 - Elektrownia wodna na Młynówce, ul. Zwierzyniec Duży 5, 1775/1989 - Przepust wodny elektrowni, ul. Zwierzyniec Duży 7, 1896 r. - Dyżurka śluzy „Oława II" i szopa jazowa, ul. Zwierzyniec Duży 107, 1915 r. - Dyżurka śluzy „Oława III", ob. Biura, ul. Zwierzyniec Duży 2, 1917 r. - Wodomistrzówka, ul. Zwierzyniec Duży 2, ok.1916 - Wodomistrzówka, ob. dom mieszk., ul. Zwierzyniec 105, ok.1905 - Wodomistrzówka, ul. Zwierzyniec Duży 107, 1884/1926 r. - Most na kanale Młynówka, ul. Zwierzyniec Duży, ok.1890 - Most drogowy nad Młynówką, ul. Zwierzyniec Duży, ok.1930 - Jaz na kanale Młynówka, ul. Zwierzyniec Duży 5, 1898 r. - Most na kanale Pracy, ul. Zwierzyniec 7, ok.1910 - Jaz na kanale Pracy, ul. Zwierzyniec Duży 5, 1898 r. - Jaz „Oława", ul. Zwierzyniec Duży 107, 1898 r. - Śluza komorowa „Oława I" (ruina), ul. Zwierzyniec Duży 41, 1842 r. - Śluza komorowa „Oława II", ul. Zwierzyniec Duży 107, 1884 r. - Śluza pociągowa „Oława III", ul. Zwierzyniec Duży 2, 1917 r. - Most drogowy nad śluzą „Oława III", ul. Zwierzyniec Duży, 1917 r. - Most na kanale Oławskim, ul. Zwierzyniec Duży, ok.1916 r. 5. Zakład Przem., dawna jednostka radziecka, ul. Zwierzyniecka, 6. Oficyna, obecnie Sp. „Kodim", ul. 11 Listopada 2a (d. Nowotki), k. XIX

■ Gmina Oława 4 km na południe od wsi Bystrzyca - zespół budynków i urządzeń śluzy Lipki na Odrze, - budynek wodomistrzowski ok. 1930 r., - budynek dyżurki śluzy ok. 1917 r., - budynek szopy jazowej ok. 1912 r.,

78 - most nad śluzą 1917 r., - śluza Lipki na Odrze 1917 r., - jaz Lipki 1905 r. Chwalibożyce - budynek transformatora, ok. 1912 r. Gać - budynek transformatora, 1912 r. Drzemlikowice - budynek transformatora, ok. 1920 r. Godzikowice - budynek transformatora, 1912 r.

79 Rysunek 33. Obiekty przemysłowe, zabytki techniki w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rejestru zabytków i spisu ewidencyjnego zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Budynki gospodarcze

■ Gmina Jelcz-Laskowice Dębina - budynek folwarczny, koniec XIX w.

80 Jelcz - budynek folwarczny, ok. 1880 r. Jelcz - pawilon myśliwski w parku pałacowym, ok. 1920 r., murowany Laskowice – obora, ul. Witosa 16, ok. 1900 r. murowana Laskowice - stajnia i spichlerz pałacowy, ul. Witosa 24, poł. XIX w. Łęg - dom mieszkalny i budynek gospodarczy, ul. Wrocławska 12, II poł. XIX w., murowany, szachulec Miłocice - budynek folwarczny, przełom XIX i XX w. Miłocie Małe - Zespół folwarczny, ul. Główna 19, koniec XIX w. Nowy Dwór - budynek folwarczny, przełom XIX i XX w. Piekary - spichlerz murowany, XVIII w. Wójcice - magazyn zbożowy, ul. Główna, 1890-1900 r.

■ Miasto Oława 1. Masarnia, ul. Strzelna 6, XIX/XX w. 2. Zespół folwarczny, ul. Małopolna 2 (d. 4), 2 domy mieszkalne, zabudowa folwarczna i kępa starych drzew, 663/W z dn. 8.05.92 3. Zespół młyna, ul. Sienkiewicza 5, młyn wodny, 1839,p. XX

■ Gmina Oława Bystrzyca – zajazd, ul. Tadeusza Kościuszki 3, XVIII/XIX w., XX w. Bystrzyca – zagroda, ul. Tadeusza Kościuszki 11, dom i dwie obory, XIX w., XX w. Godzinowice – zagroda, Godzinowice Nr 10, dom, obora, stodoła, pocz. XIX w., k. XIX w. Jaczkowice - zespół spichlerza; spichlerz, stróżówka, ok. 1920 r., stróżówka pocz. XX w. Marcinkowice – zagroda, Marcinkowice Nr 45, dom, stodoła, k. XIX w. Marszowice – zagroda, Marszowice Nr 19, Niemil – zagroda, Niemil Nr 42, dom, chlewik, stodoła, obora, XIX/XX w. Osiek – zagroda, Osiek Nr 80, dom, stodoła, obora, XIX/XX w. Owczary – kuźnia, Owczary Nr 78, poł. XIX w.

81 Sobocisko – zagroda, Sobocisko Nr 57, dom, stodoła, obora, pocz. XX w. Sobocisko – zagroda, Sobocisko Nr 65, dom mieszkalny, obora, poł. XIX w., XX w.

2.2.2.6. Pomniki

Do kategorii „pomniki” zaliczono krzyże pokutne, kaplice przydrożne, pomniki upamiętniające wydarzenia historyczne itp. Do najważniejszych obiektów należą:

■ Gmina Czernica Wojnowice - Krzyż łaciński, bardzo regularny, na lewo od zachodniego wejścia na cmentarz przykościelny, granitowy, wymiary 105 x 100 x 11 cm, nr rej. zab. 439 z dn. 06.01.1982 r., nowy nr 427/439. Kotowice - Pomnik ofiar nazizmu, przy drodze do Czernicy, na terenie zbiorowych mogił kilku tysięcy więźniów pracujących przymusowo w zakładach zbrojeniowych „Berta-Werke” w Jelczu oraz więźniów obozu pracy w Ratowicach (źr.: mapa Okolice Wrocławia, PPWK,1997). Czernica - kolumna Maryjna, ul. Wrocławska, na zachód od wiaduktu kolejowego, po pn. stronie drogi nr 455, około 1708; barok, dostępny, stan dobry, z inskrypcją fundacyjną i dekoracją heraldyczną na cokole; wtórnie przemalowana, pierwotna figura Matki Boskiej została zastąpiona, natomiast współczesna powstałą na podstawie przekazów ikonograficznych. Czernica – dzwonnica, pl. Jana Pawła II, 1830 r., klasycystyczna, stan dobry, jeden z nielicznych obiektów tego typu na badanym terenie Dobrzykowice - pomnik ofiar I wojny światowej, na cmentarzu przykościelnym, po płn.-wsch. stronie kościoła, 1918 r., stan dobry, pomnik o charakterystycznej, ujednoliconej formie obelisku, stawiany w celu upamiętnienia poległych mieszkańców wsi. Gajków - pomnik ofiar I wojny światowej, róg ulic Głównej i Przedszkolnej, około 1918 r., stan dobry, pomnik o charakterystycznej, ujednoliconej formie obelisku, stawiany w celu upamiętnienia poległych mieszkańców wsi. Jeszkowice – pomnik, ul. Główna (obok domu nr 39), po 1918, stan dobry, przykład przekształcenia pomnika ku czci poległych w I wojnie światowej mieszkańców wsi na pomnik odzyskania przez Polskę ziem zachodnich po II wojnie światowej. Wojnowice - krzyż pokutny, przy pd. ścianie kościoła, XIV/XVI, stan dobry, przykład typowego krzyża pokutnego

82 Wojnowice - pomnik upamiętniający ofiary wojny austriacko-pruskiej z 1866, w pobliżu pomnika ofiar I wojny, stan dobry, wykonany zapewne po 1866 r., w formie niewielkiego kamienia z inskrypcją. Ratowice - pomnik św. Jana Nepomucena, ul. Polna, naprzeciw domów nr 17 i 19, ok. 1729, figura świętego ustawiona na postumencie, na którym umieszczono inskrypcję i herby (zapewne fundatorów); w inskrypcji chronostych wg którego datowanie; na badanym obszarze rzadki przykład pomnika poświęconego świętemu; wystawiony zapewne w związku z nadodrzańskim położeniem wsi i wynikającym z tego zagrożeniem powodziowym.

■ Gmina Święta Katarzyna Groblice - Krzyż pokutny (pozbawiony obu ramion) na zakręcie polnej drogi do Jankowic, w odległości ok. 100 m. na południowy-zachód od trasy Wrocław - Oława, granitowy, wymiary 220 x 48 x 11 cm, nr rej. zab. 442 z dn. 22.01.1982 r., nowy nr 498/442. Siechnice - Krzyż łaciński, wolnostojący, usytuowany na polu obok cmentarza, około 200 m. na południowy-zachód od drogi Wrocław - Opole, granitowy, wymiary 188 x 103 x 11 cm, nr rej. zab. 410 z dn. 10.03.1982 r., nowy nr 497/410. Siechnice - Krzyż kamienny, na cmentarzu przykościelnym. Kapliczka słupowa, ul. Opolska, naprzeciw nr.3. Trestno - Zegar słoneczny, w parku, w dawnym zespole dworskim.

■ Miasto Oława 1. Wieża ciśnień, Pl. Piastów, p. XX

■ Gmina Oława Niemil - kapliczka przydrożna, obok domu Nr 14, k. XIX w., XX w. Niwnik – krzyż pokutny z XIV – XVI w Osiek - kapliczka przydrożna, k. XIX w. Osiek - kapliczka przydrożna, obok budynku Nr 42, 2 poł. XIX w. Psary - w parku pałacowym z XVIII w znajduje się bardzo wysoki krzyż pokutny o wymiarach: wysokość 217 cm, rozpiętość ramion - 112 cm i grubość 34 cm. Jest to jeden z najstarszych krzyży pokutnych w Europie. Ten materialny ślad zbrodni sprzed prawie 650 lat jest czwartym pod względem wysokości w Polsce. Wykuty z granitu, posiada ryt przedstawiający narzędzie zbrodni w postaci sztyletu.

83 Sobocisko - krzyże pokutne przy kościele oraz przy domu Nr 38. Godne polecenia są pomniki średniowiecznego prawa: granitowy krzyż pokutny po zewnętrznej stronie muru przykościelnego, kamienna tablica na wewnętrznej stronie muru i krzyż pokutny z uszkodzonym prawym ramieniem w zachodniej części.

Rysunek 34. Krzyże pokutne w Sobocisku

Źródło: S. Lubaczewska, M. Leśniak-Johann

Owczary - wiatrak – holender, Nr 492/W z dnia 19.06.1981 r., XIX w.

■ Gmina Jelcz-Laskowice Laskowice - krzyż kamienny, ul. Witosa 24, koniec XIX w. Miłocice - kapliczka przydrożna, II poł. XIX w, murowana Miłocice Małe - kapliczka przydrożna, Miłoszyce - kapliczka przydrożna , koniec XIX w., słupowa Miłoszyce - rzeźby kamienne: Chrystus i Matka Boska Bolesna oraz św. Wawrzyniec, cmentarz, początek XX w. Miłoszyce - rzeźby kamienne: św. Józef i grupa Ukrzyżowania ze św. Józefem, przy kościele p.w. św. Mikołaja, koniec XIX w.

84 Miłoszyce - Kapliczka przydrożna przy kościele p.w. św. Mikołaja, 1860-1870 r. murowana, szkoła śląska Miłoszyce - rzeźba kamienna Madonna z Dzieciątkiem przy kościele p.w. św. Mikołaja, XIV w., dojrzały gotyk Piekary - wieża alarmowa Jelcz - kapliczka przydrożna, ul. Fabryczna 6, przełom XIX i XX w., murowana Jelcz - kapliczka przydrożna, ul. Folwarcza, 1798 r, neogotyk, mauzoleum Hansa Dieticha Saurmy zm. 1641 r., ok. 1890 r., murowana

Rysunek 35. Pomniki w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych rejestru zabytków i spisu ewidencyjnego zabytków Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

85 2.2.2.7. Formy tradycyjnej zabudowy wiejskiej

Bystrzyca - zabytkowy układ przestrzenny wsi, Marszowice - zabytkowy układ przestrzenny wsi, k. XIX w. Niemil - zabytkowy układ przestrzenny wsi Osiek - zabytkowy układ przestrzenny wsi Owczary - zabytkowy układ przestrzenny wsi Psary - zabytkowy układ przestrzenny wsi Bystrzyca - zabytkowy układ przestrzenny wsi, Marszowice - zabytkowy układ przestrzenny wsi, k. XIX w. Niemil - zabytkowy układ przestrzenny wsi Osiek - zabytkowy układ przestrzenny wsi Owczary - zabytkowy układ przestrzenny wsi Psary - zabytkowy układ przestrzenny wsi Sobocisko - zabytkowy układ przestrzenny wsi

2.2.2.8. Inne

- Dobrzykowice (Nadolice Małe, Czernica) – tutaj powstawały sceny do Filmu „Sami Swoi”, „Nie ma mocnych”, „Kochaj albo rzuć”. Domy Kargula i Pawlaka znajdują się w Dobrzykowicach (tu znajduje się tablica upamiętniająca), w 2000 roku był organizowany festyn promujący wydarzenie. - linia kolejowa Wrocław - Oława- pierwsza linia kolejowa na ziemiach polskich- 1842 r., historyczny parowóz - Ratusz w Oławie z oryginalną XVII w wieżą z mechanizmem zegarowym W centralnym miejscu miasta w XIV w powstał ratusz, wielokrotnie potem przebudowywany. Do dzisiaj zachowała się w stanie oryginalnym wieża ratuszowa pochodząca z XVII wieku. Na ośmiobocznej wieży przyciąga wzrok mechanizm zegarowy zasługujący na szczególną uwagę. Zalicza się do tzw.

86 zegarów figuralnych, które oprócz czasomierza posiadają rzeźbione figury. Zegar ten ufundowała księżna Luiza. Był budowany wiele lat przez trzech zegarmistrzów. Dzieło ostatecznie ukończono już za panowania Jakuba Sobieskiego. Jego mechanizm współpracuje z czterema ruchomymi figurami umieszczonymi na ośmioboku wieży na przemian z tarczami zegara. Są to: śmierć wymachująca kosą w rytm kwadransów, król Salomon w rzymskim stroju, co godzinę poruszający berłem i szczęką, kogut goniący kury przy każdym uderzeniu zegara oraz księżyc pokazujący swoje kolejne fazy w bardzo wolnym cyklu 28 dni. Tarcze zegara dodatkowo pozłocono w końcu XVIII wieku. Na galerii widokowej od strony południowej znajduje się ponadto niewielki zegar słoneczny, według którego regulowano zegar mechaniczny. Dodatkową atrakcją w pierwszym dziesięcioleciu funkcjonowania zegara byli hejnaliści grający codziennie na galerii o wschodzie i zachodzie słońca..11 W 1832 roku ratusz przebudowano na styl neoklasyczny nie zmieniając kształtu barokowej wieży ze względu na zabytkową wartość zegara. W latach 1910 - 1915 przebudowano jego wnętrze, zatracając wiele z jego zabytkowego charakteru. Kolejny remont przeprowadzony został w 1924 roku, to przy tej okazji z jednej z przyległych od strony północnej kamieniczek utworzono klatkę schodową ratusza. W czasie wojny ratusz nie ucierpiał. W trakcie pierwszego powojennego remontu w 1958 roku do dwóch środkowych północnych kamieniczek dobudowano kondygnację, rozbierając ich szczyty. Przeprowadzony w 2002 roku remont wieży i zegara rozpoczął wieloletni plan przywracania tego zabytku i rynku do ich dawnej świetności, kolejnym etapem był remont dachu i położenie nowej elewacji.

Rysunek 36. Unikatowy w skali europejskiej zegar na wieży ratuszowej w Oławie.

11http://www.starostwo.olawa.pl/index.php?n=prawybox&id=11 z dnia 24. 01.2009

87 Źródło: http://www.um.olawa.pl/?n=fotozabytki z dnia 1. 12. 2008

- Ratowice, gm. Czernica - Lokomobila samojezdna, przy budynku młyna, własność prywatna, nr rej. zab. 721 z dnia 25.11.1997 r., nowy nr 429/721. - Wojnowice, gm. Czernica - Sanktuarium św. Wawrzyńca, kościół filialny p. w. św. Wawrzyńca z relikwiami patrona. - Droga Św. Jakuba - Od średniowiecza jednym z najważniejszych szlaków komunikacyjnych w Europie Środkowej była tzw. „Wysoka Droga”, nazywana także „Drogą Królewską” (Via Regia). Rozwijały się przy niej takie ośrodki jak: Kolonia, Erfurt, Lipsk, Zgorzelec, Wrocław, Kraków, Lwów, Kijów. Na trakcie powstawały również nowe miasta jak: Lwówek Śl., Złotoryja, Środa Śl., Legnica czy Lubań, które posiadają najstarsze dziś w Polsce prawa miejskie. Via Regia nie posiadała jednego przebiegu- był to korytarz komunikacyjny, zależny od wielu warunków (np. politycznych czy też powodzi). Zaproponowana obecnie Droga św. Jakuba wzdłuż Via Regia próbuje odtworzyć jej przebieg w późnym średniowieczu, kiedy to Dolny Śląsk przeżywał swój największy rozwój. W tym czasie Via Regia używana była przez kupców, rycerzy, rzemieślników, wędrownych artystów, pielgrzymów. Z tego powodu powstawały w jej pobliżu największe zamki, klasztory oraz najważniejsze miejscowości12. Na obszarze Subregionu Odra Wschód przebiegają dwie nitki szlaku oznakowane żółtą lub białą muszlą, praktycznie nie wykorzystane turystycznie.

Południowy przebieg (z żółtą muszlą) : Przebieg północny (z białą muszlą): Brzeg (0,0 km), Skarbimierz (4,5 km), Małujowice (8 km) , Psary (10 km) Brzeg (0,0 km) Jankowice Małe, Oleśnica Mała (17 km), Jakubowice (26 km) , Bolechów (27 Brzezina (4,2 km) km), Pełczyce (28,5 km), Marszowice (31 km), Sobocisko (36 km) Lipki (8,7 km) Grodziszów (41 km), Ziębice, Prawocin (44,5 km), Siechnice (46 km) Ścinawa Polska (14,2 km) Blizanowice (52 km), Trestno (54 km), Wrocław (62 km), Wojnowice (81 Oława (15,8 km) km), Miękinia (87 km) Zabardowice (19,3 km)

12 Droga Św. Jakuba, Via Regia, Część I – Dolny Śląsk, folder, www.camino.net.pl

88 Sobocisko (20,8 km)

2.2.2.9. Stanowiska archeologiczne

Większość stanowisk archeologicznych, mimo swoich znacznych walorów naukowych, nie posiada wartości dla rozwoju turystyki. Powodem tego jest przede wszystkim dostępność dla potencjalnego turysty. Są to głównie stanowiska dokumentujące osadnictwo kultury łużyckiej (Załącznik 2).

Wśród zinwentaryzowanych stanowisk najbardziej atrakcyjnym jest Gród Ryczyński pod Oławą. Jest to pozostałość po zespole osadniczym (2 grodziska, 3 osady, cmentarzysko) w kompleksie leśnym w rezerwacie przyrody. Ze względu na ten właśnie fakt rekonstrukcja w miejscu pierwotnym jest niemożliwa. Jedyną szansą na rekonstrukcję jest znalezienie innej lokalizacji.

Pierwsza historyczna wzmianka o Ryczynie pochodzi z przekazu Kosmasa, a dotyczy 1093 r., kiedy to książę czeski Brzetysław II najechał na Śląsk niszcząc go na przestrzeni między Ryczynem a Głogowem. Jednak historia grodu rozpoczyna się od jednego z przekazów z XIV wieku, który mówi o rezydowaniu w okolicach Oławy w latach 1000 - 1010 benedyktyna-pustelnika, św. Świerada. Ponieważ o Oławie w początkach XI w. nie posiadamy żadnych wiadomości, teren działalności św. Świerada podlegałby grodom ryczyńskim. Święty zamieszkiwał w lesie nadodrzańskim.

Duże grodzisko ryczyńskie było typowym grodem pierścieniowatym o kształcie kolistym, a raczej lekko owalnym. Przeciętna wysokość wałów dochodziła do 5 m., a szerokość ich u szczytu wynosiła do 12 m. Od strony południowo-wschodniej wały obniżały się do poziomu majdanu grodziska tworząc przerwę w obwałowaniu. Była to kiedyś brama wejściowa do grodu. Od strony zewnętrznej wału grodowego przebiegała niegdyś 5 - 10 metrowa fosa, napełniona stojącą wodą. Wskutek regulacji Odry i ujęcia jej szerokiego rozlewiska w koryto, odległość grodzisk ryczyńskich od obecnego koryta Odry wynosi około 1 km, podczas gdy grodziska te w okresie wczesnośredniowiecznym położone były tuż nad rzeką, o czym świadczą ślady jej pradoliny w bezpośrednim sąsiedztwie grodzisk. Gdzieś około XI wieku pojawiły się na terenie grodziska koryta rowów odwadniających, przeznaczonych na zbieranie nadmiaru wody leśnej. Koryta te połączone były z fosą oraz, prawdopodobnie, z Odrą. Profil w przekopie archeologicznym pozwolił ujawnić 5 warstw osadniczych, 4-krotnie

89 przerywanych śladami katastrofalnych powodzi. Stwierdzono ponadto występowanie jam i ognisk. Osadnictwo koncentrowało się dookolnie wewnątrz grodu u stóp wału. Środek grodziska stanowił dziedziniec.

2.2.3 Waloryzacja turystyczna zasobów krajoznawczych.

Istnieje wiele metod określających atrakcyjność turystyczną miejscowości krajoznawczych, a w ich obrębie również poszczególnych obiektów. Do najbardziej miarodajnych zaliczane są metody hierarchiczne, tzn. takie, gdzie na sumaryczną ocenę składają się jej poszczególne elementy. W opracowaniu wyznaczono walory krajoznawcze mające znaczenie krajowe, regionalne i lokalne. Jako kryteria przyjęto: wartość historyczną, artystyczną, kompozycyjno-krajobrazową oraz naukową obiektów, zagospodarowanie turystyczne, w tym przystosowanie do zwiedzania oraz dostępność komunikacyjną. Do oceny walorów na badanym terenie wykorzystano materiały źródłowe Oddziału Wrocławskiego Służby Ochrony Zabytków, opracowania naukowe z zakresu historii sztuki, opisy i oceny zawarte w przewodnikach i na mapach turystycznych, a także na stronach internetowych.

Tabela 11. Miejscowości krajoznawcze wg gmin. gmina miejscowości krajoznawcze o znaczeniu krajowym regionalnym ponadlokalnym lokalnym Czernica - 1 4 5 Jelcz-Laskowice - 3 - 2 Oława - 2 9 4 Św. Katarzyna - 2 4 9 ogółem - 8 17 20 Źródło: Opracowanie własne.

Na obszarze gmin Czernica, Święta Katarzyna, Oława miejska i wiejska oraz Jelcz – Laskowice wyróżniono, 8 o znaczeniu regionalnym, 17 ponadlokalnym oraz 20 o znaczeniu lokalnym (Tab.11). Na obszarze nie wyróżniono miejscowości z walorami o znaczeniu krajowym. Przy czym potencjalne walory o znaczeniu krajowym posiadają Oława, Jelcz-Laskowice i Oleśnica Mała, które obecnie zostały zakwalifikowane jako miejscowości z walorami o znaczeniu regionalnym. Wynika to przede wszystkim ze słabej dostępności dla turystów, stanu technicznego i braku podstawowego zagospodarowania turystycznego (np. parkingi, informacja, obiekty gastronomiczne).

90 2.2.3.1. Miejscowości krajoznawcze z walorami o znaczeniu regionalnym.

Biestrzyków, gm. Święta Katarzyna13 - Wieża mieszkalna, gotycka, z końca XIV w., trzykondygnacyjna, obronna, niegdyś otoczona wałami i fosami; zbudowana z cegły na planie prostokąta, zachowane trzy gotyckie okna oraz sklepienia, nadbudowana trzecia kondygnacja pochodzi z XVII w.; obecnie w trakcie remontu; rzadki przykład zachowanych tego rodzaju budowli. Należy udostępnić dla zwiedzających.

Nadolice Wielkie, gm. Czernica -Kościół filialny Matki Bożej Różańcowej, zbudowany w latach 1847-1849, ul. Boczna nr 7, dostępny w czasie mszy, stan techniczny dobry Zespół pałacowo-folwarczny (pałac, zespół obór, park),- z XIX w., ul. Stawowa nr 12, niedostępny dla turystów, zły stan techniczny - Budynek Zbiorczej Szkoły Gminnej, około 1870 r., ul. Wrocławska nr 15 Dom Ludowy, zbudowany około 1870 r., ul. Wrocławska- nr 7 Zespół młyna wodnego (Wieściszów), (d. dom młynarza,- budynek chlewni), około 1870 r., ul. Boczna nr 5 - Cmentarz żołnierzy niemieckich poległych na Dolnym Śląsku w latach II wojny światowej oraz Park Pokoju, założone w latach 90. XX w., dostępny dla turystów, dobra infrastruktura towarzysząca (parking), słabo oznakowany z drogi głównej

Święta Katarzyna - Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej, wymieniany w XIII w., rozbudowany w XV w. i w pierwszej połowie XVIII w. odbudowany w połowie XX w.; barokowy wystrój wnętrza, m. in. ołtarz główny, rzeźby św. Zachariasza i św. Bonifacego, renesansowe płyty grobowe z początku XVI w.; kościół otoczony jest obronnym murem cmentarnym ze strzelnicami szczelinowymi z pierwszej połowy XVII w., dostępny w czasie mszy, dobry stan techniczny - Dom Pomocy Społecznej, w Zespole Zakładu Opiekuńczo-Leczniczego Zgromadzenia ss. Pasterek Opatrzności Bożej, druga połowa XIX w., niedostępny dla turystów Dom mieszkalny- ss. Pasterek z 1825 r. - Kaplica cmentarna, druga połowa XIX w., XX w., na d. cmentarzu, przy drodze do Żernik.

Oława miasto

13 Wyrzykowski J. (wraz z zespołem), 2005, Uwarunkowania rozwoju turystyki w powiecie wrocławskim, Wrocław (maszynopis)

91 1. Zamek Piastowski (ruina) z d. pałacem Luizy, pl. Piastów / pl. Zamkowy 15, 71 z dn. 29.03.49 , ograniczona dostępność dla turysty (Urząd Miasta), dobry stan techniczny 2. Mury miejskie 1601 z dn. 22.03.66 3. Kościół parafialny św. Piotra i Pawła, Pl. Zamkowy, 66 z dn. 29.03.49, dobra dostępność dla turysty, stan techniczny dobry 4. Kościół parafialny MB Pocieszenia, Pl. Maksymiliana Kolbego, 15/A/00 z dn. 31.03.00, dobra dostępność dla turysty, dobry stan techniczny 5. Kościół pomocniczy św. Rocha ul. Św. Rocha, 1600 z dn. 22.03.66, dobra dostępność dla turysty, dobry stan techniczny 6. Cmentarz żydowski, ul. Cicha, 385/W z dn. 07.03.77 7. Zespół dworca PKP, ul. Kolejowa, budynek dworca, wiata peronowa 628/W z dn.10.11.89 8. Kamienica ul. Brzeska 9 622/W z dn. 30.05.89 9. Zespół poczty, ul. l-go Maja 21, budynek urzędu pocztowego, oficyna, obecne garaże, mur z bramą przejazdową i furtą, 705/W z dn. 23.03.95 10. Zespół koszar I, ul. 3-go Maja, 678/W z dn. 2.04.93 11. Zespół folwarczny, ul. Małopolna 2 (dawna 4), 2 domy mieszkalne, zabudowa folwarczna i kępa starych drzew, 663/W z dn. 8.05.92 12. Zespół koszar II, ul. Młyńska, 679/W z dn. 04.93 13. Ratusz wraz z zabytkowym zegarem, Rynek l, (pl. 15-go Grudnia), 1162 z dn.20.11.64, ograniczona dostępność dla turysty- nie ma wstępu na wieżę zegarową, dobry stan techniczny 14. Kamienica, Rynek 11, ul. Kościuszki 2, 1602 z dn. 22.03.66 15. Kamienica, Rynek 12, 1602 z dn. 22.03.66 16. Kamienica, Rynek 24 653/W z dn. 8.03.91 17. Kamienica, Rynek 25, 1036 z dn. 21.01.64 18. Kamienica, Rynek 29, 1037 z dn. 21.01.64 19. Kamienica, Rynek 36 1163 z dn. 20.11.64 20. Dom mieszkalny, ul. Sienkiewicza 5, 1603 z dn.2 2.03.66 21. Kamienica, ul. Wrocławska 2, 1604 z dn. 22.03.66 22. Dom mieszkalny, ul. Wrocławska 8, 1605 z dn. 22.03.66 23. Kamienica, pl. Zamkowy 24, 1606 z dn. 22.03.66 24. Kościół ewangelicki św. Michała, obecnie rz.-kat. św. Józefa, ul. ks. Janowskiego (d. Przyjaciół Żołnierza Pol.), 1877

92 25. Cmentarz żołnierski, ul. ks. Janowskiego, XIX w. 26. Duży cmentarz, ul. św. Rocha, XVII w. 27. Cmentarz ewangelicki Nowy Górnik, początek XX w 28. Duży cmentarz ewangelicki Nowy Otok, początek XX w 30. Park miejski przy d. strzelnicy koło dworca PKP, 1825, 31. Kamienica ul. gen. Andersa 1, 2 (d. Żymierskiego) XIX/XX 32. Kamienice, ul. Bolesława Chrobrego 14, 16, 18, 19, 21, 24, 70a, XIX/XX w 33. Kamienice, ul. Brzeska 6, 8, 12, 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27, 28, XIX/XX w 34. Kamienice, ul. ks. Janowskiego 13, 15, koniec XIX w 35. Kamienica, ul. ks. Janowskiego 15 początek XX w 36. Kamienica, ul. Kościuszki 2, 4, 8, koniec XIX w 37. Kamienica, ul. ks. Kutrowskiego 1, 3-6, 8, 9, 11-13, 15, (d. Gagarina) ok.1880 38. Kamienica, ul. l-go Maja 17, 19, 44, 45, 10, 33, XIX/XX w 39. Dom mieszkalny (d. sąd i więzienie), ul. Miarki 1, 1833 i 2 poł. XIX 40. Zakład Tworzyw Sztucznych „Erg", d. zajazd, ul. Na Grobli 5, magazyn, spichlerz nr 5, walcownia cynku, ok.1910, magazyn 1920, spichlerz XIX/XX w. 41. Kamienica ul. Pałacowa 1, 3, koniec XIX w 42. Wieża ciśnień, Pl. Piastów, początek XX w 43. Kamienice Rynek 4, 23, 27, 28, 35, 37, XIX/XX w 44. Zespół młyna, ul. Sienkiewicza 5, młyn wodny, 1839, początek XX w 45. Zespół Huty „Oława", ul. Sikorskiego, hala pieców, hala komór osadowych, budynek Generatora, ok. 1930 46. Kamienice, ul. Spacerowa 1, 2,3, ok. 1910 47. Kamienice, Pl. Starozamkowy 12, 13, 14, XIX/XX w 48. Hydrowęzeł „Oława": 49. Zakład Przemysłowy, d. jednostka radziecka, ul. Zwierzyniecka, zakład przemysłowy, magazyn I, magazyn II, zakład przemysłowy początek XX w., magazyny koniec XIX w.

93 Oleśnica Mała, Gm. Oława 1. Kościół filialny (dawny pałacowy) św. Wawrzyńca, pocz. XVIII w., XX w. 2. Pałac, koniec XVIII w., pocz. XX w., barok, obecnie Zakład Doświadczalny Hodowli i Aklimatyzacji Roślin. W Oleśnicy Małej została wzniesiona w latach 1226-1312 pierwsza komandoria Zakonu Templariuszy na ziemiach polskich. Pozostał po niej pałac. Od roku 1815 kompleks stanowił własność rodziny Yorck von Wartenburg mieszkającej tu do 1945 r. W parku otaczającym pałac znajduje się mauzoleum Yorcków. Zabudowania gospodarcze pochodzą głównie z lat 1830-1835. W przyszłości planowane jest tu centrum kulturowo-biznesowe (po przejęciu przez gminę Oława)., stan techniczny dobry, praktycznie niedostępny dla turysty 3. Park pałacowy z mauzoleum rodziny Yorck von Wartenberg, 1 poł. XIX w., stan techniczny zły 4. Domy mieszkalne, Oleśnica Mała Nr 31, 37, 39, 45, XVIII/XIX w., pocz. XX w. 5. Unikalny na Śląsku pomnik średniowiecznego prawa, pręgierz przykościelny

Jelcz gm. Jelcz-Laskowice 1. Domy mieszkalne, ul. Wrocławska 2, 1, ok. 1910 r. 2. Dom mieszkalny, ul. Ogrodowa 21, 4, 6, 8, 7, 9, 11, 14, 13, 12, 20, 1870-1880 r. 3. Domy mieszkalne, ul. Oławska 253, 241, 234, 232, 230, ok. 1890 r. 4. Kościół parafialny p. w. Św. NMP Królowej Polski, ul. Ogrodowa, ok. 1880 r. dobra dostępność dla turysty, dobry stan techniczny 5. Dawny klasztor, ul. Wrocławska 7, ok. 1880 r. 6. Kapliczka przydrożna, ul. Fabryczna 6, przełom XIX i XX w. 7. Wieża alarmowa, ul. Oławska 253, ok. 1900 r. 8. Ruiny zamku nad Odrą, XII, XV, 1518 r., XVII w. Zabytek najstarszy i najciekawszy pod względem historycznym. Początki zamku sięgają prawdopodobnie VI w., kiedy istniał gródek drewniano-ziemny ulokowany na wyspie oblanej wodami Odry., stan techniczny bardzo zły, obiekt niedostępny dla turysty 9. Budynek folwarczny, Jelcz, ok. 1880 r., 10. Kapliczka przydrożna, ul. Folwarcza, 1798 r. 11. Pawilon Myśliwski, park pałacowy, ok. 1920 r. 12. Kaplica grobowa, park pałacowy, koniec XIX w. 13. Pałac, ul. Wrocławska, pocz. XIXw., 1870-1880 r.

94 Laskowice gm. Jelcz-Laskowice 1. Domy mieszkalne, ul. Witosa 83, 77, 73, 69a, 69, 63, 62, 55, 53, 43, 42, 38, 31, 29, 16, 15, 3, 4, ok. 1910 r. 2. Domy mieszkalne, ul. Polna 54, 53, 45, ok. 1915 r. 3. Kościół parafialny p. w. Św. Stanisława, 1660 r., stan techniczny dobry, obiekt dostępny dla turysty w czasie mszy (Urząd Gminy) 4. Dzwon, wieża Kościoła p. w. Św. Stanisława, 1649 r. 5. Barokowy krucyfiks, Kościół p. w. Św. Stanisława, przełom XVIII i XIX w. 6. Portal, pawilon w parku pałacowym, przełom XVIII i XIX w. 7. Park, II poł. XIX w. 8. Pałac marmurowy, ul. Witosa 24, 1869-1886 r., stan techniczny dobry, obiekt ograniczona dostępność dla turysty (Urząd Gminy) 9. Oficyna pałacowa, ul. Witosa 24, poł. XIX w. 10. Murowana stodoła i magazyn w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, koniec XIX w. 11. Dom mieszkalny w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, pocz. XIX w. 12. Pawilon parkowy, ul. Witosa 24, I poł. XIX w. 13. Mur w zespole pałacowym od strony folwarku, ul. Witosa 24, II poł. XIX w. 14. Brama wjazdowa do pałacu z fragmentami muru, ul. Witosa 24, II poł. XIX w. 15. Stajnie w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, ok. 1880 r. 16. Spichlerz pałacowy i wozownia, ul. Witosa 24, pocz. XIX w. 17. Krzyż kamienny, ul. Witosa 24, koniec XIX w.

Miłoszyce gm. Jelcz-Laskowice 1. Domy mieszkalne, ul. Wrocławska 15, 5, 4, ok. 1870 r. 2. Domy mieszkalne, ul. Polna 4, 3, 2, przełom XIX i XX w. 3. Domy mieszkalne, ul. Kościelna 11, 10, 7, 1, ok. 1900 r. 4. Domy mieszkalne, ul. Główna 28,25, 9, 8, 6, 3, koniec XIX w i I połowa XX w 5. Domy mieszkalne, ul. Boczna 12, 3, 1, 1932 r. 6. Dwór, ul. Kościelna 20, 1880-1890 r 7. Oficyna mieszkalna w dawnym zespole dworskim, ul. Kościelna 18, przełom XIX i XX w.

95 8. Stajnia w dawnym dworze, ul. Kościelna 18, ok. 1900 r. 9. Budynek dworca kolejowego, ok. 1830 r. 10. Dawny szpital bonifratrów, ul. Polna 1, II połowa XIX w. 11. Kapliczka przydrożna, cmentarz, koniec XIX w. 12. Kaplica cmentarna, cmentarz, przełom XIX i XX w. 13. Rzeźby kamienne: Chrystus i Matka Boska Bolesna oraz św. Wawrzyniec, cmentarz, początek XX w. 14. Rzeźby kamienne: św. Józef i grupa Ukrzyżowania ze św. Józefem przy kościele p.w. św. Mikołaja, koniec XIX w. 15. Kapliczka przydrożna przy kościele p.w. św. Mikołaja, 1860-1870 r. 16. Rzeźba kamienna Madonna z Dzieciątkiem, przy kościele p.w. św. Mikołaja, XIVw. rzeźba polichromowana, kaplica w kościele św. Piotra i Pawła, rzeźba, XVIII w., 120 cm wys. drewniana, autor nieznany. 17. Kościół parafialny p. w. św. Mikołaja, przełom XIX i XX w.

2.2.3.2. Miejscowości krajoznawcze z walorami o znaczeniu lokalnym.

Czernica Iwiny, gm. Święta Katarzyna Kamieniec Wrocławski, gm. Czernica Łukaszowice, gm. Święta Katarzyna Ozorzyce, gm. Święta Katarzyna Sulęcin, gm. Święta Katarzyna Sulimów, gm. Święta Katarzyna Niwnik Gm. Oława Zacharzyce, gm. Święta Katarzyna Żerniki Wrocławskie Wojnowice, gm. Czernica Blizanowie Gm. Św. Katarzyna Groblice Gm. Św. Katarzyna

96 Radwanice Gm. Św. Katarzyna Bolechów Gm. Oława Gaj Oławski Gm. Oława Biskupice Oławskie Gm. Jelcz-Laskowice Miłocice Gm. Jelcz-Laskowice

W trakcie procesu weryfikacyjnego wyróżniono również szereg miejscowości krajoznawczych o walorach ponadlokalnych (bardziej wartościowe niż lokalne, lecz nie stanowiące atrakcji o znaczeniu regionalnym). Należą do nich:

Chrząstawa Wielka Gm. Czernica 1. Zespół kościelny, ul. Wrocławska - kościół parafialny p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, 1859-1864 r., nr rej. zab. 665/W z dnia 08.05.1992 r. - cmentarz, ul. Wrocławska, 2 poł. XIX w. - magazyn, na cmentarzu, koło kościoła, 2 poł. XIX w. 2. Klasztor ss. Józefitek, Wrocławska 14, ok. 1900 r. 3. Zespół Plebanii, ul. Wrocławska 9, pocz. XX w. - dom mieszkalny – Plebania, Wrocławska 9, pocz. XX w. - dom mieszkalno-gospodarczy (oficyna), Wrocławska 9, koniec XIX w. - Szkoła Podstawowa (d. szkoła parafialna), ul. Wrocławska, koniec XIX w. - Cmentarz poewangelicki, 2 poł. XIX w., na płd.- wsch. krańcu wsi

Dobrzykowice, gm. Czernica Tutaj powstawały sceny do Filmu „Sami Swoi”, „Nie ma mocnych”, „Kochaj albo rzuć”. Domy Kargula i Pawlaka znajdują się w Dobrzykowicach (tu znajduje się tablica upamiętniająca), w 2000 roku był organizowany festyn promujący, kościół

Ratowice Gm. Czernica 1. Kościół par. św. Antoniego, ul. Wrocławska, kon. XIX w., 1906 r. - plebania, ul. Wrocławska 23, 2 poł. XIX w. 2. Budynek Szkoły, ul. Wrocławska 8, ok. 1900 r.

97 3. Klub Rolnika, punkt biblioteczny, ul. Wrocławska 27/29/31, ok. 1890 r. 4. Zespół śluzy „Ratowice”, niedostępna, zakaz wstępu - budynek wodomierzówki, 1909 r. - budynek dyżurki śluzy, ok. 1906 r. - most drogowy nad śluzą, 1906 r. - śluza komorowa „Ratowice”, 500 m na płd. od wsi, 1906 r. - śluza pociągowa, 1906 r. - jaz iglicowo-kozłowy, 1906 r. 5. Cmentarz poewangelicki, na pd.- wsch. krańcu wsi, 2 poł. XIX w.

Gajków Gm. Czernica 1. Zespół kościelny - kościół parafialny p.w. św. Małgorzaty, 1711-1713 r., 1838 r., koniec XIX w., 1933-1934 r., nr rej. zab. 1248 z dnia 05.03.1965 r. - mur z kaplicami, przy kościele, ul. Główna, po poł. XIX w. - cmentarz, ul. Główna, 1 poł XVIII w. - plebania, ul. Główna 31, 1813 r., p. XX w. - stodoła, ul. Główna 31, 2 poł. XIX w. 2. Most drogowy, Kanał Janowicki, ok. 1913 r. 3. Cmentarz katolicki, w płd.- zach. części wsi, 2 poł. XIX w. 4. Gospoda „Gasthaus”, ul. Główna 50 (d. 32), ok. 1870 r., nr rej. zab. 702/W z dnia 02.03.1995 r.

Jeszkowice Gm. Czernica 1. Stopień wodny „Janowice”, niedostępny obiekt, zakaz wstępu - elektrownia wodna, 1920-1921 r. - jaz iglicowo-kozłowy, 1910 r. - budynek szopy jazowej, ok. 1910 r.

98 - budynek dyżurki śluzy I, 1913 r. - śluza komorowa „Janowice I”, 1913 r. - most drogowy nad śluzą I, 1913 r, - śluza komorowa „Janowice II”, 1917-1942 r. - most drogowy nad śluzą II, 1917 r. 2. Cmentarz poewangelicki, na pd.- zach. od wsi, 2 poł. XIX w.

Kotowice Gm. Święta Katarzyna 1. Kościół parafialny Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1923 r., nr rej. zab. 733/W z dnia 24.11.1997r. 2. Cmentarz wiejski, na wsch. od wsi, ok. 1880 r. 3. Budynek Nadleśnictwa, ul. Główna 5, 2 poł. XIX w. 4. Dom mieszkalny, dawny zajazd, ul. Odrzańska 8, poł. XIX w., XX w.

Radwanice Gm. Święta Katarzyna 1. Kościół parafialny p. w. Matki Bożej Różańcowej, ul. Kościelna 8, 1937 r., nr rej. zab. 732/W z dnia 24.11.1997 r.

Siechnice Gm. Święta Katarzyna 1. Cmentarz wiejski, za wsią, 1920-1930 r. - kaplica cmentarna, za wsią, ok. 1930 r. 2. Zespół Elektrociepłowni „Czechnica”, ul. Fabryczna 22:, obiekt niedostępny (budynek administracyjny główny, budynek pompowni wody sieciowej, turbogeneratory, kotłownia, młynownia węgla surowego, nastawnia rozdzielni napowietrznej, zmiękczalnia wody, warsztaty mechaniczne, magazyny i laboratorium, przychodnia i stołówka, budynek straży pożarnej, budynek wartowni, 2 kominy, 5 domów mieszkalnych pracowniczych). 3. Zespół Instytutu Zootechnicznego, ul. Świerczewskiego nr 40: - Instytut Zootechniczny, ul. Świerczewskiego 40, pocz. XX w. - dom mieszkalny, nr 40/2, pocz. XX w. - dom mieszkalny, nr 40/3, 1910-1920 r. - oficyna mieszkalna, nr 40/4, 1790 r., XIX w., 1923 r.

99 - dom mieszkalny, nr 40/5/7, 1910-1920 r. - dom mieszkalny, nr 40/8, 1910-1920 r. - cielętnik, nr 40, pocz. XX w. 4. Remiza OSP, ul. Świerczewskiego, pocz. XX w.

Trestno Gm. Święta Katarzyna 1. Kościół fil. p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, 1934 r., nr rej. zab. 731/W z dnia 20.11.1997 r. - cmentarz katolicki, pocz. XVII w., nr rej. zab. j. w. 2. Cmentarz wiejski, na płd.- wsch. od wsi, przed 1845 r. - kaplica grobowa, na cmentarzu.

Bystrzyca Oławska gmina Oława 1. Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Anielskiej, nr 1586 z dnia 22.03.1966, I poł. XVIII w, barok 2. Zabytkowy układ przestrzenny wsi 3. Budynek Nadleśnictwa, ul. Lipowa 8, pocz. XX w. 4. Zespół budynków i urządzeń śluzy Lipki, 4 km na południe od wsi Bystrzyca - budynek wodomistrzowski, ok. 1930 r., - budynek dyżurki śluzy ok. 1917 r., - budynek szopy jazowej ok. 1912 r., - most nad śluzą 1917 r., - śluza Lipki na Odrze, 1917 r., - jaz Lipki 1905 r. 5. Dom mieszkalno-gospodarczy, ul. Brzegowa 6, przełom. XIX i XX w. 6. Domy mieszkalne, ul. Brzegowa 12, 14, 18, 19, 25, przełom XIX i XX w. 7. Domy mieszkalne, ul. Bolesława Chrobrego 12, 19, 29, 36, 43, przełom XIX i XX w. 8. Domy mieszkalne, ul. Tadeusza Kościuszki 12, 16, 30, 32, 42, 51, 53, przełom XIX i XX w.

100 9. Domy mieszkalne, ul. Henryka Sienkiewicza 2-17 (nieparzyste), początek XX w 10. Cmentarz, ul. Polna, 11. Cmentarz, ul. Cmentarna,

Drzemlikowice gmina Oława 1. Zespół pałacowo-parkowy, Drzemlikowice – Jakubowice, Nr 696/W z dnia 23.08.1994 r., XIX w, dostępność ograniczona, stan dobry. Jakubowice – pałac. W pałacu wychował się archeolog Wilhelm Beliseus. Przez 40 lat prowadził prace wykopaliskowe w Egipcie. Pamiątką po nich są dwa sfinksy strzegące wejścia do symetrycznej i regularnej budowli. Okazały, trzykondygnacyjny i przykryty masardowym dachem pałac posiada wieżę zwieńczoną barokowym hełmem z latarnią. Na południowej ścianie wieży widnieje zegar słoneczny. W środku zachował się kominek oraz- w pięknej ramie - stare, kryształowe, fazowane lustro, wsparte na giętej konsolce. do pałacu przylega 19 ha park w stylu angielskim. 2. budynek transformatora, ok. 1920 r. 3. domy mieszkalne, Drzemlikowice Nr 1-4, 37, ok. poł. XIX w., XX w. 4. Zespół mieszkalno-gospodarczy, Drzemlikowice Nr 12, dom, stodoła, wozownia, przełom XIX i XX w.

Marszowice gmina Oława 1. Kościół Narodzenia NMP, Nr 1595 z dnia 22.03.1966 r., XV-XVIII w. 2. Park pałacowy; podworski, pałac, oficyna, spichlerz, stadnina, Nr 564/W z dnia 27.12.1984 r., koniec XIX w. 3. Ruiny pałacu, Marszowice, północna część wsi, styl neogotycki. Ruiny neogotyckiego pałacu z przepiękną w formie ośmioboczną wieżą. Na jej ścianie widniała żeliwna płyta, przedstawiająca w owalnym laurowym wieńcu motyw trzech poroży i chorągiew z orłem, którą odrestaurowaną można odwiedzić w zamku oławskim. Przed 1741 r. marszowicki pałac znalazł się w rękach rodziny Hubrigów lub Hubrichów. W 1741 r. podczas oblężenia Oławy, był kwaterą króla Prus - Fryderyka II. Od 1833 r. stanowił własność rodu von Eicke und Polwitz. Stan techniczny bardzo zły, obiekt niedostępny 4. Kościół św. Jana, 1335 r. 5. Zabytkowy układ przestrzenny wsi, koniec XIX w. 6. Budynek transformatora , ok. 1912 r. 7. Domy mieszkalne, Marszowice Nr 2, 22, 28, II poł. XIX w., XX w. 8. Cmentarz,

Niemil gm. Oława

101 - Kościół z ołtarzem ufundowanym w 1707 roku przez komtura joannitów, występują charakterystyczne dla zakonu joannitów krzyże maltańskie. W kościele tym zachowała się tablica fundacyjna z 1706 roku. Stan techniczny dobry, obiekt dostępny podczas mszy

Osiek gmina Oława 1. Zabytkowy układ przestrzenny wsi, 2. Kościół św. Marii Magdaleny, ok. 1540 r., gotyk i barok, rozbud. w 1755 Kościół powstał na miejscu XIII-wiecznego kościoła, a następnie został powiększony i rozbudowany w 1755 r. We wnętrzu jednonawowej świątyni podziwiać można barokowy ołtarz główny wykonany z drewna polichromowanego z obrazem patronki. W południowej ścianie prezbiterium zachowały się wykonane z piaskowca barokowe płyty nagrobne Jerzego Ernsta i Moniki von Rostock. Stan techniczny dobry, obiekt dostępny podczas mszy. 3. Kapliczka przydrożna obok kościoła, koniec XIX w. 4. Kapliczka przydrożna obok budynku Nr 42, 2 poł. XIX w. 5. Budynek transformatora, ok. 1912 r. 6. Domy mieszkalne, Osiek Nr 8, 17, 24-26, 30, 40, 41, 46, 47, 50, 52, 54, 55, 60, 61, 67, 71, 77-79,85, 87, 88, 89, 92, 97, 102, 103, 109, 110, 115, 128, koniec XIX w., XX w. 7. Cmentarz

Owczary gmina Oława 1. Kościół św. Marcina, 2 poł. XVI w., gotyk 2. Wiatrak – Holender, XIX w 3. Zabytkowy układ przestrzenny wsi, 4. Kuźnia, Owczary Nr 78, poł. XIX w. 5. Domy mieszkalne, Owczary nr 5, 8, 10, 21-25, 28, 29, 31, 53, 60, 63, 88, II połowa XIX w, początek XX w 6. Dom mieszkalny, Owczary Nr 43, 1842 r. 7. Dom mieszkalny, Owczary Nr 47, 1832 r., XX w.

Sobocisko gmina Oława 1. Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, 1 poł. XIV w, gotyk, stan techniczny dobry, obiekt dostępny podczas mszy 2. Krzyże pokutne, przy kościele oraz przy domu Nr 38,

102 3. Zabytkowy układ przestrzenny wsi, 4. Domy mieszkalne, Sobocisko Nr 39, 64, 68, 69, 71, 73, 74, koniec XIX w pocz. XXw. 5. Cmentarz.

Chwalibożyce Gm. Oława 1. Kościół filialny p.w. św. Antoniego Padewskiego, nr 1587 z dnia 22.03.1966 r., koniec XIII w., XV w., XVIII w, gotyk. Najstarszy kościół na terenie gminy. Wybudowany został przez templariuszy, przebudowany w XV i XVII stuleciu. Zachował charakter średniowiecznej świątyni, na szczycie wieży znajduje się krzyż templariuszy z ramionami w kształcie lilii., Stan techniczny dobry, obiekt dostępny podczas mszy 2. Budynek transformatora, ok. 1912 r. 3. Domy mieszkalne, Chwalibożyce Nr 10, 20, 43, 44 , pocz. XX w. 4. Dom mieszkalny, Chwalibożyce Nr 11, 1883 r.

Gać Gm. Oława 1. Kościół fil. p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, Nr 411 z dnia 26.01.1957 r., XV w., 2 poł. XVII w., gotyk 2. Dwór, Gać, nr 84, Nr 1590 z dnia 22.03.1966 r., koniec XVIII w., pocz. XX w. 3. Zespół podworski – folwark, gorzelnia, dwa domy mieszkalne, obora, dwie stodoły, spichlerz, chlewiki, lodownia, mury, ogrody i sad ze śladami fosy, Nr 728/W z dnia 27.01.1997 r. 4. Kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, Gać Oławski, Nr 1155 z dnia 20.11.1964 r., 1827 r., l. 1948-1957, klasycyzm 5. Domy mieszkalne, Gać Nr 9, 19, XIX w. 6. Budynek szkoły, pocz. XVIII w., pocz. XX w. 7. Dom mieszkalny, Gać Nr 21, 1867 r.

Godzikowice Gm. Oława 1. Kościół parafialny p. w. Znalezienia Krzyża Świętego, Nr 1591 z dnia 22.03.1966r., 2 poł. XVI w., XVIII w., gotyk 2. Domy mieszkalne, Godzikowice Nr 2, 7, 8, 19, 21, 25, 30, 32, przełom XIX i XX w. 3. Zagroda, Godzikowice Nr 10, dom mieszkalny, obora, stodoła, XIX w. 4. Zespół mieszkalno-gospodarczy, Godzikowice Nr 18, dom, obora, przełom XIX i XX w. 5. Budynek transformatora, 1912 r.

103 Wnioski: ■ oferta turystyczna czterech gmin podwrocławskich opiera się na osi wodnej Odry oraz bogatych walorach środowiska przyrodniczego, stanowiąc potencjalne zaplecze rekreacyjne dla Wrocławia. Obiekty architektury i budownictwa mogą stanowić dodatkowy walor turystyczny. ■ pośród wszystkich obiektów potencjalnie największe walory turystyczne posiadają kościoły i pałace na terenie czterech gmin. Do największych barier w tym względzie należy bardzo kiepski stan techniczny niektórych obiektów (pałace przede wszystkim), co znacznie obniża ich atrakcyjność turystyczną. ■ większa część obiektów jest niedostępna dla turystów. Dotyczy to przede wszystkim obiektów najcenniejszych (Oleśnica Mała, Oława- wieża ratuszowa, zbytki hydrotechniki, obiekty przemysłowe). Kościoły i obiekty pałacowe są częściowo dostępne (w czasie mszy, w godzinach pracy podmiotów gospodarujących). Należałoby poszerzyć możliwości dostępu (wyznaczyć godziny zwiedzania i szerzej przedstawić ofertę). ■ Większość obiektów pozbawiona jest opisu krajoznawczego, brakuje także stosownych oznaczeń przy drodze głównej (kierunkowskazy, tablice informacyjne) ■ na trenie czterech gmin znajduje się kilka miejscowości z walorami o znaczeniu regionalnym (gmina Czernica - Nadolice Wielkie, Św. Katarzyna – Biestrzyków, Św. Katarzyna, Jelcz Laskowice – Jelcz-Laskowice, Miłoszyce, Gm. Oława –Oleśnica Mała, Oława miasto). ■ brakuje jakiejkolwiek informacji krajoznawczej na temat obiektów wartościowych, brak spójnej oferty turystycznej, brakuje wspólnej promocji, ale także działań mających na celu zwiększenie świadomości rangi walorów wśród mieszkańców. ■ potencjał turystyczny obiektów techniki i przemysłu jest praktycznie niewykorzystany (wiele obiektów jest niedostępnych), a mógłby być wyznacznikiem oferty turystycznej subregionu. ■ większość wiejskich zabudowań gospodarczych i mieszkalnych jest silnie przebudowana, niewiele pozostało również z tradycyjnego układ wsi, co wiąże się z procesem suburbanizacji w gminach podwrocławskich

2.2.4 Muzea, zbiory i wystawy czasowe

Obszar subregionu ma słabo rozwiniętą ofertę muzealną (Załącznik 2). Do najważniejszych obiektów należą:

104 - Izba Regionalna Ziemi Oławskiej w Oławie - Muzeum i Skansen Rolny w Nadolicach Wielkich - kuźnia, pracownia haftu, koła gospodyń wiejskich Oferta muzeów i skansenów jest daleko niewystarczająca i nie wykorzystuje w pełni potencjału obszaru. Jest to bardzo ważny element oferty edukacyjnej, skierowanej do szkół i rodzin itp. Propozycje powstania nowych obiektów powinny dotyczyć: - Muzeum Odry (z nawiązaniem do etapów regulacji rzeki, powodzi) – lokalizacja Oława - muzeum zabytków hydrotechniki – na wolnym powietrzu, kilka obiektów hydrotechnicznych (zespół śluzy Ratowice, Stopień wodny Janowice, Urządzenia śluzy Lipka, hydrowęzeł Oława). - muzeum przemysłu – lokalizacja Siechnice (zespół elektrowni Czechnica), Jelcz – Laskowice (Specjalna Strefa Ekonomiczna) - muzeum Jelcza – nawiązanie do produkcji autobusów Jelcz, - szlak ginących zawodów – skansen prezentujący pracę kowala, w tym kowalstwo artystyczne, hafciarstwo, koronkarstwo, lokalizacja- gm. Święta Katarzyna. - muzeum zakonów rycerskich w Oleśnicy Małej - Muzeum Kultury Kresowej - Siechnice

2.2.5 Instytucje kulturalne

Na obszarze subregionu Odra Wschód funkcjonuje obecnie 28 instytucji z zakresu szeroko pojętej kultury (Załącznik 4). W strukturze przeważają: - domy kultury - oddziały PTTK (Oława, Jelcz Laskowice) - stowarzyszenia miłośników gmin - stowarzyszenie Miłośników Kresów Wschodnich - Bractwo Kurkowe Grodu Jelcz – Laskowice - Skansen rolniczy

105 - Stowarzyszenie na rzecz Ekorozwoju. Są to instytucje o zasięgu lokalnym, wykazujące aktywność w poszczególnych gminach. Brakuje przy tym instytucji wspólnej, promującej rozwój turystyki w całym subregionie, centrum informacji turystycznej. W najbliższym czasie powinna powstać tego typu instytucja z filiami w każdej z gmin (Oława, Oleśnica Mała, Jelcz-Laskowice, Siechnice lub Św. Katarzyna). Należałoby również wspierać instytucje, które w szczególny sposób działają na rzecz zachowania odrębności lokalnej/ regionalnej.

2.2.6. Tradycje i imprezy lokalne-kulturalne (roczne kalendarium)

Na 94 imprezy kulturalne, które odbyły się gminach w subregionu „Kraina Grądów Odrzańskich” praktycznie wszystkie miały charakter lokalny, często nie integrowały nawet społeczności całej gminy, ograniczały się do jednej wsi lub miasta. W strukturze przeważają imprezy organizowane dla dzieci i młodzieży w szkołach oraz imprezy sportowe (Załącznik 5). Są to różne konkursy recytatorskie, zawody sportowe, dożynki. Brakuje imprezy o charakterze regionalnym, stanowiącej wizytówkę subregionu. Impreza powinna wzmacniać wizerunek regionu np. Flis Odrzański, Katarzynki (święto męskie - odpowiednik świętowanych głównie przez kobiety Andrzejek).

2.2.7. Pozamaterialne walory kulturowe (wybitne postaci, legendy, tradycje, obyczaje, przepisy kulinarne)

Po II wojnie światowej ziemie subregionu objęte zostały procesami repatriacji. Osiedlała się tutaj ludność głownie z przedwojennego województwa lwowskiego i tarnopolskiego. Ludność ta przywiozła ze sobą część kultury kresowej. Wyrazem tej kultury są m. in. przepisy kulinarne, które przetrwały do dnia dzisiejszego i w przyszłości powinny być kojarzone z tym obszarem. Oto kilka przykładów przepisów z gminy Św. Katarzyna: 1. Pieróg gródecki (Gródek Jagielloński) Czesławy Tusznickiej 2. Kopernik (Barszczów) Janiny Pawińskiej 3. Pierożki borszczowskie Janiny Pawińskiej 4. Gołąbki z ziemniaków (Gródek Jagielloński) Czesławy Tusznickiej 5. Syrop z kwiatów bzu czarnego Elżbiety Budziar 6. Kobierczyki piernik Marysi 7. Groblickie Bałabuchy

106 8. Żernickie pierogi z kaszą gryczaną i serem 9. Bułka sulikowska Poza tym w gminie Święta Katarzyna istnieją jeszcze inne produkty regionalne, do tej pory nie zarejestrowane: - pierogi romnowskie (nazwa od miejscowości, smak podobny do pierogów ruskich) - wino w Świętej Katarzynie - rękodzieło (siechnickie kwiaty z bibuły, kowalstwo artystyczne z Zacharzyc, hafty, koronki, prace szydełkowe z Siechnic), - strój – strój herbowy Siechnic i strój herbowy Św. Katarzyny - dynie ozdobne i słoneczniki z Żernik Wrocławskich - „Gęsie jaja” z Kotowic - pasieki z Groblic - nalewki: cytrynówka, dereniówka (Siechnice)

Potrawy i produkty powinny zostać zgłoszone do rejestru produktów regionalnych i tradycyjnych i upowszechniane w subregionie. Obszar ten powinien znaleźć należne sobie miejsce jako źródło zaopatrzenia mieszkańców Wrocławia w ekologiczne produkty (np. miód, jajka, chleb), powinien powstać również jednolity system oznakowania tych produktów i wspólny system promocji.

W każdym mieście żyją ludzie uważani za osobistości. 1. Fryderyk Wilhelm Moll (1793-1877), który otworzył w Brzegu garbarnię skór zaliczaną do największych w Europie. Zatrudniał w niej 400 pracowników. Jego młodszy syn Oskar (1875-1947) był uznanym artystą malarzem, dyrektorem Akademii Sztuki we Wrocławiu. Zaliczany jest do największych malarzy na Śląsku i w Niemczech. 2. Theodora Christopha z Sobociska – Żył w latach 1839 – 1939. 10 lutego 1993 roku, w setną rocznicę jego śmierci, rozpoczęto starania o beatyfikację W 1860 roku wraz z bratem Wojciechem podjął studia na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego, które ukończył w 1863. Zmarł po długiej, wyniszczającej chorobie w wieku 54 lat, w opinii świętości. Był nadzwyczaj wrażliwym i skromnym człowiekiem, prowadzącym ascetyczny tryb życia. Potrafił podzielić się niewielkimi dochodami z ubogimi, wspierał także chrześcijańskie organizacje obrony ludu. W pamięci pozostał jako ojciec ubogich, miłośnik krzyża i dobrodziej Górnego Śląska, przez to między innymi, że przyjmował do siebie synów biednych rodziców, by ich przygotować do wyższych klas gimnazjalnych niemal bezpłatnie. Do końca życia pozostał przeciwnikiem germanizacji.

107 3. Oława była miastem urodzenia wybitnego matematyka Alfreda Pringsheima (1850-1941), mecenasa i protektora finansowego kompozytora Ryszarda Wagnera. Był jednym z najbogatszych ludzi w Niemczech. Sławę przyniosła mu także znajomość sztuki i kolekcjonerstwo. 4. Juliusz Wagner (1910-1947), słynny pianista i zdobywca wielu nagród, wyróżniony na konkursie Chopinowskim w Warszawie. 5. Anna Nitschke (1859-1925), która jako pierwsza kobieta weszła na najwyższy szczyt w Meksyku – Orizaba i pozostała w tym kraju wśród emigrantów niemieckich, stając się znaną pisarką i poetką. 6. Annemarie (von) Puttkamer, która 8 stycznia 1891 r. urodziła się w Oławie. Jej twórczość literacka zdobyła uznanie dopiero po II wojnie światowej. 7. 2 VII 1994 r. ogłoszono dekret o męczeństwie sługi Bożego Bernarda Lichtenberga ur. w Oławie 3 XII 1875 r. W 1996 r. został ogłoszony błogosławionym. Był prześladowany przez nazistów został skazany na 2 lata więzienia. Po odbyciu wyroku przeniesiony do obozu pracy w Wulheide zmarł w domu chorych w Hof 5 XI 1943 r. 8. Św. Andrzej Świerad- pierwszy polski święty – w Oławie miał mieć pustelnię. Miał przybyć tu zaraz po powstaniu wrocławskiego biskupstwa w 1000 roku. Oława była najprawdopodobniej ośrodkiem jego życia i działalności, gdyż jeszcze za jego życia stała się miejscem pielgrzymkowym. W Sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia w Oławie znajduje się witraż przedstawiający postać św. Świerada. 9. Św. Katarzyna to postać kojarzona z miejscowością i gminą o tej samej nazwie. Katarzyna z Aleksandrii (ur. ok. 282, zm. ok. 300) - męczennica chrześcijańska. Patronka filozofów, studentek, bibliotekarzy, kołodziejów i kolejarzy, jedna z Czternastu Świętych Wspomożycieli. Przez lata uchodziła za jedną z najpopularniejszych świętych Kościoła katolickiego, jednak współcześni badacze podważają jej istnienie. Według tradycji była bogatą i wykształconą chrześcijanką z Aleksandrii, która przyjęła śluby czystości. Poniosła śmierć męczeńską w wieku 18 lat.

2.2.8. Propozycje produktów turystycznych:

Na podstawie materiału źródłowego Oddziału Wrocławskiego Służby Ochrony Zabytków, opracowań naukowych z zakresu historii sztuki, opisów i oceny zawartej w przewodnikach, na mapach turystycznych, na stronach internetowych oraz na podstawie obserwacji w terenie wyznaczono obiekty i inne atrakcje turystyczne, które ze względu na stan techniczny mogą stanowić istotny walor turystyczny. Przedstawiono propozycje produktów turystycznych dla subregionu „Kraina Grądów Orzańskich”.

1. Ślady działalności zakonów rycerskich

108 Druga połowa XII i pierwsza XIII w. były okresem najbujniejszego rozkwitu fundacji klasztornych na Śląsku, przy czym obok najstarszych, benedyktyńskich, pojawiło się wówczas najwięcej fundacji cysterskich założonych przez Piastów śląskich. Najbardziej znane znajdowały się: w Lubiążu z 1163 r., Trzebnicy z 1202 r. i Henrykowie z 1226 r. Pod sam koniec pierwszego okresu pojawiły się na Śląsku także zakony żebracze: dominikanów ( Wrocław 1226 r.) i franciszkanów ( Wrocław 1238 r., Złotoryja, Lwówek i Zgorzelec 1234 r. ). Dołączyli do nich wkrótce joannici (Tyniec nad Ślężą 1189 r., Strzegom 1202 r., Złotoryja 1230 r., Wrocław 1273 r., Oleśnica Mała 1312), templariusze (Oleśnica Mała 1226 r.) i krzyżowcy (okolice Namysłowa i Kluczborka 1222 r., Wrocław i okolice 1273 r.). Rola zakonów, zwłaszcza w miarę napływu zakonników z Zachodu, była bardzo ważna w szerzeniu kultury i oświaty. Każdy z zakonów otrzymywał bądź wykupywał dobra w okolicznych wsiach. Z obszarem subregionu Odra Wschód związana jest działalność zakonu templariuszy, joannitów i krzyżowców z czerwoną gwiazdą. Do dnia dzisiejszego nie pozostało wiele z ich działalności, ale sama świadomość tego, że tutaj funkcjonowali jest bardzo cenna. a) Templariusze Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona (łać. Fratres Militiae Templi, Pauperes Commilitones Christi Templique Salomonis) powstał w 1119 w Jerozolimie. Prowadził on w Ziemi Świętej walki z muzułmanami oraz bronił pielgrzymów wędrujących do miejsc związanych z życiem i śmiercią krzyżową Chrystusa. Zadania te były niezwykle kosztowne i dlatego w całej ówczesnej Europie powstawały ich komandorie- wypracowane w nich zyski przekazywane były właśnie na ten zbożny cel. Pozostałości działalności na obszarze subregionu zachowały się w kilku miejscowościach należących do gminy Oława oraz w przyległych gminach Wiązów (powiat strzeliński), i Skarbierz (powiat brzeski). - Oleśnica Mała (gmina Oława) – pierwsza komandoria Templariuszy na ziemiach polskich (z nadania śląskiego księcia Henryka Brodatego) funkcjonowała między 1226-1312 (dokładna data nadania nie jest znana, gdyż nie zachował się dokument fundacyjny). Donacja miała być wynikiem zabiegów małżonki księcia - św. Jadwigi. Templariusze na tych ziemiach pochodzili z komandorii w Supplinenburgu, najstarszej placówki zakonnej w tej części Europy. W 1226 roku biskup wrocławski, Wawrzyniec, przekazał zakonowi w Oleśnicy dziesięcinę w wysokości 3 grzywien, a w następnym roku zwolnił ich w tejże miejscowości z dziesięciny z 5 pługów ziemi. Ten ostatni areał ziemski był wcześniej uposażeniem kościoła w Wiązowie (Vanzow), któremu przekazano jako zadośćuczynienie dochody w Brzezinie k. Brzegu. Oblicza się, że dobra te stanowiły łącznie około 27 łanów ziemi. Rycerze Świątyni z komandorii w Oleśnicy Małej brali z całą pewnością udział w bitwie z tatarami pod Legnicą w 1241 roku, gdzie ponieśli dotkliwe straty. Ich dobra zostały też złupione podczas przemarszu wojsk tatarskich, ponieważ, jak się przypuszcza, leżały na drodze przemarszu do Wrocławia i dalej na Legnicę. Do rozwoju oleśnickiej placówki zakonnej doszło w 2 połowie trzynastego stulecia. Z 1288 roku znany jest dokument dotyczący inspekcji komandorii, którą przeprowadził preceptor Friedrich Sylvester. Wśród oleśnickich templariuszy wymienia się wicepreceptora a zarazem komandora Barvuza, brata Vunke i

109 The oraz kapelana Ianusiusa. O znacznym prestiżu tej komandorii świadczy fakt, że w 1308 roku rezydował tutaj preceptor templariuszy - Ianusius, będący zarazem tutejszym komandorem. Oleśniccy templariusze posiadali dobra ziemskie również w Chwalibożycach (Gm. Oława), Owczarach (Gm. Oława) oraz Jutrzynę, Kowalów, Kłosów, Bąków, Bierzów, Młodoszowice i Częstocice w województwie opolskim (powiat brzeski). W swoich wioskach stworzyli warunki ekonomiczne do budowy kościołów. Do naszych czasów zachowały się dwa kościoły pochodzące jeszcze z ich fundacji. Są to kościoły w Chwalibożycach i Kowalowie. Ciekawostką krajoznawczą jest krzyż templariuszy z ramionami w kształcie lilii, znajdujący się na dachu prezbiterium kościoła chwalibożyckiego. Niestety krzyż jest uszkodzony. W kościele klasztornym w Oleśnicy Małej templariusze zgromadzili relikwie wielu świętych. Największą czcią otaczali jednak relikwie swej dobrodziejki, św. Jadwigi. W 1314 roku komandoria została przejęta przez Joannitów (spadkobiercy templariuszy) i zarządzana przez nich do 1810 roku. W 1535 roku w posiadanie dóbr oleśnickich weszli przedstawiciele hrabiowskiego rodu Yorck von Wartenburg, którzy na początku XVIII wieku wznieśli tutaj okazałą rezydencję wraz z założeniem parkowym. Siedziba tego rodu znajdowała się tutaj do 1942 roku. Po wojnie majątek został znacjonalizowany. Zachowany do dnia dzisiejszego pałac kryje zapewne relikty zabudowań komandorii templariuszy. Obiekt obecnie jest niedostępny (teren kościoła i zakładu doświadczalnego Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin). b) Joannici Joannici (zakon Św. Jana Chrzciciela), jako zakon krzyżowy (obok templariuszy, krzyżaków i bożogrobców) zostali powołani do obsługi krucjat i pielgrzymek do Ziemi Świętej. Już ok. poł. XI w. grupa kupców włoskich założyła w muzułmańskiej wtedy Jerozolimie klasztor Matki Boskiej Łaskawej, ze szpitalem i hospicjum dla pielgrzymów. Przyjęło ono nazwę szpitala św. Jana Chrzciciela. Zakonnicy cieszyli się poparciem rycerstwa i władców Jerozolimy i papiestwa od czasów I krucjaty (1096 – 1099)14. Początki joannitów na Śląsku wiązać można z ideą krucjat w XII w. i z udziałem książąt polskich i śląskich w II krucjacie (Henryk Sandomierski, Mieszko Stary, Władysław II Wygnaniec). Oni sprowadzili na ziemie polskie joannitów i umieścili ich siedziby w Zagości, Poznaniu i w Strzegomiu.

14 Stelmach R., Dokumenty śląskich komend joannitów w zasobie Centralnego Archiwum Państwowego w Pradze, dostępny na http://silesiana.archiwa.net/teksty/iso8960/joann.htm

110 Najstarsze dokumenty joannickie mówią o istnieniu komend w Strzegomiu, Tyńcu nad Ślężą (poza Śląskiem w Kłodzku).15 Zakon zyskał od razu wielkie poparcie miejscowych elit – książąt, biskupów i rycerstwa. Stąd też w XIII w. Powstały wszystkie znane ich placówki 16 a było ich 17 – w XII w. Strzegom, Tyniec, Kłodzko, Grobniki, Łosiów, Piława, Bardo, w I poł. XIII w. – Lwówek, Złotoryja, Maków, w okresie późniejszym – Głubczyce, Brzeg, Cieplice, Koźle. Fundatorami ich byli książęta (9 fundacji), rycerze (7) i biskupi (1). Na obszarze subregionu Odra Wschód istniały dwie komandorie joannitów: w Oleśnicy Małej i we Wrocławiu. Komandoria w Oleśnicy Małej powstała w 1312 w wyniku przejęcia dóbr po templariuszach. Większość dokumentów dla komendy w Oleśnicy została wystawiona przez książąt legnickich, począwszy od Bolesława III, jego synów Wacława I i Ludwika I, następnie Ruperta I, Henryka lubińskiego, Elżbietę i Jadwigę, Fryderyka I, Jerzego I i Fryderyka II. Dokumenty te dotyczą alienacji dóbr ziemskich, we wsiach Kalinowa, Witowice, Niemil, Łąka, Częstocice, Bryłów, Jankowice, Bierzów, Młodoszowice oraz w samej Oleśnicy Małej. Tutejsi Joannici dostali też nadania od książąt ziębickich – Mikołaja Małego i jego żony Agnieszki, Bolka III i Eufemii. Te z kolei dotyczyły dóbr w Kucharzowicach, Jutrzynie, Kowalowie, Brożcu, Swegorn (obecnie część miasta Strzelina) i Kęszyc. Posiadłości wymieniane w poszczególnych dokumentach, to oprócz ziemi ornej, także młyny, stawy i przyległe lasy, a także dziesięciny i inne dochody. Miejscowości związane z działalnością joannitów z Oleśnicy Małej w większości znajdują się granicach powiatu strzelińskiego (gmina Wiązów, Strzelin), oławskiego (gmina Oława), brzeski (gmina Skarbimierz). W granicach subregionu pozostałości ich działalności widoczne są w gminie Oława, w miejscowościach: - Oleśnica Mała (gmina Oława) – stawy hodowlane, pozostałości młynów wodnych - Niemil (gmina Oława)– kościół z ołtarzem ufundowanym w 1707 roku przez komtura joannitów, występują charakterystyczne dla zakonu joannitów krzyże maltańskie. W kościele tym zachowała się tablica fundacyjna z 1706 roku. - Jankowice Małe - Owczary – pojoannicki kościół pochodzący z XIV i XVI wieku. W 1642 roku został obrabowany i spalony przez wojska szwedzkie. Kilka lat po zakończeniu wojny trzydziestoletniej odbudowano je i na nowo wyposażono.

Początki Komandorii Joannitów we Wrocławiu sięgają 1273 r. i związane są z folwarkiem Gaj zlokalizowanym przed Bramą Świdnicką. Od 1351 r. Kościół Bożego Ciała został przekazany joannitom, którzy opiekowali się chorymi i prowadzili szpital. Początkowo kościół i komandoria mieściły się poza murami miasta, przy Bramie Świdnickiej. W XVI w., wobec zagrożenia tureckiego, usypano nowe wały oraz przesunięto fosę, przez co

15 Dola K., Zakon joannitów na Śląsku do połowy XIV wieku, w: Studia teologiczno – historyczne Śląska Opolskiego, t. III, Opole 1974, ss 43 – 76. 16 Dopiero w XIV w. powstały komendy w Dzierżoniowie i w Oleśnicy Małej

111 kościół i klasztor znalazły się w granicach Wrocławia. Wobec masowego przechodzenia wrocławskich mieszczan na luteranizm, w 1540 r. kościół opustoszał, a joannici wyjechali z miasta. Joannici wrócili do kościoła Bożego Ciała w dobie kontrreformacji dopiero w 1700 r. - Święta Katarzyna – XIII wieczny Kościół - Kotowice c) Krzyżowcy z czerwoną gwiazdą Zakon Braci Szpitalnych Najświętszej Marii Panny, zwany potocznie zakonem krzyżowców (lub krzyżowników) z czerwoną gwiazdą, powstał w początkach XIII w. ze wspólnot laickich działających przy szpitalach (przytułkach). Duży wpływ na rozwój tego zakonu miała życzliwość okazana mu przez króla czeskiego Wacława I z rodu Przemyślidów oraz jego żonę - św. Agnieszkę Czeską. Tuż przed połową XIII w. księżna Anna, wdowa po poległym pod Legnicą księciu śląskim Henryku Pobożnym i matka księcia wrocławskiego Henryka III Białego, sprowadziła krzyżowców z czerwoną gwiazdą do Wrocławia, gdzie przekazano im szpital (przytułek) św. Elżbiety oraz kościół św. Macieja. Wkrótce potem wrocławscy krzyżowcy z czerwoną gwiazdą weszli w posiadanie dóbr ziemskich w rejonie dzisiejszego Kluczborka. Na obszarze subregionu Odra Wschód widoczne są ślady dawnych dóbr Krzyżowców w miejscowościach: - Łany, Dobrzykowice (w kościele kartusz z herbem Krzyżowców), Kamieniec Wrocławski, Czernica, Gajków, Krzyków,(gmina Czernica) - Owczary (gmina Oława) - Siechnice (gmina Św. Katarzyna) – w latach 1323-1810 znajdowały się tu dobra szpitalne zakonu - Święta Katarzyna d) Cystersi (zakon żeński z Trzebnicy) Zakon ufundowany przez księcia Henryka I Brodatego i jego żonę Jadwigę Śląską. Pierwsze mniszki przybyły na Śląsk z Bambergu, z klasztoru Św. Teodora. Biskup wrocławski, Cyprian, zainstalował konwent w Trzebnicy 13 stycznia 1203 r. Kilka dni później opactwo trzebnickie otrzymało zatwierdzenie najwyższego zwierzchnika Kościoła w Polsce, arcybiskupa gnieźnieńskiego, Henryka Kietlicza. Przełożoną nowo założonego klasztoru została Petrissa, dawna wychowawczyni św. Jadwigi w Kitzingen. Opactwo w Trzebnicy to pierwszy klasztor żeński na Śląsku i ziemiach polskich zachowujący regułę św. Benedykta. Cystersi przyczynili się do rozpowszechnienia wiedzy z wielu różnych dziedzin. Szczególną zaletą była przy tym doskonała organizacja i rzetelna praca. Cystersi wprowadzali nowoczesne sposoby gospodarowania: trójpolówkę i nawożenie ziemi, nowe narzędzia - np. pług żelazny, koła wodne do poruszania miechów kowalskich oraz młynów. Zatrudniali miejscową ludność przy budowie systemów melioracyjnych, zakładaniu stawów rybnych, w

112 warsztatach rzemieślniczych, które osiągały często bardzo wysoki poziom techniczny i artystyczny. W przyklasztornych szkołach mnisi uczyli czytania i pisania, elementarnej wiedzy matematycznej, modlitw i pieśni w języku łacińskim. Obszar subregionu znajdował się pod wpływem zakonu Cysterek z Trzebnicy, który posiadał swoje dobra na obszarze gminy Jelcz – Laskowice oraz Oława.

2. Odra – powódź tysiąclecia

- Łany (Gm. Czernica) – pomnik upamiętniający „walkę” z policją po decyzji o wysadzeniu wałów, w czasie powodzi 1997 roku, by ratować Wrocław. W związku z tym, co roku odbywa się festyn w Kamieńcu Wrocławskim - Kamieniec, Gajków, Jeszkowice, Czernica, Ratowice (Gm. Czernica) - Oława, Ścinawa, Lipki (Gm. Oława) - Trestno (św. Katarzyna) - Kotowice (Św. Kataryna)

3. Droga św. Jakuba (Via Regia)

Od średniowiecza jednym z najważniejszych szlaków komunikacyjnych w Europie Środkowej była tzw. „Wysoka Droga”, nazywana także „Drogą Królewską” (Via Regia). Rozwijały się przy niej takie ośrodki jak: Kolonia, Erfurt, Lipsk, Zgorzelec, Wrocław, Kraków, Lwów, Kijów. Na trakcie powstawały również nowe miasta jak: Lwówek Śl., Złotoryja, Środa Śl., Legnica czy Lubań, które posiadają najstarsze dziś w Polsce prawa miejskie. Via Regia nie posiadała jednego przebiegu, był to korytarz komunikacyjny, zależny od warunków politycznych i innych oraz powodzi. Zaproponowana obecnie Droga św. Jakuba wzdłuż Via Regia próbuje odtworzyć jej przebieg w późnym średniowieczu, kiedy to Dolny Śląsk przeżywał swój największy rozwój. W tym czasie Via Regia używana była przez kupców, rycerzy, rzemieślników, wędrownych artystów i pielgrzymów. Z tego powodu powstawały w jej pobliżu największe zamki, klasztory, najważniejsze miejscowości17. Na obszarze Subregionu Odra Wschód przebiegają dwie nitki szlaku oznakowane żółtą lub białą muszlą

Pozostałe produkty turystyczne:

- Muzeum Odry (z nawiązaniem do etapów regulacji rzeki, powodzi) – lokalizacja Oława - muzeum zabytków hydrotechniki – na wolnym powietrzu, kilka obiektów hydrotechnicznych (zespół śluzy Ratowice, Stopień wodny Janowice, Urządzenia śluzy Lipka, hydrowęzeł Oława). - muzeum przemysłu – lokalizacja Siechnice (zespół elektrowni Czechnica), Jelcz – Laskowice (Specjalna Strefa Ekonomiczna)

17 Droga Św. Jakuba, Via Regia, Część I – Dolny Śląsk, folder, www.camino.net.pl

113 - muzeum Jelcza – nawiązanie do produkcji autobusów Jelcz, - szlak ginących zawodów – skansen prezentujący pracę kowala, w tym kowalstwo artystyczne, hafciarstwo, koronkarstwo, lokalizacja Gm. Święta Katarzyna. - muzeum zakonów rycerskich w Oleśnicy Małej - Muzeum Kultury Kresowej - Siechnice - Dobrzykowice Gm. Czernica (Nadolice Małe, Czernica) – tutaj powstawały sceny do Filmu „Sami Swoi”, „Nie ma mocnych”, „Kochaj albo rzuć”. Domy Kargula i Pawlaka znajdują się w Dobrzykowicach (tu znajduje się tablica upamiętniająca), w 2000 roku był organizowany festyn promujący, kościół. -Park Pokoju (turystyka sentymentalna – obywatele Niemiec, produkt gotowy, brak promocji), Skansen Rolny (nie ma oznakowania przy drodze głównej) – Nadolice Wielkie - krzyż pokutny – Wojowice, - Sulimów – kościół

Gmina Św. Katarzyna - rękodzielnictwo (koronkarstwo, hafciarstwo, miody, malarstwo, grafika, bibułkastwo, potrawy regionalne) - rycerska wieża mieszkalna w Biestrzykowie - linia kolejowa Wrocław - Oława- pierwsza na ziemiach polskich 1842, historyczny parowóz - Święta Katarzyna – Kościół św. Katarzyny (sanktuarium Maryjne), Zespół klasztorno – szpitalny zgromadzenia Chrystusa Dobrego Pasterza.

Rezerwat kulturowy zespół staromiejski Oławy: - Kościół Matki Bożej Pocieszenia, IV w., układ Bazyliki trójnawowej - Pałac Luizy, sala rycerska - Ratusz z oryginalną XVII w wieżą z mechanizmem zegarowym

Gmina Oława (wieś) - Kościoły i pałace - Chwalibożyce – kościół 1294 r., najstarszy w gminie i powiecie, wybudowany przez Templariuszy z Oleśnicy Małej - Marszowice – kościół, 1355r. - Osiek – kościół 1542 r. - Oleśnica Mała - zespół pałacowo – parkowy z mauzoleum Yorcków, niedostępny

114 - Jakubowice – Drzemlikowice – zespół pałacowo – parkowy, mała dostępność (Zespół Szkół) - krzyże pokutne – Psary (1360), Niwnik, Sobocisko, Wierzbno, Janków - pręgierz przykościelny – Oleśnica Mała - gród Ryczyński – odbudowa

Gotykiem ziemi oławskiej (rasa rowerowa) Trasa: Brzeg - Oława - Zabardowice - Sobocisko - Janków - Wierzbno - Piskorzów - Pełczyce - Niwnik - Jaczkowice - Osiek - Chwalibożyce - Brzeg (ok. 45 km Oława - Chwalibożyce)

Gmina Jelcz – Laskowice - Zamek w Jelczu– 1865-1885, niderlandzki neoromantyzm - Kościół św. Biskupa w Jelczu – Laskowicach – 1660 r, szchulec, barokowe organy i ołtarz - Marszowice – kościół, szachulec - szlakiem Bursztynowym - szlak rowerowy - muzeum Jelcza - muzeum przemysłu

115 2.3. Walory specjalistyczne i ich wykorzystanie dla turystyki aktywnej

Uwarunkowania przyrodnicze obszaru Grądy Odrzańskie predestynują go do rozwijania takich form turystyki aktywnej jak: wędrówki piesze, rowerowe, konne, kajakarstwo, wędkarstwo i innych bardziej specjalistycznych jak bird-watching, dragonfly-watching. Są to również doskonałe tereny dla turystyki edukacyjnej i rodzinnej, nie tylko z powodu walorów środowiskowych, ale także ze względu na bliskość Wrocławia – głównego odbiorcy oferty turystycznej subregionu. Obecnie jednak walory zarówno przyrodnicze jak i kulturowe nie są w pełni wykorzystywane. Jedną z przyczyn jest brak postrzegania tego obszaru jako regionu turystycznego.

2.3.1. Walory dla wędrówek pieszych

Obszar doskonale nadaje się do uprawiania pieszych wędrówek nizinnych. Brak uciążliwego przemysłu, niski stopień urbanizacji i wielka różnorodność środowisk przyrodniczych szczególnie w dolinach rzek sprawiły, że na tym obszarze wyznaczono kilka pieszych szlaków turystycznych, przebiegających przez różnorodne zbiorowiska leśne, wilgotne łąki i wzdłuż rzek. Jak pisze Rąkowski (1998) turystyka piesza jest tą formą, która w znakomity sposób łączy ze sobą inne rodzaje turystyki, np. turystykę przyrodniczą, kulturową i agroturystykę. Turystyka piesza jest szczególnie warta propagowania, ponieważ wędrówki piesze można uprawiać właściwie przez cały rok. Poza tym turyści piesi są na ogół mało wymagający jeżeli chodzi o bazę noclegową i chętnie korzystają np. ze schronisk młodzieżowych lub pól namiotowych.

2.3.2. Walory dla turystyki wodnej

Gęsta sieć wód powierzchniowych opisywanego terenu stwarza doskonale warunki do przeprowadzania spływów kajakowych. Większość odcinków charakteryzuje się głębokością większą niż 30 cm, co stanowi o przydatności dla wędrówek wodnych. Ponadto rzeki płyną przez urozmaicony krajobraz, w tym lasy, a ich brzegi są dostępne. Toteż na szeregu z nich wyznaczono szlaki kajakowe (porównaj rozdz. infrastruktura turystyczna) o różnej skali trudności, biegnące przez bardzo malownicze fragmenty rzek nieuregulowanych, jak na przykład odcinek rzeki Smotrawy, gdzie przepłynąć można obok starorzecza Odry "Pod Dębami", a nieco dalej, na prawym brzegu zobaczyć rozlewisko rezerwatu "Łacha Jelcz". Podstawową przeszkodą w rozwoju tej formy turystyki jest fakt, iż na szlakach nie ma przystani kajakowych, kłopot jest również z wypożyczeniem niezbędnego sprzętu.

116 2.3.3. Walory dla turystyki rowerowej

Obszar Grądy Odrzańskie to sprzyjający teren dla rowerzystów. Liczna sieć dróg leśnych oraz dróg lokalnych o małym ruchu samochodowym, piękne krajobrazy dolin rzecznych, a także miejscami urozmaicona rzeźba terenu szczególnie zachęca do odbywania wycieczek rowerowych. Zdobywająca coraz większą popularność turystyka kolarska pozwala stosunkowo szybko przemieszczać się od terenów interesujących pod względem krajoznawczym do obszarów najbardziej interesujących pod względem przyrodniczym. Centra obsługi turystów, czy np. ośrodki wypoczynkowe i inne miejsca noclegowe powinny dysponować wypożyczalniami rowerów, co umożliwi zainteresowanym turystką kolarską a gościom zwiedzić największe atrakcje w okolicy w ciągu kilku dni (Rąkowski 1998). Jak na razie walory do uprawiania turystyki rowerowej na obszarze Grądów Odrzańskich nie są wykorzystane. Niezbędny jest rozwój coraz bogatszej i kompleksowej oferty szlaków, szczególnie wzdłuż dolin rzecznych, w tym Odry. Szlak Odrzański miałby szansę wyprowadzać bezpośrednio ruch turystyczny z Wrocławia.

2.3.4. Walory dla turystyki konnej

Turystyka konna prócz szeregu cech podobnych jak w wypadku rowerowej czy pieszej (ładne i zróżnicowane krajobrazy) wymaga dodatkowo zaplecza w postaci rozbudowanej sieci ośrodków jeździeckich (stajni, stanic) oraz dróg o właściwej nawierzchni nieutwardzonej. Ponadto często trudno jest łączyć przebieg uczęszczanych szlaków konnych z innymi szlakami – pieszymi czy rowerowymi, ze względu na rozdeptywanie i niszczenie nawierzchni przez konie. Na omawianym obszarze istnieją dobre warunki do rozwoju turystyki i rekreacji konnej. Są tu liczne kluby i stajnie jeździeckie prowadzące szeroką działalność (w tym naukę jazdy, organizację rajdów konnych), a bliskość Wrocławia zapewnia popyt na tego rodzaju aktywną formę wypoczynku. Dobrym pomysłem wydaje się stworzenie sieci ośrodków (gmina Jelcz Laskowice) z możliwością wypożyczenia konia i oddania go w innym miejscu.

2.3.5. Walory dla wędkarstwa

Obszar Grądów Odrzańskich jest bardzo atrakcyjnym obszarem dla wędkarzy. Teren ten charakteryzuje się gęstą siecią rzek oraz licznymi mniejszymi zbiornikami wodnymi. Tutejsze wody Polskiego Związku Wędkarskiego uznaje się za zasobne w ryby. Do miejsc najczęściej odwiedzanych przez wędkarzy w gminie Jelcz-Laskowice zaliczyć można: Łachę Jelcz (zalew), starorzecze Matunin, starorzecze "Pod Dębami", Kąpielisko Jelczanskie, II staw w Jelczu, staw w Miłoszycach (http://www.jelcz-laskowice.pl/turysci.php?id=12). Smotrawa i Widawa na całych niemal długościach są zasiedlone przez przedstawicieli „krainy leszcza”, gdzie obok gatunku nominalnego, spotyka się też płoć, wzdręgę, jazia, sandacza, szczupaka, okonia, suma i inne „drobne” gatunki. Wysoką wartość przyrodniczą z punktu widzenia rybostanu ma także

117 odcinek Odry, szczególnie od początku lat 90-tych, kiedy nastąpiła poprawa jakości jej wód. Odra jest ostoją gatunków preferujących duże rzeki, takich jak: kiełb białopłetwy, brzana, świnka (czyli gatunków o wysokim statusie zagrożenia w Polsce) oraz wymagających zabiegów ochronnych w państwach Unii Europejskiej, np. miętus, rozpiór, sum i boleń. Starorzecza i szeroko rozlane zakola to z kolei środowisko życia różanki, piskorza i kozy. Odra jest też wykorzystywana jako szlak migracji przez gatunki wędrowne: troć wędrowną, certę i minoga rzecznego, choć ze względu na liczne tamy i zapory przegradzające rzekę, gatunki te są skrajnie rzadkie- na krawędzi wymarcia. Odra jest też największą nadzieją dla realizowanych obecnie projektów restytucji wytępionych w XX wieku jesiotrów i łososi (Opracowanie ekofizjograficzne… 2005). Wysokie walory dla wędkarstwa (bogactwo gatunkowe i zasoby ilościowe) są jednak bardzo wrażliwe na nieodpowiedzialne i zbyt intensywne eksploatowanie. Niektóre gatunki, obecnie nie będące pod ochroną gatunkową, stają się w Polsce coraz rzadsze właśnie na skutek przełowienia. Należy do nich sum, nasz największy drapieżnik, którego jedyną na Dolnym Śląsku, a być może w całym kraju, ostoją jest rzeka Oława - odcinek powyżej terenów wodonośnych wraz z odcinkiem graniczącym z nimi (Jankowski red., 1996). Turystyka wędkarska może też potencjalnie wchodzić w konflikt z potrzebami ochrony ptaków. Wędkarze płoszą ptaki gromadzące się na małych zbiornikach wodnych. Ze względu na liczne występowanie gatunków ryb i roślin chronionych dyrektywami unijnymi, możliwość wędkowania należy ograniczyć lub całkowicie wyłączyć na niektórych zbiornikach, np. starorzecza w rezerwacie Łacha – Jelcz.

2.3.6. Walory dla narciarstwa biegowego i innych rodzajów sportów zimowych

Teren Grądów Odrzańskich jest nizinny i nie spełnia minimum warunków do uprawiania narciarstwa zjazdowego (min różnica wzniesień 150m, kąt nachylenia stoku 7 - 26°). Z powodzeniem można tu jednak uprawiać narciarstwo biegowe, które ściśle uzależnione jest od grubości (min 20 cm) i czasu zalegania (min 60 dni) pokrywy śnieżnej. Z powodu braku wytyczonych szlaków do wędrówek narciarskich, amatorzy tej formy turystyki kwalifikowanej mogą korzystać z odcinków szlaków pieszych i rowerowych. Szczególnie atrakcyjne dla tej formy turystyki wydają się wały Odry, którymi bezpośrednio można wyjechać z Wrocławia. Ofertę zimową wzbogacić można także o przejazdy saniami oraz kuligi, które często stanowią jedną z podstawowych atrakcji w zimowych propozycjach biur podróży. Są to elementy, które mogą uatrakcyjnić oferty gospodarstw agroturystycznych i ośrodków konnych.

2.3.7. Walory dla agroturystyki

Agroturystyka jest formą turystyki polegającą na tym, że pobyt turystów jest organizowany w gospodarstwie rolnym. Chociaż jest również formą turystyki pobytowej, daje jednak możliwość bardziej bezpośredniego kontaktu z przyrodą bez negatywnego oddziaływania na nią, jak ma to miejsce w

118 ośrodkach wypoczynku zbiorowego. Jest to także szansa na rozwój turystyki na terenach pozbawionych standardowych atrakcji turystycznych, takich jak morze, góry, czy jeziora (Rąkowski 1998). Agroturystyka stwarza możliwości uzyskania dochodów właściwie przez cały rok. Połączenie usług noclegowych z innymi (jak sprzedaż lokalnych produktów: żywności czy wyrobów sztuki ludowej i rzemiosła artystycznego) oraz zapewnienie dodatkowych atrakcji (jak udział w tradycyjnym wypieku chleba, itd.) dodatkowo zwiększyć może zyski z działalności. Na obszarze Grądów Odrzańskich wiele terenów pozostaje w dalszym ciągu atrakcyjnych dla agroturystyki - są to tereny wiejskie o urozmaiconym krajobrazie, z dużą ilością lasów i łąk, o niewielkiej gęstości zaludnienia, położone w pobliżu rzeki, oddalone od ośrodków przemysłowych i dużych miast. Niestety dużym problemem pozostają tu zmiany, jakie dokonują się w tradycyjnej architekturze wiejskiej. Ulega ona przekształceniom typowym dla obszaru całego kraju, zatracając swój charakter m.in. na skutek wprowadzania nowoczesnej i nie pasującej tu zabudowy mieszkaniowej. Wydaje się, że dla zapewnienia możliwości rozwoju tej formy turystyki w przyszłości należy chronić cenne przyrodniczo obszary, ale też miejscowości, gdzie zachowała się jeszcze tradycyjna architektura i historyczne układy zabudowy.

2.3.8. Walory dla turystyki przyrodniczej i edukacyjnej

W najogólniejszym zarysie głównym celem uprawiających turystykę przyrodniczą jest zwiedzanie terenów najciekawszych pod względem przyrodniczym, w tym zwłaszcza obszarów chronionych, z charakterystycznymi krajobrazami przyrodniczymi, zbiorowiskami roślinnymi, stanowiskami rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Turystyka przyrodnicza z założenia jest turystyką kameralną, uprawianą przez turystów indywidualnych lub w niewielkich grupach, a więc w sposób minimalny szkodzącą środowisku, a jednocześnie mającą ogromne znaczenie poznawcze i edukacyjne. Istnieją dwa podstawowe typy turystyki przyrodniczej. Pierwszy polega na samodzielnym zwiedzaniu przez turystów najciekawszych pod względem przyrodniczym obszarów, po wyznaczonych ścieżkach przyrodniczych i znakowanych szlakach turystycznych. Drugi polega na zwiedzaniu terenu przez zorganizowane niewielkie grupy turystyczne, zgodnie ze specjalnie przygotowanym programem, realizowanym przez fachowych przewodników. Turystyka przyrodnicza jest jedną z najbardziej obiecujących form wypoczynku jeżeli chodzi o przyciągnięcie turystów zagranicznych. Stała się ona bardzo popularna w wielu krajach zachodniej Europy. Turyści zagraniczni mają szansę obejrzeć u nas wiele obszarów zachowanych w stanie mało zmienionym oraz spotkać rzadkie gatunki zwierząt i roślin, które już nie występują w krajach ich zamieszkania ( Rąkowski1998) Obecnie najbardziej popularnymi formami turystyki przyrodniczej są np. obserwacje ptaków i tzw. bezkrwawe łowy (fotosafari). W świecie rozwija się także moda na obserwacje ważek.

119 Obserwacja ptaków (ang. bird watching) Bird-watching, będący specyficzną formą turystyki przyrodniczej, jest popularną formą spędzania wolnego czasu w krajach Europy Zachodniej i Północnej, szczególnie w Wielkiej Brytanii i Norwegii. Również w Polsce ta forma wypoczynku, zyskuje coraz więcej zwolenników. Obszar Parku Odra Wschód posiada idealne warunki naturalne do rozwoju tej formy rekreacji. Na obszarze tym stwierdzono 146 gatunków lęgowych. Bardzo dobre warunki do obserwacji ptaków występują w następujących miejscach: - Stawy w okolicy Nowego Dworu (perkoz rdzawoszyi, zausznik, bączek, błotniak stawowy, zimorodek, remiz), - Tereny otwarte wokół Starego Otoku (dobre żerowiska dla ptaków drapieżnych jak: kania ruda, kania czarna, bielik, trzmielojad oraz dla żurawia i bociana czarnego), - Las Ryczyński (las Odrzański) - kompleks między Oławą, Bystrzycą Oławską i Szydłowicami – dobre warunki do obserwacji ciekawych i rzadkich ptaków leśnych: dzięcioł zielonosiwy, dzięcioł średni, siniak, muchołówka białoszyja, bocian czarny, kania ruda, kania czarna, - Kompleks lasów na północny wschód od Chrząstawy Wielkiej (żuraw, słonka, dudek, dzięcioł zielonosiwy, muchołówka białoszyja), - Wiosenne rozlewiska Widawy na północ od Dobrzykowic (duże stada ptaków przelotnych – siewki złotej, gęsi zbożowej, gęsi białoczelnej), - Okolice Śluzy Janowice, Ratowice (duże koncentracje zimujących ptaków wodnych, wykorzystujących powierzchnię tafli wody, która nie zamarza zimą). Obserwacja ważek (ang. dragonfly watching) Gęsta sieć rzek i cieków obszaru oraz wyjątkowe nagromadzenie starorzeczy w dolinie Odry sprawiają, iż z powodzeniem można tu uprawiać nową, rozwijającą się na świecie, formę turystyki jaką jest dragonfly-watching. Ważki to jedna z najbardziej kolorowych, zróżnicowanych i najstarszych na świecie grup zwierząt (niezmienionych właściwie od czasów dinozaurów). Ten rodzaj turystyki staje się bardzo popularny, między innymi ze względu na łatwość obserwacji i oznaczania poszczególnych gatunków. Dzieje się tak w Stanach Zjednoczonych, gdzie organizowane są nawet coroczne festiwale poświęcone tej grupie owadów (http://southtexastourism.com/DRAGONFLYFESTIVAL.html), Europie Zachodniej, ale też w innych krajach jak np. Sri Lanka.

2.3.9. Walory dla turystyki kulturowej i sentymentalnej

Turystyka sentymentalna obejmuje podróże do miejsc pochodzenia. Oferta tego rodzaju, skierowana głównie do turystów zagranicznych, jest obecna w wielu biurach podróży. Turystyka kulturowa oznacza zwiedzanie regionu, którego głównym celem jest poznanie obiektów dziedzictwa kulturowego, a więc: zabytków architektury, miejsc związanych z ważnymi wydarzeniami i postaciami historycznymi, ośrodków kultu religijnego, zespołów budownictwa wiejskiego i ośrodków sztuki ludowej, muzeów, itp. Formą turystyki kulturowej jest np. także uczestnictwo w uroczystościach religijnych, festiwalach folklorystycznych,

120 przeglądach piosenki i regionalnych świętach. Wielu turystów zainteresowanych turystyką kulturową to turyści zmotoryzowani, zarówno z kraju, jak i z zagranicy. Ich wizyty będą zazwyczaj krótkotrwałe, ważne jest więc, aby wykorzystując atrakcyjność cennych zabytków, zaproponować turystom ciekawy program zwiedzania, eksponujący również inne walory prezentowanej okolicy, np. przyrodnicze czy krajobrazowe, tak aby zachęcić ich do przyjazdu na dłużej (Rąkowski G., 1998). Obszar Grądów Odrzańskich dysponuje szeregiem atrakcji kulturowych, w tym architektonicznych, potencjalnie nawet o znaczeniu krajowym. Są one obecnie często nie wykorzystywane ze względu na zły stan techniczny lub wprowadzenie do obiektów funkcji, które wykluczają lub ograniczają możliwości ruchu turystycznego, jak np. szkoły, urzędy. Wysokim walorem dla obu wspomnianych form turystyki jest wielokulturowość mieszkańców, kultywowane tradycje, obrzędowość, a także aktywność w organizowaniu imprez o charakterze historycznym, religijnym, edukacyjnym, kulturalnym (por. rozdział walory kulturowe rozwoju turystyki).

121 2.4. Zagospodarowanie turystyczne

Można wyróżnić kilka zmiennych określających wagę funkcji turystycznej w rozwoju gminy oraz szerzej definiowanego obszaru. Ogólne miary wagi turystyki dla rozwoju w gminie i subregionie to odsetek osób pracujących w sektorze usługowym, w tym w sektorze HR, liczba firm działających w sekcji Hotele i Restauracje. Im większy odsetek osób pracujących w szeroko definiowanych usługach tym gospodarka danej gminy łatwiej może się rozwijać w kierunku turystyki. Duży odsetek pracujących w usługach świadczy również o nowoczesności gospodarki. Gospodarki nowoczesnych krajów i regionów wykazują wysoki współczynnik osób zatrudnionych w sektorze usługowym. Istotny jest również udział osób pracujących w sektorze przemysłowym jednakże w tym z dziedziny IT, wysokich technologii, motoryzacji etc. generujący ruch biznesowy, którego uczestnicy mogliby korzystać również z oferty turystycznej.

Tabela 12. Ogólne dane o pracujących i strukturze podmiotów gospodarczych w subregionie na tle województwa w 2006 roku

Woj. Powiat Powiat Gmina Św. Gmina Miasto Gmina Gmina Jelcz Kategoria Dolnośląskie Oławski Wrocławski Katarzyna Czernica Oława Oława - Laskowice

Pracujący 629 355 16 103 19622 2549 693 7589 1425 6820

Pracujący w rolnictwie 9 716 169 1027 445 9 26 106 29 Pracujący w przemyśle i 245 064 9 908 9775 1316 358 3754 605 5431 budownictwie Pracujący w usługach 374 575 6 026 8820 788 326 3809 714 1360

% zatrudnionych w usługach 59,6 % 37,4 % 44,9 % 30,9 % 47,0 % 50,1 % 50,1 % 19,9 %

Podmioty gospodarcze 308 308 6486 9660 1489 847 3473 841 1874 Podmioty gospodarcze działające w branży hotele i 9 041 151 242 25 26 87 11 49 restauracje Podmioty gospodarcze działające w branży transport 20 972 406 778 113 63 223 60 101 i łączność Źródło: Opracowanie własne dane GUS 2008 * Pracujący (bez zatrudnionych w mikroprzedsiębiorstwach oraz rolników indywidualnych)

122 W przypadku wszystkich analizowanych jednostek samorządu terytorialnego procent osób pracujących w usługach jest zdecydowanie niższy od średniej dla województwa, najniższy w przemysłowej gminie „Jelcz – Laskowice”. Stosunkowo najlepiej dostosowaną do modelu funkcjonującego w województwie jest gospodarka w gminie i mieście Oława. We Wrocławiu podmioty działające w sekcji H stanowią 2,2 % wszystkich zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w przypadku całego regionu ta wartość jest wyższa niż notowana 3,0 %. Odpowiednio wskaźnik ten wynosi dla Powiatu Wrocławskiego 2,3 %, Oławskiego – 2,5 %, gminy Święta Katarzyna 1,7 %, Gminy Czernica 3,1 %, Miasta Oławy 2,5 %, Gminy Oława 1,3 %, Jelcz Laskowic 2,6 %.

2.4.1. Baza Noclegowa

Według statystyk Głównego Urzędu Statystycznego baza noclegowa Województwa Dolnośląskiego obejmuje 45 018 miejsc noclegowych. W statystykach tych jest ujętych niewielka liczba obiektów z obszaru subregionu, oferujących łącznie zaledwie 153 miejsca co stanowi zaledwie 0,3 % skategoryzowanej bazy noclegowej w Województwie.

Tabela 13. Ogólne dane o obiektach noclegowych w statystykach GUS Woj. Powiat Powiat Gmina Św. Gmina Miasto Gmina Jelcz - Kategoria Dolnośląskie Oławski Wrocławski Katarzyna Czernica Oława Oława Laskowice

Ilość obiektów nocleg. ogółem 694 3 14 1 1 2 0 1

Ilość obiektów nocleg. 643 3 14 1 1 2 0 1 całorocznych Ilość miejsc nocleg. ogółem 45 018 92 618 16 45 47 0 45

Ilość miejsc nocleg. 40 976 92 558 16 45 47 0 45 całorocznych Ludność ogółem w tys. 2888,2 71,2 103,5 13,8 9,6 30,9 13,5 21,6

Wskaźnik Deferta 1,59 0,12 0,59 0,11 0,46 0,15 0 0,20

Źródło: Opracowanie własne wg GUS, stan na 31 XII 2006 r.

123 Potencjał turystyczny w gminach subregionu mierzony ilością oferowanych miejsc noclegowych, jest znacznie niższy niż w przypadku Województwa Dolnośląskiego.. Pewnym uśrednieniem potencjału turystycznego i badaniem podaży turystycznej, oraz delimitacji funkcjonalnej miejscowości pod kątem funkcji turystycznej jest wskaźnik P. Deferta: L × 100 Tf (t) = P gdzie:

L – liczba miejsc noclegowych na danym obszarze

P – liczba ludności na danym obszarze

Przyjmuje się, iż funkcja turystyczna zaczyna się wykształcać, gdy wskaźnik osiąga wartość 100; natomiast w przypadku przedziału 100 – 500 funkcja turystyczna zaczyna być kluczową dla rozwoju miejscowości. Wskaźnik ten dla gmin tworzących subregion turystyczny jest niewielki. Najmniejszy w Gminie Święta Katarzyna gdzie na tysiąc mieszkańców przypada zaledwie 1,1 miejsca noclegowego, gminie Oława 0 miejsca, mieście Oława 1,5 miejsca noclegowego. Najwyższy wskaźnik notowany jest w Czernicy 4,6 miejsc na tysiąc mieszkańców Kategoryzacją zostało objętych zaledwie pięć obiektów ( m.in. - Hotel Duet *, Hotel Antonio*** w Jelczu-Laskowice, Hotel Marta** w Oławie). W rzeczywistości na terenie subregionu działają 33 obiekty świadczące usługi noclegowe. Tak duża dysproporcja pomiędzy liczbą obiektów skategoryzowanych a nie posiadających kategoryzacji jest bardzo niekorzystna /pomijając fakt iż kwatery prywatne i agroturystyczne takiej kategoryzacji nie wymagają/. Taka sytuacja jednoznacznie świadczy o niskiej jakości świadczonych usług. Lista wszystkich obecnie istniejących obiektów znajduje się w tabeli poniżej.

124 Tabela 14. Obiekty noclegowe na terenie subregionu „Dolina Odry – Część Wschodnia Konferencje Liczba Liczba Imprezy/ Gmina Nazwa Adres Gastronomia / pokoi miejsc Ilość osób Ilość osób

Czernica Usługi hotelowe Czernica 14 49 kawiarnia 40 osób 0 ul. Wojska Polskiego 7 Czernica catering na Gmina Czernica Jasiowa Gościna 10 28 0 0 ul. Odrzańska 7 miejscu Gospodarstwo Leszek Chrząstawa Mała ul. 5 10 0 15 osób 0 Frączyk Leśna 51

,Jelcz-Laskowice bar, 2 sale/100 Hotel Duet * 37 78 60 osób ul. Techników 33 jadłodajnia osób „Pod Lipami”- Pokoje Jelcz -Laskowice, 22 70 0 0 0 Hotelowe" ul. Techników 20a

Willa Emilia Lipowa 12, Jelcz-Laskowice b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.

"Klub Jeździecki ""VOLTA"" ul. Główna 28, Miłocice Małe 1 sala/40 0 0 0 0 Anna Miśkiewicz" Jelcz-Laskowice osób

Gmina Jelcz- Szkolne Schronisko Chwałowice 8 49 catering 40 osób 40 osób Laskowice Młodzieżowe ul. Szkolna 4

Agroturystyka, Kwatery Laskowice 5 12 0 0 0 Prywatne Stokrotka, ul. Oławska 231, Jelcz- Laskowice Usługi Hotelarskie Diana Laskowice b.d. 20 b.d. 0 0 ul. Wrocławska 34 Pokoje Do Wynajęcia na Ul. Lipowa 10, Jelcz-Laskowice 2 6 0 0 0 Lipowej

Agroturystyka ul. Główna 3a, Jelcz Laskowice 4 10 0 30 osób Ludwika Bielec

125 Agroturystyka Justynka Chwałowice 1 5 0 0 0

Barbara Dubielewicz ul. Szkolna 61, Chwałowice\ Hodowla Koni i Ośrodek 2 7 0 0 60 osób Jelcz Laskowice Jeździecki „Amazonka” ul. Wrocławska 10, Jelcz- Hotel Antonio *** 24 46 restauracja 150 osób 150 osób Laskowice Kuchnia, 1 sala/ 100 Rezydencja Dorti ul. Witosa 73, Jelcz-Laskowice 20 30 restauracja w 100 osób osób budowie

dwie sale na Hotel Marta **, ul. Gazowa 2, Oława 17 56 30 osób 180 osób 50 i 130 osób

Usługi hotelarskie Viktor Ul. Oleśnicka 5, Oława 9 18 bar jadłodajnia 30 osób 30 osób

Biuro Usług Neptun - Pokoje ul. Nadbrzeżna 11, Oława 7 14 0 0 0 Noclegowe Miasto Oława 2 sale/140 2 sale/140 Winna Góra Gospodarstwo osób/100 ul. Siedlecka 2, Oława 21 44 catering + grill, osób/100 Gościnne osób/20 osób/20 osób osób

Noclegi u Ewy ul. Broniewskiego 13, Oława 4 14 0 0 0

ul. Bolesława Chrobrego 32, Noclegi u Jakuba 2 7 0 0 0 Oława, ul. Lipowa 1 Ośrodek Wypoczynkowy Bystrzyca Oławska 4 domki. 22 0 0 0 “Nad Leśną Wodą” Oława,

Motel U Józefa Oleśnica Mała 19B, Oława b.d. b.d.

3 sale/ po 40 3 sale/po 40 Zajazd Słoneczko Godzikowice 150, Oława 9 18 0 Gmina Oława osób osób

126 1 sala/120 Motel u Michele i Mirosława Jankowice Wrocławskie, Oława 12 33 restauracja 0 osób

Agroturystyka Witold Wolski, Siedlce 101, Oława 4 10 0 0 0 „Pod Brzozami”

Hotel CITI Sp. z o.o. Osiedlowa 25, Siechnice 57 200 restauracja 0 0

Groblice- Gospodarstwo ul. Łąkowa 17, Groblice b.d. b.d. b.d. 0 0 Agroturystyczne Gmina Św. Hotel „Pod Dębami” ul. Wrocławska 33, Radwanice b.d. b.d. restauracja 0 120 osób Katarzyna kawiarnia, Durok Agroturystyka , Durok Durok 1, 6 16 100 osób catering

Zajazd Wiejski Ozorzyce ul. Z. Krasińskiego 17, Ozorzyce 4 9 restauracja 120 osób 120 osób

Razem 306 881 - - -

Cała baza skategoryzowana i nieskategoryzowana to łącznie 32 obiekty oferujące 306 pokoi oraz 881 miejsc noclegowych co jest sporą liczbą. Największym obiektem jest hotel CITI w Siechnicach jednakże jest to hotel robotniczy, o ograniczonej dostępności dla turystów. W strukturze korzystających z usługŹródło: przeważają Opracowanie pracownicy własne na budów podstawie oraz uczestnicystron internetowych, wesel. Zaledwie wywiadu 10 telefonicznego obiektów jest orazwyposażonych wizji lokalnych w restauracje stan na 27.11.2008 co znacznie obniża komfort pobytu i sprawia, że obiekty te mają znacznie ograniczone możliwości obsługi segmentów ruchu turystycznego o większych wymaganiach, i korzystających z dłuższych pobytów. Bardzo ograniczona jest organizacja konferencji w wyżej wymienionych obiektach. 13 z nich deklaruje taką możliwość. Jednakże deklarowana maksymalna pojemność sal ma się nijak do oferowanych miejsc noclegowych, wyposażenie sal w sprzęt konferencyjny jest również niewystarczające dla realizacji konferencji. Te czynniki sprawiają iż możliwa jest organizacja tego typu spotkań jedynie w jednostkowych przypadkach dla grupy około 100 osób. Organizacja małych dwudniowych konferencji do około 30 uczestników właściwie mogłaby być realizowana w dwóch obiektach, hotelach: Antonio oraz Duet. Należy zwrócić uwagę iż segment konferencyjnego ruchu turystycznego jest szybko rozwijającym się i najbardziej dochodowym ze wszystkich. Dodatkowo

127 obszar subregionu leżący w obszarze aglomeracji wrocławskiej oraz Specjalnej Strefy Ekonomicznej Jelcz – Laskowice posiada naturalny potencjał do rozwoju tego typu ruchu turystycznego. 14 obiektów deklaruje możliwość obsługi imprez okolicznościowych w tym aż 11 obiektów imprez o docelowej liczbie uczestników około 100. Z faktu tego wynika iż imprezy okolicznościowe, w tym obsługa wesel, staje się jednym z istotnych punktów działalności dla 1/3 podmiotów świadczących usługi noclegowe na obszarze subregionu „Dolina Odry Część Wschodnia” Na prezentowanym poniżej wykresie zaprezentowano strukturę miejsc noclegowych w obiektach zlokalizowanych na terenie subregionu Dolina Odry część wschodnia. Jak widać na wykresie poniżej, dość dużą ilość miejsc noclegowych oferują również gospodarstwa agroturystyczne (125 miejsc). Specyfiką agroturystyki jest brak standaryzacji gospodarstw. Pozostałe obiekty proponują usługi noclegowe niskiej jakości. Odpowiedzią na pytanie, czy są to usługi proste czy bardziej złożone i zróżnicowane, skierowane do szerszej grupy odbiorców, jest dostępność i jakość przygotowanej oferty dodatkowej oraz cena usług.

Wykres 1. Struktura skategoryzowanej i nieskategoryzowanej bazy noclegowej w Subregionie Dolina Odry – Część Wschodnia

128 Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron internetowych, wywiadu telefonicznego oraz wizji lokalnyc;h stan na 27.09.2008

Poniżej pokazano lokalizację bazy noclegowej w gminach subregionu. Jak widać, rozkład bazy jest bardzo zróżnicowany przestrzennie. Musi to być brane pod uwagę przy projektowaniu liniowych produktów turystycznych w subregionie.

129 Rysunek 37. Struktura miejsc noclegowych w miejscowościach „Grądy Odrzańskie ”

hotel, pensjonat kwatera prywatna agroturystyka 272 camping 140,5 inne 9

Źródło: Opracowanie własne

130 Tabela 15. Oferta dodatkowa w obiektach noclegowych zlokalizowanych na terenie Subregionu „Dolina Odry Część Wschodnia” parking- Obsługa w sprzęt dostęp do Gmina Nazwa rowery boisko kąpielisko łowisko konie liczba Ceny języku wodny Internetu miejsc obcym 35 zl/os, Usługi hotelowe zniżka przy 0 0 0 0 0 0 0 20 0 Czernica większych . grupach Gmina Czernica ang., ros., Jasiowa Gościna 0 0 0 0 0 0 Tak 14 20-50zł/os wł., niem.

Gospodarstwo niem., ang., 0 0 0 0 0 0 Tak 6 30zł/os Leszek Frączyk ros.

1 –65zł/os, Niem., ang., Hotel Duet * 0 0 0 0 0 0 0 80 2-100,00, 3- ros. 135,00

„Pod Lipami”- Pokoje 0 0 0 0 0 0 0 40 30zł/os 0 Hotelowe" Od 30 do 50 "Klub Jeździecki zł / lekcja ""VOLTA"" 0 0 0 0 0 20 Tak ang. nauki Anna Miśkiewicz" jeździectwa Gmina Jelcz- Szkolne Schronisko w w Laskowice 0 1 0 0 0 10 20-26 zł /os ang. Młodzieżowe sąsiedztwie sąsiedztwie

Agroturystyka, Kwatery Prywatne 0 0 0 1 1 0 0 20 25-100 zł ang., niem. Stokrotka,

Pokoje Do Wynajęcia 0 0 0 0 0 0 Tak 6 20-35 zł /os niem. na Lipowej

Agroturystyka 3 1 0 0 0 0 Tak 10 30 zł /os ang., niem. Ludwika Bielec

131 Agroturystyka w 0 0 0 0 0 Tak 4 25 zł / os. 0 „Justynka" sąsiedztwie

Barbara Dubielewicz Hodowla Koni i 2 0 0 0 0 14 Tak 10 15-30 zł /os ang. Ośrodek Jeździecki „Amazonka”

1-160 zł 2- Hotel Antonio *** 1 0 0 0 0 0 Tak brak ang., niem. 220 zł

1- 110 zł Rezydencja Dorti 0 0 0 1 0 0 Tak 60 ang., niem. 2- 180 zł

1-130 zł, 2- ang., niem., Hotel Marta **, 0 0 0 0 0 0 Tak 30 150 zł, 3-180 wł. zł 1-130,1- Hotel Viktor 0 0 0 0 0 0 Tak 12 115,00 2- ang., niem. 160,00 Winna Góra Miasto Oława 1 – 120zł, 2 Gospodarstwo 4 0 0 1 1 0 Tak 120 niem. –200zł Gościnne

Noclegi u Ewy 0 0 0 0 0 0 0 10 25-30 zł ang.

Noclegi u Jakuba 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ang

Gmina Oława Ośrodek 150 Wypoczynkowy “Nad 0 1 0 1 1 0 0 6 0 zł/domek Leśną Wodą” 2-120zł, 1- Zajazd „Słoneczko” 0 0 0 0 0 0 Tak 50 wł. 80zł Motel u Michele i 0 0 0 0 0 0 Tak 50 130-150 ang Mirosława

132 Agroturystyka Witold Wolski, „Pod 3 1 0 0 0 0 0 Tak 40-50 zł /os. ang. Brzozami”,

Hotel CITI Sp. z o.o., 0 0 0 0 0 0 Tak 0 20 – 79zł 0

Gmina Św. Durok Agroturystyka , w 4 1 0 0 16 (68) Tak 400 30 zł /os niem. Katarzyna Durok sąsiedztwie

Zajazd Wiejski 1-110 zł, 2- ros., ang., 1 0 0 0 0 0 0 30 Ozorzyce, 180 zł niem.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron internetowych, wywiadu telefonicznego oraz wizji lokalnych stan na 27.09.2008

Analiza oferty dostępności sprzętu sportowo – rekreacyjnego oraz miejsc do uprawiania turystyki aktywnej przygotowanych dla gości w obiektach noclegowych w subregionie nie napawa optymizmem. Zaledwie w 6 obiektach istnieje możliwość wypożyczenia roweru- jest to zdecydowanie za mało, zwłaszcza w obszarze, na którym istnieje możliwość uprawiania tej formy ruchliwości ( proponowana ilość rowerów tylko w dwóch przypadkach spełnia potrzeby jednej statystycznej rodziny). W 5 obiektach wydzielono teren i przygotowano boiska sportowe, głównie do siatkówki. Pomimo, iż analizowane gminy z racji położenia w naturalny sposób są predestynowane do rozwoju turystyki wodnej, żaden z obiektów noclegowych działających na tym obszarze nie stwarza możliwości wypożyczenia sprzętu wodnego.

Stosunkowo duża liczba obiektów, zwłaszcza gospodarstw agroturystycznych (6), stwarza możliwość jazdy konnej. W zestawieniu nie ujęto m.in. OJ „Rancho” w Groblicach, gdyż nie oferuje on obecnie miejsc noclegowych. Potencjał w tej dziedzinie na obszarze subregionu jest całkiem spory; dodatkowym pozytywnym faktem jest to, że ośrodki te zgłaszają wolę współpracy, która przejawia się np.. w możliwości wypożyczenia konia w jednym ośrodku i jego zwrotu w kolejnym.

Możliwości obsługi turystów zagranicznych należy ocenić jak najbardziej pozytywnie, tylko 20 % obiektów deklaruje brak możliwości porozumiewania się z turystą obcojęzycznym. Dostępność internetu jest w analizowanych obiektach wysoka. Podobnie pozytywnie należy ocenić liczbę dostępnych miejsc parkingowych dostępnych dla gości wymienionych wyżej miejsc noclegowych. Ceny noclegów w 15 obiektach są sformułowane na bardzo niskim poziomie; dotyczy to schronisk, kwater prywatnych i agroturystycznych. Poziom cenowy jest o połowę, a nawet 75 % niższy od notowanych w podobnych obiektach we Wrocławiu. Oferta cenowa obiektów w pozostałych kategoriach jest również znacznie niższa. Ta różnica cenowa wraz z bardzo dużym obłożeniem i brakiem taniej bazy noclegowej we Wrocławiu oraz stosunkowo

133 nieskomplikowanym dojazdem do analizowanych miejscowości może być istotną szansą dla obiektów noclegowych w subregionie np. w recepcji turystyki szkolnej. Warunkiem jest większa obecność we wrocławskich portalach prezentujących ofertę noclegową.

Wnioski:

■ Na obszarze Subregionu istnieje spora liczba obiektów nieskategoryzowanych co jest negatywną przesłanką rozwoju ruchu turystycznego. ■ Baza noclegowa jest stosunkowo mało zróżnicowana, przeważają w niej obiekty o niższym standardzie, świadczące proste usługi noclegowe. Analizując poziom cen należy stwierdzić, iż w połowie obiektów będzie on atrakcyjny dla grup turystyki szkolnej, krajowej, oraz rodzin o dochodach niższych niż średnia oraz młodzieży. Brakuje natomiast hoteli o wyższym standardzie i szerszym zakresie dostępnych usług, takich jak fitness, wellness, spa,. Istniejące obiekty stosunkowo rzadko mają możliwości świadczenia również prostszych usług dodatkowych: np. wypożyczenie roweru. ■ Pomimo istniejącego potencjału i wielce prawdopodobnego zapotrzebowania na usługi konferencyjne, analizowane obiekty mają bardzo ograniczone możliwości ich świadczenia. Zakładamy iż imprezy zorganizowane w strukturze przychodów tych obiektów to głównie imprezy okolicznościowe – wesela. ■ Rozwija się baza gospodarstw agroturystycznych, których wciąż przybywa. Ich oferta stale się powiększa- gwarantują one swoim gościom możliwość obsługi w językach obcych, część z nich znajduje się w ośrodkach jeździeckich. Nie wszystkie obiekty prezentują różnorodną ofertę agroturystyczną. ■ Analizując poziom dostępności informacji w internecie – obecnie niezbędny w każdej działalności hotelarskiej- należy stwierdzić, iż tylko część obiektów subregionu posiada własną stronę internetową, a na istniejących stronach często nie zamieszczono informacji interesujących potencjalnego gościa jak np. mapa dojazdu czy standard miejsc noclegowych w obiekcie. ■ Większość obiektów noclegowych nie posiada systemu tablic informacyjnych i znaków dojazdowych. ■ Należy pozytywnie ocenić deklarowany poziom porozumiewania się w językach obcych w analizowanych obiektach , dostęp do internetu oraz parkingów. ■ Brak skategoryzowanych pól namiotowych i campingowych, niezbędnych do uprawiania caravaningu, co w na obszarze o takich walorach przyrodniczych i przy bliskości metropolii wydaje się być w pełni uzasadnione. ■ Bez dodatkowego wsparcia przedsiębiorców, w postaci preferencji w nabywaniu nieruchomości pod działalność hotelową oraz ulg podatkowych i finansowych, rozwój bazy noclegowej będzie wolny. ■ W działaniach planistycznych potrzeba priorytetowego traktowania turystyki i budowy zaplecza turystycznego.

134 2.4.2. Baza Gastronomiczna

Jakość i potencjał bazy gastronomicznej jest istotnym czynnikiem obsługi ruchu turystycznego, szczególnie istotny jest dla turystów jednodniowych odwiedzających subregion. Pełne jej zestawienie zostało ujęte w tabeli poniżej.

Tabela 16.Punkty gastronomiczne na obszarze subregionu Dolina Odry Część Wschodnia. Nazwa Liczba Nazwa Gminy Miejscowości Nazwa obiektu Klasa obiektu Adres miejsc Kuchnia/dania Gmina Św. ul. Ciepłownicza 17, 55-011 Katarzyna Siechnice Pokusa Restauracja Siechnice - kuchnia polska, dania z grilla, ryby Siechnice Siechnice Inter-Bio Restauracja Ul. Osiedlowa 25 120+24 kuchnia polska ul. Z. Krasińskiego 17, 55- Ozorzyce Zajazd wiejski Restauracja 010 Ozorzyce 120 - 55-010 Radwanice kuchnia polska, włoska, dania z Radwanice „Pod Dębami” Restauracja ul. Wrocławska 33. - grilla „Karczma Św. Katarzyna Św. Katarzyna katarzyńska” Restauracja ul. Główna 28 80 kuchnia polska

Groblice “Bar leśny” Bar Groblice 16 kuchnia polska Gmina Jelcz- ul. Zachodnia 12 kuchnia polska, dania rybne i owoce Laskowice Jelcz-Laskowice Arkadia Restauracja 55-220 Jelcz-Laskowice 160 morza, desery 55-221 Jelcz-Laskowice, ul. Jelcz-Laskowice Uśmiech Restauracja Techników 9 290 - Restauracja 55-220 Jelcz-Laskowice Jelcz-Laskowice "Antonio" Restauracja ul. Wrocławska 10 54 kuchnia polska, przekąski, desery Oławska 40 Jelcz-Laskowice Bar "Nasza Chata" Pub Jelcz-Laskowice 11 - Punkt Hirszfelda 10a/6; 55-230 Jelcz-Laskowice Bar Tropik gastronomiczny Jelcz-Laskowice 30 szybkie dania Ul. Witosa 22, Jelcz- Jelcz-Laskowice CONECT Pub Laskowice 70 szybkie dania Ul. Żwirki 1c, Jelcz- Jelcz-Laskowice Pizzeria „ Familia” Pizzeria Laskowice kuchnia włoska

135 Punkt Ul. Techników 33, Jelcz- Jelcz-Laskowice Hotel Duet gastronomiczny Laskowice 30 kuchnia polska Ul. Hirszfelda 74, Jelcz – Jelcz-Laskowice Pizzeria Pizzeria Laskowice 60 kuchnia włoska, gyros ART. – Usługi Punkt Ul. Klonowa 11, Jelcz- Jelcz-Laskowice Hotelarskie gastronomiczny Laskowice - - Ul. Hirszfelda 10A/6, Jelcz Jelcz-Laskowice Carlsberg Pub – Laskowice - - Przedsiębiorstwo Punkt Ul. Stawowa 30, Jelcz- Jelcz-Laskowice „AVANTI” gastronomiczny Laskowice - - Zajazd u Punkt Jelcz-Laskowice Kołodzieja gastronomiczny Ul. Wrocławska 8b, Łęg - - 55-231, Jelcz - Laskowice, Jelcz-Laskowice Cantry Hause. Bar Restauracja al. Wolności 32 - - "U Michelle i Mirosława" s.c. Jankowice Jankowice Karczma Restauracja 55-200 Oława 370 kuchnia polska Gospoda 55-200 Oława, Godzikowice Godzikowice „Słoneczko” Restauracja 150 38 kuchnia polska Punkt Marcinkowice, ul. Marcinkowice Bar „Moar” gastronomiczny Piastowska 27 - - Bar „Pizzeria Bystrzyca Viking” Pizzeria Pl. Wolności 1, Bystrzyca 36 kuchnia włoska, polska Punkt Stanowice Bar „Zajazd 9-tka” gastronomiczny Stanowice, ul. Leśna 1 21 szybkie dania Punkt Gmina Oława Osiek Bar „u Mundka” gastronomiczny Osiek 71 - - Punkt Oława 55-200 pl. Miasto Oława Oława Arma gastronomiczny Szymanowskiego 32 20 szybkie dania gyros Punkt Oława 55-200 ul. B. Oława Atlanta gastronomiczny Chrobrego 12 40 kuchnia polska Punkt Oława 55-200, ul. Oława Henryka Rosiak gastronomiczny Spacerowa 1 A 16 kuchnia polska

136 Punkt Oława 55-200 Oława Bar Metro gastronomiczny ul. Wrocławska 10 50 szybkie dania, tortilla, gyros Punkt Oława 55-200 Oława Bar Rybny gastronomiczny ul. 3 Maja , obok PKS 15 kuchnia polska, dania z ryb Oława 55-200 Oława Euphoria Pub ul. Młyńska 38 60 szybkie dania Oława 55-200 Oława Gladiator Pub ul. Osadnicza 21 80 szybkie dania Oława 55-200 Oława Hotel Marta Restauracja ul. Gazowa 2 50 kuchnia polska i międzynarodowa Oława 55-200 pl. Szymanowskiego 15- kuchnia Oława Inter – bio Restauracja 17 60 włoska i polska Oława 55-200 Oława Joker Pub ul. Św. Rocha 1/1 50 szybkie dania Oława 55-200 Oława Kafe Coctail Kawiarnia ul. B. Chrobrego 19 48 - Oława 55-200 kuchnia polska, węgierska i Oława Klubowa Restauracja pl. J. Piłsudskiego 5 80 międzynarodowa Oława 55-200 Oława Kogutek Pub ul. 1 Maja 26a/II 40 - Oława 55-200 Oława Last Pub ul. B. Chrobrego 20 B 100 szybkie dnia Punkt Oława 55-200 Oława Patio gastronomiczny ul. 11 Listopada 27 a 65 kuchnia włoska, polska Oława 55-200 Oława Avanti Pizzeria Rynek 14 48 kuchnia włoska Avanti 2 Oława 55-200 Oława Pizza& Kebab Pizzeria ul. B. Chrobrego 19 48 kuchnia włoska, grecka Oława 55-200 Oława Corleone Pizzeria ul. 1 Maja 31 b 40 kuchnia włoska Oława 55-200 Oława Da Grasso Pizzeria ul. Lipowa 1 c 40 kuchnia włoska Oława 55-200 Oława Mili Pizzeria ul. Strzelna 8c/1 22 kuchnia włoska

137 Oława 55-200 Oława Napoli Pizzeria ul. Sportowa 32 c 28 kuchnia włoska Oława 55-200 Oława Siódme Niebo Pizzeria ul. B. Chrobrego 15 44 kuchnia włoska, francuska Punkt Oława 55-200 Oława Pod Gruszą gastronomiczny ul. B. Chrobrego 33 b 30 szybkie dania Punkt Oława 55-200 Oława Sami Swoi gastronomiczny ul. B. Chrobrego 20 c 30 kuchnia polska, szybkie dania Oława 55-200 Oława Smaki Świata Restauracja ul. Iwaszkiewicza 38 a 60 kuchnia polska i międzynarodowa Punkt Oława 55-200 Oława Smakuś gastronomiczny ul.1 Maja 31 b 45 szybkie dania Oława 55-200 Oława Smocza Jama Pub ul. 3 Maja 20-22 40 - Punkt Oława 55-200 Oława Stodoła gastronomiczny ul. Łąkowa 1 a 80 - Oława 55-200 Oława Tropic Restauracja ul. 1 Maja 13 b 80 - Punkt Oława 55-200 Oława Viktor gastronomiczny ul. Oleśnicka 5 30 kuchnia polska Gospoda pod Chrząstawa Mała Gmina Czernica Chrząstawa Mała Czarnym Kurem Restauracja ul. Wrocławska 97 42 kuchnia międzynarodowa Gałandziej Feliks 55-003 Czernica, Wojska Czernica – Cukiernia Cukiernia Polskiego 10a 20 ciasta, desery Czernica, ul. Wojska Czernica "Irena" Kawiarnia Kawiarnia Polskiego 7 32 ciasta, desery Kamieniec Restauracja La Ul. Wrocławska 118, 55- Wrocławski Siesta Restauracja 002 Kamieniec Wrocławski. 100 kuchnia włoska, kuchnia polska Chrząstawa Mała, Chrząstawa Mała „Karczma Wiejska” Karczma Wrocławska 3 40 Kuchnia międzynarodowa Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron internetowych, wywiadu telefonicznego oraz wizji lokalnych stan na 27.09.2008

Baza gastronomiczna najlepiej jest rozwinięta w mieście Oława oraz Jelczu-Laskowicach. Składa się na nią odpowiednio 30 i 14 obiektów świadczących usługi gastronomiczne. Najmniej tego typu obiektów jest w gminie Święta Katarzyna oraz Czernica, co, w perspektywie sporego ruchu turystów

138 rowerowych z Wrocławia na obszarze tych gmin, jest negatywną przesłanką dla rozwoju ruchu turystycznego. Ograniczona ilość, bo tylko 6 obiektów, jest przystosowana do obsługi dużych grup ( np.uczestników imprez okolicznościowych powyżej 100 osób). Najlepszą tego typu placówką w tym obszarze jest Restauracja „Arkadia” w Jelczu-Laskowicach. W kartach dwunastu restauracji z tego obszaru przeważającą jest kuchnia polska, co jest pozytywne z punktu widzenia budowy oryginalnej oferty turystycznej subregionu.

Wnioski: ■ Oferta gastronomiczna jest bardzo istotna z punktu widzenia planowania rozwoju produktu turystycznego regionu; ciekawa i różnorodna, może też stać się celem wyjazdu turystycznego. ■ Istnieje spory potencjał obiektów świadczących usługi gastronomiczne, jednakże brak jest tego typu obiektów w ciągu głównych szlaków wykorzystywanych przez turystów, np. rowerowych, przemierzających subregion. ■ Oferta świadczących usługi gastronomiczne jest przystosowana głównie do małych i średnich imprez okolicznościowych. ■ Lokalizacja punktów gastronomicznych nie jest powiązana z miejscami, w których koncentruje się ruch turystyczny i rekreacja. ■ Brak w ofercie gastronomicznej dań regionalnych, poszukiwanych przez turystów-smakoszy.

2.4.3. Baza sportowo-rekreacyjna

Baza sportowo rekreacyjna jest uzupełnieniem oferty turystycznej. Ma ona szczególne znaczenie dla turystów odwiedzających subregion częściej lub przebywających tam przez dłuższy okres czasu. Wskazane poniżej obiekty będą generować ruch turystyczny :jednodniowy lub dłuższy, spełniając funkcje lokalnych centrów turystyki aktywnej. Pełna ich lista znajduje się w tabeli poniżej.

Tabela 17. Baza sportowo – rekreacyjna na obszarze Subregionu Dolina Odry – Część Wschodnia Gmina Nazwa Adres Uwagi Czernica Kąpielisko „Ośrodek Ratowice” Ratowice kąpielisko, domki letniskowe, kajaki, rowery wodne, boiska trawiaste, biwak, mała gastronomia, urządzenia sanitarne, parking, w zimie lodowisko Obszar wędkarsko- rekreacyjny, Kamienic Wrocławski - pole biwakowe, mała gastronomia sezonowa, droga dojazdowa, kąpielisko Bajkał Gajków parking, urządzenia sanitarne, w zimie lodowisko

139 Tereny biwakowe nad rzeką kajakarstwo, boiska sportowe i plaże trawiaste, pole namiotowe, Widawą campingowe, wypożyczalnia kajaków, parking, mała gastronomia Pole golfowe w Dobrzykowicach Dobrzykowie- Krzyków - Krzykowie Baza hotelowo - gastronomiczna, parking Boisko sportowe Czernica Boisko sportowe Jeszkowice Boisko sportowe Wojnowice Boisko sportowe Kamieniec Wrocławski Boisko sportowe Chrząstawa Mała Boisko sportowe Chrząstawa Wielka Boisko sportowe Nadolice Małe Boisko sportowe Ratowice Boisko sportowe Krzyków Boisko sportowe Łany Jelcz- Laskowice Pływalnia Miejska ul. Basenowa 5, Jelcz- siłownia, sauna, solarium Laskowice Fitness Power- klub fitness ul. Hirszfelda, 10A(Podkowa) Kąpielisko ul. Stawowa, Jelcz Ośrodek obecnie nieczynny, o dużym znaczeniu dla ruchu Laskowice turystycznego w subregionie. Ośrodek wypoczynku świątecznego „Nad Stawem” 9 domków campingowych, budynek murowany z pokojami 2 i 5-osobowymi, korty tenisowe, boisko do siatkówki, stół do tenisa, amfiteatr z zadaszoną sceną, plac zabaw dla dzieci, przystań sportów wodnych wyposażona w kajaki, rowery wodne, łodzie wiosłowe, deski windsurfingowe, pole namiotowe. Przy ośrodku funkcjonuje parking samochodowy. Oława gmina i Oławskie Centrum Kultury ul. 3 Maja 1a b.d. miasto Fizycznej Centrum Odnowy Biologicznej ul. Sienkiewicza 8 Fitness: „Wellness”- klub fitness • aerobic - nowoczesne formy ćwiczeń: • shape, step - aerobic, pilates, yoga, body art, • pilates z piłką • gimnastyka korekcyjna • ćwiczenia dla kobiet w ciąży •taniec:salsa, latino, hip-hop, house, mtv dance, taniec współczesny Stadion sportowy OCKF w Oławie ul. Sportowa 1

Kąpielisko

140 Pływalnia odkryta OCFK ul. 1 Maja 33a Boisko wielofunkcyjne ze ul. ks. F. Kutrowskiego 31, sztuczną nawierzchnią Boisko wielofunkcyjne ze Zespół Szkół w Bystrzycy sztuczną nawierzchnią ul. Kościuszki 45, Bystrzyca 55-200 Oława Sala Sportowa Zespół Szkół w Bystrzycy siłownia ul. Kościuszki 45, Bystrzyca 55-200 Oława Sala Sportowa Szkoła podstawowa w Obiekt z widownią Marcinkowicach 132, 33-393 Marcinkowice Sala Sportowa im. Kazimierza Szkoła podstawowa, Górskiego w Drzemlikowicach Drzemlikowice ul. 14

Sala Sportowa Gimnazjum nr 1 im. Polskich Olimpijczyków Boisko Sportowe Bolechów Boisko Sportowe Niemil Boisko Sportowe Niwnik Boisko Sportowe Cwaliborzyce Boisko Sportowe Bystrzyca Oławska Boisko Sportowe Gać Boisko Sportowe Psary Boisko Sportowe Owczary Boisko Sportowe Gaj Oławski Boisko Sportowe Godzikowice Boisko Sportowe Godzinowice Boisko Sportowe Jaczkowice Boisko Sportowe Janików Boisko Sportowe Ścinawa Boisko Sportowe Miłonów Boisko Sportowe Lizawice Boisko Sportowe Jankowice Boisko Sportowe Sobocisko Boisko Sportowe Siecieborowice Boisko Sportowe Stary Górnik Boisko Sportowe Stanowice

141 Boisko Sportowe Oleśnica Mała Boisko Sportowe Osiek Boisko Sportowe Miłonów Boisko Sportowe Zabardowice Boisko Sportowe Siedlce Boisko Sportowe Ścinawa Polska Boisko Sportowe Gaj Oławski Święta Katarzyna Kompleks sportowy w Gimnazjum w Siechnicach hala sportowa im Huberta Wagnera, powierzchnia 1125 m kw. W Siechnicach im. Ks. Anny z Przemyślidów budynku mieszczą się, oprócz boiska (45 m x 25 m), salki do ćwiczeń ul. Świerczewskiego 40 kondycyjnych, siłowych oraz szatnia i prysznice. widownia - 250 miejsc siedzących. W pobliżu szkoły znajduje się zespół boisk wielofunkcyjnych, przeznaczonych na potrzeby gimnazjum oraz, w godzinach popołudniowych, dla mieszkańców gminy. Składa się z 2 boisk wielofunkcyjnych, 60 metrowej bieżni z 4 pasami do biegów oraz skoczni do skoków w dal. Pełnowymiarowe boisko ze sztuczną nawierzchnią. Kompleks sportowy Żerniki Wrocławskie trawiaste boisko do piłki nożnej z trybunami dla kibiców, boisko treningowe, korty tenisowe i boisko do koszykówki Kompleks sportowy Radwanice boisko trawiaste (nowa murawa oraz system nawadniania),kort tenisowy ,bulodrom. "Fok" Baseny Desjoyaux Wrocławska 6 55-015 Radwanice Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron internetowych, wywiadu telefonicznego oraz wizji lokalnych stan na 27.09.2008

Dla rozwoju turystyki w subregionie najistotniejsze są obiekty OWW i Kryta Pływalnia w Jelczu– Laskowicach oraz zagospodarowanie okolic jeziora Bajkał. Te punkty charakteryzują się sporą liczbą turystów weekendowych, w tym mieszkańców Wrocławia. Pozostałe punkty mają charakter lokalny i w niewielkim stopniu generują wzrost ruchu turystycznego. Ważnym obiektem z punktu widzenia możliwości wydłużenia sezonu turystycznego oraz podniesienia jakości oferty turystycznej oraz wynikających z niej potencjalnych produktów turystycznych jest kryta pływalnia. Baseny wraz z zapleczem odnowy biologicznej są wciąż doskonałym elementem uzupełnienia programu pobytu turystycznego.

Wnioski: ■ Większość obiektów, pomimo swej powszechnej dostępności, ma niewielki wpływ na rozwój ruchu turystycznego w regionie. Zdecydowanie brakuje informacji o tych obiektach oraz drogowskazów..

142 ■ Duży potencjał rozwojowy charakteryzuje OWW w Jelczu – Laskowicach oraz okolice Jeziora Bajkał (obecnie bardzo zaniedbane). Inwestycje w te obiekty/obszary są koniecznością i zdecydowanie wpłyną na wzrost ruchu turystycznego w subregionie. ■ W celu zintensyfikowania ruchu rekreacyjnego mieszkańców Wrocławia warto wprowadzić system obniżek cenowych dla korzystających z bazy sportowo- rekreacyjnej. ■ Wskazane jest stworzenie ogólnodostępnej imprezy rekreacyjnej dla rodzin, opartej na zasobie wodnym, promującej subregion i jego potencjał.

2.4.4.Szlaki Turystyczne

Bez świadomej kreacji ruchu turystycznego, opartego na wielowątkowej eksploracji obszaru jakim jest subregion, rozwój turystyki, tej najszerzej pojmowanej, nie będzie widoczny. Warto więc, aby w planach zagospodarowania przestrzennego i wszelkiego rodzaju dokumentach strategicznych, uwzględniać tezy zawarte w niniejszej koncepcji. Z doświadczeń wynika, że sama sieć szlaków turystycznych nie stanowi jeszcze o ruchu turystycznym w regionie. Ważne jest, aby te szlaki zostały opracowane tak, by jak najlepiej wykorzystać naturalny potencjał regionu, jego wszystkie walory. Od kilkunastu lat obserwuje się spadek popularności turystyki pieszej nizinnej, a co za tym idzie, proces destrukcji tych szlaków. Wiele z nich zarosło, znaki i tablice uległy dewastacji. Zmieniły się tez preferencje i zwyczaje, dlatego dobrze by było aby nowe trendy w turystyce, zwłaszcza te w dziedzinie turystyki aktywnej, były brane pod uwagę w przypadku budowy wizji turystycznej subregionu. Walory naturalne to jedno a ich udostępnienie i rozpropagowanie to drugie- i to niezmiernie ważne. Dziś nawet największe walory wymagają odpowiedniej ekspozycji, zagospodarowania i promocji. Analiza istniejącej sieci szlaków oraz propozycje wytyczenia nowych, bądź oznakowania tych istniejących jedynie w formie opisów zamieszczonych w rozmaitych wydawnictwach.została zamieszczona w poniższym podrozdziale. Opisy nieoznakowanych szlakow znajdują się w przewodnikach, folderach, broszurach oraz opisach pochodzących z internetowych stron i portali.

143 Rysunek 38. Istniejące szlaki turystyczne w subregionie „Grądy Odrzańskie ”

Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy sozologicznej 1:50 000

144 2.4.4.1. Szlaki rowerowe

Komercjalizacja turystyki rowerowej wymaga stworzenia sieci powiązanych ze sobą szlaków i budowy oznakowanych ścieżek wraz z zapleczem. Bez tego nie ma szans na rozwój masowej turystyki. Sieć szlaków turystycznych implikuje ruchliwość turystyczną i ukierunkowuje ruch turystyczny. Oprócz oznakowania turystycznego, ważnym czynnikiem rozwoju jest również dostępność materiałów informacyjnych, miejsc gastronomicznych, punktów naprawy sprzętu (rowerowego), wykorzystywanego podczas wycieczek oraz usług noclegowych. Szczególnie istotne jest również dokonanie segmentacji ruchu rowerowego. Jest to bardzo istotne w procesie planowania i przygotowywania ścieżek rowerowych. Segmentacja taka mogłaby wykorzystywać następujące charakterystyki wyjazdów rowerowych: a) czas trwania - rekreacja codzienna - wyjazd weekendowy jednodniowy - wyjazd weekendowy z noclegiem - wyjazd długookresowy/długodystansowy/tranzytowy przez Dolny Śląsk b) wielkość grupy - wycieczka indywidualna - wyjazd z rodziną i przyjaciółmi - wyjazd w zorganizowanej grupie /np. kluby, szkoła c) motywy 1.Poznawanie zabytków i dziedzictwa kulturowego/ krajoznawczy 2.Poznawanie przyrody/ekologia/ekoturystyka 3.Udział w imprezach kulturalnych 4.Udział w imprezach rowerowych 5.Rekreacja i wypoczynek d) stopień kwalifikacji 1.mało wykwalifikowany /dzieci, rodziny, osoby starsze, powyżej 50 roku życia, z przewagą kobiet/ podstawowy sprzęt rowerowy i umiejętności, ograniczone siły fizyczne

145 2.średnio wykwalifikowany /młodzież szkolna, oraz rodziny dziećmi w wieku szkolnym, studenci, osoby pracujące w wieku od 30 do 50 lat, podstawowy sprzęt rowerowy i umiejętności, pełne siły fizyczne 3.wysoce wykwalifikowany /osoby w wieku 25–50 lat/ zaawansowany sprzęt rowerowy i umiejętności, pełne siły fizyczne 4.wyczynowy /członkowie licznych klubów rowerowych, zarówno kolarstwa szosowego jak i górskiego, również amatorzy/ specjalistyczny sprzęt rowerowy i umiejętności, duża wytrzymałość Zwłaszcza te dwie ostatnie cechy są szczególnie istotnie różnicujące grupy cyklistów. Powinny one być brane pod uwagę przy planowaniu rozwoju sieci ścieżek rowerowych na danym obszarze, zarówno należałoby brać te zmienne przy przygotowaniu samej ścieżki i planowaniu miejsc postojowych ale również przy pozycjonowaniu gotowego produktu (przygotowaniu materiałów promocyjnych, wyborze kanałów dystrybucji informacji etc.) W tabeli przyporządkowano dominujące wyodrębnione segmenty ruchu rowerowego w krainach geograficznych oraz danych subregionów..

Tabela 18. Walory turystyczne, a możliwości uprawiania turystyki rowerowej w subregionie Dolina Odry Część wschodnia na tle wszystkich dolnośląskich subregionów. Kraina Subregion Walory Przyrodnicze/ Walory kulturowe/ Segmentacja ruchu rowerowego Główne obszary chronione miejscowości turystyczne Sudety Karkonosze i Góry Izerskie, Karkonoski PN Jelenia Góra, Karpacz, Kowary Segmenty: C1, C2, C3, C4 Jeleniogórskie Pogórze Kaczawskie Rudawski PK Szklarska Poręba, Świeradów Zdój, oraz D3 i D4, w Kotlinie PK „Dolina Bobru” dodatkowo D2 Sudety Wałbrzyskie Góry Wałbrzyskie PK Sudetów Wałbrzyskich Wałbrzych, Mieroszów, Boguszów- Segmenty: C1, C3, C4 Książański PK Gorce, Szczawno Zdrój oraz D3 i D4, dodatkowo D2 Sudety Kłodzkie Ziemia Kłodzka PN Gór Stołowych Kłodzko, Kudowa Zdrój, Duszniki Segmenty: C1, C2, C3, C4 PK Sudetów Wałbrzyskich Zdrój, Polanica Zdrój, Lądek Zdój, oraz D3 i D4, w Kotlinie Śnieżnicki PK Stronie Śląskie, Międzylesie, dodatkowo D2 Bystrzyca Kłodzka Pogórze Pogórze Kaczawskie PK „Dolina Bobru” Lubań, Gryfów Śląski, Jawor, Segmenty: C1, C2, C3, C5 Zachodniosudeckie Nysa, Kwisa, Bóbr PK „Chełmy” Bolków Lwówek Śląski, Złotoryja oraz D2 i D3, Masyw Ślęży Ślęża PK „Dolina Bystrzycy” Sobótka Segmenty: C2, C3, C5 Ślężański PK oraz D1, D2, D3 Wzgórza Wzgórza Trzebnickie i Dolina - Trzebnica Oborniki Śląskie Segmenty: C2, C3, C5 Trzebnickie Baryczy oraz D1, D2 Bory Dolnośląskie Nysa, Kwisa, Bóbr, Bory Przemkowski PK Bolesławiec, Przemków Segmenty: C2, C5 Dolnośląskie oraz D1, D2 Dolina Baryczy Wzgórza Trzebnickie i Dolina PK „Dolina Baryczy” Milicz, Żmigród Segmenty: C2, C5 Baryczy oraz D1, D2 Dolina Odry Dolina Odry Wschód - Lubiąż, Oława Segmenty: C2, C5

146 Dolina Odry Zachód oraz D1, D2 Wrocław Dolina Odry Wschód PK „Dolina Bystrzycy” Wrocław Segmenty: C1, C2, C3, C4, C5 Dolina Odry Zachód oraz D1, D2 Źródło: Opracowanie własne

Jak wynika z tabeli powyżej, w dziedzinie rozwoju turystyki rowerowej na terenie subregionu Doliny Odry panują warunki do rozwoju turystyki dla średnio i mało zaawansowanych grup turystów rowerowych, np. rodzin, gdzie motywem wycieczek rowerowych jest poznawanie przyrody i rekreacja bierna. Jednakże starorzecza, poldery i żwirownie ze swym trudnym terenem i urozmaiconą rzeźbą, znakomicie nadają się do innych, bardziej forsownych i wymagających dobrej kondycji oraz specjalistycznego sprzętu, form rekreacji . Planując rozwój sieci szlaków rowerowych powinno się brać pod uwagę istniejącą sieć szlaków oraz istnienie węzłów komunikacyjnych.

Tabela 19. Możliwości uprawiania turystyki rowerowej w turystycznych subregionach Dolnego Śląska. /subregiony sąsiednie/ Subregion Kraina Przebieg głównych lokalnych tras rowerowych o znaczeniu Uwagi do kierunków rozwoju geograficzna subregionalnym EV9 Śieć tras na tym obszarze jest bardzo niewielka. Niezbędnym Ślęża Masyw Ślęży Pętla Dzierżoniowska /Dzierżoniów – Nowizna – Uciechów – jest budowanie sieci tras, zwłaszcza, że jest to częściowo Dobrocin – Dolna Bielawa – Dzierżoniów/ Bardzo istotna obszar aglomeracji wrocławskiej. Brakuje kolejnych gdyż stwarza możliwości eksploracji również okolic Pieszyc rozwiązań połączenia tego obszaru z Wrocławiem, brakuje Dwie trasy w Ślężańskim Parku Krajobrazowym również łączników i szlaków równoleżnikowych, stwarzających szersze możliwości eksploracji. Wzgórza EV 9 Sieć tras na obszarze jest stosunkowo gęsta i dobrze Trzebnickie Żmigród – Czarny Las – Ruda Sułowska – Kuźniczysko – skomunikowana z aglomeracją wrocławską, jedynie okolice Zawonia - Wisznia Mała – Uraz – Piotrowice – Żmigród Twardogóry wymagają łączników z resztą obszaru. Łączniki Wzgórza Dolina Oborniki Śląskie – Ozorowice – Pracze Widawskie południkowe oraz równoleżnikowe zapewnia trasa Żmigórd – Trzebnickie Baryczy Trzebnica – Widawa Odolanów /Woj. Opolskie/ oraz EV 9. Przeważają tutaj trasy i Dolina Żmigród – Prusice – Trzebnica rowerowe długodystansowe. Bardzo gęsta sieć szlaków Baryczy Żmigród – Radziądz – Niezgoda – Sułów – Milicz – Ruda funkcjonuje na najcenniejszym przyrodniczo PK Doliny Milicka – Odolanów Baryczy. Pętla Dobroszyc Pętla Twardogóry Jutrosin /Woj.Wielkopolskie/ - Cieszków – Krośnice – Sośnie /Woj Opolskie/ Dolina Odry Dolina Odry R9 Szlak Odry Niewystarczająca sieć szlaków rowerowych- jedynym

147 Wschód funkcjonującym w terenie jest szlak Odry Wrocław – Oława. Brakuje połączenia gminy Czernica i Jelcz Laskowice po stronie prawego brzegu Odry z systemem tras Wrocławia. Dolina Odry Wrocław R9 Szlak Odry W tym subregionie przeważają szlaki długodystansowe Zachód Malczyce – Środa Śląska – Szczepanów – Miękinia – Brzeg liniowe; region ma dobre połączenie rowerowe z Dolny – Wołów – Wińsko – Smolne – R9 – Szlichtyngowa województwem wielkopolskim i Wrocławiem oraz Wołów Dębno – R9 subregionem Doliny Baryczy. Brakuje alternatywnych pętli Konary - R9 /dwie wymienione trasy zapewniają możliwość rowerowych m.in. w Głogowie rowerowego zwiedzania PK Doliny Jezierzycy/ R9 / Wyszanów, Woj. Wielkopolskie/ Lipowiec – Wąsosz – Żmigród - Milicz Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron internetowych, Atlasu Turystyki Rowerowej na Dolnym Śląsku oraz wizji lokalnych; stan z 27.09.2008

Jak widzimy, w sąsiednich subregionach istnieje gęsta sieć szlaków rowerowych. Teren omawianego subregionu jest w najmniejszym stopniu przygotowany do obsługi ruchu rowerowego. Istotnym jest również spojrzenie na siec szlaków w sąsiednim Wrocławiu.

Wrocław We Wrocławiu obecnie do dyspozycji miłośników dwóch kółek jest ok. 130 km tras rowerowych zaprojektowanych głównie jako część ciągu dla pieszych; na tle polskich miast o podobnej wielkości jest to jedna z najdłuższych sieci. Koncepcja rozwoju sieci przewiduje prowadzenie około 110 km tras rowerowych zbiorczych i 107 km tras rowerowych głównych, czyli w sumie, wraz z przebiegami alternatywnymi, stworzą one podstawową sieć rowerową o długości około 230 km.18

18 Koncepcja podstawowej sieci tras rowerowych we Wrocławiu – układ docelowy, Załącznik nr 1 do Zarządzenia Nr 5493/05 Prezydenta Wrocławia z dnia 9.VI.2005

148 Rysunek 39. Przebieg dwóch największych szlaków rowerowych we Wrocławiu: Szlak Odry (pomarańczowy) oraz Eurovelo9 (zielony)

Źródło: Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju

W studium systemu turystyki i rekreacji turystyki rowerowej Województwa Dolnośląskiego, Wrocław jest wskazywany jako główny punkt turystyki rowerowej. Zaplanowano bezpośrednie połączenie ścieżkami rowerowymi Wrocławia z Pragą (w dwóch przebiegach) oraz z Dreznem. Trasy te stworzą również turystom rowerowym możliwości eksploracji najbardziej atrakcyjnych górskich terenów Dolnego Śląska, Karkonoszy i rejonu Kotliny Kłodzkiej, które charakteryzuje gęsta sieć ścieżek rowerowych. Dodatkowo wokół Wrocławia zaplanowano, w ramach wyodrębnionej izochrony, powstanie

149 następnych tras rowerowych. Należy zauważyć, że połączenia rowerowe z sieciami szlaków rowerowych sąsiednich gmin są słabe lub ich brakuje. Dotyczy to zwłaszcza kierunku północno – wschodniego, północno – zachodniego, oraz południowo – wschodniego i południowo – zachodniego. Wartym odnotowania jest fakt, iż wiele działań planistycznych w ostatnich latach było opartych o współpracę ze środowiskiem cyklistów wrocławskich, skupiających się w „Koalicji Rowerowy Wrocław” W następstwie ich oczekiwań utworzono tzw. Rowerowy Okrągły Stół, jako formę dialogu społecznego zmierzającego do wypracowania zwięzłego systemu dróg rowerowych w mieście.19 Takie rozwiązanie autorzy rekomendują do zastosowania w innych dolnośląskich aglomeracjach i dolnośląskich miastach.

Kręgosłupem przyszłej tworzonej sieci szlaków rowerowych powinien być Szlak Odry. Szlak Odry posiada połączenie ze Szlakiem Euroregionalnym R9.

Szlak Odry Szlak Odry jest to ponad siedmiuset kilometrowa sieć ścieżek rowerowych, szlaków wodnych, tras pieszych i edukacyjnych, prowadzących przez dolinę Środkowej Odry. Główną oś szlaku tworzy tzw. Rowerowy Szlak Odry, oznakowany i biegnący po obu stronach rzeki od Oławy, przez Wrocław, aż do Kostrzyna. Posiada połączenie ze Szlakami Euroregionalnymi R9 i R1. Największymi atutami szlaku są liczne starorzecza oraz Łęgi Odrzańskie - obszar proponowany do programu Natura 2000. Na dolnośląskim przebiegu szlaku przygotowano również ofertę edukacyjną dla rowerzystów: 16 ścieżek dydaktycznych (wzdłuż głównego przebiegu szlaku), prezentujących walory przyrodnicze przy których znajdują się trzy ekomuzea: cysterskie w Lubiążu, Dymarki w Tarchalicach oraz Osady Dziadoszan w Wietszycach. Niebieski szlak Doliny Odry przebiega po obu brzegach rzeki. Prowadzony zachodnim brzegiem ma przebieg z Wrocławia Leśnicy do Głogowa (141 km) i kilka propozycji łącznikowych: Głoska- Brzeg Dolny, Kwiatkowice – Lubiąż, Ścinawa – Iwno, Chobień. Wschodnim brzegiem Odry szlak prowadzi z Głogowa do Brzegu Dolnego (112 km. Dodatkowo w obrębie szlaku, w niedalekiej odległości od rzeki, wyznaczono szlak czerwony z Malczyc do Jemielna /aktualnie istniejący /do Głogowa w przygotowaniu/ zwiększa on możliwość eksploracji miejscowości o znacznym potencjale zabytków kulturowych nie leżących w głównym przebiegu Doliny Odry, jak Środa Śląska, Wojnowice. Rowerowy Szlak Doliny Odry jest projektem Partnerstwa Doliny Środkowej Odry i Fundacji Ekologicznej „ Zielona Akcja” z Legnicy i jest przez tą organizację zarządzany..

19 Koncepcja podstawowej sieci tras rowerowych we Wrocławiu – układ docelowy, Załącznik nr 1 do Zarządzenia Nr 5493/05 Prezydenta Wrocławia z dnia 9 czerwca 2005 r.

150 Rysunek 40. Szlak Odry i jego połączenia międzynarodowe

Źródło: Fundacja Zielona Akcja

Obecnie Szlak Odry jest jedynym na obszarze Dolnego Śląska Szlakiem Greenways. W tym miejscu należy wspomnieć o istniejących tego typu inicjatywach w Polsce: -Szlak Kraków – Morawy – Wiedeń (780 km), -Szlak Bursztynowy- istniejący fragment Lipnica Wielka – Kraków, -Naszyjnik Północy: Debrzno – Drawsko Pomorskie – Tuchola – Debrzno (870 km), -Podlaski Szlak Bociani: Białowieża – Kurowo – Tykocin – Osowiec Twierdza – Goniądz (206 km). Przebieg na obszarze subregionu Dolina Odry Część Wschodnia

151 Wrocław – Trestno – Siechnice – Blizanowice - Oława (35 km)

Szlak prowadzi lewym brzegiem Odry poprzez gminę św. Katarzyna, gmna Oława oraz miasto Oławę. Wiedzie drogami o małym natężeniu ruchu kołowego po rozmaitych nawierzchniach, pośród rozlewisk, pół i lasów, widłami Odry i Oławy. W części pierwszej wiedzie przez tereny wodonośne i starorzecza Odry z charakterystycznymi meandrami w pobliżu Jeziora Bajkał. Nizinny charakter szlaku umożliwia nieograniczony dostęp do niego. Jego charakter jest wybitnie przyrodniczy i krajobrazowy.

Szlaki o znaczeniu lokalnym, które nie zostały fizycznie oznakowane w terenie. Istnieją obecnie w przewodnikach lub na stronach internetowych poszczególnych gmin oraz starostw.

Tabela 20. Lokalne (nieoznakowane) szlaki rowerowe w subregionie Dolina Odry – Część Wschodnia Atrakcje na Trasie na Obszarze Obszar Przebieg Trasy Długość Uwagi Subregionu Odra Wschód Gmina Dobrzykowice – Nadolice Małe – Nadolice Wielkie- 35 km -Zabytkowy kościół z 1763 roku oraz Brak połączenia z Czernica Chrząstawa Mała- Chrząstawa Wielka – Chrząstawa Mała miejsce kręcenia filmowej Trylogii o Kargulu systemem –Wojnowice –Czernica – Ratowice –Miłoszyce – Czernica i Pawlaku w Dobrzykowicach wrocławskich dróg – Janowice (śluza) –Gajków- Łany - Park Pokoju - jeden z największych w rowerowych Polsce Cmentarz Żołnierzy niemieckich z II - Trasa nr 1 - rekreacyjna (zielona) - posiada walory wojny św. przyrodnicze. W zasadniczej części prowadzona jest - Neogotycki kościół w Chrząstawie Wielkiej drogą nieutwardzoną przez duży kompleks Lasów - Sanktuarium z relikwiami św. Wawrzyńca Chrząstawskich z bogatym (dorodnym) drzewostanem. w Wojnowicach Będzie atrakcją dla zbieraczy runa leśnego i wszystkich -śluza w Ratowicach grzybiarzy. Polecana jest rodzinom wypoczywającym z małymi dziećmi. -Kościół św. Małgorzaty z 1713 r. oraz pomnik żołnierzy I wojny światowej - Gajków - Trasa nr 2 - wyczynowa (czerwona) - wychodzi w znacznej części poza granice gminy. Poprowadzona jest przez tor jazdy próbnej Jelczańskich Zakładów Samochodowych oraz opłotkami, na pewnym odcinku terenem zalesionym - drogami nieutwardzonymi. Zalecana jest dla rowerów górskich i osób jeżdżących aktywnie, sportowo.

152 Atrakcje na Trasie na Obszarze Obszar Przebieg Trasy Długość Uwagi Subregionu Odra Wschód - Trasa nr 3 - turystyczna (niebieska) - prowadzi drogami asfaltowymi, stąd kontakt z samochodami nie będzie rzeczą rzadką. Atrakcją tego wariantu jest Jezioro Bajkał - raj dla wędkarzy. Zwolennicy kąpieli wodnych i leżakowania na trawiastym brzegu mogą mieć sporo uciechy. Droga powrotna do Czernicy przebiega wałem kanału Odry. Została wytyczona dla rowerów szosowych. Gmina Jelcz- Oława – Janików –- Nowy Dwór- Łąki Nowodworskie i 16,8 km -Stawy hodowlane w Nowym Dworze Trasa przebiega na Laskowice Piekarskie – Stawy Jelczańskie- - Jelcz- Laskowice - Ruiny zamku z XIII wieku w Jelczu- obszarze dwóch Laskowicach gmin: Jelcz- Laskowice i Oława Gmina i Trasa nr 1 Oława- Stary Otok - Janików 6km - -Stadnina Koni Hanna Polna droga w Miasto Oława - -zespół leśny okolicy Janikowa Trasa nr 2 Oława- Janików- Las w Okolicach Janikowa- 9,35 km Kamień z wyrytą datą 18.08.1933 – prawdopodobnie miejsce katastrofy lotniczej Trasa nr 3 Oława – Lipki- Gać 13 km – kamienny obelisk z 1913 r. z danymi Obelisk położony niemieckich lotników, którzy zginęły w ok. 100m poza katastrofie lotniczej droga, które trzeba przemierzyć pieszo Trasa nr 4 Oława – bulwar za mostem –stara strzelnica – 5,6 km - ruiny starego cmentarza, ciągnące się droga szutrowa jaz Oława - Las Odrzański – leśne skrzyżowanie „Oława przez 200m kocie łby – Bystrzyca- śluza w Lipkach -stanowisko przedwojennej strzelnicy - jaz Oława i śluza w Lipkach Trasa nr 5 Oława –ul. Bażantowa – Las Odrzański – 14,3 km - Rezerwat Zwierzyniec -Kilka zjazdów i leśne skrzyżowanie „Oława – Bystrzyca- śluza w Lipkach” - Rezerwat Kanigóra podjazdów na –Bystrzyca Oławska – Leśna Woda- bunkier nr 1 - Bunkier z czasów wojny odcinku przy Leśnej Wodzie Trasa nr 6 Oława –ul. Bażantowa – Las Odrzański – 15,3 km -pomnik przyrody- kilkusetletni dąb na leśne skrzyżowanie „Oława – Bystrzyca- śluza w Lipkach” odcinku blisko Wójcic –Bystrzyca Oławska – Leśna Woda- bunkier nr 2 -Stobrawski Park Krajobrazowy

153 Atrakcje na Trasie na Obszarze Obszar Przebieg Trasy Długość Uwagi Subregionu Odra Wschód Trasa nr 7 Oława –ul. Bażantowa – Las Odrzański – 8,5 km -Rezerwat archeologiczny Grodziska Często podmokłe i leśne skrzyżowanie „Oława – Bystrzyca- śluza w Lipkach” Ryczyńskie błotniste odcinki – Rozdroże Ryczyńskie - Ryczyn - dąb szypułkowy t, w pobliżu grodzisk, trasy można się schować się przed deszczem Trasa nr 8 Oława –ul. Bażantowa – Las Odrzański – 17,4 km -Stacja pomp w Błotach - ostatni odcinek leśne skrzyżowanie „Oława – Bystrzyca- śluza w Lipkach” - Bunkier nr 3 drogi bardzo – Rozdroże Ryczyńskie – Ryczyn – Błota – Dobrzyń- Las zalesiony i możliwe Lubszański – bunkier nr 3 jest tylko prowadzenie roweru Trasa nr 9 – Oława- „Piachy” - Lipki- jaz i śluza w Lipkach 22,1 km - Bunkier nr 4 ostatni odcinek –Szydłowice –Dobrzyń – Las Lubszański – bunkier nr 4 drogi bardzo zalesiony i możliwe jest tylko prowadzenie roweru Trasa nr 10 Oława - Janików – las w okolicach Janikowa 11 km -Betonowa wieżyczka w lesie k. Janikowa z Na odcinku 10,5 – betonowe wieżyczki – ruiny strzelnicy dział czasów II wojny światowej km spore wyboje - mury dawnej strzelnicy artyleryjskiej oraz na leśnej drodze trzy konstrukcje do mocowania dział Trasa nr 11 Oława –Janików- Hanna –lasy w okolicach 15 km -stary murowany mostek z drewnianymi Jelcza –Łąki Nowodworskie i Piekarskie – bunkry w belkami Jelczu - kilkusetmetrowy system bunkrów w lesie k. Jelcza Trasa nr 12 Oława – Janików –lasy w okolicach Janikowa 12,85 km Dwuczęściowy betonowy bunkier – bunkier między Wójcicami a Minkowicami Oławskimi

154 Atrakcje na Trasie na Obszarze Obszar Przebieg Trasy Długość Uwagi Subregionu Odra Wschód Trasa nr 13 Oława ul. Siedlecka – Winna Góra –las w 10,3 km -Winna Góra – obrośnięty drzewami Podjazd pod górę okolicy Siedlec kompleks wydm wysokości 133 m n. p. m. Piaszczysta droga - pozostałości po wyrobisku piasku w okolicach - wał będący pozostałością dawnej, dawnego istniejącej przed I wojną światową wyrobiska piasku strzelnicy huzarów Trasa nr 15 Oława – Winna Góra –Siedlce – Zakrzów – 15,1 km Winna Góra – obrośnięty drzewami jaz Ratowice kompleks wydm Jaz Ratowice, nowoczesna budowla hydrotechniczna Trasa nr 16 Oława Ścinawa Polska- Lipki- Brzezina- 15,9 -Śluza Oława Trasa przebiega na Brzeg - Oławskie „Piaski” obszarze dwóch gmin, w tym odcinek poza Subregionem Odra Wschód Gmina Święta Trasa A –(Wrocław- ul. Spiska- -ul. Orawska- ul. 36 km -Kościół parafialny w Żernikach Odcinek Kotowice- Katarzyna Łubinowa-ul. Nektarowa- ul. Pszczelarska- ul. B. Wrocławskich Siechnice- Strachowskiego - ul. Kurpiów-Radomierzyce- Żerniki - Wieża obronno-mieszkalna w nierówności na Wrocławskie- Smardzów- Święta Katarzyna- Siechnice- Biestrzykowie drodze Blizanowice- Trestno –(Wrocław- Opatowice) ul. -XIX wieczny krzyż przydrożny z figurą Opatowicka –(Wrocław Nowy Dom) ul. Opatowicka – Ukrzyżowanego w Smardzowie Wrocław Bierdzany ul, Międzyrzecka- (Wrocław Rakowiec)- ul Na niskich Łąkach – ul. Krakowska- - Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej (Wrocław- Tarnogaj)- (Armii Krajowej)- (Wrocław-Gaj) ul. - krzyż pokutny w Siechnicach Spiska - kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Trestnie

155 Atrakcje na Trasie na Obszarze Obszar Przebieg Trasy Długość Uwagi Subregionu Odra Wschód Trasa B – (Wrocław- Gaj)- ) ul. Spiska- (Wrocław- 52,1 km XIX wieczna kapliczka w Centrum Ziębic Tarnogaj) ul. Armii Krajowej – ul. Krakowska- Park -Durok – oryginalne architektonicznie Wchodni ( Wrocław- Księże Małe)- Opolska- ul. zabudowania gospodarcze Tarnogórska (Wrocław-Księże Wielkie) ul. L. -pomnik ku czci poległych w I wojnie Popielskiego- ul. Brchochowska-(Wrocław- Brochów) ul. I. światowej mieszkańców Kotowic w Mościckeigo- ul. Semaforowa- ul. Centralna- ul. Chińska- kształcie lwa ul Koreańska –pl. Indyjski- ( Wrocław Bieńkowice) park Bieńkowicki- ul. Boiskowa- ul. Pięćdziesięciu Bohaterów- Zachorzyce- Święta Katarzyna- Sulimów- Zębice- Groblice- Kotowice- Zakrzów – Kotowice –Siechnice – Blizanowice- Trestno –Wrocław- Opatowice) ul. Opatowicka- ( Wrocław – Nowy Dom ul. Opatowicka – (Wrocław- Bierdzany) ul. Międzyrzecka-(Wrocław – Rakowiec) ul. Na niskich Łąkach – ul. Krakowska – (Wrocław – Tarnogaj)ul. Armii Krajowej – (Wrocław- Gaj) ul. Spiska Trasy Rowerowe w Kotowicach Jezioro Dziewicze Drogi w pobliżu 1. w Kotowicach Jezioro Panieńskie jeziorek – Siechnice, ul. Polnej- Kotowice ul Spacerowa- pomnik ku 4,4 km Jaz w Ratowicach podmokłe z czci poległych w I wojnie światowej- stacja Zakrzów 1,4 km d. młyn wodny w Siechnicach licznymi kałużami Kotowice, (jeśli wcześniej 2. Trasa zachodnia 4 km występowały pętla I stacja Zakrzów Kotowice- Jezioro Dziewicze- opady) oraz Rybaczówka- Jezioro Dziewicze- Stacja Zakrzów wybojami Kotowice 5,8 km pętla II stacja Zakrzów Kotowice- ul. Kolejowa- pod wiaduktem- droga leśna- Jezioro Panieńske – stacja Zakrzów Kotowice 3. Trasa wschodnia 5,7 km Odcinek I : Kotowice- Ratowice- Kotowice 4,4 km Odcinek II : Kotowice- Utrata- Kotowice Odcinek III – powrót do punktów wyjściowych 9 km Kotowice- Siechnice – Stacja Zakrzów - Kotowice Źródło: Opracowanie własne na podstawie stron internetowych, przewodnika „Nieznane Okolice powiatu Oławskiego” oraz wizji lokalnych; stan na 27.09.2008

156 Proponowane ścieżki i szlaki rowerowe, jak i ich przebieg oraz bogactwo tematyczne i wynikająca z niego różnorodność i stopień trudności, mogą uczynić z subregionu obszar przyjazny turystom kolarskim. Z przedstawionych najciekawsze wydają się te w okolicach Jelcza-Laskowic i Oławy, eksponujące, nieznane dotąd zabytki fortyfikacji hitlerowskich. Tereny nadrzecznych jezior, np. jez. Panieńskiego są idealnym miejscem dla rowerzystów – więc racja istnienia tam proponowanych szlaków jest niepodważalna. W opracowaniach szlaków rowerowych Subregionu Odra Wschód znaleziono jedynie szczątkowe informacje odnośnie miejsc, gdzie można dokonać naprawy rowerów: sklep i serwis w Laskowicach i Oławie.

Wnioski:

■ propozycje nowych szlaków rowerowych, omówione w powyższych tabelach wydają się być spójne z proponowaną filozofią rowerowego Szlaku Doliny Odry, wszystkie one łączą się z osią Odry, ■ należy przyjąć jednolite oznakowanie, numerację oraz informacje o stopniu trudności, ■ należy sukcesywnie znakować, tak aby uniknąć ich koncentracji w jednej tylko gminie, alby postęp prac uwzględniał zasady zrównoważonego rozwoju, ■ w miejscach skupiających ruch turystyczny powinny znaleźć się tablice informujące o istnieniu i przebiegu tych szlaków, ■ w ramach wytyczania szlaków potrzeba zaplanowania miejsc postojowych dla samochodów, a na szlakach kilku miejsc odpoczynku, najlepiej zadaszonych – wszystko to powinno posiadać jednakowy wystrój architektoniczny i charakter, ■ wprowadzić mechanizm wsparcia finansowego dla podmiotów gospodarczych inwestujących w budowę infrastruktury rowerowej (np. wypożyczalnie rowerów), ■ należy stworzyć portal poświęcony turystyce rowerowej w Subregionie lub strony z opisem szlaków i mapkami do pobrania.

2.4.4.2. Szlaki Kajakowe

Na terenie Dolnego Śląska istnieją dobre, choć nierównomiernie rozmieszczone, warunki do uprawiania turystyki wodnej, skoncentrowane na Odrze i jej głównych dopływach. Województwo dolnośląskie ma rozwiniętą sieć rzeczną, skupioną wokół drugiej wielości rzeki Polsce – Odry. Głównymi dopływami Odry są: Bóbr– 272 km, Nysa Łużycka – 253 km, Nysa Kłodzka – 182 km, Barycz – 133 km, Widawa – 103,2 km, Bystrzyca – 95 km, Oława – 91,7 km, Kaczawa – 84 km, Ślęza – 78,6 km. Trzy z nich znajdują się na terenie subregionu. Każdą z nich cechuje swoisty klimat, stopień trudności i niepowtarzalność. Ponadto w gminie Czernica znajdują się liczne sztuczne zbiorniki wodne -największy z nich to Bajkał, połączony z Odrą i żwirownią w Czernicy. Starorzecza z odnogami Odry usytuowane w gminach: św. Katarzyna i Jelcz-Laskowice dopełniają bogactwa, tego tak predystynowanego do uprawiania sportów wodnych i turystyki subregionu.

157 Potencjalne szlaki kajakowe to następujące rzeki: • Odra – od śluzy Lipki do śluzy Opatowice we Wrocławiu- ok. 38 km • Oława – od Strzelina do ujścia do Odry – 60 km; • Smortawa – od Leśnej Wody do ujścia do Odry – 15 km; • Widawa – od Bierutowa do ujścia do Odry – 60 km; Większość z dróg wodnych, z wyjątkiem Odry we Wrocławiu, nie posiada żadnej infrastruktury. Trzeba zaznaczyć, że na Odrze pomiędzy Oławą a Wrocławiem, istnieje sporo miejsc doskonale do tego przystosowanych, wymagających znacznie mniejszych nakładów inwestycyjnych

Tabela 21. Lokalne szlaki kajakowe w subregionie Dolina Odry – Część Wschodnia Największe Atrakcje na Trasie, Przebieg Trasy Długość Uwagi położone na obszarze Subregionu Szlak kajakowy rzeką Smortawą Ok. 13 km - w odległości 1 km od szlaku Rzeka płytka i nieuregulowana. Przy rezerwat przyrody "Leśna Woda", niskim stanie wody spływ jest Ujście rzeki Śmieszki do rzeki obejmujący 20 ha lasów bukowo - znacznie utrudniony.. . Smortawy, powyżej wsi Błota - 14 km dębowo - grabowych Młynówka Jelecka - odnoga jest 10 km Bystrzyca Oławska - śluza- 8 płytka, zarośnięta przez co spływ w km most we wsi Janików, poniżej- - śluza znacznym stopniu jest utrudniony. leśna część szlaku. - Młynówka - leśna część szlaku- . szczególnie Jelecka, właściwy nurt Smortawy Właściwy nurt Smortawy - jest dosyć atrakcyjny spływ w miesiącach kieruje się w lewo; 2 km przed bystry, woda cechuje się dużą wiosennych- wzdłuż brzegów kwitną ujściem przepływamy pod mostem czystością. Po powodzi z 1997 roku, przebiśniegi, zawilce, łączącym Jelcz - Laskowice z Oławą spływ jest utrudniony ze względu na niezapominajki, a w maju konwalie i i wśród leśnej gęstwiny kierujemy się powalone drzewa. fiołki. w stronę Odry. 0,5 km za mostem, Spływ kajakowy Smortawa - Odra po lewej stronie, przepływamy obok -na prawym brzegu widoczne jest otwiera sezon kajakowy starorzecza Odry "Pod Dębami", aby rozlewisko rezerwatu "Łacha Jelcz". Wrocławskiego Oddziału Polskiego wkrótce pomiędzy wysokimi Towarzystwa Turystyczno – brzegami dotrzeć do Odry Krajoznawczego. przepłynięcie całej trasy ok. 10 godz

158 Największe Atrakcje na Trasie, Przebieg Trasy Długość Uwagi położone na obszarze Subregionu Szlak kajakowy rzeką Widawą 50km Okolice Chrząstawy Wielkiej szlak przebiega na pograniczu gmin zarybiane pstrągiem –zwane krainą Jelcz - Laskowice, Bierutów i Spływ rozpocząć można na 87 km w na terenie Subregionu 15,8 km pstrąga, miejsce na biwak nieopodal Oleśnica Namysłowie, w okolicy Starego Miasta. 41 km: wieś Chrząstawa, Szlak jest dosyć trudny i uciążliwy ze którą przecina rzeka Graniczna, względu na niski stan wody i biorąca swój początek w okolicy konieczność częstego przenoszenia Minkowic Oławskich. Poniżej wsi kajaka rzeka Graniczna uchodzi do Widawy. Po drodze mijamy wieś Nadolice (37 km), Krzyków (35 km), Kiełczówek, gdzie z prawej strony ma swoje ujście rzeka Oleśnica. Na 28 km, w okolicach wsi Wilczyce, dopływamy do granic miasta Wrocławia. Dalej przez Psie Pole, Szymanów, Świniary do ujścia Odry Szlak kajakowy Odrą 37,8 km Śluza Lipki km 206,7 Szlak o wybitnych walorach krajoznawczych, liczne wsie z Lipki - Oława- Ratowice - Janowice Śluza Oława (213 km), elektrownia zabytkami architektury i - Wrocław - Opatowice wodna, dawny port, most drogowy, urządzeniami hydrotechnicznymi, awanport Zwierzyniec pola biwakowe, sąsiedztwo sklepów Śluza Ratowice km 227,8 spożywczych i punkty czerpania wody, śluzowanie płatne Czernica: most kolejowy, Śluza Janowice (232,3km) wraz z jazem i elektrownią wodną i kanałem Janowickim, Jez. Bajkał – popularne kąpielisko i akwen sportów wodnych Śluza Opatowicka (244,5 km) Źródło: Opracowanie własne.

Wnioski:

■ Turystyka kajakowa na charakter incydentalny, bez rozbudowy infrastruktury, jej rozwój będzie spowolniony.

159 ■ Potrzeba zbudowania systemu informacji o potencjale wodnym poszczególnych gmin i subregionu. ■ Poprawa drożności szlaków wodnych (usunięcie większych zawalisk, pni i innych przeszkód na szlaku wodnym). ■ Wsparcie, poprzez politykę finansową, w postaci umorzeń podatkowych i preferencyjnych czynszów dla przedsiębiorców rozwijających turystykę wodną i inwestycje w infrastrukturę: przystanie, wypożyczalnie sprzętu turystycznego pływającego, mariny, pola campingowe, usługi transportowe sprzętu itp. Regularne organizowanie zawodów, konkursów dla wodników, popularyzujących akweny i rzeki na arenie regionalnej i ponadregionalnej.

2.4.4.3. Szlak żeglarski

Odra, dzięki regulacji, umożliwia prowadzenie żeglugi, co sprzyja rozwojowi, żeglarstwa oraz turystyki motorowodnej. Odcinek do jeziora Bajkał jest często wykorzystywany w celach turystycznych, zaś sam Bajkał do regat i celów szkoleniowych. Dolny odcinek Odry cechują bardzo dobre warunki nawigacyjne- spora szerokość rzeki i niezwykłe nadodrzańskie widoki, brak zamieszkałych obszarów. Śluzowanie nie stanowi na niej żadnych problemów i jest kolejną atrakcją. W licznych zatoczkach pomiędzy ostrogami panują doskonałe warunki do cumowania i biwakowania. Żeglarski Szlak Odry Szlak o strategicznym znaczeniu dla rozwoju turystyki wodnej nie tylko regionie, ale i w Polsce. Poniżej przedstawiamy sieć portów obecnie funkcjonujących na Odrze.

160 Rysunek 41.Sieć Portów obecnie funkcjonujących na Odrze

Źródło: Fundacja Partnerstwo Środkowej Odry Niesłychanie istotnym atutem Odry jest systemem rzeczny szlaków wodnych do Niemiec, poprzez kanały wodne Odra – Sprewa oraz Odra – Havela, co zostało zilustrowane na rycinie poniżej.

161 Rys 45. System szlaków wodnych w Niemczech.

Źródło: WOZŻ Wrocław

Jak widać system wodny Odry i niemieckich kanałów tworzy bezpośrednie połączenie turystyczne Wrocławia z innymi miastami polskimi i niemieckimi, w tym z Berlinem ,i dalej- z systemami Europy Zachodniej. Na rycinie powyżej przedstawione zostały szlaki wodne w Niemczech, które tworzą cztery wzajemnie ze sobą połączone systemy wodne, co znacznie poszerza możliwości dostępności miasta drogą wodną turystom z Niemiec.

162 Tabela 22. Lokalny szlak żeglarsko-motorowy w subregionie Dolina Odry – Część Wschodnia

Przebieg Trasy Długość Największe Atrakcje na Trasie, położone na Uwagi obszarze Subregionu Odra Wschód

Szlak żeglarsko-motorowy Odra 37,8 Śluza Lipki (206,7 km) Szlak o wybitnych walorach krajoznawczych, Lipki - Oława- Wrocław - Opatowice km Śluza Oława (213 km), elektrownia wodna, liczne wsie z zabytkami architektury i dawny port, most drogowy, awanport urządzeniami hydrotechnicznymi, pola Zwierzyniec biwakowe, sąsiedztwo sklepów spożywczych i Śluza Ratowice (227,8 km) punkty czerpania wody, śluzowanie płatne. Czernica, most kolejowy Dostępność, brzegów, liczne ostrogi Śluza Janowice (232,3 km) wraz z jazem i umożliwiają biwakowanie i postój. elektrownią Wodną i kanałem Janowickim Jez. Bajkał – popularne kąpielisko i akwen możliwość biwakowania Śluza Opatowicka (244,5 km) Źródło: Opracowanie własne.

Powyższy szlak wydaje się być niezwykle ciekawą propozycją; wymaga jedynie rozpropagowania, oznakowania i stworzenia sieci wypożyczalni żaglówek turystycznych (np. klasy Omega czy regatowych, w tym tak popularnych katamaranów). Jedynym ograniczeniem są przepisy wynikające z poruszania się na szlaku wodnym i konieczność posiadania określonych uprawnień, niezbędnych do prowadzenia jednostek pływających.

Wnioski ■ Turystyka żeglarska i motorowa jest obecnie nierozwinięta. Warto wspomnieć, że szlak Odry jest połączony z rzekami całej Europy Zachodniej. ■ Potrzeba zbudowania systemu informacji o potencjale wodnym poszczególnych gmin i subregionu. ■ Wsparcie poprzez politykę umorzeń podatkowych i czynszów dla przedsiębiorców, rozwijających turystykę żeglarską i motorowodną oraz inwestycje w infrastrukturę: przystanie, wypożyczalnie sprzętu turystycznego pływającego, mariny, rejsy wycieczkowe białej floty, pola campingowe itp. ■ Regularne organizowanie zawodów, konkursów dla motorowodników.

2.4.4.4. Szlaki Piesze

Szlaki znakowane dla turystyki pieszej mają charakter uniwersalny; powstały z inicjatywy PTTK w odległych już czasach. Ich nizinny charakter jest sporym atutem, gdyż czyni je ogólnodostępnymi i uniwersalnymi. To zaledwie 50 km nie połączonych ze sobą „ścieżek”. Ich istnienie i dobre oznakowanie

163 wraz z niezbędną nowoczesną infrastrukturą będzie stanowić o sile subregionu i przewadze względem konkurencyjnych subregionów lub obszarów turystycznych.

Szlak żółty z Chrząstawy do Biestrzykowa - długość ok. 25 km Jest to wschodni fragment długiego, spacerowego szlaku dookoła Wrocławia im. dr Bronisława Turonia20. . Biegnie on w dużej mierze przez podwrocławskie miejscowości Pradoliną Wrocławską i Równiną Wrocławską. Oprócz walorów krajobrazowych, jego główną atrakcją są liczne zabytkowe obiekty sakralne, rezydencjonalne, założenia rustykalne, zabytki techniki i inne. Na omawianym obszarze wiedzie on na trasie : Chrząstawa - Zakrzów PKP – Kotowice– Siechnice– Święta Katarzyna – Biestrzyków Szlak ten prowadzi w większości drogami asfaltowymi o coraz to większym natężeniu ruchu. Atrakcyjny ze względu na liczne, choć nie zawsze dostępne, zabytki związane z żeglugą odrzańską i kolejnictwem, architekturą i budownictwem wiejskim. W celu jego waloryzacji warto skorygować jego przebieg, tak, by zredukować odcinki asfaltowe na rzecz dróg polnych.

Szlak czerwony z Oławy do Jelcza-Laskowic - długość 26 km. Jest to jedyny kompletny szlak pieszy, który ma swój początek i koniec na terenie Subregionu. Charakteryzuje się dogodnym położeniem punktów początkowych, zlokalizowanych na stacjach PKP. Szlak nizinny, który można podzielić na etapy. Jego specyfiką jest śródleśny przebieg- prowadzi przez duży i zwarty kompleks lasu, dostęp do rezerwatów przyrody i grodzisk. Ograniczony dostęp do infrastruktury sprawia, że jest idealny dla miłośników przyrody i ciszy. Prowadzi on z dworca PKP w Oławie poprzez miasto, Most na Odrze – Ścinawa Oławska - rezerwat archeologiczny Grodzisko Ryczyńskie - Bystrzycę Oławską - Janikowo – Nowy Dwór – do stacji kolejowej Jelcz-Laskowice; Jest to szlak o wybitnych walorach krajoznawczych i atrakcyjnym przebiegu. Silnie urozmaicone atrakcje znajdują się na każdym jego odcinku i pozwalają na jego eksplorację w dowolny sposób. Zapomniany i zaniedbany, wymaga renowacji i rozbudowy zaplecza w postaci wiat i miejsc odpoczynku czy tez parkingów samochodowych, umieszczonych na węzłach komunikacyjnych.

Tabela 24. Szlaki Piesze na terenie subregionu.

20 dr Bronisław Turoń (1923-1984)- historyk, archiwista, działacz turystyki, założyciel Klubu Piechurów „Perpedes” we Wrocławiu

164 Gmina Przebieg trasy Długość Atrakcje na trasie Uwagi Czernica Chrząstawa – Czernica PKP Ok. 8 km Krajobrazy nizinne, łąki, rozlewiska Szlak wymaga renowacji i korekt w Most kolejowy na Odrze przebiegu. Chrząstawa Wielka – Chrząstawa Mała – Wojnowice – Czernica PKP – Jelcz – Laskowice Szlak Oława - Grodzisko Ryczyńskie – 26 km Kompleks stanowisk archeologicznych Szlak posiada najciekawszy Oława Bystrzyca Oławska – Nowy Dwór - Jelcz dawnych grodzisk Ryczyn , kościół w przebieg i wybitne walory – Laskowice Bystrzycy Oławskiej, XIX w. pałac w krajoznawcze. Laskowicach Wymaga renowacji.

Święta Katarzyna fragment szlaku żółtego, tzw. 16 km wieża w Biestrzykowie – niedostępna, Spacerowy szlak nizinny- długie „Średnicowego” wokół Wrocławia zabytki Św. Katarzyny odcinki biegną asfaltem. Szlak wymaga renowacji i korekt w przebiegu. Źródło: Opracowanie własne

Wnioski:

■ Należy odnowić znaki na istniejących szlakach, uzupełnić ich oznakowanie o tablice informacyjne. ■ Wskazane jest wyznaczenie pieszego szlaku odrzańskiego, biegnącego z Wrocławia prawym brzegiem do Jelcza-Laskowic oraz pętli wokół jelczańskich umocnień i bunkrów21. ■ Szlakiem pieszym o sporych walorach może być szlak związany z zabytkami techniki w Oławie. ■ Interesujący jest odcinek pomiędzy Miejscem Obsługi Podróżnych koło Oleśnicy Malej, kompleksem pałacowym w Oleśnicy Malej a Jakubowicami, biegnący w pobliżu stawów przez Niemil, Siecieborowice, Drzemlikowice; w pełni zasługuje on na wyznaczenie tam wielofunkcyjnego szlaku, pozwalającego podróżującym A4 na poznanie oferty subregionu. ■ W ramach korelacji wprowadzać należy szlaki łącznikowe pomiędzy poszczególnymi atrakcjami w okolicach Jelcza-Laskowic i Oławy. ■ Należy likwidować odcinki szlaków wiodące drogami asfaltowymi o dużym natężeniu ruchu kołowego. Rozwój turystyki pieszej jest nieunikniony, zwłaszcza w obszarach leśnych i wzdłuż wałów odrzańskich. Wędrówki nizinne, dostępne dla każdego, mogą, w oparciu o istniejące i nowe atrakcje turystyczne (w tym: architektoniczne i przyrodnicze oraz produkty lokalnej kuchni), stać się motorem turystyki weekendowej dla mieszkańców pobliskich aglomeracji.

21 propozycje szlaków z przewodnika rowerowego J. Bereżnickiego w: Nieznane okolice powiatu oławskiego, Oława 2007

165 2.4.4.5. Propozycje innych form szlaków

Szlaki samochodowe Ta forma turystyki nie ma wciąż w Polsce uznania, jakim od kilkudziesięciu lat cieszy się w Europie Zachodniej. Podpatrując doświadczenia niemieckie czy austriackie, można pokusić się o stwierdzenie, że powstanie tras tematycznych, przeznaczonych dla zmotoryzowanych turystów ma bezpośrednie przełożenie na rozwój innych form turystyki aktywnej. Niewiedza bowiem jest przyczyną braku zainteresowania sąsiednimi okolicami i ich walorami krajoznawczymi oraz rekreacyjno-sportowymi. Trasy turystyczne przeznaczone dla zmotoryzowanych są wrotami do regionu także dla tych, którzy korzystają z rowerów, koni, kajaków czy łodzi żaglowych do aktywnego wypoczynku i krajoznawstwa. To najtańsza forma upowszechniania wiedzy o potencjale turystycznym subregionu i jego promocji. Istnieje wszakże „Droga św. Jakuba” - VIA REGIA, której odcinek długości 15,8 km biegnie poprzez Subregion Dotyczy on drogi od Brzegu przez Oławę do Wrocławia. Bardzo szczątkowe oznakowanie, polegające jedynie na naklejkach umieszczanych na słupach i znakach, nie służy dobrze jego promocji a brak jakichkolwiek znaczących informacji i „przyjaznej” infrastruktury jest barierą, hamującą rozwój ruchu turystycznego. Zasób leśny, nadrzeczny i historyczny będzie mógł stać się bazą dla wytyczenia samochodowych tras, skorelowanych ze Szlakiem Doliny Odry i innymi atrakcjami subregionu.

Wnioski: ■ stworzenie koncepcji tras tematycznych (rezydencje, kościoły i miejsca kultu, zabytki sztuki i architektury, pomników przyrody, krzyży pokutnych, zabytków techniki oraz źródeł finansowania tych prac), ■ aktywna promocja; internet, study-tours dla dziennikarzy i prominentnych przedstawicieli środowisk opiniotwórczych, ■ oznakowanie poszczególnych zabytków, ■ organizacja rajdów samochodowych i motorowych w celu wypromowania „marki”.

Turystyka narciarska Zimą, przy sprzyjającej pogodzie, sieć dróg polnych i leśnych oraz istniejących szlaków znakowanych (czerwony i żółty), umożliwia uprawianie narciarstwa śladowego i biegowego. Zarówno w formie rekreacyjnej i turystycznej, indywidualnej oraz zbiorowej. Krótkotrwałe zaleganie śniegu i płytka pokrywa śnieżna, tak charakterystyczne dla ostatnich lat, ograniczyło rozwój tej, popularnej niegdyś, formy nizinnej turystyki narciarskiej. Ta forma jest zaliczana to tzw. turystyki kwalifikowanej, dla której popularyzacji powstała zapomniana już Nizinna Odznaka Narciarska. Brakuje stosownych opisów tras, zaplecza a nawet informacji o tym potencjale.

Wnioski:

166 ■ informacje o możliwościach turystyki narciarskiej powinny znaleźć się na stronach promujących nizinną turystykę narciarską, ■ niestabilna pogoda zimowa jest istotną barierą rozwoju tej formy turystyki .

Turystyka konna Turystyka konna, jeździecka jest znakiem czasu, dobrobytu, swoistą modą, która generuje coraz to większe zainteresowanie i spore zyski. Jest przyjazna środowisku a hodowla koni sprzyja utrzymaniu łąk i pastwisk w należytym stanie, podtrzymując ich degradację. Rekreacja, sport, turystyka i rehabilitacja to czynniki pozycjonujące ten rodzaj aktywności na najwyższych szczeblach. Dolina Odry, wraz z terenami leśnymi i starorzeczami, w sposób najbardziej naturalny nadaje się do rozwoju turystyki jeździeckiej. Odległość traktów polnych i leśnych od głównych dróg, stosunkowo duża ilość ośrodków jeździeckich i stadnin koni oprócz typowych przejażdżek w terenie umożliwia organizowanie rajdów konnych z możliwością noclegów w poszczególnych ośrodkach. Ten rodzaj turystyki ma duży potencjał rozwojowy, który jest zasługą aktywnych środowisk jeździeckich Wrocławia i subregionu.

Szlaki Konne Na omawianym obszarze nie ma żadnych oznakowanych tras przeznaczonych wyłącznie do turystyki konnej, jak i szlaków dostępnych i uczęszczanych przez jeźdźców. Jest za to wiele ośrodków zainteresowanych tą formą turystyki, które od lat organizują jazy terenowe i rajdy konne, cieszące się coraz większym powodzeniem. Na tym obszarze preferowany jest styl klasyczny, jednak coraz modniejszy styl „western” z całą pewnością zagości tam niebawem. Dlatego ta forma aktywności rekreacyjnej i turystyki będzie się dynamicznie rozwijać. W większości ośrodków znajdują się pokoje gościnne a na ich bazie organizowane są obozy wakacyjne, rajdy, kursy oraz „eventy”. Segment ten ma największy potencjał rozwojowy.

167 Tabela 23. Wykaz ośrodków jeździeckich na obszarze Subregionu Dolina Odry – Wschód

Gmina Miejscowość Ośrodek Adres Uwagi

Czernica Nadolice Wielkie Klub Jeździecki. „Bachmat” Nadolice Wielkie Stadnina koni Katarzyna Michalak ul. Poprzeczna 5/5 Gajków Słowiańska Stajnia Gajków jazdy dla początkujących i ul. Skowronia 15 zaawansowanych. rajdy Jelcz-Laskowice Stanków Ośrodek Jeździecki Hanna Stanków, ul. Główna 32 Noclegi, jazdy konne, nauka Siedziba: 55-200 Oława Miłocice Małe "Klub Jeździecki ""VOLTA"" Miłocice Małe ul. Główna 28 noclegi kryta ujeżdżalnia, nauka jazdy konnej i skoków, rajdy, miejsca noclegowe Nowy Dwór Ośrodek Jeździecki Nowy Dwór Jelcz-Laskowice Ośrodek jeździecki Hunter 55-230 Jelcz- Laskowice ul. Wrocławska 3a Chwałowice Chwałowice noclegi...obozy Ośrodek Jeździecki ul. Szkolna 61, AMAZONKA 55-230 Jelcz-Laskowice Oława (miasto) Oława Ośrodek jeździecki Oława 1 55-200 Oława Elżbieta Berowska św. Katarzyna Durok Ośrodek jeździecki „Durok” Stadnina koni

Zębice Ośrodek Jeździecki Zębice Wrocławskie, 55-011 Hodowla koni, działalność Wrocławskie RANCHO Groblice rekreacyjna, wypożyczanie - Groblice Adam Zebrowski ul. Prusa 41 koni, imprezy integracyjne Źródło: Opracowanie własne

Wnioski: ■ Jeździectwo pozwala na wydłużenie sezonu turystycznego na cały rok. ■ Wskazane jest opracowanie koncepcji turystyki konnej, spójnej dla całego subregionu i jej aktywna promocja. ■ Wsparcie integracji środowiska jeździeckiego. ■ Wytyczenie szlaku konnego lub tras rajdów konnych, opartego na doświadczeniu i infrastrukturze istniejących ośrodków jazdy konnej.

168 ■ Wypracowanie formuły umożliwiającej jazdę konną po terenach leśnych. ■ Należy wspierać rozwój turystyki konnej i jeździectwa poprzez wprowadzenie mechanizmów finansowego wsparcia na poziomie gminy oraz wsparcie integracji środowiska jeździeckiego. ■ Wskazane jest wsparcie organizacji szkoleń z produktów turystycznych w ujęciu sieciowym.

2.4.5. Baza dla Rozwoju Turystyki Edukacyjnej Obecnie na terenie subregionu nie ma żadnej wyspecjalizowanej jednostki d.s. edukacji przyrodniczej. Ta dziedzina edukacji zyskuje sobie coraz większą popularność i jest powszechnie uznaną formą wychowywania do turystyki, aktywnego wypoczynku i krajoznawstwa. Na terenie Nadleśnictwa Oława znajdują się obszary najcenniejsze pod względem przyrodniczym ale i historycznym. Do najbardziej znanych należą rezerwaty przyrodnicze: Kanigóra, Zwierzyniec, Łacha Jelecka oraz rezerwat archeologiczny Grodzisko Ryczyńskie. Tamtędy biegną też szlaki kajakowe i piesze. W oparciu o potencjał Nadleśnictwa i zainteresowanych stowarzyszeń można by rozwinąć sieć ścieżek edukacyjnych i utworzyć „lokalne centrum edukacji przyrodniczej”, promujące ochronę przyrody i lokalne walory naturalne. Ta koegzystencja leśników z turystami może mieć pozytywny dla wszystkich stron charakter. W celu realizacji swych zadań – m. in. propagowania problematyki ochrony przyrody – leśnicy tworzą i nadal będą tworzyć infrastrukturę użyteczną dla turystów. Grodzisko Ryczyńskie lub jego sąsiedztwo doskonale nadaje się do stworzenia miejsca przystosowanego do prowadzenia zajęć i lekcji szkolnych z przyrody, biologii i edukacji przyrodniczej. W tak bogatym przyrodniczo obszarze istnieje potrzeba zbudowania silnych podstaw pod przyszłe zaplecze, przygotowane do całorocznej edukacji, opartej na pracownikach nadleśnictwa, lub na specjalistach zewnętrznych. Miejscem szczególnie dogodnym mogłoby być np. Szkolne Schronisko Młodzieżowe lub któryś z ośrodków jazdy konnej.

Wnioski:

■ Warto stworzyć forum koordynujące działania „proekologiczne” z „ochroniarskimi” w zakresie udostępniania i promocji miejscowej przyrody. ■ Utworzenie ścieżek edukacyjnych o wspólnym systemie wizualnym. ■ Powołanie „centrum lokalnej edukacji przyrodniczej i ekologicznej”. ■ Wykonanie tablic edukacyjnych, umiejscowionych w miejscach węzłów szlaków i na parkingach leśnych. ■ Popularyzacja ochrony środowiska w lokalnych społecznościach. ■ Lasy, pola i tereny nadbrzeżne ulegają ciągłemu zaśmiecaniu, co nie jest znakiem wysokiego poziomu edukacji ekologicznej. ■ Potrzeba wprowadzenia „dnia gminnego sprzątania” miejsc o znaczeniu turystycznym.

169 2.4.6 Sieć informacyjna

Na obszarze Subregionu Odra Wschód, podobnie jak na wielu innych obszarach, gdzie ruch turystyczny ma charakter niszowy lub lokalny, nie ma wyspecjalizowanej jednostki, pełniącej rolę punktu informacji turystycznej. Jego rola została częściowo przejęta przez Gminne Centra Informacji (w Oławie, Jelczu-Laskowicach, Czernicy, Świętej Katarzynie). Centra i wydziały promocji są odpowiedzialne za udzielanie informacji odnośnie wszystkich działań na terenach tych gmin oraz za prowadzenie działań mających na celu zwiększenie aktywizacji zawodowej na tych obszarach. Informacje odnośnie turystyki regionu można uzyskać również w wydziałach odpowiedzialnych za promocję oraz kulturę a także w sołectwach, które mają bezpośredni kontakt z działalnością o charakterze turystycznym w danej miejscowości. Brak punktu IT jest elementem, który znacząco obniża znajomość walorów turystycznych tego obszaru zarówno wśród mieszkańców jak i osób przyjezdnych. Jednostki gminne, które mogą udzielać informacji turystycznych o subregionie są dostępne tylko w dni robocze, w godzinach urzędowania. Na terenie Odry Wschód nie ma widocznych inicjatyw lokalnych grup działania, które mogłyby rozwinąć sieć informacyjną na tym obszarze. Niezbędne jest zatem powołanie, przy współpracy samorządów lokalnych, specjalnej jednostki, odpowiedzialnej za informację turystyczną Subregionu Odra Wschód, usytuowanej w miejscu łatwo dostępnym dla turystów. Stworzenie punktu informacji turystycznej zwiększy dostęp do informacji na temat walorów turystycznych jak również wpłynie wymiernie na promocję i wyklarowanie wizerunku subregionu, jako atrakcyjnego turystycznie.

Wnioski: ■ Utworzenie w bazie turystycznej ogólnodostępnych „standów”, dzięki którym turyści mogliby uzyskać podstawowe informacje, także poprzez zabranie ulotek, folderów, map itp. ■ Wykonanie, w najbardziej odwiedzanych miejscach, tablic informacyjnych o atrakcjach turystycznych, bazie noclegowej itp. ■ Otwarcie w Oławie i Jelczu-Laskowicach wielofunkcyjnych punktów informacji turystycznej. ■ Na miejscach parkingów w MOP na A4 (Oleśnica Mała) wprowadzenie dużych tablic informacyjnych z opisem atrakcji turystycznych.

2.4.7. Przewodnicy turystyczni

Subregion Dolina Odry Wschód, stosownie do zapisów Ustawy o usługach turystycznych z 29 sierpnia 1999 r., znajduje się na terenie uprawnień przewodników terenowych województwa dolnośląskiego. W oddziale oławskim PTTK22 działa: 7 przodowników turystyki pieszej, 2 przodowników turystyki

22 Oddział Oławski PTTK im. gen. M. Zaruskiego Rynek 1, 55-200 Oława

170 kolarskiej, 1 przewodnik terenowy po Dolnym Śląsku. Następne oddziały skupiające wielu czynnych przewodników terenowych znajdują się we Wrocławiu23 oraz we wrocławskich kołach przewodnickich. Turystyka indywidualna odbywa się bez przewodników, zaś grupy z przewodnikami nie są zjawiskiem powszechnym- wyjątkiem są rajdy organizowane przez PTTK. Możliwość wynajęcia przewodnika terenowego jest dziś rzeczą normalną i decyduje ona o wartości, dobrej infrastrukturze oraz atrakcyjności subregionu.

Wnioski: ■ Brakuje należytej ilościowo i jakościowo kadry przewodnickiej. ■ Należy podjąć działania mające na celu aktywizację ruchu turystycznego poprzez wyeksponowanie i promocję atrakcji oraz przygotowanie propozycji gotowych tras i programów zwiedzania, zwłaszcza na poziomie szkolnym i to pod opieką przewodnicką. ■ Niezbędne jest zorganizowanie kursu na przewodników terenowych, co poszerzy wątłą bazę miejscowych przewodników. Warto skorzystać przy tym z doświadczeń DOT i Lokalnych Organizacji Turystycznych (LOT), które przeprowadziły takie kursy, wspierane finansowo ze środków Powiatowego Urzędu Pracy. ■ Niezbędne jest wsparcie dla lokalnych i regionalnych inicjatyw wydawniczych w zakresie wydawania: map, folderów, monografii, książek popularyzatorskich i przewodników.

2.4.8. Biura Usług turystycznych i przewozowych

Działalność biur turystycznych i przewozowych skupia się w Oławie i Jelczu-Laskowicach. Należy tu podkreślić wzrastającą rolę internetu w obsłudze ruchu turystycznego i organizowania czasu wolnego. Ogólnopolskie tendencje na rynku turystycznym wskazują na znaczący wzrost e-turystyki i funkcjonujących w jej ramach biur. W większości przypadków są to biura agencyjne, prowadzące sprzedaż oferty turystyki wyjazdowej oraz biletów autokarowych i lotniczych. Oferty przyjazdowe lokalnych biur turystycznych dotyczą wycieczek po Polsce i Dolnym Śląsku- z ominięciem rodzimego obszaru. Także wrocławskie biura turystyki (z wyjątkiem „Rokany”) nie mają w swojej ofercie programowej żadnej wycieczki, wiodącej po obszarze objętym studium. Wrocławskie Centrum Turystyki Kajakowej i Aktywnego Wypoczynku "ROKANA" od lat organizuje spływy kajakowe: Odrą (z Oławy do Wrocławia), Widawą, Oławą i Smortawą – dysponuje własną kadrą instruktorów i sprzętem.

23 PTTK Wrocław, Rynek Ratusz 11/12

171 Dzięki działalności przewozowej zewnętrznych biur turystycznych, istnieją dobre połączenia autokarowe (przez Wrocław) subregionu z wieloma miastami Europy zachodniej. Na obszarze Odry Wschód brakuje biura turystycznego z przygotowaną, kompleksową ofertą przyjazdu i pobytu w subregionie. Subregion nie istnieje jako ważna destynacja dla odwiedzających Dolny Śląsk.

Tabela 24. Miejscowość Usługi Turystyczne i Przewozowe

Jelcz-Laskowice - "Brawo" Biuro Podróży J. Błaszków ul. Irysowa 11 - "Impuls" Biuro Usług Turystycznych B.Jarnecka ul. Bożka 5 , "Olimpia" Biuro Usług Turystycznych ul. Oławska 18 , Oława -"Amigos" Biuro Podróży I. Dudek ul. Bolesława Chrobrego 20f "Auto-PUTS" Biuro Podróży ul. 3 Maja 6 -"Barbados" Biuro Podróży I. Kościuk, ul. Szymanowskiego 30 -"Elba" Biuro Podróży E. Hau ul. Bolesława Chrobrego 15/17 -"Impuls" Biuro Podróży ul.3 Maja 6 , 55-200 Oława - "Marion" Biuro Podróży M. Marcinkowska ul. Bolesława Chrobrego 23a -"PKS-Tour" Biuro Podróży ul. 3 Maja 4 -” NeoTravel” ul. Rocha 2 Źródło: Opracowanie własne

Wnioski: ■ Specyfika lokalnego rynku przewozów wskazuje na duży potencjał i rynkową orientację przewoźników- jest to dobry symptom dla rozwoju transportu, służącego także potencjalnym turystom. Istniejąca struktura wskazuje na elastyczność, tak niezbędną w kreowaniu nowego wizerunku subregionu, jako otwartego na turystów. ■ Brakuje podmiotów i touroperatorów zainteresowanych rozwojem lokalnych atrakcji turystycznych. ■ Celowym jest opracowanie projektu szkoleniowego dla lokalnej branży turystycznej w celu budowy produktów turystycznych, ich promocji i komercjalizacji. ■ Należy na szczeblu gminnym stworzyć mechanizmy zachęty i wsparcia finansowego dla podmiotów i biur, które wprowadzą programy pobytowe na terenie subregionu do swoich ofert.

172 2.4.9. Infrastruktura paraturystyczna

Skupiona jest w największych miastach: powiatowej Oławie, siedzibie gminy, Jelczu-Laskowicach, św. Katarzynie, Czernicy i Siechnicach.Wzdłuż odcinka drogi krajowej nr 94 od Wrocławia do granicy powiatu oławskiego w Gaci, zlokalizowane są rozmaite sklepy, warsztaty i pozostałe obiekty o znaczeniu paraturystycznym. Ich rozwój będzie proporcjonalny do wzrostu ruchu tranzytowego i turystycznego.

Tabela 25. Pozostała baza uzupełniająca w gminach Subregionu

Woj. Powiat Powiat Oława Święta Jelcz - Kategoria Oława Miasto Czernica Dolnośląskie Oławski Wrocławski Gmina Katarzyna Laskowice Kina 18 0 9 0 0 0 0 0 Sklepy 27590 236 2504 83 180 65 45 52 Sklepy na 1000 3,3 4,02 9,59 6,08 5,84 6,42 4,63 2,4 mieszkańców Przychodnie publiczne 255 1 31 0 1 1 1 0 Przychodnie niepubliczne 744 26 199 3 12 0 2 3 Biblioteki publiczne 658 17 56 7 3 5 6 5 Instytucje kultury 262 5 18 0 2 3 0 2 Poczty 734 14 30 2 4 3 3 2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS. Dane dotyczące „handlu” w gminach: Oława, Oleśnica, Czernica, Święta Katarzyna z roku 2003. Brak aktualnych danych.

Zasoby pomocniczej „infrastruktury okołoturystycznej” wydają się być wystarczające. Ilość punktów handlowych i usługowych wciąż rośnie. Ze względu na konkurencję i polepszające się warunki gospodarcze, będą się one rozwijać w celu zaspokojenia rosnącego popytu na wszelkie usługi.

Wnioski:

173 ■ Wskazane byłoby powstanie nowych przedsięwzięć usługowych w miejscach koncentracji ruchu turystycznego, niezbędne jest zaopatrzenie tych miejsc w materiały informacyjne (materiały dla turystów: przewodniki, mapy, pamiątki) w miejscach,. Niezbędne będzie również wsparcie tych przedsięwzięć na poziomie gminnym

2.4.10. Dostępność komunikacyjna

Nizinno – równinne położenie regionu stwarza dogodne warunki dla rozwoju sieci dróg. Utrudnieniem w tym regionie jest obecność rzeki Odry, która przecina region, płynąc z południowego wschodu w kierunku północno-zachodnim. Przeprawa przez Odrę na terenie subregionu jest utrudniona. Jedyny most dla ruchu kołowego na tym terenie znajduje się w Oławie- kolejny znajduje się dopiero we Wrocławiu. Planowane jest wybudowanie mostu w podwrocławskich Łanach ( wraz z budową obwodnicy wschodniej dla Wrocławia), co usprawni komunikację w tym regionie i wpłynie korzystnie na wzrost ruchu turystycznego w subregionie. Dla ruchu kolejowego funkcjonuje most kolejowy w Czernicy. Najważniejszymi miejscowościami w regionie są Jelcz-Laskowice, Oława, Oleśnica, Święta Katarzyna oraz Czernica które mają dobre połączenie z Wrocławiem zarówno koleją, jak i autobusami. Odległości tych miast od Wrocławia to: Oleśnica – 30 km, Jelcz-Laskowice – 24 km, Oława – 29 km, Święta Katarzyna – 10 km. Region Odra Wschód obejmuje następujące gminy: Święta Katarzyna i Czernica z powiatu wrocławskiego oraz Jelcz Laskowice i Oława z powiatu oławskiego. Na południe od subregionu przebiega autostrada A4, będąca odcinkiem międzynarodowej drogi E40,. Jest to aktualnie najlepsza i najdłuższa z polskich autostrad. W chwili obecnej istnieją następujące odcinki autostrady A4: Jędrzychowice – Zgorzelec (1,7 km, krótki odcinek tuż przy granicy), Krzyżowa – Wrocław – Katowice – Kraków (około 370 km, najdłuższy odcinek autostrady w Polsce).24 Istnienie autostrady stwarza dogodne możliwości połączenia regionu z Krakowem, Katowicami, Opolem oraz Niemcami. Alternatywą dla autostrady może być droga krajowa nr 94, która przebiega wzdłuż lewego brzegu Odry łącząc Wrocław z Brzegiem. Stosunkowo dobre warunki komunikacji drogowej zapewniają trzy drogi wojewódzkie: 455, 396 i 346. Wzdłuż prawego brzegu Odry ciągnie się droga wojewódzka nr 455, prowadząca z Wrocławia przez Czernicę, Jelcz-Laskowice aż do mostu na Odrze w Oławie, gdzie łączy się z inną drogą wojewódzką – nr 396. Droga nr 346 przebiega na południe od A4, łącząc południe regionu ze wschodem w Godzikowicach ma drodze krajowej 94. Do dyspozycji jest ponadto kilkadziesiąt dróg powiatowych i gminnych. Ich stan nie odbiega od „średniej województwa” ale nie jest to dobry ani zadowalający wynik.

24 http://pl.wikipedia.org/wiki/Autostrada_A4, z dn. 27.11.2008

174 Rysunek 42. Schemat przebiegu głównych dróg Dolnego Śląska w rejonie subregionu Odra Wschód.

Źródło: http://dsdik.wroc.pl z dn. 28.11.2008

Tabela 26. Drogi województwa i powiatów

Drogi Woj. dolnośląskie Pow. oławski Pow. wrocławski Powiatowe O nawierzchni twardej 8418.6 71.9 303.1

175 O nawierzchni twardej ulepszonej 8220 66.6 217.5

O nawierzchni gruntowej 416.4 67.8 142.4 Gminne O nawierzchni twardej 6096.4 240.1 620.9

O nawierzchni twardej ulepszonej 4907.9 236 598.3

O nawierzchni gruntowej 3819.6 28.7 20.2 Ogółem 31878.9 711.1 1902.4 powierzchnia wkm2 19947 524 1118 Drogi / 100 m2 pow. 159.82 135.71 170.16 Źródło: Bank Danych Regionalnych z dn. 27.11.2008

Łączna ilość dróg na terenie subregionu to 316 km, z czego 104,7 km to drogi o nawierzchni twardej ulepszonej. W przeliczeniu na 100 km2 powierzchni daje to prawie 50 km dróg ogółem a 16,5 km o nawierzchni twardej ulepszonej.

Tabela 26. Drogi gminne Święta Jelcz- Drogi Oława Gmina Miasto Oława Katarzyna Czernica Laskowice Oleśnica

O nawierzchni twardej 8.6 24 30.5 11.3 24.2 59

O nawierzchni twardej ulepszonej 6.2 23 25.2 8.8 22.3 25

O nawierzchni gruntowej 17.9 13 24.8 15.6 10.3 73

Ogółem 32.7 60 80.5 35.7 56.8 157

Powierzchnia 235 27 99 84 168 21

Drogi / 100 m2 pow. 13.91 222.22 81.31 42.50 33.81 747.62 Źródło: Bank Danych Regionalnych z dn. 27.11.2008

176 Istotna z punktu widzenia dostępności subregionu jest sieć połączeń kolejowych z Wrocławiem.

Tabela 27. Połączenia PKP z Wrocławiem

PKP Ilość połączeń Czas jazdy (min.) Cena przejazdu (zł) Możliwość przewiezienia rowerów Jelcz-Laskowice 11 45 – 50 6,50 Do uzgodnienia

Oława Ponad 30 20 – 25 6,50 pośpieszne 8,00 Tak- w przypadku części połączeń

Oleśnica 15 40 7,50 Do uzgodnienia Święta Katarzyna 13 13 4,00 Do uzgodnienia Czernica 11 27 4,50 Do uzgodnienia Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.pkp.pl z dnia 21.10.1009

Wrocław jest głównym węzłem komunikacyjnym dla tego regionu, dlatego szczególnie ważne są połączenia z tym miastem. Dogodne są też połaczenia połączenia PKS. Każdego dnia kuruje na tych trasach co najmniej kilkanaście autobusów. Wrocław – Jelcz-Laskowice – około 21 połączeń autobusowych w ciągu dnia. Wrocław – Oława oraz Wrocław – Oleśnica to po kilkadziesiąt połączeń autobusowych w ciągu dnia. Są to jedne z najczęściej obsługiwanych połączeń z Wrocławia. Większość autobusów jadących na trasie Wrocław – Jelcz-Laskowice przejeżdża przez Czernicę. Natomiast do Świętej Katarzyny kursują autobusy podmiejskie z Wrocławia oraz busy z sąsiednich miejscowości.

Tabela 28. Połączenia autobusowe z Wrocławiem (w obie strony, część z nich występuje sezonowo)

PKS Ilość połączeń Jelcz-Laskowice 21 Oława 100 Oleśnica 87

Źródło: http://www.wrocek.biz

177 Oprócz połączeń z Wrocławiem, poszczególne gminy posiadają także inne bezpośrednie połączenia kolejowe oraz autobusowe z innymi centrami: Opolem, Katowicami a także z innymi aglomeracjami w Polsce. Największa ilość połączeń kolejowych charakteryzuje Oławę i jest to główny punkt rozrządowy dla całego subregionu.

Tabela 29. Połączenia kolejowe ( w obie strony) Miejscowości Połączenia Liczba połączeń

Czernica Jelcz Laskowice 13 Wrocław 12 Jelcz-Laskowce Wrocław 12 Opole 1 Oława Warszawa 2 Wrocław 35 Przemyśl 3 Jelenia Góra 1 Kędzierzyn- Koźle 8 Zamość 2 Zielona Góra 1 Opole 14 Lublin 2 Słupsk 1 Olsztyn 1 Kołobrzeg 1 Zgorzelec 2 Kraków 3 Katowice 1 Gorzów Wielkopolski 4 Szczecin 3 Bielsko- Biała 1 Święta Katarzyna Wrocław 13 Opole 6 Kędzierzyn- Koźle 8 Oleśnica Wrocław 18 Kluczbork 13 Namysłów 14

178 Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.rozklad-pkp.pl

Z analizy danych zawartych w powyższej tabeli wynika, że ruch turystyczny na terenie subregionu to kierunek Wrocław – Oława i Wrocław- Jelcz- Laskowice. Częstotliwość i dostępność połączeń oraz ich niska cena sprawiają iż Subregion jest konkurencyjny. Podróż koleją pozwala na zabranie ze sobą roweru, a krótki czas podróży eliminuje konieczność noclegu poza miejscem zamieszkania.

Tabela 30. Najważniejsze połączenia PKS z poszczególnych gmin (kursują sezonowo):

Miejscowości Połączenia Liczba połączeń dziennie

Czernica Wrocław 34 Jelcz-Laskowce 15 Jelcz-Laskowce Wrocław 44 Czernica 15 Oława 54 Oława Wrocław 17 Katowice 3 Kraków 3 Opole 8 Święta Katarzyna Wrocław – linie podmiejskie 900 oraz 910 8 Oleśnica Wrocław 70 Oława 1 Warszawa 2 Lublin 1 Częstochowa 5 Rzeszów 1 Zielona Góra 1

Źródło: Opracowanie własne na postawie http://www.polbus.pl

Dla połączeń odległych istotne znaczenie ma komunikacja powietrzna, a więc pobliski port lotniczy – Międzynarodowy Port Lotniczy we Wrocławiu im. Mikołaja Kopernika. Położony jest na Wrocławskich Strachowicach – w odległości 37 km zarówno od Oławy, jak i od Jelcza-Laskowic.

179 Port lotniczy oferuje połączenia liniowe z krajami europejskimi, głównie z Niemcami (Dϋsseldorf, Dϋsseldorf Weeeze, Dortmund, Frankfurt, Frankfurt Hahn, Monachium), z Wielką Brytanią ( Londyn, Bournemouth, Bristol, East Midlands, Liverpool, Glasgow, Edynburg), Irlandią (Dublin, Shannon) oraz z innymi miastami Europy (Oslo, Sztokholm, Kopenhaga, Bruksela, Mediolan). W oparciu o tak dogodną sieć połączeń wszelkiego typu, subregion ma niepowtarzalne warunki do „ściągania” zagranicznych turystów, niezależnie od warunków infrastruktury. Dogodna komunikacja z regionem i jego stolicą a także z Opolem są dodatkowymi atutami subregionu.

Wnioski: ■ Gęsta sieć dróg sprzyja podróżowaniu i turystyce. ■ Od stanu dróg dojazdowych i ich przepustowości zależeć będzie popularność tej destynacji. ■ Dla ulepszenia komunikacji samochodowej w regionie bardzo potrzebne jest zbudowanie dodatkowego mostu na Odrze na odcinku między Oławą a Wrocławiem, usprawniającego lokalny ruch drogowy pomiędzy Św. Katarzyną , Czernicą i Jelczem. ■ Utrudnione jest przewożenie rowerów publicznymi środkami komunikacji – jedynie część pociągów kursujących na trasie Oława – Wrocław posiada specjalne pomieszczenia do przewożenia rowerów, natomiast pociągi kursujące na linii do Jelcza-Laskowic umożliwiają swobodny przewóz rowerów. ■ Węzłem komunikacyjnym umożliwiającym komunikację z innymi częściami Polski jest dla subregionu miasto Wrocław. ■ Ze względu na istnienie autostrady A4 dobre są połączenia regionu z południową Polską; znacznie trudniej jest przemieszczać się w kierunku centralnej i północnej Polski.

2.4.11. Dostępność atrakcji i obiektów turystycznych dla osób niepełnosprawnych

Odra Wschód jest obszarem, na którym turysta poruszający się na wózku inwalidzkim skazany jest na pokonanie wielu barier – pomimo, że atrakcje oraz szlaki turystyczne mają równinny charakter. Nie można zatem stwierdzić, że opisywany subregion jest w 100% przyjazny turyście niepełnosprawnemu. Bariery te są skutkiem zaniedbań i braku zainteresowania osobami niepełnosprawnymi. Dziś przystosowanie obiektów dla turystów niepełnosprawnych sprowadza się do umożliwienia dostępu do atrakcji turystycznych osobom o ograniczonej możliwości samodzielnego poruszania się. Brak utwardzonych nawierzchni, wszelkich krawędzi i wysokich progów jak i stromych podejść i zejść oraz schodów jest ukłonem stronę tych, dla których poruszanie się jest

180 utrudnione. To kwestia dostępności do zabytków architektury obiektów gastronomicznych, peronów dworcowych itp. Żaden z zabytków architektury, z wyjątkiem kościołów, nie pozwala na swobodny wjazd osobie o dysfunkcji ruchu. Na terenie analizowanych gmin brakuje jakichkolwiek informacji o dostępności atrakcji i obiektów turystycznych dla tej grupy turystów. W specjalnym przewodniku dla osób niepełnosprawnych25. znajdują się dwie trasy turystyczne Subregionu. Można dyskutować o ich walorach krajoznawczych, dostępności czy celowości ale jest to inicjatywa godna uwagi i kontynuacji. Tak rozumiana otwartość na potrzeby innych może okazać się cennym elementem wyróżniającym ofertę turystyczną subregionu. Konkludując: Dwie (nieoznakowane!) trasy znalazły się w ww. edycji. Są to: trasa spacerowa „Szlakiem Ofiar Wojny”, biegnąca wokół Jelcza-Laskowic (ok. 5,2 km) oraz trasa turystyczna „Z Oławy do Zwierzyńca” - licząca ok. 11,5 km. Warto w przyszłości poświęcić im uwagę, by poprawić ich standard i oznakować je. Ponadto Urząd Gminy w Świętej Katarzynie, jak również Starostwo Powiatowe w Oławie posiadają specjalne podjazdy dla wózków inwalidzkich. Gmina Święta Katarzyna otrzymała w roku 2007 certyfikat „Urząd Przyjazny Niepełnosprawnym”. Powiat Oława wspiera organizację corocznej „Spartakiady dla niepełnosprawnych” w Oławie. Oława prowadzi ewidencję obiektów noclegowych i gastronomicznych pod kątem dostępności dla wózków inwalidzkich.

Wnioski: ■ Rozwój infrastruktury przeznaczonej dla osób niepełnosprawnych w subregionie skupia się przede wszystkim na udogodnieniach dla osób korzystających z urzędów lokalnych. ■ Infrastruktura o charakterze turystycznym jest w znikomym stopniu dostosowana do potrzeb niepełnosprawnych. ■ Brakuje toalet publicznych dostosowanych do obsługi osób na wózkach w miejscach atrakcyjnych turystycznie. ■ Brak właściwej reklamy i szczegółowych informacji oraz form aktywnej promocji np. poprzez organizacje rajdu dla osób na wózkach itp. ■ Przeważająca część obiektów noclegowych nie ma odpowiednich udogodnień dla osób poruszających się na wózkach ■ Na obszarze subregionu brakuje również zintegrowanego systemu ewidencji i informacji o dostępności obiektów bazy turystycznej i paraturystycznej dla osób o ograniczonych możliwościach samodzielnego poruszania się.

25 – „105 tras spacerowych po Dolnym Śląsku”

181 2.5. Dominujące formy turystyki

Niniejszy podrozdział został opracowany w oparciu o wyniki badań własnych. Dane Głównego Urzędu Statystycznego we Wrocławiu dotyczące liczby korzystających z usług noclegowych w gminach subregionu są na tyle szczątkowe, iż nie uprawniają do sformułowania rzetelnych wniosków.

Metoda badań własnych Celem badania była charakterystyka ruchu turystycznego w subregionie w sezonie letnim i jesiennym, w tym postrzeganie przez turystów produktów turystycznych regionu i miasta w bardzo szerokim aspekcie. Cele szczegółowe badań terenowych były zorientowane na poznanie: - charakterystyki i motywów przyjazdów turystów na Dolny Śląsk (i- na tym tle- do subregionu), -wielkości ruchu i struktury wydatków podczas pobytu, - postrzegania przez turystów poszczególnych elementów produktów turystycznych Dolnego Śląska (w tym subregionu) - charakterystyki zmiennych socjologicznych, demograficznych i ekonomicznych odwiedzających subregion i Dolny Śląsk turystów. Prezentowane wyniki badań zostały przeprowadzone w na terenie 4 gmin Subregionu Odra Wschód (na próbie 300 osób); do analizy zakwalifikowano wszystkie wywiady. Badania ankietowe wymagają przeprowadzenia sporej ilości wywiadów. Przy populacji badanej równej liczbie korzystających z noclegów w Subregionie w 2007 roku - według GUS: 616 (Święta Katarzyna), 995 (Czernica), 2630 (Oława), 4900 (Jelcz – Laskowice) razem 9141 osób - zrealizowana próba wynosi 3,3 % populacji. Należy zaznaczyć, iż w przypadku badań regionalnych założona próba wyczerpuje znamiona najczęściej stosowanych liczebności 26. Badania przeprowadziła czteroosobowa, uprzednio przeszkolona grupa ankieterów studentów turystyki. Aby nie wpływać na odpowiedzi, na niektóre pytania (w tym bardzo istotne dla poznania struktury ruchu np. wykorzystania miejsc noclegowych czy wykorzystywanych podczas przyjazdu środków transportu) badania zostały przeprowadzone w „neutralnych” miejscach, w których występuje koncentracja ruchu turystycznego i dotyczyły turystów reprezentujących wszystkie segmenty ruchu turystycznego. Próbę zrealizowano w następujących miejscach: Czernica (Jezioro Bajkał),Jelcz – Laskowice (Okolice OWW „Nad Stawem”), Święta Katarzyna (Trestno – Opatowicka), Oława (centrum).

26 Z. Kędzior, K. Korcz, Badania marketingowe w praktyce, PWE, Warszawa 1999, str. 79.

182 Kryterium doboru respondentów było ich uczestnictwo w wyjeździe turystycznym. Nie zastosowano zalecanego przez WTO podziału ruchu przyjazdowego na turystów oraz odwiedzających jednodniowych, ankietowane były obie grupy respondentów . Za turystę przyjęto osobę, która podróżuje w inne miejsce, niż wynikające z jej zwykłego miejsca zamieszkania, w każdym celu z wyłączeniem jej zwyczajowych obowiązków wynikających ze stosunku pracowniczego lub obowiązku szkolnego na czas nie dłuższy niż 12 miesięcy 27. Narzędzie badawcze składało się z 22 pytań. Pięć pytań miało charakter zamknięty, dwanaście charakter półotwarty, trzy charakter całkowicie otwarty i dwa pytania w formie tabeli. W pytaniach półotwartych zwykle proszono o odpowiedź na pytanie: jak?, ile? - poszerzając w ten sposób zasób uzyskanych informacji 28. Ankietę podzielono na trzy części: - pierwszą stanowiły pytania odnośnie charakterystyki modelu przyjazdów i stanowiła je grupa jedenastu pytań - drugą część stanowiły pytania dotyczące postrzegania poszczególnych elementów produktu turystycznego subregionu. W części tej użyto popularnego narzędzia badawczego do badania wizerunku – dyferencjału semantycznego 29. Używa się go często w przypadku postrzegania przedsiębiorstw, regionu oraz szerzej w badaniach socjologicznych. Opracowano w tym celu listę poszczególnych elementów produktu turystycznego zawierającą 19 czynników mających w opinii autorów kluczowe znaczenie dla poziomu zadowolenia z pobytu turystycznego, który to stanowił dwudziestą zmienną. Respondenci mieli ocenić następujące czynniki: cena i jakość usług noclegowych, cena i jakość usług gastronomicznych, cena i jakość usług urządzeń sportowo-rekreacyjnych, zaopatrzenie w podstawowe dobra, dostępność bankomatów, czystość ulic, transport lokalny, toalety publiczne, dojazd do miejsca pobytu, informacja turystyczna, oznakowanie turystyczne, gościnność i otwartość mieszkańców, liczba atrakcji turystycznych w regionie, atmosfera miejsca. Następnie przygotowano zestaw określeń przeciwstawnych, charakteryzujących wyodrębnione części produktu turystycznego subregionu. Zastosowano standardową siedmiostopniową, dwubiegunową, porządkującą skalę semantyczną. Przypisano odpowiedniemu natężeniu cechy liczby od –3 do 3, które oznaczały oceny: 3 – bardzo wysoką, 2 – wysoką, 1 – dość/raczej wysoką, 0 – ani nie wysoką, ani nie niską, -1 - dość/raczej niską, -2 – niską, -3 – bardzo niską (patrz załącznik 1). Tę serię pytań kończyło jedno pytanie półotwarte o powody polecenia lub nie polecenia znajomym pobytu w subregionie, w którym respondenci mogli wyrazić swoje spontaniczne wrażenia z pobytu - trzecią część zastosowanego narzędzia badawczego stanowiło osiem pytań metryczki dzięki którym uzyskano istotne odpowiedzi dotyczące struktury społeczno– ekonomicznej odwiedzających subregion (płeć, wiek, miejsce zamieszkania, wykształcenie, zawód, wielkość gospodarstwa domowego i liczba

27 Tłumaczenie własne za: World Development Indicators, World Bank Publications 2005, str. 351. 28 Z. Kędzior, K. Korcz, Badania marketingowe w praktyce, PWE, Warszawa 1999, str. 99 -100. 29 Dyferencjał semantyczny został opracowany przez C.E. Osgood, G.J. Suci i P.H. Tannenbaum.

183 dzieci pozostających we wspólnym gospodarstwie, główne źródło dochodu oraz miesięczny poziom dochodu per capita w gospodarstwie domowym). Należy zaznaczyć, iż kategorie odpowiedzi metryki dostosowano do kategorii użytych w badaniach panelowych uczestnictwa gospodarstw domowych w wyjazdach turystycznych przeprowadzonych przez GUS w 2005 roku30. Taki zabieg badawczy mógłby być wykorzystany w wyborze grup odwiedzających, które jako grupy docelowe działań marketingowych są szczególnie istotne dla rozwoju ruchu turystycznego w subregionie. Należy również dodać, iż formularz ankietowy został w istotnych punktach skorelowany z badaniami przeprowadzanymi przez Małopolską Organizację Turystyczną (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie)31. Podobne narzędzie badawcze zostało użyte również w badaniach przeprowadzanych przez Dolnośląską Organizację Turystyczną, na Dolnym Śląsku, we Wrocławiu oraz w Subregionie Ślęży, a także, w przeszłości, w Beskidach32. Wszystkie te działania stworzyły w zamierzeniu autorów szerokie możliwości porównania z wynikami otrzymanymi w tamtych badaniach i ich zobiektywizowania. Aby zminimalizować Błąd Braku Odpowiedzi (BBO), a także podnieść poziom kompletności uzyskiwanych odpowiedzi, zastosowano metodę bodźców materialnych33- DOT ufundowała nagrody dla respondentów uczestniczących w badaniach, którzy podając numer telefonu kontaktowego brali udział w loterii fantowej. Kontaktując się z wybraną grupą ankietowanych zweryfikowano rzetelność pracy ankieterów. Nie stwierdzono uchybień. Badania przeprowadzono pomiędzy sierpniem a październikiem 2008 roku. Badania przeprowadzano wyłącznie w weekendy, co miało na celu wyodrębnienie przyjeżdżających w celach stricte turystycznych. Wychodząc z tego założenia metodologicznego można było zrealizować wszystkie sformułowane wyżej szczegółowe cele badawcze w stosunku do grupy turystów zarówno pobytowych jak i weekendowych.

30 Badania modułowe GUS aktywności turystycznej gospodarstw domowych są przeprowadzane w cyklu kilkurocznym ostatnie badanie odbyło się pomiędzy 1 X 2004 a 31 XI 2005 roku i bazowało na identycznej metodologii co wcześniej przeprowadzone badania w roku 2001, próba wyniosła 4041 gospodarstw domowych. Efektem jest raport: Turystyka i Wypoczynek w gospodarstwach domowych w 2005 roku, GUS, Warszawa 2006. 31 Metodologia i wyniki badań przeprowadzane rokrocznie przez MOT oraz specjalistów z AE Kraków (kierownik badań dr K. Borkowski) dostępne są na stronie: www.mot.krakow.pl 32 Strategia rozwoju produktów turystycznych miasta Wisły na lata 2007 – 2020, opr. Dolnośląska Organizacja Turystyczna, Wrocław 2006. 33 S. Kaczmarczyk, Badania marketingowe. Metody i techniki, PWE, Warszawa 2000, str. 243.

184 2.5.1. Wielkość i struktura ruchu turystycznego

Jak wspomniano w analizie gospodarki turystycznej subregionu, obszar subregionu charakteryzuje niska ilość obiektów noclegowych skategoryzowanych, co skutkuje brakiem możliwości określenia wielkości strumienia ruchu turystycznego w subregionie. Zatem na wstępie, na podstawie przeprowadzonych badań, należy oszacować realny poziom ruchu turystycznego w subregionie. Ogólna wielkość w skategoryzowanej bazie przy założeniu braku szarej strefy według zgłoszeń KT 1 wyniosła w 2007 roku 9141 osób korzystających z noclegów. Wychodząc z rocznych danych GUS liczby odwiedzających turystów korzystających z usług noclegowych (9141 osób w skategoryzowanej bazie noclegowej) i przy otrzymanych wynikach reprezentatywnych dla sezonu letnio – jesiennego:

Liczba turystów w bazie skategoryzowanej (21,7 % miejsc ) 9 141 Liczba turystów w bazie nieskategoryzowanej (78,3 % miejsc) 32 979 Liczba turystów w bazie 42 120

Liczba turystów jednodniowych (85 %) 238 680 Liczba turystów korzystających z mieszkań znajomych (33,3 %) 13 900 Liczba ogólna odwiedzających 294 700

Jest to zatem liczba osób poruszających się rocznie w celach turystycznych po obszarze subregionu. Należy zaznaczyć, że jest to grupa w małym stopniu „zagospodarowana” o czym świadczy uzyskany w badaniach niski odsetek liczby turystów korzystających z bazy noclegowej.

2.5.2. Sezonowość ruchu turystycznego

Z podobnych przesłanek, dla których trudno było oszacować realną liczbę odwiedzających w skategoryzowanej bazie z powodu jej szczątkowego wymiaru, trudne jest określenie sezonowości na omawianym obszarze. W przypadku, gdy na terenie danej gminy znajduje się jedynie jeden obiekt

185 skategoryzowany (co ma miejsce w trzech gminach, w czwartej nie ma takich obiektów) nie jest możliwe uzyskanie danych o rozkładzie sezonowym korzystania z danych obiektów, gdyż są one utajnione przez GUS. Wychodząc z danych uzyskanych w badaniach odnośnie motywów przyjazdu turystów na obszar subregionu głównymi wskazywanymi są: - turystyka rowerowa - wypoczynek bierny w lesie oraz nad wodą (zbiorniki Bajkał oraz Jelcz Laskowice) - piknikowanie w tym pobyty pod namiotem w miejscach do tego nieprzystosowanych i nieskategoryzowanych Należy się spodziewać, że ruch turystyczny na obszarze subregionu cechuje bardzo wysoka sezonowość, a szczytem sezonu są wyłącznie miesiące letnie lipiec oraz sierpień.

Wnioski: ■ Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że ruch turystyczny w subregionie charakteryzuje bardzo niekorzystna sezonowość ze szczytem w miesiącach letnich. Taka sytuacja znacznie ograniczy szanse nowych inwestycji turystycznych, oraz okołoturystycznych. Aby wydłużyć sezon turystyczny w subregionie niezbędne są działania w dziedzinie turystyki edukacyjnej: tworzenie ścieżek dydaktycznych oraz instytucji muzealnych. Celem byłoby tu wydłużenie sezonu turystycznego o miesiące maj, wrzesień i październik, kiedy to właśnie ten segment ruchu turystycznego odznacza się znaczną ruchliwością. Dalszy rozwój turystyki konnej (szlaków oraz ośrodków jeździeckich) pozwoli na zagospodarowanie martwego sezonu wiosennego i wczesnojesiennego. Z kolei system szlaków dla narciarstwa biegowego oparty na systemie projektowanych szlaków rowerowych zapewniłby możliwość eksploracji obszaru subregionu również w miesiącach zimowych.

2.5.3. Charakterystyka przyjazdu

Tak jak już wspomniano wyżej, uzyskane wyniki badań w grupie turystów odwiedzających subregion zostały odniesione do badań ogółu turystów, które zostały przeprowadzone na zlecenie Departamentu Turystyki Ministerstwa Sportu i Turystyki w 2007 roku, aby wyodrębnić charakterystyczne cechy grupy turystów odwiedzających obszar subregionu . Informacje o tym jak turyści odwiedzający subregion podejmują decyzję o przyjeździe na jego teren mają duże znaczenie dla przygotowania kampanii promocyjnych dla tego segmentu turystów.

186 Wykres 2. Źródła informacji o gminach z subregionu (turyści ogółem)

szkoła 2,0%

znajomi/rodzina 86,0%

targi/imprezy 2,0%

foldery 3,3%

katalogi 0,7%

radio 0,3%

TV 1,7%

prasa 2,0%

Internet 7,7%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań * wyniki nie sumują się do 100 %

W przypadku turystów odwiedzających Dolny Śląsk, najważniejszym źródłem informacji są stanowią znajomi 52,8 %, Internet 26,4 %, szkoła 11,6 %. Foldery 8,7 %, internet jest źródłem informacji dla 45,5 % turystów zagranicznych. W przypadku danych uzyskanych na terenie subregionu sytuacja jest

187 diametralnie inna; głównym źródłem są znajomi, pozostałe kanały informacji wskazywane były w bardzo rzadko, co może świadczyć o ich niskiej jakości informacyjno– promocyjnej. Sytuacja ta ma bardzo duże znaczenie dla rozwoju turystyki w subregionie i zostanie szczegółowo przeanalizowana w kolejnym podrozdziale, zwłaszcza jeżeli chodzi o kanały internetowe.

Wykres 3. Środek transportu wykorzystywany w podróży do gmin subregionu.

rower 28,6%

kolej 7,5%

autobus kursowy 8,8%

autokar 1,7%

samochód 52,7%

low cost 0,0%

samolot 0,7%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań * wyniki nie sumują się do 100 %

188 W przypadku turystów odwiedzających region, 48,4 % ankietowanych odwiedzających Dolny Śląsk korzysta z samochodu, 17 % z kolei oraz po 16 % respondentów z autokaru i autobusu. Należy zauważyć, że elementem różnicującym turystów odwiedzających Dolny Śląsk oraz turystów odwiedzających subregion jest częstsze w drugiej grupie wskazanie użycia podczas przyjazdu własnego środka transportu oraz roweru.

Wykres 4. Wielkość grupy

w zorganizowanej 3,0% grupie

z przyjaciółmi 49,7%

z rodziną 44,3%

samotnie 12,7%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań

W przypadku turystów odwiedzających cały region 46,5 % podróżuje z rodziną, 31,4 % z przyjaciółmi a 13,5 % w zorganizowanej grupie. W przypadku turystów odwiedzających subregion w porównaniu z całym Dolnym Śląskiem częściej wyjazdy na ten obszar podejmowane są wspólnie z przyjaciółmi relatywnie w mniejszym stopniu zaobserwowano udział grup zoorganizaowanych.

189 Wykres 5. Organizator przyjazdu.

instytucję 1,7% społeczną

przez zakład 1,0% pracy,szkołę

przez biuro podróży 0,7%

indywidualnie 96,6%

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań

Wśród odwiedzających Dolny Śląsk zdecydowanie przeważają odwiedzający indywidualni – 75 %, w wyjazdach zorganizowanych przez biuro podróży brało udział 6 % osób. W przypadku turystów odwiedzających subregion odsetek osób organizujących wyjazd indywidualnie, bez pośrednictwa biura podróży, zakładu pracy, szkoły bądź innej instytucji, jest wyższy i wynosi aż 96,6 %.

190 Wykres 6. Motywy przyjazdu na obszar subregionu Kraina Grądów Odrzańskich

popraw a zdrow ia, rehabilitacja 2,7%

hobby 10,3%

tranzyt 1,0%

obow iązki służbow e 1,7%

zakupy 8,0%

upraw ianie turystyki kw alifikow anej 18,3%

uczestnictw o w imprezach 8,3%

w ypoczynek (w lesie, nad w odą) 65,3%

zw iedzanie 12,7%

odw iedziny u krew nych 5,7%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań * wyniki nie sumują się do 100 %

Głównym motywem odwiedzających subregion jest wypoczynek bierny nad wodą (65,3 %). Kolejną grupą są turyści uprawiający turystykę rowerową (18,3 %) oraz zwiedzający atrakcje(12,7%), a także wędkarze i grzybiarze (10,3 %). W przypadku turystów odwiedzających cały Dolny Śląsk, główne motywy podróży turystycznych są inne: zwiedzanie (55,3 %), wypoczynek (34,3 %), uczestnictwo w imprezach (19,3 %), uprawianie turystyki kwalifikowanej (15,4 %).

191 Wykres 7. Długość pobytu.

więcej dni z 14,9% noclegiem

jeden dzień bez 26,7% noclegu

do pół dnia (do 6 58,4% godzin)

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań

85 % odwiedzających subregion spędza jedynie dzień bez noclegu na obszarze subregionu. W przypadku całego Dolnego Śląska jest dokładnie odwrotnie – 73,8 % turystów przyjeżdża do regionu na dłużej niż jeden dzień.

192 Wykres 8. Wykorzystanie miejsc noclegowych

inne 2,1%

kemping, pole biwakowe, bungalow 29,2%

gospodarstwo agroturystyczne 10,4%

kwatera prywatna 10,4%

ośrodek wypoczynkowy 0,0%

schronisko, dom wycieczkowy 6,3%

domek letniskowy na działce rekreacyjnej 2,1%

hotel, motel, zajazd, pensjonat 6,3%

mieszkanie znajomych, krewnych 33,3%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań

Podczas pobytu w subregionie korzystano głównie z mieszkań znajomych oraz pól biwakowych, często nieformalnych. Inne dane uzyskano w skali całego regionu: 37,9 % korzysta z hotelu, motelu bądź pensjonatu; 21,5 % - z mieszkania znajomych; 12,7 % - z kwater prywatnych; 8 % - z ośrodków wypoczynkowych.

193 Wykres 9. Częstotliwość przyjazdów do subregionu.

przyjeżdżam 26,3% stale

byłem kilkanaście 14,7% razy

byłem tutaj kilka 31,7% razy

drugi raz 11,0%

pierwszy raz 16,3%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań

Bardzo istotną informacją jest ta iż, co 4 turysta przyjeżdża na teren subregionu regularnie, blisko 1/3 odwiedzających odwiedziła w przeszłości teren subregionu kilkukrotnie.

Wnioski: ■ Przy podjęciu decyzji o przyjeździe do Subregionu podstawowym źródłem informacji są znajomi. . W podróży ponad połowa turystów skorzystała z własnego środka transportu. ■ Większość osób podróżuje z rodziną i przyjaciółmi. Zdecydowanie przeważają turyści indywidualni (96 %). ■ Głównym motywem przyjazdu jest wypoczynek bierny oraz uprawianie turystyki kwalifikowanej, a także hobby (wędkarstwo, zbieractwo). ■ Oszacowano realną ogólną liczbę odwiedzających subregion w celach turystycznych i jest to około 300 000 osób. ■ 85 % odwiedzających przyjeżdża na jeden lub pół dnia, zwykle korzystając z mieszkania znajomych lub namiotu. ■ 97 % zamierza wrócić na teren subregionu.

194 2.5.4. Struktura społeczno – ekonomiczna odwiedzających

Bardzo istotną dla określenia np. celów i kierunków promocji jest struktura odwiedzających ich miejsce zamieszkania, wiek, status materialny, wykształcenie. Informacja o miejscu zamieszkania jest o tyle istotna, iż pozwala marketerowi na ukierunkowanie planowanych działań promocyjnych również w dziedzinie tworzenia i łączenia szlaków rowerowych czy pieszych, z sąsiednimi województwami. Jak możemy zauważyć na wykresie poniżej, głównymi województwami, z których pochodzi ogół turystów są: wielkopolskie, zachodniopomorskie, lubuskie oraz opolskie a także śląskie. Aż 90,8 % odwiedzających subregion pochodzi z województwa dolnośląskiego (są to przede wszystkim mieszkańcy Wrocławia 60,8 %). Kolejnym istotnym miejscem zamieszkania dla turystów odwiedzających subregion są mieszkańcy woj. opolskiego – 3,4 % respondentów. Wykres 10. Miejsce zamieszkania turystów odwiedzających subregion.

0,0% Podlaskie 0,5% 0,3% Podkarpackie 0,5% 0,0% Swiętokrzyskie 0,6% 0,0% Warmińsko - mazurskie 1,1% 0,0% Lubelskie 1,5% 0,0% Kujawsko - Pomorskie 1,0% 1,4% Małopolskie 1,9% 0,0% Zachodniopomorskie 2,9% 0,0% Pomorskie 1,7% 0,3% Łódzkie 2,5% 3,4% Opolskie 5,1% 2,0% Mazowieckie 5,1% 1,0% Lubuskie 6,6% 0,0% Ślaskie 4,5% 0,7% Wielkopolskie 8,9% 90,8% Dolnoślaskie 57,9%

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% 80,0% 90,0% 100,0% udział procentowy

195 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych, kolorem bordowym oznaczono turystów odwiedzających subregion

Równie istotną zmienną, która pozwala na skuteczne pozycjonowanie tworzonych produktów turystycznych jest wiek odwiedzających.

Wykres 11. Struktura wieku turystów odwiedzających obszar subregionu oraz całego Dolnego Śląska

4,1% powyżej 56 lat 11,5%

7,8% 46 - 55 lat 14,4%

13,2% 36 - 45 lat 13,7%

29,1% 26 - 35 lat 24,2%

45,9% 16 - 25 lat 36,1%

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% udział procentowy Dolny Śląsk Subregion Grądy Odzrańskie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych Jak wynika z powyższego wykresu obszar subregionu jest odwiedzany przez osoby młodsze niż ma to miejsce w przypadku całego Dolnego Śląska. Blisko połowa odwiedzających to osoby do 25 roku życia.

196 Wykres 12. Struktura wykształcenia turystów odwiedzających obszar subregionu oraz całego Dolnego Śląska.

1,0% nie dotyczy 1,5% 0,0% bez wykształcenia 0,4% 1,4% podstawowe ukończone 1,7% 5,8% gimnazjalne 5,6% 4,8% zaadnicze zawodowe 5,1% 25,2% średnie ogólnokształcące 19,9% 13,3% średnie zawodowe 18,9% 11,9% policealne 9,3% 36,7% Wyższe 37,4%

0,0% 5,0% 10,0% 15,0% 20,0% 25,0% 30,0% 35,0% 40,0% udział procentowy

Dolny Śląsk Wrocław

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych

Jak widać na wykresie struktura wykształcenia turystów odwiedzających subregion jest zbliżony do tej, która została zaobserwowana wśród turystów odwiedzających region. Uzyskane wyniki są nieznacznie wyższe w kategorii odwiedzających posiadających wykształcenie średnie ogólnokształcące. Istotną zmienną społeczno – ekonomiczną warunkującą przygotowanie oferty turystycznej i jej pozycjonowanie na rynku jest również poziom dochodu odwiedzających subregion turystów. Zwykle w badaniach stosuje się wartość uśrednioną na głowę w gospodarstwie domowym.

197 Wykres 13.. Poziom dochodu per capita turystów odwiedzających subregion oraz całego Dolnego Śląska.

4,0% powyżej 2501 PLN 11,1%

22,5% 1501 - 2500 PLN 17,7%

47,7% 1000-1500 PLN 39,1%

19,2% 501 - 999 PLN 21,8%

6,6% do 500 PLN 12,5%

0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% udział procentowy

Dolny Śląsk Subregion Grądów Odrzańskich

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych

Uśrednione dochody turystów odwiedzających obszar subregionu są niższe niż ma to miejsce w przypadku turystów odwiedzających Dolny Śląsk i wyniosły 1224,50 PLN w przypadku średniej dla ogółu turystów odwiedzających Dolny Śląsk wyniosła 1359,9 PLN w 2007 roku.

Wnioski: ■ Cechy charakterystyczne profilu turystów odwiedzających obszar subregionu turystów to fakt iż w przytłaczającej większości pochodzą oni z regionu Województwa Dolnośląskiego /90,8 %/ w tym głównie Wrocławia; jest to także główny kierunek działań promocyjno – informacyjnych. Kolejną istotną

198 informacją dla projektowania takich działań jest fakt ,iż są to osoby młodsze niż ma to miejsce w innych subregionach Dolnego Śląska oraz dysponujące niższym dochodem, zatem przy kreowaniu podstawowej oferty turystycznej noclegowo– gastronomicznej powinno mieć to swój wydźwięk.

199 2.6. Wizerunek subregionu

Wizerunek zostanie przeanalizowany w oparciu o działania promocyjne gmin, postrzeganie przez turystów poszczególnych elementów oferty turystycznej oraz postrzeganie obszaru przez potencjalnych odwiedzających. Badania dotyczące ostatniego elementu przeprowadzono głównie wśród mieszkańców aglomeracji wrocławskiej. Zabieg taki był niejako wymuszony przez wyniki badań turystów odwiedzających obszar subregionu, które wykazały, że ponad 60 % odwiedzających subregion turystów stanowią obecnie mieszkańcy Wrocławia. Gminy subregionu Kraina Grądów Odrzańskich mają zalety, które są w stanie znacząco zwiększyć ich turystyczną atrakcyjność – są zlokalizowane w pobliżu dużego i bogatego miasta, Wrocławia, łączy je spójny element tj. rzeka Odra. Aktualnie zauważyć można niewielką aktywność promocyjną gmin. W podrozdziale przedstawionym poniżej zaprezentowano wytyczne do strategii promocji gmin, dzięki której uda się stworzyć silną i stabilną markę miejsca – gmin doliny Odry wschód. Dokument podzielony jest na następujące elementy: Aktywność promocyjna i internetowa gmin. Zauważyć należy brak aktywności promocyjnej gmin poza internetem. Gminy nie uczestniczą w targach turystycznych, nie prowadzą kampanii outdorowych, niewiele jest również wydawnictw promocyjnych. Punkt ten stanowi analizę aktywności internetowej poszczególnych gmin oraz analizę wizerunku rzeki Odry w internecie. Profil semantyczny Odry. W tym punkcie prezentowane są wyniki badania dyferencjałem semantycznym. Badaniu poddany został podstawowy proponowany element promocyjny tj. rzeka Odra. Wyniki badań posłużą do stworzenia Systemu Identyfikacji Wizualnej gmin. Planowanie strategii wizerunkowej. W tym punkcie przedstawione zostały propozycje działań promocyjnych gmin. Wywiady ze środowiskami opiniotwórczymi. W tym punkcie przedstawione zostaną wyniki wywiadów ze środowiskami opiniotwórczymi.

200 2.6.1. Analiza aktywności promocyjnej gmin, organizacji i branży turystycznej

Dlaczego aktywność internetowa jest istotna? Internet jest podstawowym źródłem informacji o atrakcjach turystycznych regionów. Niezwykle istotny jest obraz, który wyrabia sobie internauta. Należy również zauważyć ograniczoną aktywność gmin subregionu Kraina Grądów Odrzańskich w dziedzinie wykorzystania innych narzędzi promocyjnych: folderów, prezentacji targowych, uczestnictwa w imprezach masowych np. w aglomeracji wrocławskiej, organizowanych studytour dziennikarzy turystycznych. Jedynie gmina wiejska i miejska Oława są członkami Dolnośląskiej Organizacji Turystycznej, co może być wyrazem postrzegania funkcji turystycznej jako istotnej w rozwoju gospodarczym gminy.

Dlaczego google? Podstawową formą wyszukiwania informacji, na podstawie których turyści podejmują decyzje o wyjazdach krótszych i dłuższych jest wpisanie nazwy miejsca do wyszukiwarki – najpopularniejszą z nich jest google.

Jak rekonstruowana jest aktywność internetowa gmin? Schemat rekonstrukcji aktywności internetowej gmin wyglądał następująco: 1. Sprawdzano ilość stron poświęconych gminie, które są łatwo dostępne dla internautów tj. są wysoko pozycjonowane. 2. Określano profil strony. 3. Analizowano tematykę stron. 4. Analizowano zawartość merytoryczną stron. Zbadano aktywność następujących podmiotów: Oława, Jelcz – Laskowice, Czernica, powiat wrocławski, Święta Katarzyna oraz rzeka Odra.

OŁAWA Pozycjonowanie Dla hasła „Oława” najwyżej pozycjonowane34 strony według kolejności to:

34 Ze względu na dynamikę Internetu istotna jest data wyszukiwania 22.09.08

201 Miejsce w Adres strony Treść wyszukiwarce 1. www.um.olawa.pl Oficjalna strona urzędu miasta Oława.

2. www.wikipedia.org Internetowa encyklopedia redagowana przez internautów. Hasło dotyczy miasta oraz gminy Oława 3. www.osi.olawa.pl Oławski Serwis Internetowy. Serwis obywatelski. 4. www.olawa.naszemiasto.pl Portal informacyjny dotyczący Oławy funkcjonujący w ramach serwisu naszemiasto.pl 5. www.olawa.policja.gov.pl Serwis komendy powiatowej policji w Oławie. 6. www.starostwo.olawa.pl Serwis powiatu oławskiego. 7. www.pks.olawa.pl Serwis PKS w Oławie. 8. www.bip.gminaolawa.pl Biuletyn Informacji Publicznej wydawany przez Gminę Oława 9. www.zamkipolskie.com/olawa/olawa.html Strona poświęcona zamkowi w Oławie funkcjonująca w ramach serwisu Zamki Polskie. 10. www.bip.olawa.ig.pl Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu miasta Oława 11. www.sanktuarium.olawa.archidiecezja.wroc.pl Strona poświęcona Sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia w Oławie 12. www.wikipedia.org Internetowa encyklopedia redagowana przez internautów. Hasło dotyczy rzeki Oława. 13. www.huta-olawa.com.pl Strona poświęcona hucie Oława

14. www.skb.olawa.pl Strona sportowego klubu bilardowego.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych

Ilość

202 14 pierwszych miejsc w wyszukiwarce dla hasła Oława zajmują strony poświęcone Oławie, kolejne miejsca w wyszukiwarce zajmują strony posiadające jedynie odnośniki do hasła Oława. Dwie z pierwszych czternastu stron są odnośnikami do portalu www.wikipedia.pl; 4 strony redagowane są przez władze samorządowe, jedna strona poświęcona jest dziennikarstwu obywatelskiemu, jedna stanowi portal informacyjny funkcjonujący w ramach ogólnopolskiego portalu www.naszemiasto.pl; jedna strona administrowana jest przez komendę powiatową policji, jedna strona administrowana jest przez PKS Oława, jedna poświęcona jest zamkowi w Oławie i funkcjonuje w ramach portalu www.zamkipolskie.pl; jedna poświęcona jest Sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia w Oławie i stanowi prywatną inicjatywę; jedna strona poświęcona jest Hucie Oława i jedna Bilardowemu Klubowi Sportowemu.

Tematyka Samorząd –4 strony Miasta Oława, Gminy Oława oraz BIP powiatu Oława i BIP gminy Oława Biznes – 2 strony Huty Oława; PKS Oława Atrakcje – 3 strony Zamek w Oławie, Sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia, Sportowego Klubu Bilardowego. Aktualności – 2 Oławski serwis internetowy i Oława Nasze miasto Informacyjne – 3 Wikipedia, Komenda powiatowa policji w Oławie

Zawartość merytoryczna Ze względu na swoją zawartość merytoryczną za najbardziej wartościowe należy uznać strony urzędu miejskiego w Oławie oraz Starostwa Powiatowego. Jednak strona urzędu miejskiego ze względu na bogactwo informacji może być uznana za mało funkcjonalną. Zauważyć i docenić należy inicjatywy prywatne takie jak Oławski Serwis Internetowy oraz stronę poświęconą Sanktuarium Matki Boskiej Pocieszenia. Należy zaznaczyć, że Internet jako najbardziej demokratyczne z mediów oparte jest w dużej mierze na prywatnej aktywności internautów, która to buduje wizerunek miejsca jako atrakcyjnego nie tylko turystycznie.

Wnioski: ■ Analiza aktywności internetowej Oławy (w nazwie Oława zawiera się zarówno, miasto, gmina jak i powiat) pozwala na wyciągnięcie następujących wniosków: Oława nie jest obecna w portalach ogólnokrajowych, nie ma dobrze zredagowanej strony poświęconej atrakcyjności turystycznej miejsca. Władze samorządowe prowadzą osobne portale o dużej wartości merytorycznej. Oława posiada serwis obywatelski, serwis poświęcony jednej z atrakcji turystycznych (Sanktuarium Matki Boskiej pocieszenia w Oławie) oraz funkcjonuje w ramach wikipedii tj. internetowej encyklopedii redagowanej przez

203 społeczność internautów, co świadczy o zaangażowaniu społeczności w życie miejsca. Swoje indywidualne strony posiadają takie produkty turystyczne jak: Zamek w Oławie, Sanktuarium, Sportowy Klub Bilardowy. Są to produkty, które mogą zawrzeć się w strategii promocyjnej całego regionu „Kraina Grądów Odrzańskich”

ŚWIĘTA KATARZYNA

Pozycjonowanie

Dla hasła „Święta Katarzyna” najwyżej pozycjonowane35 strony według kolejności to:

Miejsce w Adres strony Treść wyszukiwarce 1. www.sw-katarzyna.pl Portal administrowany przez władze samorządowe gminy. 8. bip.sw-katarzyna.dolnyslask.pl Biuletyn informacji publicznej gminy.

11. www.wroclaw-powiat.wfp.pl Portal poświęcony powiatowi, administrowany przez wrocławską fabrykę prasową. 18. www.orzel.yoyo.pl Strona klubu piłkarskiego orzeł św. Katarzyna. 20. www.wikipedia.pl Internetowa encyklopedia redagowana przez Internautów. Hasło: gmina Św. Katarzyna 25. www.panorama-miast.com.pl Wydanie internetowe ogólnopolskiego miesięcznika poświęconego miastom i gminom.

Ilość Dwie z przywołanych stron stanowią strony administrowane przez władze samorządowe zajmują one 1, i 8 miejsce w wyszukiwarce. Jedna ze stron poświęcona jest powiatowi wrocławskiemu i stanowi inicjatywę wrocławskiej fabryki prasowej. 18 miejsce w wyszukiwarce zajmuje strona klubu piłkarskiego. 20 miejsce zajmuje wpis w wikipedii natomiast 25 informacja o gminie zawarta w panoramie miast.

Zawartość merytoryczna

35 22.09.08

204 Należy zwrócić uwagę na zawartość merytoryczną portalu administrowanego przez władze gminy, stanowi on źródło przydatnych i kompleksowych informacji poświęconych życiu gminy, jedyny słaby element strony stanowi jej czytelność. Na zainteresowanie zasługuje również strona administrowana przez wrocławską fabrykę prasową, będącą kompendium wiedzy nie tylko o gminie ale i o całym powiecie.

Tematyka Samorząd - 2 strony www.sw-katarzyna.pl oraz bip.sw-katarzyna.dolnyslask.pl Atrakcje – klub piłkarski Aktualności – www.wroclaw-powiat.wfp.pl Informacyjne – 3 Wikipedia, www.panorama-miast.com.pl,

Wnioski Święta Katarzyna może mieć trudności z zaistnieniem w Internecie związane z jej nazwą. Zwraca uwagę brak prywatnych inicjatyw internetowych poświęconych życiu gminy i jej mieszkańców. Nie funkcjonują także strony internetowe poświęcone turystyce w gminie czy też atrakcjom turystycznym gminy.

CZERNICA

Pozycjonowanie

Miejsce w wyszukiwarce Adres strony Treść

1. http://www.czernica.iap.pl/ Portal administrowany przez Urząd Gminy. 2. www.wikipedia.org Internetowa encyklopedia redagowana przez Internautów. Hasło: Czernica. 3. http://www.bip.czernica.iap.pl/ Biuletyn informacji publicznej gminy Czernica. 8. www.czernica.info Portal dotyczący życia codziennego Czernicy redagowany przez internautów. 9. www.powiatwroclawski.pl Portal redagowany przez władze samorządowe powiatu wrocławskiego. 11. www.wroclaw-powiat.wfp.pl Portal redagowany przez wrocławską fabrykę prasową poświęcony aktualnościom z powiatu wrocławskiego.

205 14. http://zamki.res.pl/czernica.htm Portal poświęcony zamkom polskim, opisujący zniszczoną średniowieczną wieżę w Czernicy. 15. http://www.wzl2.pl/ Strona wojskowych zakładów łączności w Czernicy.

Ilość Trzy strony samorządowe. Jedna poświęcona zakładom łączności w Czernicy, jedna funkcjonująca w ramach szerszego portalu, poświęcona zniszczonej wieży rycerskiej. Jedna poświęcona informacjom o gminie, redagowana przez internautów, informacje o gminie znaleźć można również w Wikipedii.

Zawartość merytoryczna Najciekawsze merytorycznie są www.czernica.iap.pl oraz www.powiatwroclawski.pl

Tematyka Samorząd - 3 strony, dwie redagowane przez gminę i jedna redagowana przez powiat Biznes – strona wojskowych zakładów łączności w Czernicy Atrakcje – portal poświęcony zamkom; opis zniszczonej wieży rycerskiej w Czernicy Aktualności – www.wroclaw-powiat.wfp.pl; www.czernica.info; www.wroclaw-powiat.wfp.pl Informacyjne – www.czernica.info portal poświęcony życiu w czernicy administrowany przez internautów; wikipedia

Wnioski ■ Na uwagę zasługują trzy portale tj. www.czernica.iap.pl oraz dwa poświęcone powiatowi wrocławskiemu. Ciekawe informacje znaleźć można również na stronie www.czernica.info. Ponownie brak strony poświęconej turystyce w gminie.

JELCZ -LASKOWICE

Pozycjonowanie

206 Miejsce w Adres strony Treść wyszukiwarce 1 www.jelcz-laskowice.pl Strona urzędu miasta i gminy w Jelczu Laskowicach. 2 www.wikipedia.org Internetowa encyklopedia redagowana przez Internautów. Hasło: Jelcz Laskowice.

3 www.wikipedia.org Internetowa encyklopedia redagowana przez Internautów. Hasło: gmina Jelcz Laskowice.

4 jelcz-laskowice.dyn.pl Nieoficjalna strona miasta Jelcz Laskowice. 5 forum.gazeta.pl Forum dyskusyjne poświęcone miastu i gminie funkcjonujące w ramach ogólnopolskiego forum gazeta.pl 6 www.jelcz-laskowice.info Strona z ogłoszeniami dotyczącymi Jelcza – Laskowic.

7 www.um.jelcz-laskowice.finn.pl Biuletyn informacji publicznej miasta i gminy.

8 www.jelcz-laskowice.naszemiasto.pl Strona poświęcona miastu i gminie funkcjonująca w ramach ogólnopolskiego portalu Nasze Miasto. 9 www.odleglosci.pl Portal poświęcony wyznaczaniu tras i planom miast.

10 www.muller.com.pl Strona firmy Müller Jelcz-Laskowice Sp. z o.o.

Ilość

Pięć stron ma charakter czysto informacyjny. Jedna administrowana jest przez mieszkańców, jedna dotyczy biznesu, funkcjonują również dwie strony samorządowe.

Zawartość merytoryczna Na uwagę zasługuje strona www.jelcz-laskowice.pl administrowana przez gminę dobrze wypozycjonowana, czytelna i merytorycznie ciekawa.

Tematyka Samorząd – 2 samorządowe

207 Biznes – Strona Muller Sp.z.o.o Aktualności - jelcz-laskowice.dyn.pl strona administrowana przez mieszkańców. Informacyjne – wikipedia; www.odległości.pl; www.jelcz-laskowice.naszemiasto.pl; jelcz- laskowice.info; forum gazeta.pl

Wnioski ■ Ciekawa strona samorządowa, widoczna inicjatywa mieszkańców brak problemów z pozycjonowaniem jednak brak strony poświęconej atrakcyjności turystycznej.

POWIAT WROCŁAW

Pozycjonowanie

Miejsce w wyszukiwarce Adres strony Treść

1. www.powiatwroclawski.pl Strona administrowana przez władze samorządowe powiatu wrocławskiego. 2. www.wroclaw-powiat.wfp.pl Portal redagowany przez władze samorządowe powiatu wrocławskiego. 3. www.wrosip.pl System Informacji przestrzennej powiatu Wrocławskiego. 4. www.wikipedia.pl Internetowa encyklopedia redagowana przez internautów, hasło Wrocław. 5. www.regioset.pl Strona funkcjonująca w ramach portalu informacji regionalnej. 6. www.noclegi.pogodzinach.net Wyszukiwarka noclegów. 7. www.katalog.pf.pl Informacje dotyczące starostwa powiatowego w ramach ogólnopolskiego informatora - panoramy firm. 8. www.dolnoslaskie.krn.pl Wyszukiwarka nieruchomości. 9. www.baza-noclegow.pl Wyszukiwarka noclegów. Ilość Dwie strony poświęcone są powiatowi, siedem pozostałych ma charakter informacyjny.

Zawartość merytoryczna

Zarówno strona powiatu Wrocławskiego, jak i strona poświęcona powiatowi a redagowana przez Wrocławską fabrykę prasową, zasługują na uznanie ze względu na swoją zawartość merytoryczną.

208 Tematyka

Samorząd – 2 Jedna strona administrowana przez wrocławską fabrykę prasową i jedna administrowana przez władze samorządowe powiatu wrocławskiego.

Informacje – 7 pozostałych stron ma charakter informacyjny i poświęcone są wyszukiwaniu noclegów, informacjom dotyczącym inwestycji, danym firm w powiecie i nieruchomościom.

Wnioski

■ Podobnie jak w przypadku poprzednich gmin, nie istnieje strona poświęcona jedynie turystyce. Za istotne uznać należy funkcjonowanie stron powiatu oraz wrocławskiej fabryki prasowej, która prowadzi portal w całości poświęcony powiatowi.

RZEKA ODRA

Pozycjonowanie

Miejsce w Adres strony Treść wyszukiwarce 1. www.wikipedia.org Internetowa encyklopedia redagowana przez internautów. Hasło: rzeka Odra. 2. www.pzw.zgora.pl Strona polskiego związku wędkarskiego w Zielonej Górze. 3. www.morzkulc.pg.gda.pl Strona studenckiego klubu kajakowego. 4. www.bryk.pl Strona z informacjami dla licealistów i gimnazjalistów. 5. wroclaw.hydral.com.pl/ Strona poświęcona fotografii Dolnego Śląska. 6. jelcz-laskowice.dyn.pl Nieoficjalna strona miasta Jelcz- Laskowice. 7. fotoforum.gazeta.pl Fotografie w ramach forum fotograficznego gazeta.pl. 8. www.e-wroclaw.com Strona poświęcona miastu Wrocław. 9. forum.fishing.pl Forum wędkarskie.

209 Ilość Dwie strony są stronami czysto informacyjnymi, dwie (wroclaw.hydral.com.pl i fotoforum.gazeta.pl) poświęcone są fotografii, dwie są stronami wędkarskimi (www.pzw.zgora.pl, forum.fishing.pl). Trzy strony mają charakter czysto informacyjny. Jedna strona poświęcona jest kajakarstwu.

Zawartość merytoryczna W tym przypadku trudno mówić o istotnej zawartości merytorycznej, skoro nie funkcjonuje strona poświęcona rzece w ogóle.

Tematyka Samorząd - 1. jelcz-laskowice.dyn.pl

Atrakcje – 5. Dwie strony poświęcone wędkowaniu 1 poświęcona studenckiemu klubowi kajakowemu, 2 strony poświęcone fotografii.

Aktualności – 1. .e-wroclaw.pl

Informacyjne – 2 Wikipedia i bryk

Wnioski ■ Nie istnieje strona poświęcona tylko rzece, co stanowi znakomitą okazję do stworzenia i wykorzystania promocyjnego portalu o rzece. Funkcjonowanie rzeki Odry w dwóch serwisach poświęconych fotografii daje możliwość zwiększenia zainteresowania internautów Odrą dzięki pobudzaniu dyskusji na jej temat oraz aktualizowaniu zdjęć- może to wzbudzić zainteresowanie internautów regionem.

ODRA

POZYCJONOWANIE

Miejsce w Adres strony Treść wyszukiwarce 1. pl.wikipedia.org/wiki/Odra Informacje o rzece – wikipedia – internetowa encyklopedia redagowana przez internautów 2. pl.wikipedia.org/wiki/Odra_(choroba) Informacje o chorobie – wikipedia – internetowa encyklopedia redagowana przez internautów 4. odra.okis.pl Ukazujący się od 40. lat we Wrocławiu zasłużony miesięcznik społeczno-kulturalny , który dawno zyskał sobie miano opiniotwórczego. 5. www.pzw.zgora.pl/28,24,,.html Portal Polskiego Związku Wędkarskiego

210 6. www.zgapa.pl/zgapedia/Odra_(rzeka) Informacje o rzece dla uczniów szkół średnich .html 7. www.odra.wodzislaw.pl Odra Wodzisław - oficjalny serwis informacyjny 8. www.odra.com.pl Przedsiębiorstwo Wyrobów Cukierniczych ODRA SA w Brzegu 9. www.szczepienia.pl/szczepienia/index.p Odra, świnka i różyczka - choroby zakaźne wieku dziecięcego hp?id=236 10. Wroclaw.hydral.com.pl/2031,obiekt.html Strona poświęcona fotografiom Wrocławia i Dolnego Śląska 11. www.pascal.pl/atrakcja.php?id=50601 Strona wydawnictwa Pascal – informacje dla turystów 12. www.pfm.pl/u235/navi/199244 Portal farmaceutyczny

13. atlas.odra.pl/pl/index.html Atlas przyrody terenów zalewowych doliny Odry, wersje polska, niemiecka i czeska 14. www.odra.pl Wielowątkowy serwis odrzański

ILOŚĆ i ZAWARTOŚĆ MERYTORYCZNA STRON

Wśród 14 analizowanych stron szczególną uwagę zwrócić należy na dwa serwisy: www.odra.pl czyli wielowątkowy serwis odrzański i www.atlas.odra.pl - stanowiący atlas terenów zalewowych Odry.

WNIOSKI

. Problem z pozycjonowaniem słowa Odra wynika z jego dwuznaczności. Zauważyć należy jednak, że nawet w tak niesprzyjających warunkach wyszukiwarka google wskazuje na pierwszej stronie wyników wyszukiwania dwa portale poświęcone rzece Odrze: www.odra.pl oraz www.atlas.odra.pl. Oba serwisy są ciekawe merytorycznie i graficznie, należy jednak zwrócić szczególną uwagę na ich aktualizowanie i pozycjonowanie zarówno pod hasłem Odra jak i rzeka Odra.

Wnioski wspólne dla podrozdziału : ■ Najchętniej korzystającą z dobrodziejstw Internetu jest miasto Oława, jednak zaznaczyć należy, że wszystkie analizowane podmioty istnieją i potrafią się promować w sieci. Najkorzystniej wypadają strony administrowane przez jednostki samorządowe, lecz można również zauważyć aktywność internautów, którzy w przypadku niektórych gmin prowadzą serwisy dotyczące aktualności czy też konkretnych przedsięwzięć (klub piłkarski czy klub bilardowy).

211 ■ Jednoznacznie widać brak stron poświęconych turystyce w regionie. Powstanie takiej strony jest niezbędne – dla jej istnienia ważne jest by poza informacjami o atrakcjach turystycznych posiadała propozycje wycieczek kajakowych, rowerowych, wyjazdów weekendowych i miejsc piknikowych. Nie należy również zapominać o aktywizacji społeczności lokalnych – ich działania w sieci, blogowanie, strony poświęcone różnym aspektom życia w gminach czy atrakcjom budują silną markę gmin.

2.6.2. Postrzeganie regionu wśród turystów odwiedzających region

Przeprowadzone przez autorów niniejszej koncepcji badania postrzegania subregionu przez turystów dotyczyły wszystkich istotnych elementów oferty turystycznej obszaru. Wykorzystano narzędzie badawcze (dyferencjał semantyczny skonstruowany w siedmiostopniowej skali Likerta), w którym respondenci oceniali elementy oferty miasta według cech. Zastosowane przykładowe stopniowanie to .np.: 3 – bardzo wysoka, 2 – wysoka, 1 – dość/raczej wysoka,0 – ani nie wysoka ani nie niska, -1 –dość/raczej niska, -2 – niska,- 3 – bardzo niska. W poniższej tabeli prezentowane są wyniki uzyskane w badaniach przeprowadzonych przez DOT w 2007 roku na terenie całego Dolnego Śląska. Wyniki tych badań stanowić będą tło dla podobnie skonstruowanej mapy percepcji produktu turystycznego subregionu „Kraina Grądów Odrzańskich”, której zestawienie prezentuje kolejna tabela. Mapy prezentują wartości średnich ważonych dla całych prób.

Tabela 31. Postrzeganie oferty turystycznej Dolnego Śląska w 2007 roku – mapa percepcji.

Element oferty turystycznej subregionu Cecha 3 2 1 0 -1 -2 -3 Cecha Cena usług noclegowych Wysoka 0,98 Niska Jakość usług noclegowych Wysoka 1,29 Niska Ceny usług gastronomicznych Wysoka 1,08 Niska Jakość usług gastronomicznych Wysoka 1,48 Niska Oferta kulturalno – rozrywkowa Szeroka 1.41 Wąska Cena urządzeń sportowo - rekreacyjnych Wysoka 1,12 Niska Jakość urządzeń sportowo - rekreacyjnych Wysoka 1,03 Niska Zaopatrzenie w podstawowe dobra Dostępne 1,72 Niedostępne Bankomaty Dostępne 1,42 Niedostępne Transport lokalny Dostępne 0,93 Niedostępne

212 Dojazd do miejscowości Łatwy 1,12 Trudny Czystość ulic Czyste 1,05 Brudne Toalety publiczne Czyste 0,30 Brudne Informacja turystyczna Dostępna 1,33 Niedostępne Gościnność mieszkańców Wysoka 1,89 Niska Otwartość mieszkańców Duża 1,91 Mała Atmosfera miejscowości Interesująca 2,24 Nieinteresująca Poziom zadowolenia z pobytu Zadowolony 2,32 Niezadowolony Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań dofinansowywanych przez Departament Turystyki MSiT w 2007 roku.

Istotnym odniesieniem się do uzyskanych wyników jest podobna mapa percepcji przygotowana dla subregionu „Kraina Grądów Odrzańskich”.

Tabela 32. Postrzeganie oferty turystycznej subregionu „Kraina Gradów Odrzańskich” w 2008 roku – mapa percepcji. Element oferty turystycznej miasta Cecha 3 2 1 0 -1 -2 -3 Cecha Cena usług noclegowych Wysoka 1,36 Niska Jakość usług noclegowych Wysoka 0,78 Niska Ceny usług gastronomicznych Wysoka 1,42 Niska Jakość usług gastronomicznych Wysoka 1,07 Niska Oferta kulturalno – rozrywkowa Szeroka 0,95 Wąska Cena urządzeń sportowo - rekreacyjnych Wysoka 1,28 Niska Jakość urządzeń sportowo - rekreacyjnych Wysoka 0,81 Niska Zaopatrzenie w podstawowe dobra Dostępne 1,27 Niedostępne Bankomaty Dostępne 0,75 Niedostępne Transport lokalny Dostępne 0,71 Niedostępne Dojazd do miejscowości Łatwy 0,93 Trudny Czystość ulic Czyste 0,25 Brudne Toalety publiczne Czyste -0,46 Brudne Informacja turystyczna Dostępna 0,42 Niedostępne Gościnność mieszkańców Wysoka 1,77 Niska Otwartość mieszkańców Duża 1,87 Mała Atmosfera miejscowości Interesująca 1,18 Nieinteresująca Poziom zadowolenia z pobytu Zadowolony 2,36 Niezadowolony Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań w subregionie

213 Analiza porównawcza wyników średnich uzyskanych w obu badaniach wskazuje, iż właściwie we wszystkich elementach produktu turystycznego subregionu odstaje on od średniej dla województwa.

Wnioski: ■ Bardzo istotną niekorzystną różnicę można zauważyć pomiędzy ceną oraz jakością usług noclegowych w subregionie. ■ Słabymi elementami są: brak toalet publicznych w miejscach koncentracji ruchu turystycznego, brak bankomatów, czystość ulic, oraz brak jakiejkolwiek informacji turystycznej. Uzyskane w badaniu wyniki znacznie odstają od uzyskanych w całym województwie. Niska jest również dostępność transportu lokalnego oraz oferty kulturalnej. ■ Pomimo tych mankamentów, odwiedzający wysoko ocenili swój poziom zadowolenia z pobytu oraz gościnność i otwartość mieszkańców, nie było również większych problemów z zaopatrzeniem w podstawowe produkty.

2.6.3. Postrzeganie regionu na potencjalnych rynkach

Określenie profilu semantycznego służy rekonstrukcji nastawienia badanych do przedmiotu badań. Narzędziem służącym do rekonstrukcji profilu semantycznego jest dyferencjał semantyczny. Dyferencjał semantyczny jest narzędziem stworzonym przez Charles’a E. Osgood’a, Suci i Tannebaum’a (1957). Badanie dyferencjałem semantycznym polega na przedstawieniu respondentowi arkusza przeciwstawnych określeń, na którym zaznacza on najbardziej, w swoim przekonaniu, adekwatne do przedmiotu badań określenie36. W swojej koncepcji mierzenia słów, Osgood przyjął następujące założenia, oparte na wynikach jego poprzednich badań nad synestezją i stereotypami społecznymi: 1. Proces opisywania lub sądzenia, w tym też ocenę znaczenia jakiegoś słowa można uważać za umiejscowienie pojęcia na pewnym kontinuum między dwoma biegunowymi określeniami czy przeciwstawnymi terminami.

36 Na podstawie Considerations when constructing a semantic differential scale - www.latrobe.edu.au/linguistics/LaTrobePapersinLinguistics/Vol %2009/03AlHindawe.pdf (25.02.2008)

214 2. Różne kontinua, których liczba może być prawie nieograniczona dadzą się sprowadzić do kilku najbardziej reprezentatywnych. 3. Ograniczona liczba nieskorelowanych ze sobą kontinuów może być użyta do mierzenia znaczenia jakiegoś pojęcia.”37 Dyferencjał semantyczny znajduje swoje zastosowanie w badaniach wizerunkowych, w których służy za narzędzie do badania wizerunku organizacji, instytucji czy obiektów. Efekty badań wykorzystywane są m.in. do tworzenia Systemów Identyfikacji Wizualnej, dzięki zestawieniu wyników badań nad obiektem (w tym przypadku regionem) oraz wyników badań nad proponowanym logotypem można stworzyć zgodny, klarowny, a przede wszystkim skuteczny wizerunek. W przypadku poniższych badań służył on zrekonstruowaniu wizerunku rzeki Odry. W przypadku badań wizerunkowych dotyczących gmin doliny Odry – Wschód badacze stanęli przed problemem czy badać wizerunek regionu doliny Odry, poszczególnych gmin czy też charakterystycznego i wspólnego dla nich elementu. Po przeprowadzeniu wstępnych analiz okazało się, że badanie konstruktu „gminy doliny Odry – wschód” jest kłopotliwe ze względu na brak jasnych skojarzeń wśród badanych, co w efekcie nie przyniosłoby oczekiwanych rezultatów badawczych. Ze względu na różnorodność gmin tworzących subregion wykluczono też możliwość rekonstruowania pojedynczych wizerunków. Za najprzydatniejszą w celu stworzenia strategii promocyjnej i Systemu Identyfikacji Wizualnej uznana została rekonstrukcja profilu semantycznego Odry jako charakterystycznego i wspólnego elementu łączącego gminy. Przedstawione respondentom przeciwstawne określenia to:

Ładna – Brzydka Wykorzystana – Niewykorzystana Bliska – Daleka Atrakcyjna – Nieatrakcyjna Czysta – Brudna Znana – Nieznana Wypromowana – Niewypromowana Ciepła – Zimna

37 RAPORT Z EKSPERYMENTU: POLE SEMANTYCZNE I DYFERENCJAŁ SEMANTYCZNY. Zespół w składzie: Jarosław Broniewski, Gabriela Kocur, Janusz Buzek (Instytut Psychologii, Uniwersytet Wrocławski) www.psychologia/6,608,arty.html (25.02.2008)

215 W kategorii Ładna – Brzydka określiło Odrę 136 respondentów, a najczęściej udzielaną odpowiedzią była „ładna” (45, 59 % respondentów), 29, 42 % respondentów określiło Odrę jako obojętną w tym względzie wartość średnia odpowiedzi to 2,52 czyli pomiędzy „ładna” a „obojętna”. Wynik tego badania pozwala stwierdzić, że dolina Odry postrzegana jest przez respondentów jako „ładna”, a tym samym można ją tak przedstawiać w kampaniach promocyjnych oraz Systemie Identyfikacji Wizualnej gmin doliny Odry Wschód.

Tabela 33. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii ładna – brzydka

1. Dolina Odra jest Pani/ Pana zdaniem

Bardzo ładna Ładna Obojętna Brzydka Bardzo brzydka Wartość średnia

1 2 3 4 5

Ładna - Brzydka 14 (10,3 %) 32 (45,59 %) 40 (29,42 %) 16 (11,77 %) 4 (2,95 %) 2,52 Liczba respondentów którzy odpowiedzieli na to pytanie: 136 Źródło: Opracowanie własne

Zdaniem 54,42 % badanych Dolina Odry jest niewykorzystana, wartość średnia to 3,73, czyli pomiędzy obojętna a niewykorzystana ze wskazaniem na drugą z tych cech. Wszelkie działania mające na celu wykorzystanie Odry w większym stopniu można wyeksploatować wizerunkowo dla zbudowania silniejszej marki regionu.

Tabela 34. . Postrzeganie Doliny Odry w kategorii wykorzystana – niewykorzystana 2. Dolina Odry jest Pani/ Pana zdaniem Bardzo wykorzystana Wykorzystana Obojętna Niewykorzystana Bardzo niewykorzystana Wartość średnia

1 2 3 4 5

Wykorzystana - 0 (0,0 %) 24 (17,65 %) 14 (10,3 %) 74 (54,42 %) 24 (17,65 %) 3,73 Niewykorzystana Liczba respondentów którzy odpowiedzieli na to pytanie: 136

Źródło: Opracowanie własne

216 Zdaniem 44,12 % respondentów Dolina Odry jest im bliska (wartość średnia to 2,42, czyli pomiędzy bliska, a bardzo bliska) . Daje to korzystną sytuację wizerunkową dla gmin doliny Odry ze względu na eksploatowanie symbolu, który jest pozytywnie kojarzony. Dowodzi to, że powinien on być wykorzystany w logotypie regionu.

Tabela 35. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii bliskości

3. Dolina Odra jest Pani/ Pana zdaniem

Bardzo bliska Bliska Obojętna Daleka Bardzo daleka Wartość średnia

1 2 3 4 5

Bliska - Daleka 24 (17,65 %) 60 (44,12 %) 24 (20,59 %) 20 (14,71 %) 4 (2,95 %) 2,42

Liczba respondentów którzy odpowiedzieli na to pytanie: 136

Źródło: Opracowanie własne

Według 32 % respondentów Dolina Odry jest atrakcyjna (wartość średnia 2,6, czyli pomiędzy atrakcyjna a obojętna), co, podobnie jak w przypadku bliskości, stanowi korzystną wizerunkowo sytuację. Tabela 36. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii atrakcyjności

4. Dolina Odry jest Pani/ Pana zdaniem

Bardzo atrakcyjna Atrakcyjna Obojętna Nieatrakcyjna Bardzo Wartość średnia nieatrakcyjna 1 2 3 4 5

Atrakcyjna - 18 (13,44 %) 64 (47,77 %) 14 (10,45 %) 30 (22,39 %) 8 (5,98 %) 2,6 Nieatrakcyjna Liczba respondentów którzy odpowiedzieli na to pytanie: 134

217 Źródło: Opracowanie własne

Według 44,12 % respondentów rzeka i dolina Odry jest brudna (wartość średnia to 3,8, czyli pomiędzy obojętna a brudna). Wynika z tego, że należy podjąć i wykorzystać wizerunkowo kroki ku oczyszczeniu Odry.

Tabela 37. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii czystości

5. Dolina Odry jest Pani/ Pana zdaniem

Bardzo czysta Czysta Obojętna Brudna Bardzo Brudna Wartość średnia

1 2 3 4 5

Czysta - Brudna 0 (0,0 %) 12 (8,83 %) 34 (25,0 %) 60 (44,12 %) 30 (22,06 %) 3,8

Liczba respondentów którzy odpowiedzieli na to pytanie: 136 Źródło: Opracowanie własne

Wedle 45,59 % badanych Dolina Odry jest znana (średnia wartość to 2,28, czyli pomiędzy znana a bardzo znana). Biorąc pod uwagę dotychczasowe wyniki oraz to, że ankietowani uznali Odrę za znaną, przyznać należy, że istniejąca sytuacja wizerunkowa oraz wybór Odry jako elementu łączącego gminy pozwala na zbudowanie silnej i stabilnej marki regionalnej.

Tabela 38. Dolina Odry w kategorii znana – nieznana

6. Dolina Odra jest Pani/ Pana zdaniem

Bardzo znana Znana Obojętna Nieznana Bardzo nieznana Wartość średnia

1 2 3 4 5

Znana - 32 (23,53 %) 62 (45,59 %) 20 (14,71 %) 16 (11,77 %) 6 (4,42 %) 2,28 Nieznana

218 Liczba respondentów którzy odpowiedzieli na to pytanie: 136 Źródło: Opracowanie własne

55,86 % badanych sądzi, że rzeka i dolina jest niewypromowana (średnia wartość to 3, 78, czyli pomiędzy obojętna a niewypromowana). Taki stan rzeczy daje szansę na pozytywne przyjęcie wszelkich działań promocyjnych nie tylko rzeki, ale i leżących nad nią gmin, a przyznać należy że oczekiwane działania promocyjne należą do najskuteczniejszych.

Tabela 39. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii wypromowana – niewypromowana

7. Dolina Odry jest Pani/ Pana zdaniem

Bardzo Wypromowana Obojętna Niewypromowana Bardzo Wartość średnia wypromowana niewypromowana

1 2 3 4 5

Wypromowana - 0 (0,0 %) 14 (10,3 %) 24 (17,65 %) 76 (55,89 %) 22 (16,18 %) 3,78 Niewypromowana

Liczba respondentów którzy odpowiedzieli na to pytanie: 136

Źródło: Opracowanie własne

Metryczka

Największą ilość respondentów (60 %) stanowili mieszkańcy Dolnego Śląska, oni również stanowią główną grupę docelową strategii wizerunkowej gmin doliny Odry – wschód.

219 Tabela 40. Miejsce zamieszkania ankietowanych- ujęcie ilościowe.

Województwo Ilość respondentów Wartość procentowa Dolny Śląsk 80 60 Mazowieckie 10 8 Opolskie 6 4 Wielkopolskie 6 4 Śląskie 8 6 Małopolskie 6 4 Opolskie 6 4 Pomorskie 6 4 Inne 8 6 Źródło: Opracowanie własne

Wykres 14. Miejsce zamieszkania ankietowanych ujęcie procentowe

4% 6% 4% 4% 6%

4% 60% 4%

Dolny Śląsk Mazowieckie Opolskie Wielkopolskie Śląskie Małopolskie Opolskie pomorskie Inne

Źródło: Opracowanie własne

220 64, 71 % badanych stanowiła grupa wiekowa 25 – 34 lat; ponad połowę badanych stanowiły kobiety. Poniżej prezentowane są szczegółowe informacje co do wieku i płci badanych.

Tabela 41 . Struktura wieku i płci badanych respondentów

9. Proszę określić swoją grupę wiekową

Odpowiedzi

liczba %

poniżej 15 lat 0 0,0 %

15-18 lat 0 0,0 %

19-24 lat 34 25,0 %

25-34 lat 88 64,71 %

35-44 lat 6 4,42 %

45 lat i więcej 8 5,89 %

Liczba respondentów którzy odpowiedzieli na to pytanie: 136

10. Płeć

Odpowiedzi

liczba %

Kobieta 68 50,75 %

mężczyzna 66 49,25 %

Liczba respondentów którzy odpowiedzieli na to pytanie: 134 Źródło: Opracowanie własne

221 Wnioski:

Zdaniem ankietowanych Dolina Odry jest:

Ładna; Niewykorzystana; Bliska; Atrakcyjna; Brudna; Znana;

Zauważyć należy, że wskazane przez respondentów cechy są w większości pozytywne przez co kampanie promocyjne wykorzystujące motyw Odry jak i System Identyfikacji Wizualnej na niej oparty budzić będą pozytywne skojarzenia, a ,co za tym idzie, pozytywny wizerunek gmin. Dwa negatywne określenia tj. „niewykorzystana” i „brudna” dają możliwość wyeksploatowania promocyjnie wszelkich prób poprawy takiego stanu rzeczy. Na podstawie wyników badań można stwierdzić, że rzeka Odra powinna być podstawowym elementem Systemu Identyfikacji Wizualnej – stworzenie skutecznego SIW będzie również wymagało użycia metody „chiński portretu”.

222 2.7. Aktywność społeczności lokalnej

2.7.1. Demograficzno – ekonomiczna charakterystyka mieszkańców regionu.

W ostatnich latach bardzo duży wpływ na funkcjonowanie gospodarek państw i regionów mają procesy globalizacji. Z procesami globalizacji nierozerwalnie związana jest konkurencyjność układów przestrzennych. Region konkurencyjny utożsamiany jest z tak wykreowanym otoczeniem, które ułatwia pozyskanie przewagi w rywalizacji z innymi regionami (Stawasz, 2000). O wysokim stopniu konkurencyjności decyduje przede wszystkim zdolność do efektywnego wykorzystania posiadanych czynników produkcji (Klamut, Passela, 1999). W badaniach regionalnych konkurencyjność utożsamiana jest z poziomem rozwoju społeczno – gospodarczego. Na poziom konkurencyjności jednostek terytorialnych wpływ ma wiele czynników (Leśniak, 2006). W analizie skupiono się na czynnikach: - demograficznych, - ekonomicznych (funkcje obszaru, rynek pracy, zamożność gmin i mieszkańców), - infrastrukturze (społecznej i technicznej). Analiza oparta została na danych Głównego Urzędu Statystycznego zawartych w Banku Danych Regionalnych. Jeśli nie wskazano inaczej, dane dotyczą 2007 roku.

Struktura demograficzna. Potencjał ludnościowy jest warunkiem koniecznym rozwoju obszarów, jednak nie jest to warunek wystarczający. Na obszar subregionu Grądy Odrzańskie składa się pięć gmin: Oława miasto, Oława wiejska, Jelcz- Laskowice (gmina miejsko-wiejska), Czernica (wiejska) i Święta Katarzyna (miejsko-wiejska). Jest to obszar o powierzchni 613 km2 ze średnią gęstością zaludnienia 318 osób/km2, co daje wartości dwukrotnie wyższe niż średnia dla województwa, przy największej gęstości zaludnienia w mieście Oława (1142 os./km2) i najmniejszej w gminie Oława (58%) (tabela poniżej). W strukturze według płci przeważają kobiety (tabela poniżej). Średni wskaźnik feminizacji wynosi 105, więc nieco niższy niż w województwie dolnośląskim. Najmniejsza liczba kobiet na 100 mężczyzn przypada na gminę Jelcz – Laskowice, co wynika z przemysłowej funkcji obszaru.

223 Na obszarze subregionu mieszkają 90 504 osoby (2007 rok), co stanowi 3,15% ludności województwa38. W ciągu 12 lat (1995-2007) liczba ludności subregionu wzrosła o 5,3% (85 876 w 1995 roku), co daje wyższą dynamikę niż średnia w województwie (tu zanotowano spadek o 4% w stosunku do 1995 roku). Jest to wynik położenia względem Wrocławia i należy zjawisko to postrzegać jako kolejną fazę procesów urbanizacji (suburbanizacji), która przebiega na czterech płaszczyznach. Najbardziej jest to widoczne na płaszczyźnie demograficznej i przestrzennej

Tabela 42. Charakterystyka demograficzna gmin subregionu Grądy Odrzańskie dla 2006 roku woj. powiat Powiat Oława Jelcz- Oława Święta dolnośląskie oławski wrocławski Wrocław miasto Laskowice wiejska Czernica Katarzyna Powierzchnia km 19947 524 1118 293 27 168 235 84 99 Gęstość zaludnienia 144 135 93 2126 1142 129 58 118 144 Liczba ludności 2882317 71222 103548 622993 30844 21712 13747 9943 14222 Udział ludności województwa 100 2,5 3,6 21,7 1,1 0,8 0,5 0,4 0,5 Dynamika zmian liczby ludności (1995=100%) 96,6 99 113 99,6 96,3 100,7 106,2 139,7 116,5 Wskaźnik feminizacji 108 105 104 114 108 102 104 103 107 Wskaźnik przyrostu naturalnego (1/1000) -0,77 1,20 14,03 -1,34 -0,84 3,78 1,82 2,04 4,63 Wskaźnik salda migracji wewnętrznych i zewnętrznych na pobyt stały/1000 mieszkańców -1,3 -0,6 22,2 -0,5 Wskaźnik obciążenia ekonomicznego (liczba ludności nieprodukcyjnej na 100 produkcyjnej 49,7 49,6 50,6 49,7 52,1 41,2 55,7 50,9 48 Prognoza l. ludności dla 2020 roku (2006=100%) 95,7 101 104,1 95,6 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych

38 Liczba ludności faktycznie zamieszkałej jest podobna, dla subregionu jest to 90 460.

224 Zmiana liczby ludności aglomeracji wrocławskiej następuje na rzecz gmin otaczających. W latach 1995 – 2007 liczba ludności Wrocławia spadła o 1,5% (Tab.1). Wzrost liczby ludności w otaczających gminach następował z różną intensywnością. Najbardziej atrakcyjne dla ludności napływowej są obszary gmin najbliżej położonych względem aglomeracji z relatywnie dobrą dostępnością komunikacyjną i wciąż jeszcze największym komfortem w dostępności placówek usługowych w mieście. Zjawisko to jest najbardziej intensywne w gminie Czernica a w mniejszym zakresie w gminie św. Katarzyna. Gmina Czernica w stosunku do roku 1995 zanotowała prawie 40% wzrost (9943 mieszkańców zameldowanych na pobyt stały w 2007 r.)a gmina Św. Katarzyna prawie 17%. W przypadku pozostałych gmin wzrost był nieznaczny w stosunku do okresu początkowego. Jedynie miasto Oława w latach 1995-2007 zanotowało spadek liczby ludności, głównie na rzecz gminy Oława wiejskiej, a także w wyniku ujemnego przyrostu naturalnego (-8% w 2007 roku). Do roku 2020 prognozy ludnościowe dla obszaru są jeszcze optymistyczne. Będzie postępował dalszy, ale umiarkowany wzrost liczby ludności- największy w gminach powiatu wrocławskiego (4% w stosunku do 2006 roku). Jak się wydaje, okres największych wzrostów mamy już za sobą.

Na liczbę ludności mają wpływ dwie składowe: przyrost naturalny i przyrost wędrówkowy. Obydwa wskaźniki najbardziej korzystnie wypadają w gminach powiatu wrocławskiego (tabela powyżej). Największy przyrost naturalny ma gmina Św. Katarzyna (4,6 %0), co daje wartość pięć razy większą niż średnio w województwie (-0,7 %). Saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych w powiecie wrocławskim jest największe i wynosi 22%.

225 Wykres 15. Liczba ludności w gminach subregionu Grądy Odrzańskie w latach 1995 – 2007.

35 000 Oława miasto Jelcz-Laskowice Oława wiejska Święta Katarzyna Czernica

30 000

25 000

20 000

15 000

10 000

5 000 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych.

Intensywność procesów migracji widoczna jest także w przestrzeni w wyniku przeznaczaniem jej pod zabudowę mieszkaniową. Proces ten rozpoczął się pod koniec lat 90-tych XX wieku, a jego największa intensyfikacja przypadła na ostatnie lata (Zathey, 2008). Największą intensywnością

226 zabudowy charakteryzują się gminy najbliższego otoczenia Wrocławia, gdzie gęstość zabudowy mierzona jest liczbą nowych domów jednorodzinnych na km2 wg pozwoleń na budowę wydanych w latach 1999-2002 jest największa i dochodzi do 28 domów/ km2 (Rys. poniżej).

Rysunek 43. Intensywność procesów suburbanizacji mieszkaniowej w aglomeracji wrocławskiej. Ilość nowych domów jednorodzinnych na km2 wg pozwoleń na budowę wydanych w latach 1999 – 2002

Źródło: M. Zathey, 2008, Realizacja projektu ED-CIII Via Regia PP9 Wrocław

Z punktu widzenia atrakcyjności regionu dla obecnych i potencjalnych ich użytkowników (mieszkańców, inwestorów, turystów) duże znaczenie mają konsekwencje procesów suburbanizacyjnych. Migracje mają charakter selektywny, tzn. obejmują wybraną grupę ludności, charakteryzującą się wyższą mobilnością. Są to zwykle ludzie młodzi, dobrze wykształceni. Zmiany są widoczne zatem w strukturze wiekowej ludności i wykształceniu. Struktura ludności wg ekonomicznych grup wieku w subregionie jest dużo bardziej korzystna niż średnio w województwie (Rycina 48). Dotyczy to zwłaszcza udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym (0-15 lat) i w wieku poprodukcyjnym (>60 lat). W porównaniu do całego województwa dolnośląskiego

227 w Subregionie społeczeństwo jest młodsze, pawie 20% to ludność w wieku przedprodukcyjnym, a jedynie 13% poprodukcyjnym (średnia w woj. 16%). Szczególnie wyróżnia się na tym tle gmina Czernica (21% l. przedprodukcyjnej), Oława wiejska (22% l. przedprodukcyjnej) i Jelcz – Laskowice (10% l. poprodukcyjnej).

Wykres 16. Struktura ludności wg ekonomicznych grup wieku.

100% 9,9 13,7 12,3 13,9 16,0 18,5 16,2

80%

60% 70,8 66,3 64,2 67,6 65,9 65,8 66,8

40%

20%

21,4 21,9 18,1 18,0 18,7 19,2 14,7

0% woj. dolnośląskie Wrocław Oława miasto Święta Katarzyna Jelcz-Laskowice Czernica Oława wiejska

ludność przedprodukcyjna ludność produkcyjna luność poprodukcyjna

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych.

Proces ma swoje konsekwencje z ekonomicznego punktu widzenia. Objawia się relatywnie mniejszym obciążeniem ekonomicznym ludności produkcyjnej grupą ludności nieprodukcyjnej. Najkorzystniejsza sytuacja pod tym względem jest w gminie Święta Katarzyna - 48%, co daje lepszą pozycję w stosunku do średniej województwa.

228 Z procesem suburbanizacji w subregionie związany jest szereg konsekwencji pozytywnych jak i negatywnych dla rozwoju regionu. Aspekt pozytywny dotyczy wzrostu liczby ludności, co przekłada się na wpływy do budżetów gmin z tytułu podatków. Korzyści wynikają ze zmian w strukturze wiekowej i wykształceniu ludności; zmiany te idą w kierunku „odmłodzenia społeczeństwa” oraz wzrostu poziomu kapitału ludzkiego, jakim jest wiedza i umiejętności ludzi, które można wykorzystać gospodarczo. Wśród negatywnych aspektów należy wymienić rosnącą dezintegrację społeczną między ludnością napływającą w ostatnich latach a pozostałą częścią społeczeństwa, nota bene również napływową po roku 1945 w wyniku procesów repatriacji. Jest to szczególnie niebezpieczne dla obrzędowości kresowej, która zachowała się od lat powojennych.

Kondycja gospodarcza

- Struktura funkcjonalna obszarów.

Dominujące funkcje regionu określono na podstawie struktury pracujących39 i struktury podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON w odniesieniu do wartości średnich województwa. Charakter funkcjonalny gmin jest zróżnicowany: mamy tu przykłady gmin przemysłowych (Jelcz - Laskowice), przemysłowo - usługowych (Oława, Czernica) i rolniczych (Oława wiejska) oraz wiejsko – przemysłowych (Św. Katarzyna)- rysunek poniżej. Należy zwrócić uwagę także na znaczący udział pracujących w I sektorze w Gminie Św. Katarzyna (17,5%) i wiejskiej Oława (7,5%), co jest pozostałością lat, kiedy obszary najbliższego otoczenia aglomeracji miejskiej (Wrocławia) były jej zapleczem aprowizacyjnym. Sektor usługowy na tym obszarze to przede wszystkim usługi podstawowe dla ludności (handel, edukacja, ochrona zdrowia), w mniejszym stopniu usługi dla przedsiębiorstw (świadczone w ramach II sektora). Na 13 977 osób pracujących40 w subregionie, 5,4% pracuje w I sektorze (sekcje A, B), w II sektorze (C, D, E, F) 55% i w III sektorze (G-Q) 40%. Najbardziej uprzemysłowiony obszar to gmina Jelcz– Laskowice, gdzie w II sektorze pracuje dwa razy więcej osób niż średnio w województwie (80%). Oława miasto i Czernica to gminy z podobnym udziałem II i III sektora w strukturze pracujących (wykres poniżej).

39 Funkcje określono na podstawie relacji udziału pracujących w poszczególnych sektorach dla województwa: udział pracujących w I sektorze > 1,5% (funkcja rolnicza), II – 39% (funkcja przemysłowa), III – 60% (funkcja usługowa). 40 Pracujący wg faktycznego miejsca pracy, nie obejmuje podmiotów zatrudniających poniżej 9 osób i gospodarstw indywidualnych.

229 Wykres 17. Struktura pracujących wg sektorów gospodarki narodowej w gminach Subregionu Odra Wschód w 2006 roku.

100%

19,9 90% 30,9

80% 47,0 50,2 50,2 59,5 70%

74,9 60%

III sektor 50% II sektor 51,6 I sektor 79,6 40%

42,6 30% 51,7 49,5 38,9 20%

24,9 10% 17,5 7,5 1,5 0,2 1,3 0,4 0,3 0% DOLNOŚLĄSKIE Wrocław Oława wiejska Święta Katarzyna Czernica Jelcz-Laskowice Oława miasto

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych.

Rozkład ten nie ma potwierdzenia w strukturze podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON41. Zarejestrowanych podmiotów z II sektora jest mniej, mimo to zatrudniają większą część pracujących. W roku 2007 w subregionie zarejestrowanych było 852 podmiotów gospodarczych, co średnio daje 94 podmioty na 1000 mieszkańców oraz 34 podmioty/ km2 (tabela poniżej). Zatem koncentracja przestrzenna podmiotów jest dwa razy większa niż w województwie, natomiast poziom przedsiębiorczości mierzony liczbą podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON/1000

41 Dane nie zawierają informacji na temat wyrejestrowań- część obiektów może już nie funkcjonować.

230 mieszkańców jest nieznacznie niższy niż średnio w województwie. Na tym tle szczególnie wyróżniają się miasto Oława (wskaźnik przedsiębiorczości 113 podmiotów/1000 mieszkańców) i Święta Katarzyna (150 podmiotów/1000 ludności).

Tabela 43 . Charakterystyka podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON w subregionie Grądy Odrzańskie w 2007 roku. liczba zarejestrowanych liczba zarejestrowanych Jednostka terytorialna l. podmiotów/km2 podmiotów gospodarczych podmiotów/1000 mieszkańców woj. dolnośląskie 308 308 107 15 powiat oławski 6 486 91 12 powiat wrocławski 9 004 87 8 Wrocław 93 781 151 320 Oława miejska 3 473 113 129 Jelcz-Laskowice 1 874 86 11 Oława wiejska 841 61 4 Czernica 847 60 10 Święta Katarzyna 1 489 150 15 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych.

Na poziom przedsiębiorczości mają wpływ specjalne warunki stwarzane przez samorządy np. w postaci obecności specjalnych stref ekonomicznych. Pierwsze z nich powstawały w latach 90-tych w regionach o niższym poziomie rozwoju, aby zaktywizować je gospodarczo i przyciągać przedsiębiorców by tworzyli nowe miejsca pracy i zasilali lokalne budżety. Na obszarze subregionu ulokowane są dwie podstrefy Wałbrzyskiej SSE „Invest- Park”. Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna „Invest - Park" została ustanowiona Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 15. kwietnia 1997 roku. Na obszarze subregionu występują dwie podstrefy: Jelcz – Laskowice i Oława, których atutem jest dobra dostępność komunikacyjna wynikająca z położenia względem Wrocławia (usługi, lotnisko) oraz autostrady A4.

231 W podstrefie Jelcz- Laskowice koncentruje się m. in. przemysł motoryzacyjny, tworzyw sztucznych i budowlany. Do najważniejszych inwestorów należą: Toyota Motor Industries Poland Sp. z o.o., Italmetal Sp. z o.o., NTK Technical Ceramics Polska Sp. z o.o, Simoldes Plasticos Sp. z o. o., Accuromm Central Europe Sp. z o.o., Coinalde Polska Sp. z o.o., Faurecia Wałbrzych Sp. z o.o., Valcon Healthcare Sp. z o.o., CRI – VAL Polska Sp. z o.o, EPP Sp. z o.o., „Toyota Tsusho Europe” Societe Anonyme oddział w Polsce, Elica Group Polska Sp. z o.o., ARCAPOL Sp. z o.o., GRAIL POLAND Sp. z o.o. Podstrefa Oława składa się z trzech obszarów o łącznej powierzchni 175 km2. Inwestorzy to przede wszystkim: Electrolux Poland Sp. z o. o, Rosa Europe Sp. z o. o., Sca Hygiene Products Sp. z o. o., UWE Polska Sp. z o. o., SCA PACKAGING POLAND Sp. z o.o Nardi Appliances Poland Sp. z o.o, AAM Poland Sp. z o.o., Ardex Polska Sp. z o.o., FABIN Tokarstwo Produkcyjno- Usługowe Bącławek Feliks, Algibox PL Sp. z o.o., Silka Production Sp. z o.o. Struktura podmiotów gospodarczych jest bardzo podobna we wszystkich gminach (wykres ponizej). W strukturze podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie Regon na obszarze subregionu dominują podmioty usługowe, głównie związane z usługami podstawowymi (sekcja G – handel hurtowy i detaliczny) oraz usługi dla przedsiębiorstw (sekcja K – obsługa nieruchomości i pozostałą działalność związana z prowadzenie biznesu) (wykres poniżej). Obecność w strukturze usług okołobiznesowych świadczy o przemianach w kierunku gospodarki bardziej konkurencyjnej. Struktura podmiotów gospodarczych jest bardzo podobna we wszystkich gminach.

232 Wykres 18. Struktura podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON wg sekcji PKD w gminach subregionu Odra Wschód w 2007 roku.

A B C D E F G H I J K L M N O P Q 3 500

3 000

2 500

2 000

1 500

1 000

500

0 Oława miasto Jelcz-Laskowice Oława wiejska Czernica Święta Katarzyna

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych. - Poziom zamożności gmin Bezpośrednim efektem przedsiębiorczości jest poziom bogactwa w regionie. Na poziomie regionalnym określany on jest na podstawie wskaźnika PKB/mieszkańca, na poziomie lokalnym miernikiem stosowanym do porównań jest wartość dochodów ogółem w budżetach gmin w przeliczeniu na mieszkańca.

233 Pod względem zamożności gmin wg dochodów w budżetach/ mieszkańca jedynie gminy powiat wrocławskiego przekraczają wartości średnie dla woj. (2884 zł/mieszkańca), osiągając wartości 30208 zł (Św. Katarzyna) i 3115 zł (Czernica). Gminy powiatu oławskiego charakteryzują się niższym dochodem niż średnio w woj. – Oława miasto (2246 zł), Oława wiejska (2769 zł), Jelcz – Laskowice (2029 zł).

Wykres 19. Dochody własne budżetów gminnych/ mieszkańca w gminach subregionu Grądy Odrzańskie w latach 2002-2007 zł 3 500

3 000

2 500

DOLNOŚLĄSKIE 2 000 Oława miasto Jelcz-Laskowice Oława wiejska Czernica 1 500 Święta Katarzyna Wrocław

1 000

500

0 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bank Danych regionalnych.

234 Poziom dochodów własnych w budżecie gmin w przeliczeniu na mieszkańca, świadczy o poziomie przedsiębiorczości w gminie, ponieważ są to dochody pochodzące z podatków, czyli wskazują pośrednio na aktywność lokalnych samorządów w kierunku pozyskania inwestorów w gminie. Pod tym względem gminy subregionu są bardzo zróżnicowane w odniesieniu do średniej województwa (wykres powyżej). Jedynie gminy Św. Katarzyna i Czernica uzyskują dochody własne/mieszkańca na poziomie powyżej średniej wojewódzkiej, odpowiednio 2518 zł i 1799 zł na mieszkańca. Praktycznie we wszystkich gminach od początku roku 2000 utrzymuje się tendencja wzrostowa.

- Bezrobocie Jednym z czynników świadczących o kondycji ekonomicznej obszaru jest poziom bezrobocia. W 2007roku, na obszarze subregionu, zarejestrowanych jako bezrobotni było 2569 osób- w stosunku do roku 2003 był to ponad trzykrotny spadek, czyli większy niż średnia w województwie (tabela poniżej). Największe spadki liczby bezrobotnych, jak i stopy bezrobocia w latach 2003-2007 dotyczyły powiatu wrocławskiego (czterokrotny spadek stopy bezrobocia), a także gminy Jelcz Laskowice (ponad trzykrotny spadek liczby bezrobotnych w stosunku do 2003 roku). Sytuacja jest wynikiem dosyć dużej dynamiki wzrostu gospodarczego w ostatnich latach. Tabela 44. Charakterystyka bezrobocia rejestrowanego w latach 2004-2007 w gminach Subregionu Grądy Odrzańskie.

jednostka terytorialna liczba bezrobotnych dynamika stopa bezrobocia 2003 2007 2003=100% 2004 2007 Woj. dolnośląskie 278 271 127 457 46 22,4 11,4 Powiat oławski 7 361 2 261 31 23,8 7,9 Powiat wrocławski 6 996 2 047 29 19,2 4,6 Wrocław 36 991 13 544 37 12,3 4,5 Oława miejska 3 051 970 32 Jelcz-Laskowice 2 593 710 27 Oława wiejska 1 186 409 34

235 Czernica 554 195 35 Święta Katarzyna 855 285 33 Źródło Opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych.

Infrastruktura

Kolejnym czynnikiem wpływającym na pozycję konkurencyjną regionu jest odpowiednie zagospodarowanie infrastrukturalne. Czynnik ten obejmuje tzw. infrastrukturę techniczną (transportową, środowiskową) oraz społeczną (opieka zdrowotna, edukacja, opieka społeczna). W skali subregionu można zauważyć znaczne różnice między gminami w zakresie zagospodarowania infrastrukturalnego, zwłaszcza pomiędzy gminami powiatu wrocławskiego i oławskiego (Tabela poniżej). Duże braki w subregionie widoczne są w zakresie infrastruktury transportowej, zwłaszcza w gminach powiatu oławskiego. Mimo korzystnego położenia geograficznego, bliskości autostrady A4 i drogi krajowej nr 94, nie wykorzystuje się tego potencjału, a stan dróg pozostawia wiele do życzenia. Problemem całego subregionu jest dostępność mieszkańców do infrastruktury środowiskowej, głównie sieci kanalizacyjnej. Bardzo źle pod tym względem jest w gminach wiejskich lub miejsko-wiejskich, np. w gminie wiejskiej Oława gdzie tylko 18% mieszkańców ma dostęp do kanalizacji, Św. Katarzyna- 48%. Lepszą dostępność ma ludność miejska, np. w gminie miejskiej Oława 91% mieszkańców ma dostęp do kanalizacji (tabela poniżej). Z punktu widzenia rozwoju turystyki jest to zasadniczy problem do rozwiązania. Pod względem sytuacji mieszkaniowej obszar subregionu dysponuje dużo lepszymi warunkami niż średnio w województwie, zwłaszcza w gminach najbliższego otoczenia Wrocławia (Czernica, Św. Katarzyna) oraz w gminie wiejskiej Oława. Widoczne jest to w wielkości średniej powierzchni użytkowej mieszkania (m2). Powstające i istniejące domy dysponują dużo większymi powierzchniami użytkowymi, co wynika ze specyfiki powstającej zabudowy, głównie jednorodzinnej. Liderem w tym zakresie jest gmina Czernica, gdzie średnia powierzchnia użytkowa mieszkania jest o 30 m2 większa niż w województwie (tabela poniżej ).

Tabela 45. Charakterystyka infrastruktury w gminach subregionu Grądy Odrzańskie w 2007 roku.

Woj. Powiat Powiat Oława Jelcz- Oława Święta cecha dolnośląskie oławski wrocławski Wrocław miejska Laskowice wiejska Czernica Katarzyna

236 Długość dróg powiatowych i gminnych /100 km2 72,8 59,5 82,6 255,7 Udział ludności z dostępem do sieci wodociągowej (%) 91,1 93,1 87,6 95,9 98,6 94,6 80,4 95,0 91,0 Udział ludności z dostępem do kanalizacji (%) 66,9 64,5 37,8 87,8 90,9 71,9 18,1 56,2 48,2 Długość sieci kanalizacyjnej / 100 km2 36,1 26,4 46,7 282,3 164,1 36,2 14,0 117,1 47,8 Średnia powierzchnia użytkowa mieszkania (m2) 69,3 60,5 91,2 60,0 67,7 60,1 94,5 99,1 97,3 Powierzchnia użytkowa mieszkania na 1 osobę (m2) 22,2 21,6 28,7 24,0 21,3 19,8 25,3 30,6 32,7 Udział komputerów w szkołach podstawowych i gimnazjalnych z internetem dostępnym dla uczniów (%) 66,4 67,4 68,7 62,6 61,3 69,4 67,1 77,2 75,5 Liczba łóżek w szpitalach ogólnych/10tys. mieszkańców (2006 rok) 47,1 33,1 0,0 70,8 Liczba udzielonych porad lekarskich udzielone /mieszkańca 3,9 4,7 3,9 3,9 Źródło Opracowanie własne na podstawie Bank Danych Regionalnych

Wnioski: ■ Większość analizowanych zagadnień rozwoju społeczno – ekonomicznego w przestrzeni wykazuje zróżnicowanie na powiat wrocławski i oławski, przy czym częściej na korzyść wrocławskiego.

237 ■ W ciągu 12 lat (1995-2007) liczba ludności subregionu wzrosła o 5,3%, co daje wyższą dynamikę niż średnia w województwie. Jest to wynik położenia względem Wrocławia i należy zjawisko to postrzegać jako kolejną fazę procesów urbanizacji (suburbanizacji). Najbardziej jest to widoczne na płaszczyźnie demograficznej i przestrzennej. ■ Zmiana liczby ludności aglomeracji wrocławskiej następuje na rzecz gmin otaczających. Najbardziej atrakcyjne dla ludności napływowej są obszary gmin najbliżej położonych względem aglomeracji, z relatywnie dobrą dostępnością komunikacyjną i wciąż jeszcze największym komfortem w dostępności placówek usługowych w mieście. ■ Migracje mają charakter selektywny tzn. obejmują wybraną grupę ludności, charakteryzującą się wyższą mobilnością. ■ Aspekt pozytywny wzrostu liczby ludności- wpływy do budżetów gmin z tytułu podatków, zmiany w strukturze wiekowej, wykształcenia ludności, zmiany te idą w kierunku „odmłodzenia społeczeństwa” oraz wzrostu poziomu kapitału ludzkiego, jakim jest wiedza i umiejętności ludzi, które można wykorzystać gospodarczo. Segment turystyczny: ludzie młodzi, przede wszystkim rodziny z dziećmi, w mniejszym stopniu ludzie starsi. ■ Negatywne aspekty wzrostu liczby ludności - rosnąca dezintegracja społeczna między ludnością napływającą w ostatnich latach a pozostałą częścią społeczeństwa, nota bene również napływową po roku 1945, w wyniku procesów repatriacji. Jest to szczególnie niebezpieczne dla obrzędowości kresowej, która zachowała się od lat powojennych. ■ Do roku 2020 prognozy ludnościowe dla obszaru przewidują dalszy, ale umiarkowany wzrost liczby ludności. ■ Charakter funkcjonalny gmin jest zróżnicowany, mamy tu przykłady gmin przemysłowych (Jelcz - Laskowice), przemysłowo - usługowych (Oława, Czernica) i rolniczych (Oława wiejska) oraz wiejsko – przemysłowych (Św. Katarzyna). Należy zwrócić uwagę także na znaczący udział pracujących w I sektorze w Gminie Św. Katarzyna (17,5%) i wiejskiej Oława (7,5%), W ofercie turystycznej można wykorzystać przemysłowy i rolniczy charakter gmin. ■ W ostatnich latach następuje wzrost przychodów do budżetu gmin i spadek stopy bezrobocia- samorządy się bogacą, bogacą się również społeczeństwa, czego następstwem jest większa skłonność do korzystania z usług wyższego rzędu, jakimi są usługi turystyczne i rekreacyjne. ■ Duże braki w subregionie widoczne są w zakresie infrastruktury transportowej, zwłaszcza w gminach powiatu oławskiego. ■ Problemem całego subregionu jest utrudniony dostęp do infrastruktury środowiskowej, głównie sieci kanalizacyjnej.

238 2.7.2. Aktywność organizacji lokalnych i regionalnych. Liderzy o społeczności i potencjale rozwoju usług turystycznych.

Na obszarze Grądy Odrzańskie działają liczne organizacje i podmioty, które wykazują duży potencjał w zakresie związanym z rozwojem turystyki i aktywnie działają na rzecz edukacji, aktywizacji społeczności lokalnej, popularyzacji regionu i możliwości spędzania w nim wolnego czasu. Są to lokalne stowarzyszenia, kluby sportowe, koła gospodyń wiejskich, grupy Leadera, izby regionalne, gminne centra kultury, a nawet parafia rzymskokatolicka (tabela poniżej). Przedstawiciele niektórych z nich uczestniczyli w warsztatach mających na celu budowę strategii rozwoju turystyki w tym regionie. Byli to: Maria Banach (Gminne Centrum Kultury Święta Katarzyna), Mirosław Stanisz (Stadnina Koni, Gospodarstwo Agroturystyczne w Duroku), Bogumił Wosz (Organizacja Turystyki Rowerowej), Jan Golinowski (Muzeum, Skansen w Nadolicach), Jerzy, Wojciech Urbaniak (Bractwo Kurkowe Grodu Jelcz-Laskowice), Małgorzata Łuszczyńska (organizator rajdu Primaaprilis do Ryczyna), Magdalena Przysiężna-Pizarska (Uniwersytet Opolski, Towarzystwo Miłośników Starożytności). Zakres działalności wspomnianych organizacji jest szeroki: sięga od organizowania spotkań, wystaw, imprez promujących region, po rękodzielnictwo, w tym tak oryginalne i bardzo rzadko spotykane jak remonty historycznych rzędów jeździeckich z zachowaniem oryginalnej technologii, repliki rzędów historycznych-kawaleryjskich. Szczególnie aktywne w zakresie edukacji i promocji regionu jest Gminne Centrum Kultury w Świętej Katarzynie z siedzibą w Siechnicach, które od lat działa na rzecz budowania tożsamości regionalnej/lokalnej. Wśród inicjatyw realizowanych w ostatnich latach przez Centrum wspomnieć można projekty „Swoi i obcy” ,„Terra Nostra” i „Retroteka”, poświęcone przeszłości gminy, walorom architektonicznym i kulturalnym, prezentujące ciekawe historie mieszkańców Świętej Katarzyny (historie rodzin, zachowanych pamiątek, potraw regionalnych przywiezionych ze wschodu). Centrum wydaje też materiały informacyjne i promocyjne o atrakcjach kulinarnych, ciekawostkach architektonicznych obszaru, produktach lokalnych (m.in. rękodzielnictwo i rzemiosło). Tym ostatnim poświęcona jest też cykliczna impreza pod nazwą Galeria - przegląd twórczości regionalnej. Dużą aktywność wykazują też inne organizacje i osoby indywidualne sięgające w swej działalności w bogatą przeszłość regionu, m.in. aktywiści skupieni wokół idei rekonstrukcji grodu w Ryczynie, czy kultywujące dawne tradycje Bractwo Kurkowe Grodu Jelcz-Laskowice.

Tabela 46. Instytucje, organizacje i inne podmioty działające na obszarze „Grądy Odrzańskie” i zakres ich aktywności Imię, Nr Gmina, Instytucja Adres E-mali Działania www nazwisko telefonu/Fax powiat Durok 1, Nauka jazdy konnej. (Obecnie Mirosław Stadnina Koni durok.admin@g www.durok.vizz.pl/i Święta 05-010 Św. 608 486 389 znajduje się tu ok. 40 koni). Stanisz Durok mail.com ndex.html Katarzyna Katarzyna Możliwość wynajmu pokoi.

239 Imię, Nr Gmina, Instytucja Adres E-mali Działania www nazwisko telefonu/Fax powiat Ośrodek ul. Bolesława Jeździecki Ewa i Adam Prusa 41, Święta "RANCHO" 71 311 55 75 Nauka jazdy konnej. www.rancho-g.pl Żebrowscy Zębice Katarzyna Groblice Wrocławskie koło Wrocławia Gminne Centrum ul. Fabryczna Maria Kultury w Św. 15, gck@sw- Organizowanie spotkań, wystaw, www.sw- Święta 71 311 39 97 Banach Katarzynie z 55-011 katarzyna.pl imprez promujących region katarzyna.pl/gck Katarzyna siedz. w Siechnice Siechnicach Stowarzyszeni Stowarzyszenie stawia sobie za e "SILESIACI" ul. cel m.in.: szerzenie wiedzy o Paweł - przyszłość z Świerczewskieg silesiaci.@poczta wielokulturowości Śląska, Zadura 71 789 30 26 www.silesiaci.pl Św. Katarzyna przeszłości - o 40 55-011 .fm edukacja na rzecz środowiska (Prezes) wspólne Siechnice naturalnego, wspieranie rozwoju dziedzictwo kultury i sztuki. Celem Stowarzyszenia (założonego w 2005 r.) jest m.in.: - podnoszenie kultury i świadomości społeczeństwa, Narodowe ul. Łąkowa 17 - organizowanie obywatelskiej Stowarzyszeni info@ Groblice 55-010 aktywności w zakresie edukacji www.nsas.org.pl Św. Katarzyna e Aktywności nsas.org.pl Św. Katarzyna młodego pokolenia, Społecznej - prowadzenie ogólnej pomocy w zakresie doradztwa prawnego, Towarzystwo wydaje miesięcznik "SYGNAŁY".

240 Imię, Nr Gmina, Instytucja Adres E-mali Działania www nazwisko telefonu/Fax powiat „Lokalna ul. Witosa 15, Grupa Kobierzyce Działania na rzecz organizacja współpracy pomiędzy zrównoważone różnymi podmiotami, które go rozwoju działają na rzecz rozwoju terenów Maria gmin wiejskich i ich mieszkańców, Banach Kąty Św. Katarzyna opiniowanie projektów i (Prezes) Wrocławskie, przyznawanie środków w ramach Kobierzyce, programu LEADER Święta Katarzyna, Żórawina – lider A4” (LGD –lider A4).

Polskie Towarzystwo ul. Inżynierska Rozwijanie kultury i kultury Jan Janota Jelcz- Turystyczno - 3, 55-230 Jelcz- 71 318 85 05 fizycznej oraz rekreacji poprzez (Prezes) Laskowice Krajoznawcze Laskowice turystykę i krajoznawstwo. Jelcz- Laskowice Jerzy Bractwo ul. Hirszfelda 71 318 11 03 Działalność wspomagająca www.bractwo1986. Jelcz- Urbaniak Kurkowe 13/4, 55-230 integrację oraz rozwój wspólnot i republika.pl Laskowice (Prezes) Grodu Jelcz- Jelcz-Laskowice społeczności lokalnych. Laskowice Krzewienie uczuć patriotycznych, popularyzowanie tradycji i historii oręża polskiego, propagowanie ochrony przyrody, łowiectwa, historii ziemi oławskiej. Upowszechnianie kultury fizycznej i sportu, w tym sportów strzeleckich (z broni historycznej). Organizacja zawodów strzeleckich, np. Zawody Bractw

241 Imię, Nr Gmina, Instytucja Adres E-mali Działania www nazwisko telefonu/Fax powiat

Kurkowych Śląska o Tytuł Króla Okręgu Śląskiego Na rok 2009

Nauka jazdy konnej w Anna ul. Szkolna 61, Klub 71 318 11 15, poszczególnych klasach trwa do Wiśniowska, Chwałowice, osrodek@amazo www.amazonka.wr Jelcz- Jeździecki 602 188 351, czasu uzyskania wszystkich Barbara 55-230 Jelcz- nka.wroc.pl oc.pl Laskowice "Amazonka" 602 477 940 umiejętności objętych programem Dubielewicz Laskowice danej klasy. Miłocice Małe Klub Organizacja, popularyzacja, Anna ul. Główna 28, 71 313 69 83 www.kjvolta.w.interi Jelcz- Jeździecki rozwój sportów konnych oraz Miśkiewicz 55-230 Jelcz- 602 188 351 a.pl Laskowice „VOLTA" rekreacji konnej Laskowice Towarzystwo Działalność na rzecz rozwoju Waldemar Przyjaciół ul. Hirszfelda regionu, ochrony podstawowych Jelcz- Wojcik Ziemi 13/4, 55-230 jego dóbr i walorów, kontynuacja i Laskowice (Prezes) Jelczańsko Jelcz-Laskowice pielęgnacja dotychczasowego -Laskowickiej dorobku. Stowarzyszeni Wspieranie wszechstronnego i Marek e Na Rzecz Niemil 33, 33- zrównoważonego rozwoju Jałoszyński 661 654 158 Oława Ekorozwoju 200 Oława społecznego, kulturalnego i (Prezes) Wsi Niemil gospodarczego. Stowarzyszeni Wspieranie wszechstronnego i Jerzy e Na Rzecz ul. Lwowska 10, zrównoważonego rozwoju Hawrysz Oława Rozwoju 55-200 Oława społecznego, kulturalnego i (Prezes) Gminy Oława gospodarczego. Ludowy Klub Mirosław Rozwój różnych dyscyplin sportu, Sportowy Ścinawa 50, Ignatowicz czynny udział w życiu kulturalnym, Oława "Czarni" Oława (Założyciel) gospodarczym i społecznym. Ścinawa

242 Imię, Nr Gmina, Instytucja Adres E-mali Działania www nazwisko telefonu/Fax powiat Popularyzacja sportu Klub jeździeckiego i stałe podnoszenie Jeździecki Hanna 55-100 71 313 28 13 jego poziomu, promowanie Oława "Eko-Agro- Oława 1 turystyki konnej jak również Hanna" prowadzenie hipoterapii. Polskie Towarzystwo Rynek-Ratusz Maria 71 132 20 76, Zrzeszenie osób uprawiających, Turystyczno- 1, pttk- Żygadło fax. 71 303 organizujących turystykę i Oława Krajoznawcze 55-200 Oława, [email protected] (Prezes) 46 35 zajmujących się krajoznawstwem. - Oddział w skr. poczt. 55 Oławie Inspirowanie, organizowanie i Stowarzyszeni Rynek-Ratusz popieranie działań mieszkańców Irena Suska e „Pomost" - 25, 55-200 na rzecz społecznego, Oława (Prezes) Sojusz dla Oława gospodarczego i kulturalnego Oławy i Ziemi rozwoju ziemi oławskiej. Oławskiej

Jan ul. Spacerowa Organizowanie i popularyzacja Jeździecki Sienkiewicz 2/3, 55-200 rekreacji turystyki konnej oraz Oława Klub Sportowy (Prezes) Oława hipoterapii. "W SIODLE" Stowarzyszeni Integrowanie społeczności w kraju Edward Pl. Zamkowy e „Miłośników i za granicą , zachowywanie Bykowski 15, 55-200 71 313 23 46 Oława Kresów tradycji historycznych i (Prezes) Oława Wschodnich" kulturalnych.

243 Imię, Nr Gmina, Instytucja Adres E-mali Działania www nazwisko telefonu/Fax powiat ul. Porzeczkowa Pracownia, założona w 1982 r., 4, Kamieniec wykonuje: remonty historycznych Wrocławski rzędów jeździeckich z zachowaniem oryginalnej Pracownia Jan 71 348 16 03, technologii, repliki rzędów siodlarsko- Czernica Maciejewski 601 891 697 historycznych-kawaleryjskich: rymarska (polskich, europejskich, amerykańskich), uprzęże, siodła: (sportowe, rajdowe, turystyczne, typu Western) Działalność w zakresie kowalstwa ul. Wrocławska artystycznego(z wykorzystaniem Robert 37, 55-002 Kuźnia tradycyjnych technik). Wszystkie Czernica Mikucki Kamieniec prace artysta wykonuje Wrocławski samodzielnie we własnej kuźni W gospodarstwie prowadzone jest przydomowe muzeum i skansen Nadolice rolny obejmujący około 4 tysięcy Wielkie, eksponatów. W muzeum Jan www.agrinpol.pl/sk Skansen rolny Wrocławska 73, 71 318 99 67 zgromadzone są przedmioty, Czernica Golinowski ansenrolny 55-003 odzież i sprzęty użytku domowego Czernica nie tylko z ubiegłych stuleci, przypominające zarówno dawną jak i tę nie tak odległą historię. Chów i hodowla koni rasy śląskiej. ul. Poprzeczna Ośrodek posiada 20 koni, w tym 8 Katarzyna 5/5 Nadolice wykorzystywanych w celach Stadnina koni Czernica Michalak Wielkie, rekreacyjnych- głównie do Czernica przejażdżek bryczką, saniami i spacerów konnych.

244 Imię, Nr Gmina, Instytucja Adres E-mali Działania www nazwisko telefonu/Fax powiat Jedyne w gminie Czernica Koło Gospodyń Wiejskich działa w Chrząstawie Wielkiej, należą do niego 32 panie (m.in. z obydwu ul. Wrocławska Koło Chrząstaw, Dobrzykowic i 10, Irena Wróbel Gospodyń Nadolic) w różnym wieku, Czernica Chrząstawa Wiejskich najmłodsza gospodyni ma 18 lat. Wielka Panie organizują różne uroczystości np. dzień seniora oraz przygotowują potrawy kulinarne na różne okazje. Jarosław Jagielski ul. Wrocławska Stowarzyszenie wspiera wszelkie (Sołtys Towarzystwo 111, działania mające wpływ na rozwój Ratowic i Przyjaciół Czernica 55-003 wsi i polepszenie jakości życia jej wiceprezes Ratowic Ratowice mieszkańców. Towarzystw a) Zintegrowanie działań samorządów, organizacji Partnerstwo pozarządowych, społecznych, „Dolina Dobrej lokalnych przedsiębiorców i osób Widawy” indywidualnych na rzecz Józef ul. Śliwice 4, (Lokalna zrównoważonego rozwoju www.dobrawidawa. Miklaszewsk 55-093 602 762 027 [email protected] Czernica Grupa obszarów wiejskich, racjonalnego org i (Prezes) Kiełczów Działania wykorzystania zasobów programu naturalnych a także ochrony Leader) dziedzictwa kulturowego i potencjału przyrody Doliny Dobrej Widawy. ul. Wrocławska Wspieranie wszechstronnego i Towarzystwo 19, 55-003 71 318 01 24 zrównoważonego rozwoju http://chrzastawa.h Miłośników Czernica Chrząstawa wew. 21 społecznego, kulturalnego i ome.pl/index.php Chrząstawy Wielka, gospodarczego.

245 Imię, Nr Gmina, Instytucja Adres E-mali Działania www nazwisko telefonu/Fax powiat

Czernica

Społeczny ul. Szkolna 56 Organizatorzy wielu imprez Komitet 55-002 kulturalnych i festynów. Głównym Mieszkańców Czernica Kamieniec celem jest propagowanie kultury i Kamieńca Wrocławski utrzymanie jedności wsi. Wrocławskiego i Łan Parafia ul. św. Brata Rzymskokatoli Alberta Ks. Jan cka Chmielowskiego Organizacja "Festynu 601 414 104 Czernica Kleszcz Podwyższenia 3, Albertyńskiego" Krzyża 55-003 Świętego Czernica Źródło Opracowanie własne

W celu określenia kluczowego potencjału dla rozwoju poszczególnych form turystyki, możliwości i barier oraz planów w zakresie rozwoju turystyki, z liderami wybranych organizacji i instytucji przeprowadzono wywiady. Rowerem i z wiosłem na Szlaku Odry

Stefan Bartoszewicz, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej we Wrocławiu.

Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu jest zainteresowany współpracą przy rozwoju turystyki rowerowej i wodnej na Odrze. Dla ułatwienia turystyki rowerowej wzdłuż rzeki RZGW wykonało kładkę na Śluzie Bartoszowice (nadano jej nazwę Kładki Ryczyńskiej z racji na wcześniejszą lokalizację w okolicy Ryczyna). RZGW jest gotowe do stworzenia dalszych ułatwień dla rowerzystów. W tym celu przewiduje się umożliwienie ruchu rowerowego przez śluzy Ratowice i Lipki z wykorzystaniem istniejących kładek. Na śluzach Ratowice i Lipki planuje się zmianę oznakowania zabraniającego ruchu pojazdów oraz zmianę szlabanów uniemożliwiających swobodny przejazd. RZGW widzi również możliwość modernizacji urządzeń na śluzie Opatowice,

246 w celu umożliwienia ruchu rowerowego. W przypadku śluzy Opatowice, konieczne jest rozpatrzenie różnych wariantów oraz pozyskanie źródeł współfinansowania inwestycji. RZGW wspiera również rozwój turystyki wodnej. W tym celu wykonano na zlecenie RZGW „Koncepcję lokalizacji przystani wodnych do obsługi ruchu turystycznego na Odrze swobodnie płynącej na odcinku Brzeg Dolny – ujście Nysy Łużyckiej” (Water Sernice 2000). RZGW planuje zlecić wykonanie podobnego opracowania dla Odry powyżej Wrocławia. Orientacyjne lokalizacje przystani możliwe są głównie na odcinkach rzeki na których nie odbywa się ruch barek – np. poniżej jazów (w odpowiedniej odległości od jazu). Lokalizacje takie możliwe są m.in. w Oławie, w rejonie Utraty, Ryczyna. Lokalizacja przystani wymaga pozwolenia wodno-prawnego, a dla ich trwałego funkcjonowania niezbędne jest zapewnienie wykwalifikowanej obsługi (bosman). Dla usprawnienia komunikacji w Dolinie Odry oraz podniesienia atrakcyjności turystycznej RZGW widzi również możliwość odtworzenia istniejących niegdyś promów – np. Utrata – Czernica.

Smaki i tradycje Grądów Odrzańskich

Maria Banach, szefowa Centrum Kultury w Św. Katarzynie z siedzibą w Siechnicach

Centrum Kultury od lat prowadzi i inicjuje projekty związane z promocją subregionu, kultywowaniem wielokulturowości, obrzędowości, zachowaniem tradycyjnych i starych zawodów, rozwojem i komercjalizacją produktów lokalnych, w tym rękodzielnictwa. Ośrodek jest zainteresowany współpracą w zakresie budowania oferty turystycznej w oparciu o walory historyczne i kulturowe obszaru. Duży potencjał widzi we współpracy z Niemcami. Zaproponowane kierunki i konkretne działania obejmują: - Przygotowanie monografii (przewodnika) o subregionie, uwzględniającej atrakcje przyrodnicze i historyczne (w tym izby pamięci i regionalne), ale też kulinaria i kultywowane tradycje, - Wydanie książki kulinarnej o potrawach regionalnych, ale też z historią skąd się wziął dany przepis (skąd przywędrował, dzięki komu się zachował), - Promocję starych zawodów, grup rekonstrukcyjnych - ożywienie ich działalności (np. kuźnie plenerowe kujące monety subregionu, wypiek chleba, piknik historyczny, rękodzielnictwo – produkcja rzeczy użytkowych), - Organizację imprez regionalnych połączonych z jarmarkami, na których można zakupić produkty regionalne, - Realizację projektów edukacyjnych poświęconych historii regionu, ale też ekologicznych (w oparciu o istniejące i przyszłe ścieżki edukacyjne).

Wnioski:

247 ■ Zakres działalności aktywnych w regionie podmiotów jest szeroki i interesujący. Może uzupełniać i wzbogacać ofertę turystyczną subregionu.

■ Wiele organizacji sięga w interesującą przeszłość obszaru, kultywuje tradycje, chroni od zapomnienia stare zawody. Są to atrakcje poszukiwane przez turystów. Aktywność organizacji (w tym realizacja projektów naukowych na tym terenie) sprzyja też promocji turystycznej obszaru. Informacja o obszarze dociera do różnych grup odbiorców (np. studenci).

2.7.3. Aktywność samorządów w pozyskiwaniu funduszy UE

Jednym z wyznaczników konkurencyjności terytorialnej jest aktywność samorządów. Jest ona mierzona w różny sposób. Jedną z metod jest analiza dotychczasowej aktywności na podstawie realizowanych projektów finansowanych ze źródeł zewnętrznych. Analiza opiera się na informacjach pochodzących z ankiet wypełnianych przez samorządy gmin. Pytania dotyczyły rodzaju projektu, nazwy, okresu pozyskania funduszy i realizacji projektu, źródeł i wielkości finansowania oraz efektów. Ankiety rozesłano do wszystkich pięciu gmin Subregionu Grądy Odrzańskie, natomiast materiał zwrotny uzyskano jedynie od trzech z nich. W związku z tym analiza dotyczy gmin Święta Katarzyna, miejskiej Oława i wiejskiej Oława. W analizie uwzględniono podział na sześć typów projektów: drogowe, infrastruktura komunalna, infrastruktura społeczna, społeczne, kulturalne, inne. Uwzględniono projekty współfinansowane ze wszystkich wskazanych przez respondentów źródeł, krajowych i zagranicznych (głównie UE). Skupiono się na projektach realizowanych latach 1998- 2008. W dalszej części przeanalizowane grupy projektów najliczniej reprezentowane na obszarze Subregionu.

Struktura realizowanych projektów

W wyżej wymienionych trzech gminach w okresie 1998-2008 podjęto się realizacji 97 projektów. Największą liczbę projektów przez ten czas pozyskała gmina Św. Katarzyna (38), następnie gmina miejska Oława (31) i wiejska Oława (28), jednak różnice nie są wielkie więc można przyjąć, że gminy reprezentują wyrównany poziom aktywności.

W strukturze projektów dominowały przedsięwzięcia infrastrukturalne, zwłaszcza w zakresie infrastruktury komunalnej (wodociągi, kanalizacja) – 43% wszystkich projektów (22 projekty), następnie infrastruktury społecznej – 19% (18 projektów) i projekty społeczne – 19% (18 projektów) (rysunek poniżej).

248 Wśród realizowanych projektów brakowało takich, które w bezpośredni sposób wiązałyby się z rozwojem turystyki na obszarze. Wyjątkiem były projekty w gminie miejskiej Oława, dotyczące poprawy kondycji obiektów architektury miasta – częściowa rewitalizacja starówki i ratusza miejskiego w Oławie (projekty zaklasyfikowano jako kategoria „inne”). Rekonstrukcję zabytkowego ratusza w Oławie rozpoczęto w 2001 z funduszy budżetu państwa w ramach kontraktu wojewódzkiego na sumę 7 tys. Euro. Pierwszy etap rewitalizacji starówki miejskiej w Oławie rozpoczęto w 2005 roku, łączna kwota projektu to prawie 2,5 mln zł, z czego część pochodziła z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i budżetu państwa.

Zaskakujący jest fakt, że wśród realizowanych projektów marginalną rolę odgrywają projekty drogowe, tak chętnie realizowane przez większość samorządów w Polsce i na Dolnym Śląsku. Na obszarze jest to zaledwie 5% wszystkich projektów. Są to zwykle duże inwestycje, które wymagają proporcjonalnego wkładu własnego; są to projekty refundowane, zatem należy posiadać fundusze na pokrycie całości inwestycji. Również niewiele zgłaszanych projektów dotyczyło szeroko pojętej kultury – 8% ogółu (8 projektów). W tym zakresie najwięcej z nich zrealizowała gmina Święta Katarzyna. Były to projekty dotyczące zachowania dziedzictwa kulturowego na obszarze (np. Retroteka), działania realizowane były przy współfinansowaniu przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej, przy współudziale niemieckich obywateli, którzy przed wojną mieszkali na obszarze gminy. Najczęściej jednak projekty kulturalne ograniczały się do wyposażenia/ uzupełnienia księgozbioru bibliotek gminnych. Większość z nich finansowana była ze źródeł krajowych MEN (25%), europejskich – EFS (25%). W przewadze były to projekty małe do 50 tys. zł (88%).

249 Wykres 20. Struktura projektów z funduszy zewnętrznych realizowanych w gminach Subregionu Grądy Odrzańskie.

40 %

0 Święta Katarzyna Oława miasto Oława wiejska

infrastruktura drogowa infrastruktura komunalna infrastruktura społeczna społeczne kultura inne .

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Struktura realizowanych projektów wynika z istniejących potrzeb społecznych w gminie. Z punktu widzenia rozwoju turystyki bardzo ważny jest problem gospodarki komunalnej na obszarze, zwłaszcza że jest to obszar o cennych walorach przyrodniczych.

250 Wykres 21. Struktura źródeł finansowania projektów w gminach Subregionu Grądy Odrzańskie

100%

90% inne 80% kontrakt woj. 70% WFOŚiGW

60% budżet państwa

50% MENiS

40% Bank Światowy

30% EFRR

20% EFS

10% przedakcesyjne (Ispa, sapard, Phare) 0% Święta Katarzyna Oława miasto Oława wiejska

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Różnice pomiędzy poszczególnymi gminami widoczne są w strukturze źródeł finansowania. Gmina Św. Katarzyna charakteryzuje się dużo większą skłonnością w wykorzystywaniu źródeł krajowych, zwłaszcza WFOŚiGW, wydaje się natomiast nie doceniać możliwości wykorzystania źródeł zagranicznych (rysunek powyżej). Wśród zrealizowanych projektów jedynie niecałe 13% finansowane jest ze źródeł pozakrajowych. Gminy miejska i wiejska Oława strukturę pozyskiwania funduszy mają bardziej równomiernie rozłożoną. 40% projektów w gminie miejskiej Oława i 50% w gminie wiejskiej Oława finansowane jest ze źródeł zewnętrznych (głównie UE i Banku Światowego).

251 Wykres 22. Struktura wg wielkości finansowania projektów w gminach Subregionu Grądy Odrzańskie

100%

>5mln

80% 2-5 mln

1-2 mln

60% 501-1 mln

101-500 tys.

51-100 tys. 40% 21-50 tys.

11-20 tys. 20% <10 tys.

0% Św. Katarzyna Oława miasto Oława wiejska

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

W strukturze wielkościowej projektów w subregionie przeważały projekty średnie w granicach 100-500 tys. zł (31% ogółu) i 500 tys. -1 mln. (22%). Najwięcej projektów małych i średnich zrealizowano w gminie Święta Katarzyna (65% projektów gminnych) (rysunek powyżej). Największy udział projektów dużych (> 1mln zł) miała gmina wiejska Oława (25% wszystkich projektów gminnych). Tutaj realizowano projekty z zakresu infrastruktury społecznej o wartości ponad 8 i 11 mln zł.

Infrastruktura komunalna Łącznie 62% projektów realizowanych na obszarze dotyczyła inwestycji w infrastrukturę, przy czym najchętniej w infrastrukturę komunalną (43 %). Największa intensywność realizacji dotyczy okresu przed akcesją Polki do Unii Europejskiej (Załącznik). W tym czasie udało się pozyskać fundusze na 74%

252 projektów- największa z nich było realizowanych w latach 1998-2001. Były to zadania finansowane głównie z instrumentów przedakcesyjnych jak: Phare, Ispa, Sapard (19% wszystkich projektów infrastruktury komunalnej). Powszechnym źródłem pozyskiwania funduszy na projekty z zakresu sieci kanalizacyjnej był Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚ i GW). Z tego źródła finansowano 53% projektów, z czego najchętniej w gminie Św. Katarzyna (84%). 50% wszystkich projektów infrastruktury komunalnej to zadania o niewielkim budżecie 100-500 tys. zł, kolejne 20% nie przekraczało 1 mln zł. Popularność realizacji tych zadań wynikała z potrzeb w tym zakresie. Większość z nich dotyczyła uzupełniania sieci kanalizacyjnej we wsiach i osiedlach miejskich, budowy czy modernizacji systemów uzdatniania wody czy gospodarki odpadami.

Infrastruktura społeczna Druga grupa projektów najchętniej realizowanych dotyczyła infrastruktury społecznej. Efektem bezpośrednim były przede wszystkim: remonty szkół, remonty obiektów służby zdrowia, budowy boisk szkolnych, hal sportowych, modernizacje stadionów miejskich. Łącznie, od 1998 do 2008 r., projektów było 18, co stanowiło 19% wszystkich realizowanych w tym czasie na danym obszarze (Załącznik). Największą aktywność wykazała gmina miejska Oława, realizując 8 projektów. W większości projekty finansowano ze źródeł krajowych, najchętniej w ramach kontraktów wojewódzkich (35%), dotacji Ministerstwa Edukacji Narodowej (29%) czy innych źródeł budżetowych (18%). W tym względzie nie ma różnic pomiędzy gminami. 31% projektów miała wartość 1-2 mln zł., kolejne 23% w granicach 2-3 mln. Dwa najkosztowniejsze projekty (8 i 11 mln zł.) dotyczyły utworzenia pracowni komputerowych w szkołach gminy wiejskiej Oława.

Realizacja projektów była w miarę równomiernie rozłożona w czasie. Większa aktywność widoczna była w latach 2003-2007. Najwięcej funduszy pozyskano w roku 2005 – 24% (4 projekty).

Projekty społeczne Kolejną, jedną z najliczniejszych grup projektów, były w latach 1998-2008 projekty społeczne. Łącznie zrealizowano 18 projektów, co stanowi 19%. Najwięcej pozyskanych funduszy na te cele przypada na lata 2006-2008, było to 83% wszystkich projektów (9) (Załącznik). Głównym źródłem finansowym był Europejski Fundusz Społeczny (EFS), w ramach PO KL (55%) i źródła krajowe MEN (32%). Większość projektów mieściła się w granicach 200-500 tys. zł (33%), nie brakowało także projektów drobnych, do 10 tys. zł (54%).

253 Projekty dotyczyły przede wszystkim: wyrównywania szans edukacyjnych dzieci z terenów wiejskich, wyposażenia sal komputerowych w dostęp do internetu, kursów doskonalących nauczycieli w zakresie języków obcych i umiejętności posługiwania się technikami informacyjnymi, narzędzi powrotu do aktywności zawodowej, pomocy osobom niepełnosprawnym w podejmowaniu edukacji.

Wnioski:

■ wśród analizowanych gmin największą aktywność w pozyskiwaniu funduszy ze źródeł zewnętrznych wykazała gmina Św. Katarzyna. ■ istnieje zróżnicowanie w wykorzystaniu źródeł finansowych krajowych i zagranicznych (UE i Banku Światowego) w gminach subregionu. gmina Św. Katarzyna zorientowana jest prawie wyłącznie na fundusze krajowe (86% projektów). Równowaga w strukturze widoczna jest w gminach Oława miejska i wiejska. ■ realizowane projekty w większości nie przekraczają 1 mln zł. ■ w gminach realizowano głównie projekty infrastrukturalne (komunalne), zaspokajające podstawowe potrzeby mieszkańców, rozwiązujące podstawowe problemy w gminie. ■ brak typowo turystycznych projektów, wyjątek stanowi gmina Oława (rewitalizacja obiektów dziedzictwa kultury). Braki wynikają z hierarchii potrzeb, gdzie usługi turystyczne zaliczane są do usług wyższego rzędu, czyli zaspokajanych w dalszej kolejności. ■ nie ma projektów międzygminnych, dotyczących promocji wspólnego wizerunku obszaru, wspólnych imprez promujących obszar. W kolejnych latach powinny pojawić się takie wspólne inicjatywy na rzecz rozwoju turystyki w subregionie.

2.7.4. Aktywność usługodawców turystycznych

W celu określenia aktywności usługodawców turystycznych ze zidentyfikowanymi wcześniej usługodawcami przeprowadzono telefoniczne badania ankietowe (kwestionariusz ankiety w załączniku nr 11) Dotyczyły one m.in. aktualnych i planowanych zamierzeń w zakresie rozwoju oferty turystycznej, planów inwestycyjnych i promocyjnych. Łącznie pojęto próbę rozmowy z 37 usługodawcami, 7 odmówiło wzięcia udziału w badaniach, do wielu z obiektów po kilkukrotnych próbach nie udało się dodzwonić lub uzyskano informację, iż nie ma osoby kompetentnej do przeprowadzenia rozmowy. Ostatecznie wywiad przeprowadzono z 19 osobami.

254 Zasadniczo turystyka nie jest główną działalnością respondentów. Większa część osób (10) wskazywała jako podstawowe inne zajęcie, m.in.: usługi hotelowe (hotel robotniczy), rolnictwo, nauka jazdy konnej, gastronomia. Turystykę jako główną działalność wskazało 8 ankietowanych.

Większość gości korzystających z usług respondentów przyjeżdża z różnych części Polski (wybierano głównie kategorię „inne duże miasta”). Wśród wymienionych miejscowości znalazły się też bardziej odległe ośrodki jak: Poznań, Szczecin, Gdańsk, Augustów. W jednym wypadku (agroturystyka Durok) wskazano też Oławę jako głównego odbiorcę usług.

Kolejno wybierano zagranicę. I tu prócz krajów europejskich jak Niemcy, Włochy wspomniano również USA i Australię (Winna Góra Gospodarstwo Gościnne). Dopiero na trzecim miejscu wskazano gości z Wrocławia jako przeważających. Były to głównie ośrodki jeździeckie (Agroturystyka Durok, Hodowla koni i ośrodek jeździecki "Amazonka", Klub jeździecki "Volta"). Nikt z respondentów nie wskazał Opola – drugiego po Wrocławiu dużego miasta położonego w stosunkowo niedużej odległości od subregionu.

Wykres 23. Kierunki, z których przyjeżdżają odwiedzający (ilość wskazań).

inne duże miasta

zagranica

Wrocław

sąsiednie gminy

Opole

0 2 4 6 8 10 12 14

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych

255 Jeśli chodzi o sezonowość ruchu turystycznego, w świetle uzyskanych informacji, nie można wyróżnić dominującej pory roku. Większość respondentów na pytanie „W jakim okresie mają Państwo najwięcej gości?” odpowiadała „Przez cały rok” (10 wskazań). Przy czym respondentom chodziło tu nie tylko o korzystanie z oferty noclegowej, ale też innych usług, jak wspomniana wcześniej nauka jazdy konnej, organizacja imprez okolicznościowych, itp. Następnie wskazywano jesień (5 wskazań), a dalej wiosnę (4), lato (3), zima i przedzimie (po 2), przedwiośnie nie było wybrane ani razu.

Wykres 24. Długość pobytu odwiedzających subregion (ilość wskazań).

tydzien

w eekend

inne

w ięcej niż tydzień

jeden dzień

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych

Odwiedzający subregion pozostają tu najczęściej przez weekend. Co prawda, dominującą odpowiedzią na pytanie „Jak długo Państwa goście najczęściej zatrzymują się bądź korzystają z usług?” było „Przez tydzień” (9 wskazań), ale 2 respondentów wybrało tę kategorię z zastrzeżeniami. Pierwszy dodał, iż tylko w sezonie letnim, drugi że tylko przy okazji organizowania rajdów konnych, które już dawno się nie odbywały. W dalszej kolejności wskazano kategorię „inne” i tu znalazły się: 2- 3 dni, od poniedziałku do piątku (w przypadku Zajazdu Słoneczko), 6 dni, a nawet do kilku miesięcy (Hotel Czernica).

256 W większości region odwiedzają grupy zorganizowane. Do nich też usługodawcy planują w przyszłości kierować swoją ofertę. Są to grupy ze szkół (obecnie – 2 odpowiedzi, w przyszłości - 3), z zakładów pracy (obecnie – 10, w przyszłości – 9) oraz grupy inne (w tym 4-5 letnich dzieci, jak w wypadku gości Agroturystyki Justynka). Na drugim miejscu wśród wizytujących obszar są turyści indywidualni, choć badani usługodawcy nie planują w istotny sposób ukierunkowywać swych usług na ich obsługę w przyszłości. Dopiero na kolejnych miejscach, z niewielką ilością wskazań, znalazły się rodziny, grupy biznesowe, turyści zagraniczni i niepełnosprawni.

Wykres 25. Turyści obecnie korzystający z usług oraz grupy docelowe, do których skierowana będzie oferta w przyszłości (ilość wskazań). w przyszłości obecnie

grupy zorganizowane

turyści indywidualni

imprezy okolicznościowe

rodziny

grupy biznesowe

turyści z zagranicy

niepełnosprawni

0 2 4 6 8 10 12 14

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych

Na pytanie „Co decyduje o przyjeździe turystów w okolice (subregion)?” udzielono kolejno następujących odpowiedzi:

- możliwość spokojnego wypoczynku (7 wskazań)

257 - cena pobytu (7) - atrakcyjność przyrodnicza (6) - jakość usług dla turystów (6) - bogata oferta turystyczna (2) - bliskość miejsca zamieszkania (3) - informacja o atrakcjach turystycznych regionu (1) Znamienne, że ani razu nie wybrano atrakcyjności kultury materialnej jako przyczyny przyjazdu turystów w region, za to doceniono walory przyrodnicze i spokój, gwarantujący dobry odpoczynek. We wskazywanej najczęściej kategorii „inne” (14 wskazań) wymieniono różne dodatkowe powody wizyt, w tym bliskość Wrocławia (6), konie (3), ale też: pracę, inwestycje i obecność strefy ekonomicznej. Przy czym należy tu pamiętać, że respondentami byli też obsługujący hotele robotnicze i to oni wskazywali na te ostatnie przyczyny przyjazdów.

Dla rozwoju turystyki w regionie respondenci wskazywali konieczność podjęcia następujących działań:

- promocja turystyczna poza jego granicami (7) - poprawa infrastruktury i komunikacji zbiorowej (7) - rozwój infrastruktury turystycznej (6) - większa dbałość o jakość środowiska (5) - rozwój oferty lokalnej (5) - inne (5) - poprawa jakości usług noclegowych i gastronomicznych (4) - poprawa możliwości dostępu do atrakcji turystycznych (3) - rozwój usług przewodnickich (2). Wśród innych zadań podkreślano potrzebę zapewnienia lepszej komunikacji z Wrocławiem, wspólnej promocji, tworzenia nowych miejsc noclegowych.

Według ankietowanych, czynnikami ograniczającymi obecnie (ale też w przyszłości mogącymi ograniczać) rozwój ich własnych usług są:

- nie wystarczająco rozwinięta infrastruktura (3 obiekty) - brak funduszy (3)

258 - zła komunikacja (brak możliwości dojazdu) (2) - brak atrakcji (1) - brak walorów przyrodniczych (1) - konkurencja ze strony Wrocławia (1) - mała ilość miejsc noclegowych (1) - niski standard usług noclegowych (brak kategoryzacji) (1) - za mało wyeksponowane wartości przyrodnicze (1). Być może z powyższych powodów jedynie połowa usługodawców planuje w przyszłości powiększyć swoją ofertę. Zasadniczo ma to dotyczyć zwiększenia liczby miejsc noclegowych lub, jak w przypadku ośrodka jeździeckiego, budowy nowej stajni. Jeśli chodzi o rozszerzenie oferty to jedynie dwa ośrodki planują takie działania (np. wprowadzenie usług gastronomicznych), w pozostałych przypadkach jest to raczej podniesienie jakości usług i standardu miejsc noclegowych.

Wykres 26. Plany rozszerzenia oferty usług (ilość wskazań).

tak nie nie wiem 10

0 powiększenie ilościowe oferty rozszerzenie oferty

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

259 Prawdopodobnie ze względu na niezbyt rozległe plany rozwoju usług turystycznych, stosunkowo niewielkie jest też zainteresowanie udziałem w potencjalnych szkoleniach mających na celu wzbogacenie wiedzy o regionie czy znajomości prawodawstwa z zakresu obsługi ruchu turystycznego (tab. poniżej). Większe zainteresowanie wzbudziły jedynie ewentualne kursy językowe specyficzne dla obsługi turystycznej. Wart odnotowania jest też fakt, że w dużej części te same osoby pozostawały zainteresowane różnymi kursami.

Tabela 47.Chęć uczestnictwa w szkoleniach tematycznych wyrażona przez respondentów (ilość wskazań). Chęć uczestnictwa Tematyka Tak Nie Historia regionu 4 11 Przyroda regionu 5 11 Zbytki architektury regionu 4 11 Regionalne produkty rolnicze 4 10 Kursy językowe specyficzne dla obsługi 8 9 turystycznej Specyfika obsługi osób niepełnosprawnych 2 12 Polskie prawodawstwo dot. turystyki i obsługi 4 11 ruchu turystycznego Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

Jedna osoba zasugerowała jako przydatne organizację szkoleń z zakresu pozyskiwania środków unijnych.

Jeśli chodzi o dotychczasową formę promocji, wśród respondentów dominuje Internet, w szczególności własna strona internetowa. Dość dużą rolę odgrywają też inne rodzaje docierania do nowych klientów, w tym wizytówki, tzw. „poczta pantoflowa”, kartki pocztowe. Ciekawą formą promocji jest wykorzystanie doradztwa rolniczego, wskazane przez jednego respondenta (Agroturystyka "Pod Brzozami").

Wykres 27. Formy promocji oferty turystycznej (ilość wskazań).

260 Internet - własna strona Internet - cudze serwisy, bazy

inne

foldery, broszury, wydawnictwa

targi, wystawy

0 2 4 6 8 10 12 14 16 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych. Jedynie siedmiu respondentów wykazało chęć dalszego rozwoju form promocji. W dwóch wypadkach chodziło o poprawę własnej strony internetowej, w pozostałych o broszury, foldery, itp. oraz udział w targach.

Jedynie trzech respondentów na pytanie „Do jakiej (jakich) organizacji turystycznej lub innej związanej z prowadzoną działalnością Państwo należycie lub z jaką współpracujecie?” udzieliło twierdzącej odpowiedzi. Współpracują oni z PTTK i ośrodkiem doradztwa rolniczego.

Wnioski:

■ Zasadniczo usługi stricte turystyczne nie są główną działalnością respondentów- wykonywane są przy okazji innej działalności jak: usługi hotelowe (hotel robotniczy), rolnictwo, nauka jazdy konnej, gastronomia. ■ Jedynie połowa usługodawców planuje w przyszłości powiększyć swoją ofertę. Zasadniczo ma to dotyczyć zwiększenia liczby miejsc noclegowych. ■ Większość gości korzystających z usług respondentów przyjeżdża z różnych części Polski, nie tylko z Wrocławia. Duży potencjał stanowią turyści zagraniczni, którzy przybywają tu z różnych stron Europy i Świata.

261 ■ W świetle wyników badań trudno mówić o sezonowości ruchu turystycznego. Trzeba mieć jednak na uwadze fakt, iż spora część respondentów prowadzi tu działalność „paraturystyczną”, jak nauka jazdy konnej, organizacja imprez okolicznościowych, hotel robotniczy. ■ Turyści pozostają w obszarze najczęściej przez weekend, co faktycznie sugeruje, iż dobrym odbiorcą usług może być Wrocław. ■ Najczęściej subregion odwiedzają grupy zorganizowane, przede wszystkim młodzież ze szkół, co w połączeniu z faktem, iż jako najistotniejszy czynnik decydujący o przyjeździe turystów w okolice uznano możliwość spokojnego wypoczynku oraz doceniono atrakcyjnością przyrodniczą obszaru, może stanowić wskazówkę dla kierunków rozwoju oferty turystycznej. ■ Według respondentów, przyczynami utrudniającymi rozwój turystyki są: niewystarczająca informacja o subregionie, brak infrastruktury komunikacyjnej i turystycznej. Usługodawcy najczęściej promują swoje usługi indywidualnie poprzez własne strony internetowe, choć zauważają potrzebę wspólnej promocji. ■ Bardzo niska jest aktywność i uczestnictwo w organizacjach zrzeszających usługodawców turystycznych lub w innych podobnych.

262 2.8. Analiza SWOT

Tabela 48. Analiza

Mocne strony Słabe strony

Atrakcyjność Turystyczna/ walory przyrodnicze i kulturowe: Atrakcyjność Turystyczna/ walory przyrodnicze i kulturowe:

• duże walory przyrodnicze obszaru (np. Natura 2000, korytarz Odry, • zły stan obiektów historycznych i kulturowych lasy łęgowe, unikatowe starorzecza z cennymi gatunkami) • nierozwiązane problemy środowiskowe (odpady – dzikie wysypiska, • interesujące walory kulturowe i historyczne (np. zespoły pałacowo – gospodarka wodno-ściekowa) parkowe, stanowiska archeologiczne) • słaba komunikacja wewnątrz regionu i z aglomeracją Wrocławia (min. • wielokulturowość, produkty lokalne, obrzędowość przez obecność terenów wodonośnych) Infrastruktura turystyczna: Infrastruktura turystyczna:

• atrakcyjne tereny dla turystyki konnej – rozwijająca się oferta ośrodków • słabo rozwinięta baza noclegowa i gastronomiczna (duża ilość jeździeckich obiektów nieskategoryzowanych, niski standard bazy noclegowej) • niedostatek szlaków turystycznych z punktami dla turystów (infrastruktura plus oferta) • mała ilość infrastruktury towarzyszącej przy istniejących szlakach • mała ilość gospodarstw agroturystycznych Dominujące formy turystyki: Dominujące formy turystyki:

• położenie na międzynarodowej trasie rowerowej – obszar atrakcyjny dla • mała ilość szlaków rowerowych łączących obszar z Wrocławiem turystyki rowerowej • niewykorzystany potencjał turystyki wodnej (słaba infrastruktura, • zróżnicowana sieć dopływów atrakcyjna dla turystyki wodnej ograniczenia inwestycyjne – tereny wodonośne w zarządzie RZGW) • atrakcyjne tereny wędkarskie i łowieckie • słaba dostępność regionu i jego oferty dla osób niepełnosprawnych Wizerunek subregionu i aktywność marketingowa: Wizerunek subregionu i aktywność marketingowa:

263 • wzrost liczby mieszkańców obszaru oraz ich duża różnorodność • zbyt mała promocja oferty obiektów, muzealnych, skansenów, (mogą kulturowa być wykorzystywane w ofercie dla rodzin, szkół, zwłaszcza z pobliskiego Wrocławia) Aktywność społeczności lokalnej miasta i branży: Aktywność społeczności lokalnej miasta i branży:

• rozwijająca się aktywność społeczna • niska świadomość ekologiczna mieszkańców • istniejące podstrefy ekonomiczne • konkretne plany inwestycyjne związane z turystyką

Szanse Zagrożenia

Makrootoczenie Makrootoczenie

• pozyskiwanie środków zewnętrznych w tym z UE • niesprzyjające warunki do rozwoju inwestycji turystycznych • zmiana przepisów o żegludze śródlądowej • brak zachęt dla prywatnych inwestorów • lepsza komunikacja z Wrocławiem • obecność obszarów chronionych (Natura 2000) i możliwych konfliktów inwestor – ochrona przyrody Mikrootoczenie • spowolnienie gospodarcze • aglomeracja Wrocławia – obszar Doliny Odry traktowany tylko jako baza noclegowa • prorozwojowa polityka samorządu • współpraca instytucji i podmiotów z obszaru na rzecz rozwoju turystyki Mikrootoczenie • możliwość rozwoju oferty edukacyjnej i rekreacyjnej dla pobliskich aglomeracji (np. sporty ekstremalne nie kolidujące z przyrodą) • stworzenie sieci ścieżek rowerowych • • ograniczone środki na inwestycje rozwój turystyki konferencyjnej • • brak zaangażowania instytucji i podmiotów z obszaru na rzecz rozwoju rozwój bazy agroturystycznej turystyki • realizacja już zaplanowanych inwestycji turystycznych • niekontrolowany wzrost liczby turystów, negatywnie wpływający na • uruchomienie przeprawy promowej np. w Kotowicach walory obszaru • programy edukacyjne dla usługodawców turystycznych finansowane z • zagrożenia ze strony ludności napływowej PO KL

Źródło: Opracowanie własne

264 3. Kierunki programu rozwoju turystycznego regionu 3.1. Założenia strategiczne realizacji programu

3.1.1. Wizja i misja turystyczna regionu

WIZJA SUBREGIONU GRĄDY ODRZAŃSKIE

Obszar subregionu Grądy Odrzańskie dzięki dobrze rozwiniętej infrastrukturze turystycznej oraz różnorodnej ofercie turystycznej jest głównym obszarem turystyki weekendowej i aktywnej dla aglomeracji Wrocławia i Opola. Rozwijająca się oferta turystyczna regionu stanowi ważną atrakcję na międzynarodowym szlaku Odry. Instytucje i mieszkańcy obszaru zgodnie współpracują w rozwoju i promocji oferty turystycznej oraz dbają o zachowanie walorów regionu.

MISJA SUBREGIONU GRĄDY ODRZAŃSKIE

Jesteśmy liderem reprezentującym Subregion Grądy Odrzańskie, który chcemy wspierać w dążeniu do rozwoju w oparciu o jego potencjał turystyczny związany z lokalną historią i tradycją, zachowaniem i promocją wysokich wartości przyrodniczo-krajobrazowych oraz przedsiębiorczością i aktywnością mieszkańców. Realizację wspólnych celów opieramy o wzajemne zaufanie i partnerską współpracę pomiędzy samorządami, organizacjami społecznymi, przedsiębiorcami i aktywnymi grupami mieszkańców.

Cele strategiczne rozwoju

CEL NADRZĘDNY Subregion Grądy Odrzańskie staje się głównym obszarem turystyki weekendowej i aktywnej dla aglomeracji wrocławskiej i opolskiej.

265 BUDOWANIE OFERTY TURYSTYCZNEJ Cel strategiczny: Tworzenie i promocja oferty turystycznej w oparciu o walory kulturowo – przyrodnicze regionu.

Cele operacyjne:

1. Rozwój szlaków turystycznych oraz ich zintegrowanej oferty wraz z budową infrastruktury towarzyszącej. 2. Tworzenie kompleksowej oferty turystyki wodnej. 3. Powstanie wyrafinowanej oferty turystycznej. 4. Zwiększenie atrakcyjności turystycznej oferty bazującej na walorach historycznych i przyrodniczych obszaru. 5. Tworzenie wspólnego wizerunku subregionu. 6. Zwiększenie zakresu promocji i informacji o walorach i ofercie turystycznej subregionu.

PARTNERSKA WSPÓŁPRACA Cel strategiczny: Współpraca instytucji, przedsiębiorców, organizacji oraz mieszkańców subregionu na rzecz rozwoju oferty turystycznej obszaru.

Cele operacyjne:

1. Tworzenie instytucjonalnych form koordynacji współpracy ponadgminnej. 2. Włączenie lokalnych podmiotów do oferty turystycznej subregionu. 3. Wsparcie aktywności społecznej i biznesowej na rzecz rozwoju turystycznego subregionu. 4. Wsparcie tożsamości regionalnej,.

266 WSPARCIE OTOCZENIA TURYSTYKI

Cel strategiczny: Wsparcie działań zwiększających potencjał turystyczny subregionu.

Cele operacyjne:

1. Opracowanie subregionalnego systemu gospodarki odpadami. 2. Poprawa stanu komunikacji publicznej.

CEL NADRZĘDNY Subregion Grądy Odrzańskie staje się głównym obszarem turystyki weekendowej i aktywnej dla aglomeracji wrocławskiej i opolskiej.

Uzasadnienie celu

Subregion Grądy Odrzańskie znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie aglomeracji wrocławskiej oraz w niedalekiej odległości od aglomeracji opolskiej. Położenie to determinuje tworzenie oferty turystycznej głównie dla mieszkańców tych dwóch aglomeracji. Zaznaczyć jednak należy, że w tworzeniu oferty myśleć należy głównie o mieszkańcach Wrocławia. Po przeanalizowaniu dostępnych danych widać, że najczęstszym środkiem transportu przy przyjeździe do subregionu jest samochód (52,7%) i rower (28,6%). Szczególnie dane dotyczące podróży rowerem są unikatowe w skali Dolnego Śląska. Wyjątkowość tę należy wykorzystać w kreowaniu oferty dla mieszkańców aglomeracji Wrocławskiej, którzy generują ruch rowerowy. Podstawą rozwoju turystycznego subregionu powinna być więc oferta skierowana

267 do rowerzystów, szczególnie, że przez ubregion przebiega „Szlak Odry”, który może stanowić szkielet działań związanych z rozwojem szlaków i infrastruktury turystycznej. Skupienie się na tym kierunku rozwoju wynika również z innych uwarunkowań. Wspomnieć można o „przemysłowej” przeszłości obszaru i takim jego postrzeganiu przez mieszkańców Wrocławia – np. zakłady samochodowe w Jelczu – Lakowicach czy elektrociepłownia „Czechnica” w Siechnicach. Ta „przemysłowa” przeszłość sprawia, że na tle innych regionów Dolnego Śląska, brakuje skoordynowanych działań na rzecz wykorzystania potencjału subregionu dla rozwoju turystyki. Widać to choćby w statystycznej analizie ilości miejsc pracy w branży „hotele i restauracje”, która odbiega od średniej dla województwa. Najkorzystniej wśród gmin subregionu prezentuje się pod tym względem Czernica. Zależności te powodują, że rozwój infrastruktury turystycznej w subregionie zdecydowanie odbiega ilością i jakością od poziomu Dolnego Śląska. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, miejsca noclegowe w skategoryzowanej bazie noclegowej notowane są na poziomie 153 miejsc w 5 obiektach, co stanowi 0,3% skategoryzowanej bazy noclegowej w województwie. W rzeczywistości na terenie subregionu działają 33 obiekty świadczące usługi noclegowe, w sumie oferują one 905 miejsc noclegowych. Ta duża dysproporcja pomiędzy skategoryzowaną a nieskategoryzowaną bazą noclegową jednoznacznie świadczy o jakości bazy noclegowej. Choć można się zastanawiać czy jakość bazy noclegowej zależna jest od długości pobytu (tylko 14,9% ankietowanych turystów korzysta z noclegu a aż 58,4% przyjeżdża tylko na pół dnia) i motywu przyjazdu turysty (aż 65,3% turystów przyjeżdża na wypoczynek bierny a 18,3% na uprawianie turystyki rowerowej), czy raczej długość pobytu zależna jest od jakości bazy noclegowej? Choć w przypadku rozwoju oferty turystyki weekendowej i aktywnej jakość bazy noclegowej może mieć drugorzędne znaczenie. Większość nocujących korzysta albo z mieszkań znajomych (33%) albo z nieformalnych pól biwakowych (29%), co stanowi 62,5% wszystkich tych osób. Za niekorzystną przesłankę rozwoju oferty turystycznej uznać należy fakt, że w badaniach ankietowych turyści wskazali, że jakość bazy noclegowej jest gorsza niż w pozostałych regionach Dolnego Śląska, a cena za nocleg jest zbyt wysoka w stosunku do jakości oferty. Tę samą niekorzystną zależność widać w ocenie jakości i ceny usług gastronomicznych w regionie. W przypadku rozwoju oferty turystyki weekendowej dla turystów aktywnych sytuacja ta wymaga zmiany. Rowerzysta często nie bierze ze sobą dużej ilości prowiantu, oczekując dobrej oferty gastronomicznej. Jak pokazują wykonane na potrzeby Strategii badania, w regionie istnieje spory potencjał obiektów świadczących usługi gastronomiczne jednak brak jest tych obiektów w ciągu szlaków głównych wykorzystywanych przez turystów, np. rowerzystów. Jak pokazują badania aż 65,3% turystów przyjeżdża na tereny subregionu w celu biernego wypoczynku a 18,3% w celu uprawiania turystyki kwalifikowanej, najczęściej rowerowej. Choć poziom turystów przyjeżdżających „aktywnie” w teren i szukających takiej oferty jest duży, w porównaniu z innymi regionami Dolnego Śląska, można się zastanowić jak zachęcić do aktywności biernych do tej pory turystów. Jednym z priorytetowych działań może być

268 stworzenie spójnej i atrakcyjnej oferty szlaków turystycznych i promocja walorów oraz oferty regionu (o tym szerzej w dalszej części opracowania). Sposobem na to może być również uatrakcyjnienie oferty wykorzystującej obecną bazę sportowo – rekreacyjną. Docelowo powinna ona uzupełniać ofertę turystyczną, a obecnie może stanowić magnes ściągający „aktywnych” turystów. Obecnie mówić można o 2 takich obiektach – OWW w Jelczu – Laskowicach oraz jeziorze Bajkał. Są to miejsca znane mieszkańcom Wrocławia, jednak aby podnieść ich atrakcyjność, niezbędne są inwestycje w te obiekty. Pozostała baza sportowo – rekreacyjna ma znaczenie lokalne. Widać więc, że obecny potencjał i obserwowane tendencje w ruchu turystycznym uprawniają do myślenia o Subregionie Grądy Odrzańskie jako o głównej ofercie turystyki aktywnej i weekendowej, szczególnie dla mieszkańców sąsiedniej aglomeracji wrocławskiej oraz niedalekiej aglomeracji opolskiej. Temu celowi sprzyja również fakt, że obecnie już co czwarty turysta przyjeżdża na teren subregionu regularnie. BUDOWANIE OFERTY TURYSTYCZNEJ Cel strategiczny: Tworzenie i promocja oferty turystycznej w oparciu o walory kulturowo – przyrodnicze regionu.

Uzasadnienie celu

Aby osiągnąć cel nadrzędny niezbędne jest zrealizowanie założonych celów strategicznych i operacyjnych. Pierwszy cel strategiczny i przypisane mu cele operacyjne dotyczą działań związanych z tworzeniem oferty w oparciu o walory kulturowo - przyrodnicze regionu oraz promocję subregionu, jego walorów oraz oferty turystycznej. Aby realizacja tego celu odniosła skutek, niezbędne jest przełamanie postrzegania tego terenu jako obszaru „przemysłowego”. Wbrew obiegowej opinii, można stwierdzić, że subregion dysponuje sporymi walorami przyrodniczymi. Szczególnie za charakterystyczne i unikatowe uznać należy występujące na tym terenie starorzecza w dolinie Odry. Większość z nich jest niezwykle cenna pod względem przyrodniczym i należy je chronić przed dewastacją. Unikatowe bogactwo przyrodnicze związane jest z rzeką i doliną Odry, stąd też na jej terenie wyznaczono kilka form ochrony przyrody: rezerwaty, pomniki przyrody, użytki ekologiczne oraz obszary sieci Natura 2000 („Grądy w Dolinie Odry” oraz „Grądy Odrzańskie”). Warto w tym miejscu wspomnieć, że wyznaczenie obszaru Natura 2000 to przede wszystkim, ogromna, bezpłatna promocja regionu. Jest to gwarancja dobrego stanu środowiska przyrodniczego, co zachęca turystów do wyboru takiego regionu do odpoczynku i rekreacji. Generalnie należy stwierdzić, że potencjał subregionu jest spory ale do tej pory niewykorzystany. Walory przyrodnicze i krajobrazowe powinny stanowić podstawę rozwoju ścieżek edukacyjnych i przyrodniczych, szlaków

269 tematycznych, ścieżek rowerowych i pieszych. Oferta ta, wraz z walorami wypoczynkowymi, ze względu na bliskość Wrocławia może stanowić dla jego mieszkańców główną ofertę aktywnego weekendowego wypoczynku. Oferta oparta na walorach historyczno – kulturowych (obiekty architektury i budownictwa) może stanowić element uzupełniający dla oferty opartej na walorach przyrodniczych. Za atrakcyjną należy uznać możliwość wykorzystania widocznych wpływów średniowiecznej przynależności wsi do zakonów rycerskich (templariusze, joannici, krzyżowcy z czerwoną gwiazdą), co może stanowić ciekawe wyjście do rozwoju oferty szlaku opartego o te miejsca. Atutem obszaru jest również jego wielokulturowość, co wynika z przenikania się przez wieki kultury polskiej i niemieckiej, katolickiej i protestanckiej, a w okresie powojennym także kultury kresowej. Działania rozwijające ofertę turystyczną w oparciu o walory kulturowo – przyrodnicze regionu powinny być wsparte działaniami promocyjnymi. W działaniach tych początkowo należy się skupić na promocji samego subregionu i jego walorów. Można do tego wykorzystać generalnie pozytywne skojarzenia jakie wywołuje hasło „Odra”, szczególnie, że oferta turystyczna konstruowana będzie głównie wokół rzeki. PARTNERSKA WSPÓŁPRACA Cel strategiczny: Współpraca instytucji, przedsiębiorców, organizacji oraz mieszkańców subregionu na rzecz rozwoju oferty turystycznej obszaru.

Uzasadnienie celu

Efektywność działań na rzecz turystycznego rozwoju subregionu a także jego popularność jako potencjalnej destynacji turystycznej związana jest nie tylko z budową ciekawej i wyróżniającej oferty turystycznej. Ocena tej oferty będzie również pochodną postrzegania przez turystów subregionu w kontekście kapitału społecznego i zaangażowania instytucji, podmiotów i mieszkańców w rozwój turystyki. Jak pokazują doświadczenia, choćby w ramach Programu Leader, dobre efekty dają działania o charakterze partnerskim, włączające w planowanie i realizację podmioty samorządowe, gospodarcze i społeczne, działające na rzecz rozwoju konkretnej dziedziny życia czy regionu. Konieczność rozwoju partnerskiej współpracy można rozpatrywać na kilku płaszczyznach. Po pierwsze, współpracy międzygminnej, która dotychczas miała charakter sporadyczny. Może wynikać to z faktu, że gminy zaangażowane w tworzenie subregionalnego produktu turystycznego, administracyjnie należą do różnych powiatów oraz, że do tej pory nie widziały konieczności podjęcia takiej współpracy.

270 Po drugie, na stymulowaniu przez gminy włączania się lokalnych podmiotów w rozwój oferty turystycznej. Jest to szczególnie istotne, gdyż jak pokazują uwarunkowania, rozwój tej oferty w Subregionie Grądy Odrzańskie wymagać będzie choćby podniesienia jakości bazy gastronomicznej czy przystosowania infrastruktury turystycznej do potrzeb niepełnosprawnych. Po trzecie, ponieważ współpraca samorządów, podmiotów gospodarczych, organizacji społecznych oraz mieszkańców przy rozwoju oferty turystycznej subregionu będzie dla nich nowym doświadczeniem, za niezbędne należy uznać działania na rzecz tworzenia lokalnej tożsamości, która będzie wspierać i uzasadniać wspólną aktywność.

WSPARCIE OTOCZENIA TURYSTYKI Cel strategiczny: Wsparcie działań zwiększających potencjał turystyczny subregionu.

Uzasadnienie celu

Rozwój turystyki wymaga podejścia kompleksowego- nie tylko opierającego się na budowaniu oferty turystycznej, czy zwróceniu uwagi na konieczność koordynacji działań na rzecz turystyki. Istotne jest również zwrócenie uwagi na czynniki okołoturystyczne, mające wpływ na postrzeganie regionu przez turystów. W kontekście subregionu Grądy Odrzańskie mówić można o konieczności podjęcia działań związanych z gospodarką odpadami oraz poprawą stanu komunikacji publicznej.

3.1.3. Zbieżność założeń z wewnętrznymi i zewnętrznymi planami strategicznymi

Na poziomie zewnętrznym Koncepcja została skorelowana z kluczowymi dokumentami planistycznymi regionu i państwa: w tym z projektem Narodowego Programu Rozwoju na lata 2007-2013, w którym przyjęto następujące podstawowe wartości i zasady: 1. Obywatelska suwerenność jednostki - tj. swobody obywatelskie i gospodarcze, przedsiębiorczość, innowacyjność, prawo do autonomii i samorealizacji, poczucie odpowiedzialności za jakość własnego życia i dobro wspólne.

271 2. Spójność i solidarność społeczna - równe szanse wszystkich społeczności i grup społecznych, silna tożsamość kulturowa na poziomie lokalnym i regionalnym 3. Zrównoważony rozwój - ze szczególnym uwzględnieniem poprawy jakości życia, przy zapewnieniu ochrony i zachowania zasobów przyrodniczych oraz dziedzictwa kulturowego. Niniejsza strategia jest zbieżna m.in. z priorytetami: I. Wiedza i kompetencje, kierunek działań 2: Wspieranie otwartości systemu edukacji, które zakłada miedzy innymi doskonalenie kadry obsługi ruchu turystycznego i kadry związanej z kulturą, II. Przedsiębiorczość i Innowacyjność kierunek działań 1: Rozwój Markowych Produktów Turystycznych oraz Rozwój promocji Polski, kierunek działań 3: Innowacyjna gospodarka elektroniczna, wspieranie systemów rozwijających turystykę. III. Inwestycje i gospodarowanie przestrzenią kierunek działań 2: Rozwój i modernizacja infrastruktury transportowej. Działania przewidziane do realizacji w ramach Koncepcji są zbieżne z:

. Wytyczną 1.1. Strategicznych Wytycznych Wspólnoty dla Spójności (SWW) „Zwiększenie atrakcyjności Europy i jej regionów pod względem inwestycji i zatrudnienia”, zgodnie z którą fundusze strukturalne powinny zasadniczo koncentrować się na rozwoju infrastruktury, która powiązana jest ze środkami wpływającymi na wzrost gospodarczy, takimi jak rozwój turystyki. Wytyczna 1.1 wskazuje również, że promowanie oraz rozwój bogactw kulturowych przyczynią się do zapewnienia atrakcyjnych warunków dla przedsiębiorstw i ich pracowników. Ochrona i rozwój dziedzictwa kulturowego i historycznego została także wskazana jako jeden ze środków promowania wewnętrznej spójności w obszarach miejskich. . Założeniami Celu III Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO) „Budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej podstawowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski”, w którym wskazano konieczność zwiększenia nakładów inwestycyjnych w branży turystycznej, co doprowadzi do lepszego wykorzystania istniejącego potencjału turystycznego. Inwestycje w tym zakresie mają służyć tworzeniu szeroko rozumianej bazy turystycznej. Zgodnie z celem III NSRO działania w dziedzinie infrastruktury kultury powinny się koncentrować na wykorzystaniu potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego dla zwiększenia atrakcyjności Polski. Ponadto powinny skupić się na ochronie i zachowaniu dziedzictwa kulturowego oraz na poprawie stanu infrastruktury kultury, a także na zwiększeniu dostępu do kultury. . Przedsięwzięciami z zakresu zachowania i ochrony dziedzictwa kulturowego oraz instytucji kultury realizujące cele cząstkowe Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013, do których zaliczono: zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju i dostępie do kultury, wzrost udziału

272 kultury w PKB, zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków, modernizacja i rozbudowa infrastruktury kultury oraz wzrost uczestnictwa w kulturze. . Założeniami Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku, przede wszystkim w zakresie priorytetu „Wspieranie aktywności gospodarczej na Dolnym Śląsku” (w ramach działania dotyczącego promowania produktów regionalnych i ich marketingu oraz wspierania integracji i rozbudowy gospodarczej dolnośląskiego potencjału turystycznego oraz uzdrowiskowego i ich promocji) oraz w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego i cywilizacyjnego a także rozwoju tożsamości regionalnej. Celem tego priorytetu: jest wzrost konkurencyjności dolnośląskiej oferty turystycznej oraz wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa przeszłości dla podniesienia atrakcyjności regionu na rynku krajowym i międzynarodowym. Koncepcja zbieżna jest również z „Programem Rozwoju Turystyki dla Województwa Dolnośląskiego”. Jednym z głównych priorytetów rozwoju turystyki w województwie jest Rozwój Produktów Markowych. Turystyka kulturowa została wskazana w tym dokumencie jako jeden z głównych produktów markowych Dolnego Śląska obok takich produktów, jak: turystyka biznesowa, aktywna, uzdrowiskowa, agroturystyka. Według twórców PRT wśród planowanych w Programie działaniach główny nacisk należy położyć na wiodące elementy turystyki kulturowej: Wrocław jako miasto o dużym znaczeniu na europejskim mapie wydarzeń kulturalnych oraz istniejące i tworzące się regionalne centra kultury, takie jak np.: Jelenia Góra, Legnica Świdnica, Kłodzko, które będą siłą napędową i elementem promocji marki kulturowej całego regionu. Uzupełnieniem jest wiele miejscowości, obiektów zabytkowych lub poprzemysłowych. Jednak konieczne są intensywne prace związane z poprawą infrastruktury i stworzeniem interesującej oferty i programów. Autorzy wskazują również, iż ważnym działaniem będzie wsparcie procesu opracowania kompleksowej koncepcji rozwoju turystyki kulturowej. Rekomendowane działania to w dziedzinie szlaków kulturowych: - Opracowanie i wyznaczenie markowych szlaków kulturowych w tym szlaków miejskich w tym tworzenie infrastruktury turystycznej, systemu informacji oraz atrakcji i udostępniania obiektów turystom. - Włącznie atrakcji turystyki kulturowej do istniejących i tworzonych szlaków turystycznych Poza tym rekomendowane są następujące działania, które mają wpływ na jakość oferty i wizerunek szlaków kulturowych w regionie: - tworzenie atrakcji, imprez i wydarzeń kulturalnych, które będą zwiększały atrakcyjność turystyczną regionu i pływały na wizerunek regionu.

273 - Integrowanie programów imprez na poziomie lokalnym i regionalnym, współpraca przy tworzeniu harmonogramu działań w celu poprawy promocji w braku konkurencji i nakładaniu się w czasie imprez o podobnym znaczeniu lub obywających się na tym samym terenie w tym samym czasie. - Zwrócenie szczególnej uwagi na dostosowanie oferty turystycznej do zmian rynkowych, w szczególności opracowanie atrakcyjnych pakietów weekendowych wspólnie z gestorami bazy noclegowej, zawierających uczestnictwo w imprezach kulturowych. - Rewitalizacja miejscowości i obiektów o znaczeniu historycznym i kulturowym oraz programy udostępniania zwiedzającym w tym niepełnosprawnym, -Ożywianie obiektów zabytkowych i muzealnych poprzez interaktywne programy, imprezy i zmianę czasu otwarcia obiektów. Ponadto udostępnianie i obiektów prywatnych na cele turystyczne. - Organizacja szkoleń dla kadr turystycznych i kulturowych w tym lokalnych animatorów kultury. - Wspieranie lokalnych i indywidualnych inicjatyw w zakresie powstawanie nowych atrakcji kulturalnych i budowy potencjału kulturowego regionu (minimuzea, udostępnianie prywatnych ekspozycji) - Tworzenie oddolnych inicjatyw kulturowych, w tym powstawanie stowarzyszeń, bractw rycerskich, klubów zainteresowań wśród dzieci i młodzieży oraz zachowywania zwyczajów i tradycji kulturowych na wsi - Rozwój i eksponowanie regionalnych zwyczajów tradycji oraz oferty kulinarnej. Kolejnymi priorytetami wskazanymi w PRT jest rozwój lokalny turystyki. Ten priorytet w mniejszym stopniu funkcjonuje w naszym opracowaniu, założeniem całego projektu było bowiem zaprojektowanie działań na poziomie regionalnym. Priorytet III to markowa infrastruktura turystyczna. Przedstawiono tutaj założenia rozwoju markowej infrastruktury, wspierającej markowe produkty turystyczne również w dziedzinie turystyki kulturowej m.in.: − Bazy noclegowo-gastronomicznej, wykorzystującej unikalne walory (zamki, pałace itp.) − bazy uzupełniającej, w tym bazy kulturalnej, rozrywkowej, informacyjnej. − miejsca odpoczynku, parkingi − szlaków tematycznych (historycznych, kulturowych). Ostatnim priorytetem jest budowa kompleksowego systemu wsparcia dla przedsiębiorstw turystycznych, który zakładałby następujące działania, również w ramach wspierania organizacji (przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych) działających w dziedzinie turystyki kulturowej jak i turystyki aktywnej: − System promocji Regionu − System dystrybucji informacji marketingowej Regionu

274 − System badań marketingowych − Podnoszenie standardów oferty turystycznej − Szkolenia profesjonalnych kadr − Usługi doradcze dla firm sektora turystyki. Na poziomie regionalnym niniejsza koncepcja jest skorelowana ze Strategią Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do roku 2020, Założeniami Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Dolnośląskiego Śląska "Turystyka i Kultura". Celem tego priorytetu: jest wzrost konkurencyjności dolnośląskiej oferty turystycznej oraz wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa przeszłości dla podniesienia atrakcyjności regionu na rynku krajowym i międzynarodowym. Między innymi zaproponowane działania wyczerpują zakres planowanych działań w priorytecie 6.2 „Turystyka aktywna”, gdzie wspierane będą kompleksowe przedsięwzięcia dotyczące opracowywania i wdrażania koncepcji z zakresu rozwoju infrastruktury (w tym modernizacji i budowy obiektów rekreacyjnych i sportowych) niezbędnej do uprawiania aktywnych form turystyki m. in.: rowerowej, pieszej, narciarskiej, wodnej. Projekty w tym priorytecie będą dofinansowane w ramach konkursu ogłoszonego 31 marca 2009 roku. Szczegółowa alokacja na realizowane działania zostanie przestawiona w rozdziale poświęconym finansowaniu W szczególności zaś niniejsza koncepcja odnosi się do „Programu Rozwoju Turystyki dla Województwa Dolnośląskiego” w dziedzinie turystyki aktywnej.

Główne założenia „Programu Rozwoju Turystyki dla Województwa Dolnośląskiego”: Jednym z głównych priorytetów rozwoju turystyki w Województwie jest Rozwój Produktów Markowych. Turystyka aktywna została wskazana w tym dokumencie jako jedne z głównych produktów markowych Dolnego Śląska obok takich produktów, jak: turystyka biznesowa, kulturowa, uzdrowiskowa, agroturystyka. Według twórców PRT wśród planowanych w Programie działań główny nacisk należy położyć na rozwój i modernizację infrastruktury niezbędnej do rozwoju turystyki aktywnej. Rekomendowane są zadania dotyczące rozwoju szlaków pieszych i rowerowych, wyciągów narciarskich, nartostrad i tras zjazdowych oraz tras biegowych, szlaków wodnych, modernizacji istniejących stanic wodnych, budowy małych przystani na głównych szlakach wodnych, a także wsparcie rozwoju ośrodków uprawiania wspinaczki górskiej i skałkowej oraz uprawiania sportów lotniczych, stanic wędkarskich, ośrodków jeździeckich, pól golfowych. Autorzy wskazują również, iż ważnym działaniem będzie wsparcie procesu opracowania kompleksowej koncepcji rozwoju, turystyki rowerowej i pieszej oraz turystyki wodnej.

275 Kolejnymi priorytetami wskazanymi w PRT jest rozwój lokalny turystyki. Priorytet III to markowa infrastruktura Turystyczna. Przedstawiono tutaj założenia rozwoju markowej infrastruktury, wspierającej markowe produkty turystyczne również w dziedzinie turystyki aktywnej m.in.: − bazy uzupełniającej, w tym bazy sportowej i rekreacyjnej − miejsca odpoczynku − wypożyczalni sprzętu − szlaków turystycznych w tym pieszych, rowerowych, wodnych, konnych itp. Zbieżność dotyczy nie tylko proponowanych przez autorów niniejszej koncepcji celów operacyjnych ale również proponowanych w kolejnym rozdziale zadań.

Strategia jest zbieżna z wewnętrznymi dokumentami strategicznymi w Subregionie.

Strategia zbieżna jest z:

1. Planem Rozwoju Lokalnego Miasta Oława na lata 2004 – 06 z projekcją na lata 2007 – 13,

2. Strategią Rozwoju Miasta Oława: • Celem strategicznym 1 „Infrastruktura miasta wizytówką Oławy i regionu”, • Celem strategicznym 2 „Przedsiębiorczość motorem napędowym gospodarki w mieście”, • Celem strategicznym 3 „Zadowoleni i bezpieczeństwo każdego mieszkańca”

1. Planem Rozwoju Lokalnego Gminy Oława na lata 2004 – 2006 z projekcją na lata 2007 – 2013,

2. Strategią Rozwoju Gminy Oława na lata 2000 - 2015: • Celem strategicznym „Poprawa jakości życia mieszkańców, integracja społeczeństwa oraz wspieranie działalności kulturalnej i sportowej”,

3. Plan Rozwoju Lokalnego Gminy św. Katarzyna na lata 2004 –2006 oraz 2007 – 2013,

4. Strategią Rozwoju Gminy św. Katarzyna do roku 2015:

276 • Celem strategicznym „Restrukturyzacja obszarów wiejskich i rozwój funkcji rekreacyjnej gminy”,

5. Strategią Rozwoju Miasta i Gminy Jelcz – Laskowice na lata 2007 – 2015: • Celem strategicznym „Stabilny rozwój gospodarczy gminy przy wykorzystaniu posiadanych zasobów i możliwości oraz szans tkwiących w otoczeniu”, • Celem strategicznym „Rozwój infrastruktury przestrzennej dla inwestowania oraz służącej poprawie warunków bytowych mieszkańców i jakości środowiska”, • Celem strategicznym „Rozwój integracji społecznej oraz twórczych postaw mieszkańców uwzględniając wymagania postępu cywilizacyjnego”,

6. Strategią Rozwoju Powiatu Oławskiego na lata 2006 – 2015: • I Kierunkiem rozwoju „Rozwój Lokalnej Gospodarki”, • II Kierunkiem rozwoju „Bezpieczeństwo egzystencji”, • III Kierunkiem rozwoju „Infrastruktura i środowisko”, • IV Kierunkiem rozwoju „Innowacyjność i nauka”, 7. Z trzema Lokalnymi Strategiami Rozwoju wszystkich LGD /„A4”, „Starorzecze Odry”, „Dolina Dobrej Widawy” działających na terenie Subregionu

3.2. Kierunki programu rozwoju

Ogólnie opisane niżej cele strategiczne i operacyjne w niniejszej koncepcji mają następujący układ będący wynikiem pracy warsztatowej sygnatariuszy porozumienia zostaną one uszczegółowione w niniejszym podrozdziale.

Rysunek 44. Drzewo celów dla Subregionu „Kraina Grądów Odrzańskich”.

Cel strategiczny 1: Tworzenie i promocja oferty turystycznej w oparciu o walory kulturowo – przyrodnicze regionu Cel Operacyjny 1.1. Rozwój szlaków turystycznych oraz ich zintegrowanej oferty wraz z budową infrastruktury towarzyszącej Cel Operacyjny 1.2. Tworzenie kompleksowej oferty turystyki wodnej

277 Cel Operacyjny 1.3. Powstanie wyrafinowanej oferty turystycznej Cel Operacyjny 1.4. Zwiększenie atrakcyjności turystycznej oferty bazującej na walorach historycznych i przyrodniczych obszaru Cel Operacyjny 1.5. Tworzenie wspólnego wizerunku subregionu Cel Operacyjny 1.6. Zwiększenie zakresu promocji i informacji o walorach i ofercie turystycznej subregionu Cel strategiczny 2: Współpraca instytucji, przedsiębiorców, organizacji oraz mieszkańców subregionu na rzecz rozwoju oferty turystycznej obszaru Cel Operacyjny 2.1: Tworzenie instytucjonalnych form koordynacji współpracy ponadgminnej Cel Operacyjny 2.2: Włączenie lokalnych podmiotów do oferty turystycznej subregionu Cel Operacyjny 2.3: Wsparcie aktywności społecznej i biznesowej na rzecz rozwoju turystycznego subregionu Cel Operacyjny 2.4: Wsparcie tożsamości regionalnej Cel strategiczny 3: Wsparcie działań zwiększających potencjał turystyczny subregionu Cel Operacyjny 3.1. Opracowanie subregionalnego systemu gospodarki odpadami Cel Operacyjny 3.2. Poprawa stanu komunikacji publicznej Źródło: Opracowanie Własne

3.2.1. Cele operacyjne, zadania do realizacji

BUDOWANIE OFERTY TURYSTYCZNEJ

Cel strategiczny: Tworzenie i promocja oferty turystycznej w oparciu o walory kulturowo – przyrodnicze regionu.

Opis celów operacyjnych

• Rozwój szlaków turystycznych oraz ich zintegrowanej oferty wraz z budową infrastruktury towarzyszącej

Aby stać się głównym obszarem turystyki weekendowej i aktywnej dla mieszkańców aglomeracji wrocławskiej i opolskiej, Subregion Grądy Odrzańskie wymaga przede wszystkim rozwinięcia zintegrowanej oferty szlaków. Osią tych działań powinien być Szlak Odry, który jest jedynym oznakowanym szlakiem na tym obszarze. Szlak ten to ponad 700 kilometrów sieci ścieżek rowerowych, szlaków wodnych, tras pieszych i edukacyjnych. Główną oś szlaku tworzy tzw. Rowerowy Szlak Odry, biegnący od Oławy przez Wrocław aż do Kostrzyna. Działania związane z rozwojem oferty szlaków

278 rowerowych, pieszych, konnych czy edukacyjnych powinny uzupełniać ofertę Szlaku Odry. Działania te powinny zostać uzupełnione rozwojem infrastruktury towarzyszącej przy szlakach w postaci infrastruktury: rekreacyjnej, wypoczynkowej, informacyjno – promocyjnej, obserwacyjnej (punkty i wieże widokowe). Za niezbędny uznać należy rozwój oferty usługowej związanej ze szlakami – baza gastronomiczna i noclegowa, wypożyczalnie i punkty naprawy sprzętu turystycznego, stadniny i hotele dla koni, instruktorzy jazdy konnej, przewodnicy po szlakach, obiekty sportowe, etc.

Projekty w ramach celu: Tabela 49. Projekty w ramach celu Rozwój szlaków turystycznych oraz ich zintegrowanej oferty wraz z budową infrastruktury towarzyszącej

Projekt Zadania

„Odra Velo” - system szlaków rowerowych - osiowy szlak Odry - pętle z centrum we Wrocławiu wraz z punktami informacyjnymi, stacjami przesiadkowymi i przystaniami rowerowymi,

jakościowa (o nawierzchni bitumicznej) trasa rowerowo-rolkowa (wykorzystanie też do całorocznego „Odrzańska cyklostrada” treningu narciarstwa biegowego) - z punktami obsługi ruchu,

- jednolite dla subregionu oznakowanie szlaków, „Odrzański system szlaków” - rozwój szlaków rowerowych, konnych oraz pieszych wraz z infrastrukturą towarzyszącą, - rozwój szlaku kajakowego, - budowa wież obserwacyjnych w Kotowicach, na Winnej Górze i Tatarskiej Górce (okolice Gaju Oławskiego),

• Tworzenie kompleksowej oferty turystyki wodnej

Wyróżnikiem tego obszaru jest przede wszystkim rzeka Odra. Jej potencjał w rozwoju turystyki wymaga kompleksowego podejścia do zagadnienia turystyki wodnej. Podobnie jak w przypadku sieci szlaków, osią działań powinien być Szlak Odry. Jego ofertę wzbogacić można o szlaki kajakowe i infrastrukturę im towarzyszącą (np. przystanie tworzone na dopływach Odry w postaci rozwijanej już oferty na Widawie i Smortawie).

279 Specyficznym produktem tego subregionu, powiązanym też z pozostałą ofertą turystyczną, mogą stać się odtworzone przeprawy promowe. Ułatwią one np. turystom rowerowym komunikację pomiędzy oboma brzegami rzeki, która obecnie utrudniona jest przez małą ilość mostów na tym obszarze. System przepraw promowych może zostać uzupełniony o przystanie, a oferta przewoźników poszerzona o rejsy wycieczkowe dla turystów „wypoczynkowych”, którzy obecnie stanowią duży odsetek osób odwiedzających subregion. Nie można zapominać o rozwoju potencjału i włączeniu w ofertę turystyki wodnej miejsc, które obecnie stanowią magnez dla turystów zainteresowanych tą formą wypoczynku, tj, Jeziorze Bajkał oraz OWW w Jelczu – Laskowicach.

Projekty w ramach celu:

Tabela 50. Projekty w ramach celu Tworzenie kompleksowej oferty turystyki wodne

Projekt Zadania

„System przepraw promowych” – - powstanie oferty na bazie odtworzonej przeprawy promowej Kotowice – Ratowice oraz Jelcz – uzupełnienie systemu szlaków Siedlce, - stworzenie przystani włączonych w system szlaków turystycznych – min. Oława, Utrata, Łacha Jelczańska,

„Rekreacja nad wodą” - rozwój oferty turystycznej na Bajkale i Piaskach (Oława), - modernizacja FWW „Nad Stawem”, - turystyka wędkarska,

„Odrzańskie Otwarte Muzeum Techniki” - współpraca i uzgodnienia z RZGW i MPWiK, - głównie hydrotechniki - temat obiektów na rzece Odrze i w okolicy np. cuda MPWIK (też na Smortawie),

„Pływające Muzeum Rzeki” - adaptacja barki na stałą wystawę kontekst „3 P = podróży / przyrody / powodzi”,

• Powstanie wyrafinowanej oferty turystycznej

280 Obecne trendy na rynku turystycznym pokazują, że spory potencjał mają niszowe oferty turystyczne, skierowane do konkretnej, czasem niewielkiej, grupy odbiorców. W kontekście subregionu i jego potencjału, należy się zastanowić nad ofertą bazującą na walorach przyrodniczych obszaru. Wyjątkowość tych walorów pozwala zastanowić się nad rozwojem „bird – watchingu” (obserwacji ptaków) oraz „dragonfly – watchingu” (obserwacji ważek), które to formy turystyki są popularne w Stanach Zjednoczonych oraz w Europie Zachodniej. Na tej bazie rozwijać można również sieć ścieżek przyrodniczo – edukacyjnych.

Ze względu na ukształtowanie powierzchni, subregion jest odpowiedni do dla stworzenia oferty skierowanej do turystów niepełnosprawnych. Warto wspomnieć, że dwie trasy dla osób niepełnosprawnych już pojawiły się w przewodniku „105 tras spacerowych po Dolnym Śląsku”. O tej grupie turystów należy pamiętać szczególnie w momencie rozbudowy infrastruktury turystycznej tak, aby uwzględniała ich potrzeby.

To czym subregion może się jeszcze wyróżnić to stworzenie oferty turystyki rodzinnej, korzystającej z doświadczeń niemieckich „parków czasu wolnego”, skierowanej do wrocławskich rodzin z dziećmi.

Projekty w ramach celu:

Tabela 51. Projekty w ramach celu Powstanie wyrafinowanej oferty turystycznej

Projekt Zadania

„Nadodrzańskie safari” - uzupełnienie wrocławskiego ZOO o tereny otwarte + schronienie dla zwierząt dzikich (w tym z przemytu CITES),

„Odra - temat rzeka” Tematyczne Rodzinne Parki Czasu Wolnego - proponowane tematy: - średniowieczne tradycje (nawiązanie m.in. do grodzisk), - wodne zabawy (stawy kąpielowe z atrakcjami + instalacje wodne) - ogrody wielu kółek (tematyka okołorowerowa)

281 - ogrody smaków (nadrzeczne wojaże kulinarne i naturalne grillowiska),

Odra Slow-tour” - odrzański system ścieżek przyrodniczych (wraz z wiatami edukacyjnymi – tzw. zielone klasy), - stworzenie oferty dla turystów niepełnosprawnych, - „bird watching” wraz z niezbędną infrastrukturą,

„Odrzańskie Obserwatorium Doliny” - wieże widokowe, stanowiska obserwacyjne (kamery) i transmisja w kluczowych punktach ruchu turystycznego,

• Zwiększenie atrakcyjności turystycznej oferty bazującej na walorach historycznych i przyrodniczych obszaru

Choć potencjał przyrodniczy i kulturowo – historyczny subregionu jest wystarczający do rozwoju ciekawej oferty turystycznej, to niestety jest on niewykorzystany. Wydaje się to wynikać z braku systematycznych działań na rzecz rozwoju turystyki oraz braku współpracy nad stworzeniem subregionalnej oferty. Przeprowadzone w ramach prac na Strategią warsztaty strategiczne i analiza walorów obszaru pokazały, że zwiększenie atrakcyjności oferty bazującej na tych obszarach jest możliwe i początkowo nie wymaga nawet dużych nakładów inwestycyjnych, np. dostosowanie godzin otwarcia atrakcji do ruchu turystycznego, lepsza informacja o posiadanych walorach na stronach internetowych, połączenie już istniejących atrakcji w jedną subregionalną ofertę. Następnym krokiem powinno być wybranie i rozwinięcie produktów turystycznych bazujących na walorach regionu, np. „Odrzański Szlak Zakonów”, „Spacerownik Odrzański” oraz włączenie w ofertę konkretnych atrakcji turystycznych, np. gród Ryczyński, najstarszą na polskich ziemiach linię kolejową etc.

Projekty w ramach celu: Tabela 52. Projekty w ramach celu Zwiększenie atrakcyjności turystycznej oferty bazującej na walorach historycznych i przyrodniczych obszaru

Projekt Zadania

- stworzenie harmonogramu udostępniania obiektów zabytkowych – „otworzenie drzwi” do atrakcji „System szlaków historycznych” turystycznych (np. pałac w Oleśnicy Małej), - szlak „Dolina Pałaców” – oparty na Oleśnicy Małej,

282 - szlak „Pachnący Chlebem” lub „Chleba i miodu”, - Odrzański Szlak Zakonów - trasa tematyczna (związany ze średniowieczną drogą wykorzystywaną przez Cystersów i Cysterki, Templariuszy, Joannitów), - zwiększenie estetyki miejscowości, - stworzenie muzeum regionalnego w Oławie, „Rzeka historii” – edukacja regionalna - rekonstrukcja grodu Ryczyńskiego, - turystyczne wykorzystanie najstarszej na ziemiach polskich linii kolejowej, - „Spacerownik Odrzański” po ścieżkach przyrodniczych, dydaktycznych i historycznych, - rozwój edukacji regionalnej (ścieżki dydaktyczne), - oferta „turystyki sentymentalnej” dla byłych mieszkańców tego obszaru,

• Tworzenie wspólnego wizerunku subregionu

W parze z rozwojem oferty i produktów turystycznych powinna iść promocja subregionu i jego oferty. Oprócz wyboru narzędzi promocji ważny jest również wizerunek jaki tą drogą będzie promowany. W tworzeniu wspólnego wizerunku promocyjnego się będziemy posiłkować strategią wizerunkową przygotowaną dla naszego subregionu i stanowiącą część niniejszego opracowania.

Projekty w ramach celu: Tabela 53. Projekty w ramach celu Tworzenie wspólnego wizerunku subregionu

Projekt Zadania

Subregionalny System Identyfikacji - stworzenie spójnego systemu identyfikacji wizualnej (SIW), Wizualnej” - szkolenia dla pracowników urzędów z zakresu wspólnej promocji na bazie SIW, - szkolenia dla usługodawców z zakresu wspólnej promocji na bazie SIW,

283 • Zwiększenie zakresu promocji i informacji o walorach i ofercie turystycznej subregionu

Jak pokazują badania, obecnie turyści swoją wiedzę o gminach subregionu czerpią głównie od znajomych (86%) i z Internetu (7,7%) pewne znaczenie mają również foldery (3,3%). Z badań aktywności promocyjnej i internetowej gmin wyciągnąć można wniosek, że realizowana była ona dotychczas w sposób nieskoordynowany, strony poświęcone są głównie aktywności samorządowej, brak jest natomiast dobrze zredagowanej strony poświęconej atrakcjom turystycznym subregionu czy konkretnym gminom. Aby poprawić działalność promocyjną i wizerunek obszaru, należy powołać ciało koordynujące wspólną aktywność na tym polu oraz przyjąć strategię wspólnych działań promocyjnych dla subregionu z uwzględnieniem Systemu Identyfikacji Wizualnej (SIW). Ponieważ głównym rynkiem dla oferty turystycznej będą mieszkańcy Wrocławia, wskazana jest realizacja kampanii reklamowych budujących pośród odbiorców wizerunek subregionu zgodny z kierunkami rozwoju oferty. Projekty w ramach celu: Tabela 54. Projekty w ramach celu Zwiększenie zakresu promocji i informacji o walorach i ofercie turystycznej subregionu

Projekt Zadania - stworzenie zespołu koordynującego promocję subregionu, „Aktywna promocja subregionu” - stworzenie punktów informacji turystycznej, - stworzenie portalu internetowego promującego region (z możliwością zamawiania noclegów), - stworzenie subregionalnego harmonogramu imprez masowych, - przewodnik po regionie, - foldery informacyjne o ofercie turystycznej, - wykorzystanie w promocji narzędzi multimedialnych,

PARTNERSKA WSPÓŁPRACA

284 Cel strategiczny: Współpraca instytucji, przedsiębiorców, organizacji oraz mieszkańców subregionu na rzecz rozwoju oferty turystycznej obszaru

Opis celów operacyjnych • Tworzenie instytucjonalnych form koordynacji współpracy ponadgminnej

Realizacja tego celu wymagać będzie przede wszystkim powołania sformalizowanego ciała, łączącego gminy we wspólnych działaniach związanych z rozwojem turystycznym subregionu. Decyzję o kształcie, kompetencjach oraz podziale zadań w ramach tego ciała podjąć powinny zainteresowane gminy.

Instytucje samorządowe powinny również systematycznie wymieniać się informacjami na temat podejmowanych działań z zakresu promocji i turystyki oraz koordynować planowanie przestrzenne.

Projekty w ramach celu: Tabela 55. Projekty w ramach celu Tworzenie instytucjonalnych form koordynacji współpracy ponadgminnej

Projekt Zadania

„Razem z biegiem Odry” - stworzenie sformalizowanej struktury – formuły organizacyjnej, mającej na celu rozwój i promocję turystyki w regionie, - tworzenie form współpracy międzygminnej, - koordynacja działań w ramach planowania przestrzennego, - organizacja wspólnych wydarzeń integrujących region, - systematyczna wymiana informacji pomiędzy urzędnikami zajmującymi się promocją i turystyką,

• Włączenie lokalnych podmiotów do oferty turystycznej subregionu

Tworzenie spójnej oferty dla subregionu wymagać będzie również włączenia w te działania lokalnych podmiotów działających na rynku turystycznym oraz lokalnych wytwórców, rzemieślników i producentów, którzy mogą stać się ważnym elementem tej oferty.

285 Nie można zapominać również o zagranicznych firmach działających na terenie subregionu. Podjęcie współpracy z nimi daje możliwość tworzenia produktów turystycznych prezentujących kulturę krajów przez nie reprezentowanych.

Projekty w ramach celu:

Tabela 56. Projekty w ramach celu Włączenie lokalnych podmiotów do oferty turystycznej subregionu

Projekt Zadania

- powiązanie organizowanych imprez z firmami operującymi na obszarze, „Poznaj swoich sąsiadów” - organizacja cyklicznego jarmarku z ofertą produktów z regionu oraz prezentującego kultury innych państw,

- stworzenie systemu certyfikacji, który promowałby lokalnych producentów, „Włączenie lokalnych podmiotów do oferty turystycznej” - wsparcie dla rękodzielników, - promocja starych zawodów, - wsparcie grup rekonstrukcyjnych, - książka kulinarna z przepisami mieszkańców, - teatr pantomimy,

• Wsparcie aktywności społecznej i biznesowej na rzecz rozwoju turystycznego subregionu

Włączanie nowych podmiotów (szczególnie tych małych)do oferty turystycznej oraz podnoszenie jakości już istniejącej bazy turystycznej wymagać będzie skoordynowanego systemu wsparcia. Powinien się on opierać na wsparciu finansowym w postaci -np. gminnego funduszu celowego, udzielającego wsparcia podmiotom podejmującym aktywność w turystyce- oraz na wsparciu szkoleniowym i promocyjnym lokalnych usługodawców, producentów i organizacji społecznych.

Projekty w ramach celu:

286 Tabela 57. Projekty w ramach celu Wsparcie aktywności społecznej i biznesowej na rzecz rozwoju turystycznego subregionu

Projekt Zadania

„Perły Nadodrza” – system wspierający i - cykliczny konkurs „Perły Nadodrza”, promujący najciekawszą ofertę turystyczną, promujący najciekawszą ofertę turystyczną - pobudzanie rozwoju oferty turystycznej np. utworzenie funduszu celowego udzielającego wsparcia lokalnym podmiotom (w postaci grantów, dotacji), - szkolenia z zakresu rozwoju oferty turystycznej

• Wsparcie tożsamości regionalnej

Elementem, który wymaga szczególnej uwagi powinno być wsparcie tożsamości regionalnej. Ponieważ koncepcja subregionu, a także temat i zakres współpracy są, zarówno dla przedstawicieli samorządu jak i mieszkańców, nowym zjawiskiem, warto zaplanować działania, które doprowadzą do zintegrowania mieszkańców poszczególnych gmin oraz zwiększą w nich poczucie dumy z mieszkania w subregionie. Cel ten może zostać osiągnięty m.in. przez udostępnienie i przybliżenie mieszkańcom lokalnych atrakcji historyczno – kulturowych, organizowanie imprez promujących i przybliżających lokalną historię i tożsamość czy zapoznanie z unikalnymi walorami przyrodniczymi. Osią tych działań może być również rzeka Odra. Projekty w ramach celu: Tabela 58. Projekty w ramach celu Wsparcie tożsamości regionalnej

Projekt Zadania

„Nasza wspólna tożsamość” - organizacja pikników historycznych i innych imprez integracyjnych dla mieszkańców, - drzwi otwarte w lokalnych atrakcjach, przybliżające mieszkańcom historię subregionu, - cykl publikacji i programów w lokalnych mediach, przybliżający mieszkańcom historię subregionu, - poszerzenie dostępności internetu dla mieszkańców,

WSPARCIE OTOCZENIA TURYSTYKI

287 Cel strategiczny: Wsparcie działań zwiększających potencjał turystyczny subregionu.

Opis celów operacyjnych

• Opracowanie subregionalnego systemu gospodarki odpadami

Gminy subregionu borykają się z problemem, który odczuwalny jest w skali całego kraju a ma zdecydowanie negatywny wpływ na wizerunek turystyczny – nieuregulowaną gospodarką odpadami. Najbardziej jaskrawym tego przejawem są dzikie wysypiska śmieci, na które niestety można natknąć się również w pobliżu atrakcji turystycznych.

Rozwiązaniem tego problemu będzie stworzenie systemu likwidacji nielegalnych wysypisk śmieci i skoordynowanie akcji zbiórki śmieci z miejsc odwiedzanych przez turystów. W perspektywie długookresowej najlepsze efekty powinna przynieść edukacja ekologiczna mieszkańców i turystów.

Projekty w ramach celu:

Tabela 59. projekty w ramach celu Opracowanie subregionalnego systemu gospodarki odpadami

Projekt Zadania

„Subregionalny system gospodarki odpadami” - edukacja ekologiczna mieszkańców i turystów, - stworzenie systemu likwidacji nielegalnych wysypisk oraz zbiórki śmieci z miejsc odwiedzanych przez turystów (np. otoczenia zbiorników),

• Poprawa stanu komunikacji publicznej (transportu publicznego)

288 Poważny problem dla turysty, który nie porusza się samochodem lub z Wrocławia nie przyjeżdża rowerem, stanowi dotarcie do subregionu. Poprawy wymaga stan i ilość połączeń komunikacją publiczną „do” i „wewnątrz” subregionu. Szczególnie w weekendy, kiedy przyjeżdża najwięcej turystów. Pamiętać należy, że to właśnie oferta weekendowa ma stanowić magnes przyciągający turystów do subregionu. Poprawa tej sytuacji wymaga porozumienia i uzgodnień z przewoźnikami we wprowadzeniu np. szynobusa czy ustaleniu przyjaznego dla turystów harmonogramu połączeń weekendowych.

Poprawa stanu komunikacji samochodowej, a także rozwoju tras rowerowych pomiędzy subregionem a aglomeracją wrocławską wymaga uzgodnień z zarządcami terenów wodonośnych. Bez ich współpracy nie będzie możliwy ilościowy i jakościowy rozwój sieci połączeń.

Spore utrudnienie, szczególnie dla turystów rowerowych, stanowi mała ilość przepraw mostowych przez Odrę. Rozwiązać tę sytuację może utworzenie przystosowanych dla potrzeb rowerzystów przepraw promowych przez rzekę oraz zwiększenie ilości mostów w subregionie.

Projekty w ramach celu:

Tabela 60. Projekty w ramach celu Poprawa stanu komunikacji publicznej (transportu publicznego)

Projekt Zadania - powstanie przeprawy promowej Kotowice – Ratowice, „Rozwój systemu przepraw przez Odrę” - udrożnienie przejazdu przez tereny wodonośne, - budowa nowych mostów na Odrze, - skoordynowanie systemu połączeń komunikacji publicznej z przewoźnikami, „Rozwój systemu komunikacji z aglomeracją - system tablic informacyjnych przy drogach, informujący o głównych atrakcjach, wrocławską” - wprowadzenie szynobusa na trasie Wrocław – Jelcz, - rozwój systemu parkingów przy atrakcjach turystycznych,

289 3.2.2. Zadania priorytetowe

Spośród projektów zgodnych z celami operacyjnymi (rozdział 3.2.1.) dokonano wyboru zadań priorytetowych. Wyboru zadań priorytetowych dokonano w uzgodnieniu z gminami i powiatami Krainy Grądów Odrzańskich. Kryterium wyboru zadań priorytetowych były: istotność zadania z punktu widzenia wykorzystania potencjału obszaru oraz realizacji celów strategicznych a także poziom przygotowania do realizacji zadania - w tym występowanie podmiotu gotowego realizować zadanie. W uzgodnieniu z gminami i powiatami Krainy Grądów Odrzańskich zdecydowano, że istotnym zadaniem priorytetowym będzie projekt „ ODRA - VELO - system turystyki aktywnej w Krainie Grądów Odrzańskich ”. Projekt ten realizowany będzie w sposób zintegrowany na całym obszarze co zapewni jego ciągłość i spójność szczególnie istotną z punktu widzenia turystyki aktywnej. Dodatkowo projekt zintegrowany zostanie z planami i działaniami rozwoju turystyki (w tym turystyki aktywnej) wzdłuż Odry – w tym w szczególności na obszarze miasta Wrocławia (bezpośrednio przylegającym do Krainy Grądów Odrzańskich) oraz na obszarze Krainy Łęgów Odrzańskich (położonej w dolinie Odry po drugiej stronie Wrocławia). Jednostkami odpowiedzialnymi za realizację elementów projektu „ODRA - VELO - system turystyki aktywnej w Krainie Grądów Odrzańskich” na obszarze danej gminy będą odpowiedzialne urzędy gmin właściwe terytorialne. Gminy zapewnią przygotowanie niezbędnej dokumentacji i uzgodnień, montaż finansowy i przygotowanie wniosków aplikacyjnych, realizację projektu oraz zapewnienie jego trwałości i kontynuacji. Dla zwiększenia efektywności przewiduje się wspólną promocję projektu oraz kooperację z działaniami promocyjnymi prowadzonymi przez Krainę Grądów Odrzańskich (rozdział 3.2.3.). Uzupełnieniem zadania priorytetowego związanego z realizacją projektu „ODRA - VELO - system turystyki aktywnej w Krainie Grądów Odrzańskich” będą działania przygotowane przez poszczególne gminy planowane do realizacji w lokalizacjach na szlaku Odry – ODRA VELO. Ważnymi zadaniami priorytetowymi będą również inwestycje uzupełniające „ ODRA - VELO - system turystyki aktywnej w Krainie Grądów Odrzańskich” tworzące lokalne atrakcje turystyczne oraz generujące ruch turystyczny. Wśród inwestycji uzupełniających szczególnie wymienić należy budowę wieży widokowo-turystycznej w miejscowości Kotowice (w gminie Św. Katarzyna), budowę turystyczno – pasażerskiej przystani rzecznej na Odrze wraz z zagospodarowaniem przyległego terenu (w mieście Oławie), rekonstrukcję grodziska ryczyńskiego (w gminie Oława) a także ścieżki zdrowia i ścieżki rowerowe z punktami widokowymi (w Powiecie Oławskim). Istotnymi inwestycjami dla rozwoju turystyki będą także obiekty sportowe (w gminie Św. Katarzyna i mieście Oława) wpływające na atrakcyjność turystyczną obszaru. Dzięki położeniu obiektów na rowerowym szlaku Odry oraz bliskości Wrocławia stać się mogą one atrakcyjnym celem podróży rowerowych.

290 Tabela 61. Zadania priorytetowe Poziom Szacunkowy Planowane do przygotowania Czas Inwestor Nazwa Lokalizacja Krótki opis koszt dofinansowania Uzasadnienie (w przypadku realizacji (%) inwestycji) W ramach części projektu realizowanego na obszarze Gminy Czernica planuje się szacunkowo oznakowanie 19 km szlaku rowerowego Odry, Inwestycja nie Gmina wykonanie 5 km szlaków Projekt ODRA - VELO - wymaga C łącznikowych, wykonanie 1 systemowy system turystyki System pozwolenia na z ścieżki edukacyjnej, 1 Biwaku RPO Priorytet VI, Koncepcji aktywnej w szlaku na budowę. e Odry (punktu rekreacyjno- Działanie 6.2 Subregionalnego Krainie Grądów obszarze Konieczne 2009 -2010 155.000 r biwakowego), wykonanie 2 Turystyka Produktu Odrzańskich na Gminy wykonanie oceny ni punktów informacyjnych z aktywna (70%) Turystycznego obszarze Gminy Czernica. oddziaływania na c ławostołami, 6 tablic o „Kraina Grądów Czernica środowisko dla a atrakcjach kulturowych, 5 Odrzańskich” całego systemu. tablic o atrakcjach przyrodniczych, 20 oznakowań kierunkowych szlaku, 2 znaków E22, 1 infokiosku

Szkolenia dla pracowników Urzędu pozwolą na lepszą POKL (średni Szkolenia dla Urząd Gminy obsługę klientów urzędu, poziom pracowników - 2009 - 2011 40.000 Czernica umożliwią również szkolenie i dofinansowania Urzędu podnoszenie kwalifikacji 60%) pracowników.

291 W ramach części projektu realizowanego na obszarze Gminy Jelcz Laskowice planuje się szacunkowo oznakowanie 11 km szlaku rowerowego Odry, Inwestycja nie Projekt ODRA - VELO - wykonanie 15 km szlaków wymaga systemowy system turystyki System łącznikowych, wykonanie 2 pozwolenia na RPO Priorytet VI, Koncepcji aktywnej w szlaku na ścieżek edukacyjnych, , 2 budowę. Gmina Jelcz- Działanie 6.2 Subregionalnego Krainie Grądów obszarze Biwaków Odry (punktów Konieczne 2009 -2010 250.000 Laskowice Turystyka Produktu Odrzańskich na Gminy Jelcz rekreacyjno-biwakowych), wykonanie oceny aktywna (70%) Turystycznego obszarze Gminy Laskowice. wykonanie 3 punktów oddziaływania na „Kraina Grądów Jelcz Laskowice informacyjnych z ławostołami, środowisko dla Odrzańskich” 3 tablic o atrakcjach całego systemu. kulturowych, 12 tablic o atrakcjach przyrodniczych, 25 oznakowań kierunkowych szlaku, 4 znaków E22, 1 infokiosku

292 W ramach tej inwestycji przewiduje się m.inn. -obiekty hotelowe, gastronomiczne, urządzenia rekreacyjne i sportowe, boiska, w tym stadion sportowy z obiektami towarzyszącymi. Jelcz -elementy infrastruktury Laskowice związanej z obsługą sportu i Teren o pow. rekreacji dla turystów, w tym RPO Priorytet VI, ok. 30 ha rowerowej i wodnej (np. Działanie 6.5 OWW „Nad położony jest urządzenia sportowe, Koncepcja b.d. b.d. Infrastruktura Stawem”” w południowej wypożyczalnie sprzętu). turystyczna części miasta, - wszelkie obiekty kubaturowe (70%) w obrębie związane z funkcjonowaniem ulicy ośrodka. Oławskiej - wykreowanie zasad komunikacji pieszej i kołowej w obszarze opracowania. - określenie tras indywidualnej turystyki pieszej i rowerowej (w tym miejsc i osi widokowych

293 W ramach części projektu realizowanego na obszarze Gminy Czernica Miasta Inwestycja nie Projekt ODRA - VELO - Oława planuje się wymaga systemowy system turystyki szacunkowo oznakowanie 5 pozwolenia na System RPO Priorytet VI, Koncepcji aktywnej w km szlaku rowerowego Odry, budowę. Miasto szlaku na Działanie 6.2 Subregionalnego Krainie Grądów wykonanie 1 ścieżki Konieczne 2009 -2010 110.000 Oława obszarze Turystyka Produktu Odrzańskich na edukacyjnej, wykonanie 2 wykonanie oceny Miasta Oława. aktywna (70%) Turystycznego obszarze Miasta punktów informacyjnych z oddziaływania na „Kraina Grądów Oława ławostołami, 9 tablic o środowisko dla Odrzańskich” atrakcjach kulturowych, 40 całego systemu. oznakowań kierunkowych szlaku, 4 znaków E22 Podstawowymi elementami Projekt zgodny z Atrakcyjnie projektu są: przystań Budowa miejscowym usytuowany turystyczna dla małych turystyczno – planem Oddziaływanie teren w jednostek pływających, pasażerskiej zagospodarowani projektu ma mieście przystań pasażerska dla tzw. przystani a przestrzennego, RPO Priorytet VI, zasięg Oława wzdłuż „białej floty” oraz rzecznej na posiada decyzję o Działanie 6.2 ponadregionalny brzegu zagospodarowany zbiornik 2009 -2010 7.100.000 Odrze wraz z warunkach Turystyka z uwagi na Kanału Odry wodny „Piaski”. Operatorem zagospodarowa zabudowy i aktywna (70%) potencjał w rejonie odpowiedzialnym za niem zagospodarowani żeglowny rzeki zbiornika użytkowanie powstałej przyległego a terenu; projekt Odry. wodnego infrastruktury ma być terenu. techniczny w „Piaski”. Oławskie Centrum Kultury trakcie realizacji. Fizycznej.

294 Projekt zakłada wytyczenie i Projekt zwiększa oznakowanie trasy rowerowo- atrakcyjność pieszej przebiegającej przez turystyczną głównego miasta tereny Miasta Oława. RPO Priorytet VI, obszaru Krainy Wytyczenie Uzupełnieniem trasy będą Działanie 6.5 Grądów ścieżek działania promocyjne, które Działania Odrzańskich. rowerowych i wpłyną na zwiększenie 2009 – wspierające Miasto Oława. - 160.000 Jest on tras spacerowej potencjału turystycznego, 2010 infrastrukturę bezpośrednio w mieście opracowanie przewodnika turystyczną i powiązany z Oławie. turystycznego, stworzenie kulturową ??? systemem strony internetowej, akcja (70%) medialna, zaprojektowanie turystyki aktywnej logo trasy. w Krainie Grądów Odrzańskich Odra – Velo. Projekt zakłada przygotowanie nowoczesnej bazy sportowej wykorzystywanej jako Projekt zgodny z Miasto Oława. centrum pobytowo— miejscowym Wybudowane Przygotowanie Inwestycja treningowe dla drużyn planem obiekty sportowe nowoczesnej planowana biorących udział w zagospodarowani wpłyną na bazy sportowej jest na terenie mistrzostwach EURO 2012 a przestrzennego, atrakcyjność przeznaczonej istniejącego oraz jako baza do organizacji posiada decyzję o turystyczną do uprawiania kompleksu imprez sportowych zarówno o RPO Priorytet VI, warunkach obszaru. Produkt turystyki sportowego, wymiarze lokalnym, jak i Działanie 6.2 zabudowy i 2009 - 2010 5.900.000 dodatkowo aktywnej oraz który składa ogólnokrajowym. Jedno z Turystyka zagospodarowani ukierunkowany do się z 3 boisk zostanie przygotowane aktywna (70%) a terenu, projekt na potrzebę wykorzystania pełnowymiaro jako boisko ze sztuczną techniczny i ocena organizacji bazy jako centrum wych boisk nawierzchnią. W kompleksie oddziaływania na pobytowej na pobytowe na piłkarskich sportowym znajdują się środowisko w EURO 2012 EURO 2012 (105m x również 2 hale sportowe trakcie 68m). częściowo zmodernizowane. przygotowania. Przewidziana jest również przebudowa drugiej trybuny stadionu o kolejne 1000 miejsc dla kibiców.

295 W ramach części projektu realizowanego na obszarze Gminy Oława planuje się szacunkowo oznakowanie 34 km szlaku rowerowego Odry, Inwestycja nie Projekt ODRA - VELO - wykonanie 15 km szlaków wymaga systemowy Gmina system turystyki łącznikowych, wykonanie 1 pozwolenia na System RPO Priorytet VI, Koncepcji O aktywnej w ścieżki edukacyjnej, 1 Biwaku budowę. szlaku na Działanie 6.2 Subregionalnego ła Krainie Grądów Odry (punktu rekreacyjno- Konieczne 2009 -2010 190.000 obszarze Turystyka Produktu w Odrzańskich na biwakowego), wykonanie 2 wykonanie oceny Gminy Oława. aktywna (70%) Turystycznego a obszarze Gminy punktów informacyjnych z oddziaływania na „Kraina Grądów Oława ławostołami, 12 tablic o środowisko dla Odrzańskich” atrakcjach kulturowych, 10 całego systemu. tablic o atrakcjach przyrodniczych, 25 oznakowań kierunkowych szlaku, 2 znaków E22 Odtworzenie historycznego grodziska o priorytetowym znaczeniu dla Dln. Śląska. Zrekonstruowany Budowa infrastruktury: obiekt magazyn znalezisk historyczny archeologicznych połączony z położony na salą ekspozycyjną, usługami W opracowaniu szlaku Odry RPO Priorytet VI, gastronomicznymi. miejscowy plan będzie atrakcją Działanie Rekonstrukcja Promocja gminy poprzez zagospodarowani turystyczną o Bystrzyca, 1.250.000 6.4Turystyka grodziska wycieczki oraz programy a przestrzennego, 2009 -2011 znaczeniu gmina Oława (72%) kulturowa; ryczyńskiego kulturalno-edukacyjne nt. projekt techniczny ponadregionalny Ministerstwo historii Dolnego Śląska i studium m. Patronat Kultury (pokazy tradycyjnych wykonalności. naukowy nad sposobów wytwórczości i projektem rzemiosła, kiermasze sprawuje archeologiczno-historyczne Uniwersytet (imprezy regionalne i Opolski ogólnokrajowe); współpraca z placówkami naukowymi.

296 W ramach części projektu realizowanego na obszarze Gminy Święta Katarzyna planuje się szacunkowo oznakowanie 13 km szlaku Inwestycja nie rowerowego Odry, Projekt ODRA - VELO - wymaga wykonanie 15 km szlaków systemowy system turystyki System pozwolenia na łącznikowych, wykonanie 1 RPO Priorytet VI, Koncepcji aktywnej w szlaku na budowę. Gmina Św. ścieżki edukacyjnej, 3 Działanie 6.2 Subregionalnego Krainie Grądów obszarze Konieczne 2009 -2010 230.000 Katarzyna Biwaków Odry (punktu Turystyka Produktu Odrzańskich na Gminy Święta wykonanie oceny rekreacyjno-biwakowego), aktywna (70%) Turystycznego obszarze Gminy Katarzyna. oddziaływania na wykonanie 2 punktów „Kraina Grądów Św. Katarzyna środowisko dla informacyjnych z ławostołami, Odrzańskich” całego systemu. 8 tablic o atrakcjach kulturowych, 5 tablic o atrakcjach przyrodniczych, 25 oznakowań kierunkowych szlaku, 3 znaków E22

297 Budowana wieża będzie stanowiła ważny element Projekt zgodny z z budowanego miejscowym systemu turystki Rejon planem aktywnej w miejscowości zagospodarowani Krainie Grądów Kotowice , na Wieża widokowo-turystyczna a przestrzennego Odrzańskich. Jej niewielkim zaprojektowana w konstrukcji oraz Planem lokalizacja w wzniesieniu stalowej. Założono że w Odnowy ramach nad rzeką sąsiedztwie projektowanej Miejscowości projektowanego Odrą w wieży może być Kotowice systemu ścieżek Budowa wieży pobliżu opracowanym w zlokalizowany budynek RPO Priorytet VI, rowerowych oraz widokowo- dawnej ramach PROW usługowy. W budynku Działanie 6.2 położenie w turystycznej w przeprawy 2007-2013; 2009 -2010 300.000 przewiduje się lokalizację Turystyka atrakcyjnym miejscowości przez rzekę. opracowany bufetu z salą dla klientów, aktywna (70%) miejscu Kotowice. W pobliżu kasę biletową, zaplecza projekt zlokalizowanym planowanej bufetu i socjalnego oraz koncepcyjny w pobliżu rzeki lokalizacji sanitariatów dla klientów i budowy wieży Odry w wieży turystów. widokowo- stosunkowo znajduje się turystycznej; niewielkiej brukowana posiada decyzję o odległości od droga warunkach miasta Wrocławia dojazdowa. zabudowy i będzie miało zagospodarowani wpływ na a terenu intensyfikację ruchu rowerowego.

298 Wybudowane obiekty sportowe Projekt zgodny z wpłyną na W ramach projektu miejscowym atrakcyjność przewiduje się realizację planem turystyczną inwestycji w zakresie budowy Stadion zagospodarowani obszaru. Dzięki dwóch kortów tenisowych o Koszt lekkoatletyczny i a przestrzennego, położeniu nawierzchni syntetycznej, Całkowity RPO Priorytet VI, tereny Siechnice, ul posiada decyzję o obiektów na stadionu lekkoatletycznego, 8.000.000 Działanie 6.2 rekreacyjno- Świerczewski warunkach 2009 - 2012 rowerowym budynków zaplecza Wkład własny Turystyka sportowe wraz z ego zabudowy i szlaku Odry oraz socjalnego, parkingu 3.000.000 aktywna (40%) infrastrukturą zagospodarowani bliskości zewnętrznego oraz trybun techniczną a terenu, projekt Wrocławia będą zadaszonych. techniczny oraz one atrakcyjnym studium celem podróży wykonalności rowerowych.

Projekt W ramach projektu Inwestycja nie uzupełniający przewiduje się wykonanie 3 wymaga projekt Budowa ścieżek ścieżek zdrowia na obszarze pozwolenia na RPO Priorytet VI, systemowy Obszary Powiat zdrowia z Powiatu Oławskiego 58 km budowę. Działanie 6.2 Koncepcji leśne Powiatu 2009 -2010 80.000 Oławski punktami tras rowerowych oraz Konieczne Turystyka Subregionalnego Oławskiego widokowymi punktów widokowych wykonanie oceny aktywna (70%) Produktu położonych przy szlakach oddziaływania na Turystycznego rowerowych. środowisko. „Kraina Grądów Odrzańskich” Budowa kompleksu RPO Priorytet VI Projekt Miasto rekreacyjno – Masto Budowa lodowiska oraz Pozwolenie na Działanie 6.2. 2007-2010 20 000 000 uzupełniający Oleśnica sportowego przy Oleśnica remont basenu otwartego budowę Turystyka Koncepcji ul. Brzozowej w aktywna (70 %) Oleśnicy Źródło: Opracowanie własne

299 Rysunek 45. Lokalizacje wybranych elementów istniejącej i planowanej infrastruktury turystycznej i sportowej

300 3.2.3. Program promocji

Program promocji przewiduje promocję obszaru Krainy Grądów Odrzańskich we współpracy z obszarem Kraina Łęgów Odrzańskich jako doliny rzeki Odry pod wspólną marką „Odra – szlak natury”. Promocja realizowana będzie we współpracy z lokalnymi samorządami oraz innymi instytucjami i podmiotami zainteresowanymi rozwojem produktu turystycznego w Dolinie Odry. Jako najskuteczniejszy sposób promocji przewiduje się integrację działań promocyjnych lokalnych samorządów oraz instytucji i podmiotów dla promocji obszaru Grądów Odrzańskich oraz marki Odry. W celu zapewnienia zintegrowanej promocji przewiduje się przekazanie partnerom i wdrożenie do realizacji ”Katalogu stosowania loga Odra”. Wspólne logo powinno znaleźć się na własnych środkach promocji partnerów, w tym na: • wydawnictwach drukowanych (książkach, przewodnikach, mapach, folderach, broszurach, kalendarzach, pocztówkach, ulotkach) • wydawnictwach multimedialnych • stronach i serwisach internetowych • Systemie Informacji Lokalnej (tablicach i szyldach lokalnych oraz znakach drogowych) • Informacjach umieszczanych w prasie lokalnej • posterach • reklamach emitowanych w czasopismach i mediach wizualnych • punktach IT oraz infokioskach

Dla zwiększenia efektywności działań promocyjnych, przewiduje się stworzenie i udostępnienie Bazy materiałów promocyjnych Krainy Grądów Odrzańskich partnerom wspierającym promocję subregionu. Najskuteczniejszą formą udostępniania bazy będzie wewnętrzny serwis internetowy udostępniający pliki oraz informacje o zakresie ich wykorzystania (kto i w jaki sposób korzystał już z danego materiału). Baza powinna zawierać materiały i informacje promocyjne oraz umożliwiać -zgodnie z prawem autorskim- dalsze ich rozpowszechnianie, w tym w szczególności: • zdjęcia (archiwalne, prezentujące atrakcje przyrodnicze i kulturowe…), • teksty promocyjne,

301 • mapy i ryciny, • grafiki, • logo Odry wraz z Katalogiem stosowania Ponadlokalne działania promocyjne skierowane powinny być do specyficznych grup odbiorców zainteresowanych Doliną Odry oraz turystyką aktywną. Wśród ponadlokalnych działań promocyjnych przewiduje się w szczególności: • zintegrowany serwis internetowy www.odra.pl • wydawnictwa, • pakiety promocyjne (w tym dla biur podróży i touroperatorów), • imprezy promocyjne • reklamę (prasa, radio, TV, outdoor - media zewnętrzne, internet), • targi turystyczne, • PR (np. study-tour dla dziennikarzy), • gadżety promocyjne. Ze względu na sprecyzowany przewodni element wizerunkowy, tj. rzekę Odrę, należy pamiętać o ekspozycji tego motywu w działaniach ATL, czyli w działaniach promocyjnych przy wykorzystaniu klasycznych kanałów komunikacji. Ze względu na duży koszt działań tradycyjnych metod marketingowych pamiętać należy o możliwości wykorzystania lokalnych mediów w charakterze patronów medialnych, a także o możliwości wykorzystania partnerów społecznych (np. regionalnych organizacji pozarządowych pożytku publicznego), co znacząco wpłynąć może na zmniejszenie kosztów emisji oraz ułatwi wykorzystanie funduszy zewnętrznych. Jako uzupełnienie klasycznych kanałów komunikacji (ATL) wskazane jest wykorzystanie niekonwencjonalnych metod komunikacji (reklama szeptana, flash mob, bajki odrzańskie, wioski tematyczne, gry terenowe, degustacje kulinarne, eventy i imprezy okolicznościowe).

302 Tabela 62. Promocja - zadania priorytetowe dla Krainy Grądów Odrzańskich na lata 2009 - 2011

Szacunkowy Zasięg Czas Nakład / Planowane do Zadanie Odbiorca Krótki opis koszt /dystrybucja realizacji emisja finansowania

RPO Priorytet VI, Katalog będzie rozszerzeniem Działanie 6.5 Katalog stosowania Systemu Identyfikacji Wizualnej Gminy, podmioty i Dystrybucja Działania wspierające loga loga „Odra”. W ramach katalogu instytucje wewnętrzna na infrastrukturę „Odra” i opracowane zostaną typowe wzory 2009 komplet 8.000 zainteresowane podstawie turystyczną i jego publikacji, posterów, stoisk rozwojem turystyki porozumienia. kulturową (70%), wdrożenie wystawienniczych, serwisów, środki samorządów banerów flash. lokalnych. Formą udostępniania bazy będzie RPO Priorytet VI, wewnętrzny serwis internetowy Działanie 6.5 Baza materiałów udostępniający pliki oraz informacje Działania wspierające promocyjn Gminy, podmioty i Dystrybucja o zakresie ich wykorzystania (kto i infrastrukturę ych Krainy instytucje wewnętrzna na w jaki sposób już korzystał z 2009 komplet 2.000 turystyczną i Grądów zainteresowane podstawie danego materiału). Baza zawierać kulturową (70%), Odrzański rozwojem turystyki porozumienia. powinna materiały i informacje środki samorządów ch promocyjne umożliwiające zgodnie lokalnych. z prawem autorskim zdjęcia, grafiki, mapy, teksty, etc.

303 Przewodnik prezentować będzie RPO Priorytet VI, Kluby kluczowe atrakcje „Krainy Grądów Działanie 6.5 Przewodnik Turyści turystyczne, Odrzańskich”, produkty Działania wspierające turystyczn zainteresowani uczestnicy turystyczne, propozycje tras i infrastrukturę y „Kraina Doliną Odry i 10.000 targów wycieczek rowerowych, wodnych 2010 120.000 turystyczną i Odrzański turystyką aktywną egz. turystycznych konnych i edukacyjnych. Będzie kulturową (70%), ch (rowerową, wodną edukatorzy, odpowiednikiem wydanego już środki samorządów Grądów” konną i edukacyjną). punkty IT. przewodnika „Kraina Odrzańskich lokalnych i WFOŚiGW Łęgów”. we Wrocławiu RPO Priorytet VI, Mapa prezentować będzie w Działanie 6.5 Kluby Turyści szczególności infrastrukture Działania wspierające turystyczne, zainteresowani turystyczną oraz szlaki rowerowe, infrastrukturę uczestnicy Mapa turystyczna Doliną Odry i wodne, konne oraz ścieżki 10.000 turystyczną i targów 2010 60.000 „Grądy Odrzańskie” turystyką aktywną przyrodnicze. Na odwrocie znajdą egz. kulturową (70%), turystycznych (rowerową, wodną się informacje o atrakcjach oraz środki samorządów edukatorzy konną i edukacyjną) propozycję form spędzania czasu w lokalnych i punkty IT. Krainie Odrzańskich Grądów. WFOŚiGW we Wrocławiu. Broszura prezentować będzie RPO Priorytet VI, Dystrybucja kluczowe walory przyrodniczo Działanie 6.5 głównie w kulturowe oraz zawierać będzie Działania wspierające Broszura edukacyjna szkołach opis mapy, opisy ze zdjęciami Edukakatorzy i infrastrukturę „Ścieżki Odrzańskich wrocławskich ścieżek edukacyjych w w Krainie 2010 3000 egz. 30.000 nauczyciele turystyczną i Grądów” oraz wśród gmin Odrzańskich Grądów. kulturową (70%), nadodrzańskich Uzupełnieniem broszury będą środki WFOŚiGW we punkty IT. materiały metodyczne i karty prac Wrocławiu. udostępniane w internecie

304 RPO Priorytet VI, Wstępnie Działanie 6.5 przewiduje Działania wspierające Turyści Usługodawcy Prezentacja kluczowych atrakcji się infrastrukturę Foldery tematyczne odwiedzający Krainę turystyczni, kulturowych i przyrodniczych w w 2010 wydanie 70.000 turystyczną i dotyczące atrakcji Odrzańskich Grądów punkty IT. ujednoliconej formie graficznej. 20 ulotek kulturową (70%), po 5000 środki samorządów egz. każda lokalnych i WFOŚiGW we Wrocławiu. RPO Priorytet VI, Działanie 6.5 Turyści, ze Druk na materiale wodoodpornym. Działania wspierające Kluby turystyki Folder wodny Szlaku szczególnym Folder prezentuje odrzański szlak infrastrukturę wodnej, punkty 2011 4.000 egz. 24.000 Odry uwzględnieniem wodny w powiązaniu z WWW turystyczną i IT. wodniaków. (Wrocławskim Węzłem Wodnym) kulturową (70%), środki samorządów lokalnych. RPO Priorytet VI, Serwis wielojęzyczny z systemem Działanie 6.5 e-usług turystycznych. Zadanie Strony o Krainie Turyści, edukatorzy, Działania wspierające obejmuje opracowanie graficzne, Grądów Odrzańskicj przewodnicy, tour- Komplet infrastrukturę Internet oprogramowanie, opracowanie i 2009 -2011 65.000 w serwisie Szlaku operatorzy, turystyczną i umieszczenie zasobów Odry www.odra.pl dziennikarze kulturową (70%), informacyjnych oraz bieżącą środki samorządów redakcję. lokalnych. Cykl tematycznych imprez RPO Priorytet VI, promocyjnych realizowanych nad Działanie 6.5 Turyści – ze Imprezy ternowe, Odrą (w szczególności związanych Działania wspierające Nad Odrą – cykl szczególnym promocja na z atrakcjami kulturowymi, infrastrukturę ponadlokalnych uwzględnieniem 2010 - 2011 6 imprez 120.000 obszarze i we przyrodniczymi i kulinarnymi). turystyczną i imprez promocyjnych mieszkańców Wrocławiu Przewiduje się realizacje min. 3 kulturową (70%), Wrocławia imprez rocznie (wiosna, lato, środki samorządów jesień). lokalnych.

305 RPO Priorytet VI, Działanie 6.5 Targi Działania wspierające Tour-operatorzy, turystyczne, Pakiety promocyjne dla tour- infrastrukturę Pakiety promocyjne biura podróży, 2010 1500 egz. 30.000 dystrybucja operatorów turystyczną i przewodnicy. pocztowa. kulturową (70%), środki samorządów lokalnych. RPO Priorytet VI, Dystrybucja Profesjonalny film przyrodniczy Działanie 6.5 głównie w kręcony przy użyciu technik Film w Działania wspierające Turyści, edukatorzy, szkołach obserwacji z ukrycia oraz wersji do Film przyrodniczy infrastrukturę przewodnicy, tour- wrocławskich materiałów krajobrazowych (w tym emisji „Kraina Odrzańskich 2011 120.000 turystyczną i operatorzy, oraz wśród gmin z lotu ptaka). Przewidziany do (HDV) + Grądów” kulturową (70%), dziennikarze nadodrzańskich – emisji w telewizjach publicznych i 1000 egz. środki samorządów jako materiał kanałach tematycznych oraz do DVD lokalnych i WFOŚiGW promocyjny. dystrybucji przy użyciu płyt DVD. we Wrocławiu. Specyficzne gadżety z logiem RPO Priorytet VI, Odra, promujące walory Działanie 6.5 przyrodniczo-kulturowe Krainy Działania wspierające Imprezy lokalne, Turyści, uczestnicy Grądów Odrzańskich (w miarę 10.000 infrastrukturę Gadżety promocyjne działania 2010 30.000 imprez lokalnych możliwości atrakcyjne i użyteczne egz. turystyczną i edukacyjne. dla turystów – np. opaski kulturową (70%), odblaskowe dla rowerzystów). środki samorządów lokalnych. RAZEM 679.000 Źródło: Opracowanie własne

Uzupełnieniem i rozwinięciem zadań priorytetowych dla Krainy Grądów Odrzańskich są ponadregionalne działania dotyczące szlaku Odry i marki „Odra – szlak Natury”, realizowane w kooperacji z partnerami rozwijającymi produkt lokalny Doliny Odry – w tym, w szczególności, z partnerami z obszaru „Kraina Łęgów Odrzańskich”. W ramach działań promocyjnych „Odra – szlak Natury” (szczegółowy program promocji w załączeniu) przewiduje się w szczególności: • wdrożenie turystycznych inicjatywach lokalnych i regionalnych systemu loga „Odra – szlak Natury”

306 • realizację systemu wydawnictw (w szczególności przewodniki, mapy, foldery, multimedia) • ogólnopolską kampanię medialną „Odra – temat rzeka” • wielowątkowy serwis odrzański www.odra.pl • wsparcie ponadregionalnych imprez odrzańskich (typu „Święto Odry”)

3.2.4. Mechanizmy partnerstwa i współpracy międzysektorowej

Dokument strategiczny powstał w partnerskim procesie prac warsztatowych, w które zaangażowani byli przedstawiciele trzech sektorów – publicznego, społecznego i gospodarczego. Taka metodyka prac zapewnia całościowe i różnorodne spojrzenie na subregion oraz strategiczne kierunki rozwoju turystyki. Mechanizm partnerstwa wykorzystany powinien być również w trakcie realizacji Strategii- zarówno na etapie wdrażania jak również w momencie ewaluacji realizowanych zadań. Nad wykonaniem Strategii czuwać powinien zespół koordynacyjny, składający się z zaangażowanych w prace nad dokumentem liderów lokalnych. W realizowanie zaplanowanych w dokumencie działań włączone powinny być trzy sektory. Pamiętać należy, że ze względu na swoją specyfikę, część zadań zrealizowana zostanie przez podmioty gospodarcze oraz organizacje pozarządowe, a partnerskie podejście samorządu może ułatwić im aktywność na polu rozwoju turystyki. Mechanizm partnerstwa odgrywać będzie szczególnie istotną rolę przy ewaluacji i monitoringu wdrażania Strategii. Realizowane powinny być cykliczne spotkania zespołu koordynującego, w ramach których analizowane powinny być problemy i sukcesy we wdrażaniu Strategii. Współpraca międzysektorowa na tym polu, szczególnie jeśli pojawią się problemy, powinna zapewnić szybkie i skuteczne przeciwdziałanie im.

307 4. Założenia do Studium Wykonalności

Na wstępie należy zaznaczyć, że zaproponowane w niniejszej koncepcji zadania i działania do realizacji, ze względu na ich zasięg przestrzenny, merytoryczną zawartość oraz źródła finansowania tworzą trzy podstawowe grupy, tj:

Grupa I - „zadania gminne”, których wdrażanie nie wykracza poza kompetencje gminy (m.in. własne inwestycje w infrastrukturę turystyczną i paraturystyczną, podnoszenie kwalifikacji pracowników branży turystycznej); Grupa II - „zadania subregionalne”, wymagające podjęcia współdziałania z władzami innych gmin, funkcjonujących w porozumieniu subregionalnym (m.in. tworzenie liniowych produktów turystycznych np. projekt Odra Velo), które mogą być zarówno realizowane przez same gminy po niezbędnych uzgodnieniach lub przez związek gmin lub inną sformalizowaną formę współpracy wybraną przez gminy członków porozumienia subregionalnego. Grupa III - „zadania prywatne”, których realizacja jest uzależniona od podjęcia formalno-prawnej współpracy z wybranymi partnerami komercyjnymi /np. z branży turystycznej/ czy społecznymi /np. stowarzyszeniami turystycznymi/, a także na zasadach partnerstwa publiczno-prywatnego (m.in. zadania dotyczące realizacji zadań z linii celu operacyjnego: (Budowa Oferty Turystycznej). Taki podział zadań w naturalny sposób „wymusza” wskazanie głównych partnerów i zainteresowanych stron, które będą wdrażać zapisy koncepcji. I tak: w Grupie I - wiodącym partnerem powinny być władze gminne i podległe im wydziały /referaty/ oraz zewnętrzne instytucje. Środki finansowe na realizację tych zadań powinny być ujęte w budżetach gminnych lub być pozyskiwane z zewnętrznych źródeł pozabudżetowych /w tym środki UE/, w Grupie II – konieczne jest formalno-prawne i finansowe zaangażowanie gmin w realizację zadań z wykorzystaniem aktualnie obowiązujących norm prawnych m.in. d/t wspierania inicjatyw turystycznych, tj wdrażania projektów poprzez już funkcjonujące na terenie gmin organizacje i stowarzyszenia / między innymi stworzone na bazie podpisanego porozumienia subregionalnego lub zawierane ponadgminne porozumienia celowe, w Grupie III – wymagane jest wdrożenie w gminach mechanizmów zawierania umów o partnerstwie publiczno – prywatnym umożliwiające pozyskiwanie środków finansowych na dane zadania w montażu finansowym z przedsiębiorstwami lub organizacji społecznymi prowadzącymi działalność gospodarczą zarządzających m.in. baza noclegowa, gastronomiczna, elementami infrastruktury turystycznej i z sektora okołoturystycznego.

308 4.1. Finansowanie i dostępność funduszy

Projekty i działania w sferze rozwoju turystyki mogą być finansowane z wielu źródeł. W zależności od charakteru projektów tzw. „twardych”- inwestycyjnych czy tzw. „projektów miękkich”- promocyjnych i szkoleniowych, gmina może występować o dofinansowanie w różnych wysokościach m.in. z następujących źródeł:

• Środki ministerialne (np. Departament Turystyki Ministerstwa Sportu i Turystyki przy udziale NGO), • Programy funduszy pomocowych krajowych i zagranicznych, • Środki Polskiej Organizacji Turystycznej (przy udziale ROT i LOT), • Dotacje Samorządu Wojewódzkiego (np. Wydział Turystyki UMWD przy udziale NGO), • Regionalny Program Operacyjny 2009-2013, • Fundusze celowe oraz organizacji i instytucji w regionie (np. WFOŚiGW) – działania dot. ekologicznej edukacji turystycznej z udziałem NGO, środki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, działania mające na celu wsparcie i zwiększoną dostępność obiektów- także turystycznych- dla osób niepełnosprawnych, • własne środki jednostki samorządu terytorialnego • środki z funduszy pomocowych, celowych, strukturalnych i innych udostępnianych przez Unię Europejską (w tym: Leader +), • środki lokalnych przedsiębiorców- z wykorzystaniem przepisów o partnerstwie publiczno-prywatnym; Poniżej został ukazany pełen przegląd obecnie dostępnych programów i źródeł finansowania w ramach nowego okresu projektowania 2009 – 2013. Autorzy następnie przypisali wszystkim działaniom odpowiednie źródła finansowania- należy zwrócić uwagę, iż szereg proponowanych działań musi być sfinansowany w formule partnerstwa publiczno– prywatnego. Autorzy sugerują również, że wskazane źródła finansowania mają jedynie charakter proponowany, a nie obligatoryjny. W prezentowanych poniżej zestawieniach tabelarycznych przedstawiono potencjalne źródła finansowania projektów turystycznych, zarówno w układzie dostępnych źródeł, jak i korelację z działaniami wskazanymi w niniejszej koncepcji. Układ źródeł dofinansowania został ukazany w kolejności od

309 najbardziej nastawionego na turystykę (przeważał komponent regionalny Programów Operacyjnych oraz inne źródła na poziomie regionalnym). Zrezygnowano z prezentacji Programów Operacyjnych na poziomie krajowym, z racji kryteriów: oddziaływania dofinansowywanych w tych projektów zadań oraz ich potencjalnych beneficjentów trudnych do spełnienia w przypadku gmin w porozumieniu subregionalnym. Należy zaznaczyć, że w przypadku programu najbardziej odpowiadającego dofinansowaniu projektów turystycznych na poziomie krajowym (POIG działanie 6.3), Szlak Odry został zgłoszony do dofinansowania, jednakże nie znajduje się obecnie na liście indykatywnej projektów przekazanych do dofinansowania..

Tabela 63. Źródła finansowania projektów turystycznych dostępne dla samorządów oraz partnerów współpracujących w rozwoju turystyki. Źródło finansowania Priorytety działań Możliwość realizowanych zadań/ ogólne uwagi mogące mieć swój wpływ na sposób finansowania zadań określonych w koncepcji Regionalny Program Działanie 6.1 – „Turystyka W ramach wsparcia dotowane będą projekty dotyczące: Operacyjny Województwa Uzdrowiskowa”. Modernizacji architektury zdrojowej: Dolnośląskiego Turystyka i Celem działania jest wzrost . budowa, modernizacja i renowacja obiektów w miejscowościach uzdrowiskowych, w Kultura poziomu konkurencyjności tym np.: teatrów, muszli koncertowych, pijalni wód, małej infrastruktury; dolnośląskich miejscowości . rewitalizacja parków (szczególnie zdrojowych); uzdrowiskowych. . przedsięwzięcia dostosowujące obiekty architektury zdrojowej do potrzeb osób niepełnosprawnych; . termomodernizacja oraz wykorzystanie energii słonecznej oraz źródeł geotermalnych; . przedsięwzięcia dotyczące drogowej infrastruktury towarzyszącej (np. parkingi) przy obiektach atrakcyjnych turystycznie Promocji turystyki uzdrowiskowej: . przygotowanie i rozpowszechnianie materiałów promujących . przygotowanie i realizacja kampanii promocyjnych . tworzenie i udoskonalanie systemów identyfikacji wizualnej Przedsięwzięcia z zakresu współpracy międzynarodowej i międzyregionalnej (m.in. seminaria, konferencje) w celu zapewnienia wymiany dobrych praktyk oraz doświadczeń. Działanie 6.2 – „Turystyka . modernizacja i budowa infrastruktury turystki aktywnej Aktywna”. (w tym obiektów rekreacyjnych i sportowych) wraz z zakupem niezbędnego wyposażenia. Celem działania jest . dostosowanie obiektów rekreacyjnych i sportowych do uprawiania turystyki aktywnej wsparcie oraz promocja do potrzeb osób niepełnosprawnych (w ramach projektu) infrastruktury niezbędnej do . przedsięwzięcia dotyczące drogowej infrastruktury towarzyszącej (np. parkingi) przy uprawiania aktywnych form obiektach atrakcyjnych turystycznie (jako jeden z elementów projektu), inwestycje turystyki. dotyczące termomodernizacji oraz wykorzystania energii słonecznej oraz źródeł geotermalnych w tych ze obiektach Działanie 6.3. – „Turystyka . budowa i modernizacja obiektów (a także niezbędne wyposażenie) pełniących lub

310 Źródło finansowania Priorytety działań Możliwość realizowanych zadań/ ogólne uwagi mogące mieć swój wpływ na sposób finansowania zadań określonych w koncepcji Biznesowa”. Celem działania przeznaczonych do pełnienia funkcji centrów wystawienniczych i kongresowych, jest wzmocnienie pozycji zdolnych obsłużyć imprezy charakterze co najmniej regionalnym, wraz z elementami Dolnego Śląska jako infrastruktury drogowej np. parkingi przy obiektach atrakcyjnych turystycznie (jako ośrodka kongresowo– element projektu). biznesowego o znaczeniu . Przygotowanie materiałów promocyjnych promujących region jako atrakcyjne miejsce europejskim do realizacji konferencji i wystaw. Działanie 6.4 – Turystyka Projekty dotyczące obiektów dziedzictwa historycznego: Kulturowa. . konserwacja, restauracja, oraz roboty budowlane (w przypadku nieruchomości) Celem działania jest bardziej obiektów wpisanych do Wojewódzkiego Rejestru Zabytków efektywne wykorzystanie . adaptacja i wykorzystanie zabytków (wpisanych do Wojewódzkiego Rejestru obiektów dziedzictwa Zabytków) do pełnienia nowych funkcji- wraz z zakupem niezbędnego sprzętu . kulturowego oraz wsparcie . inwestycje dot. termomodernizacji oraz wykorzystania energii słonecznej (jako jeden z działalności instytucji kultury. elementów projektów wymienionych w punktach powyżej . adaptacja i zastosowanie środków ochrony w w/w obiektach . przedsięwzięcia dotyczące drogowej infrastruktury towarzyszącej (np. parkingi) przy obiektach atrakcyjnych turystycznie oraz dostosowanie infrastruktury do potrzeb osób niepełnosprawnych Projekty dotyczące obiektów instytucji kultury: . modernizacja obiektów zajmowanych przez te instytucje (wraz z zakupem niezbędnego sprzętu), . termomodernizacja (wykorzystanie energii słonecznej), doposażenie w sprzęt informatyczny, niezbędny do prawidłowego funkcjonowania instytucji kultury (w tym zakup oprogramowania komputerowego ułatwiającego ich wewnętrzne zarządzanie) Projekty dotyczące upowszechniania informacji o dziedzictwie, przeszłości oraz o przedsięwzięciach jednostek kultury: . tworzenie i upowszechnianie baz danych dotyczących twórców, wybitnych dzieł kultury, wydarzeń kulturalnych . digitalizacja zasobów wraz zakupem niezbędnych urządzeń do jej przeprowadzenia Projekty dotyczące informacji i promocji turystyki kulturowej: . budowa i modernizacja punktów informacji turystycznej (oraz zakup niezbędnego wyposażenia)- pod warunkiem włączenia do regionalnego systemu informacji turystycznej i systemu e- turystyki . przygotowanie i rozpowszechnianie materiałów promujących produkty kulturowe . organizacja imprez/wydarzeń kulturalnych o znaczeniu co najmniej regionalnym . przedsięwzięcia z zakresu współpracy międzynarodowej i międzyregionalnej (m.in.

311 Źródło finansowania Priorytety działań Możliwość realizowanych zadań/ ogólne uwagi mogące mieć swój wpływ na sposób finansowania zadań określonych w koncepcji seminaria, konferencje) zapewniające wymianę dobrych praktyk oraz doświadczeń Działanie 6.5. . Projekty dotyczące budowy, modernizacji obiektów pełniących lub przeznaczonych do Działania wspierające pełnienia funkcji schronisk turystycznych, prowadzonych przez jednostki sektora infrastrukturę turystyczną finansów publicznych oraz organizacje pozarządowe (np. PTTK, PTSM) wraz z oraz kulturową niezbędnym wyposażeniem (w tym działania z zakresu termomodernizacji i wykorzystania energii słonecznej, działania dostosowujące obiekty do potrzeb osób niepełnosprawnych oraz przedsięwzięcia dotyczące drogowej infrastruktury towarzyszącej, np. parkingi, przy obiektach atrakcyjnych turystycznie- jako jeden z elementów projektu). Projekty mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa turystom: . modernizacja bazy infrastrukturalnej służb i organizacji ratowniczych . zakup wyposażenia dla jednostek, służb i organizacji ratowniczych . elektronicznych systemów ostrzegawczych i monitorujących. Projekty dotyczące: . szeroko rozumianej informacji oraz promocji regionu (w tym organizacja imprez/ wydarzeń o znaczeniu co najmniej regionalnym) . e- usług w dziedzinie turystyki i kultury Program Operacyjny Kapitał Priorytet VI Przykładowo w ramach: Ludzki - POKL Rynek pracy otwarty dla Działania 6.1./Poprawa dostępności do zatrudnienia/, mogły by być prowadzone szkolenia wszystkich. subregionalne, skierowane do ludzi młodych zamieszkujących ten teren, w kierunku nabycia Priorytet VIII umiejętności w dziedzinie obsługi turystów, oraz z dziedziny usług przewodnickich, czy Regionalne Kadry tworzenia pamiątek lokalnych Gospodarki Poddziałania 8.1.1. /Wspieranie rozwoju kwalifikacji zawodowych/, mogły by być prowadzone szkolenia dla kadry pracującej w sektorze turystycznym: np. szkolenie na agro – menadżera, animatora turystyki, etc., doradztwo dla firm turystycznych w subregionie w zakresie rozwoju ich oferty turystycznej . Poddziałania 8.1.2. /Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych/ działania służące przekwalifikowaniu pracowników w kierunku obsługi ruchu turystycznego (np. kursy recepcjonistów, kelnerów) w celu podniesienia jakości usług , która była przez turystów percypowana jako niewystarczająca. Program Rozwoju Obszarów Oś 3 Odnowa i rozwój wsi W ramach osi 3 planuje się dofinansowanie: Wiejskich Oś 4 Program „Leader” - rozbudowy infrastruktury turystycznej oraz sportowej, -obiektów publicznych, które mogą promować spuściznę historyczną i tradycje miejscowości, a więc atrakcyjnych z punktu widzenia rozwoju turystyki, -działań zmierzających do kultywowania ginących zawodów,

312 Źródło finansowania Priorytety działań Możliwość realizowanych zadań/ ogólne uwagi mogące mieć swój wpływ na sposób finansowania zadań określonych w koncepcji -odnowy zabytków i pomników kultury. W ramach osi 4 planuje się dofinansowanie „Lokalnych Strategii Rozwoju”, „Wdrażanie programów współpracy”, „Funkcjonowanie Lokalnych grup Działania”. Szereg działań przedstawionych w tej koncepcji jest zbieżny z opracowanymi LSR. Należy również zauważyć, że działania tu realizowane dotyczą nie całego obszaru subregionu z wyjątkiem Miasta Oława, i funkcjonują w kilku LGD. Na obszarze subregionu działają trzy grupy LGD „Dolina Dobrej Widawy” w gminie Czernica, „Starorzecze Odry” w gminie Jelcz- Laskowice, Oława oraz LGD ”A 4” w gminie Święta Katarzyna. Wszystkie dokumenty są zbieżne i przedstawiają podobny kierunek rozwoju w turystyce, do zaprezentowanego w niniejszej Koncepcji. Urząd Marszałkowski Konkurs dla organizacji • Zadania wojewódzkie w zakresie tworzenia jednolitego systemu informacji Województwa Dolnośląskiego pozarządowych turystycznej na Dolnym Śląsku, wdrożenie nowych systemów komputerowych / UMWD / zarządzania systemem ISIT (Internetowy System Informacji Turystycznej) oraz dostosowanie ich do standardów europejskich, oznakowanie szlaków turystycznych. • Zadania wojewódzkie promujące walory turystyczne regionu na targach turystycznych krajowych i zagranicznych oraz w wydawnictwach regionalnych. • Zadania wojewódzkie na rzecz upowszechniania aktywnych form turystyki, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży (w przypadku imprez powinny to być zadania o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym, promujące Dolny Śląsk – rajdy, zloty, spływy). Dofinansowanie na poziomie ok. 300 000 PLN rocznie.

Wojewódzki Fundusz Priorytet 7.1. Priorytety w miarę szczegółowo opisują możliwe do dofinansowania działania, mogą to być, Ochrony Środowiska i Rozwój bazy służącej ścieżki, wsparcie edukacyjnych centrów edukacyjnych oraz działania tzw. „miękkie”: Gospodarki Wodnej w realizacji programów szkolenia, programy edukacyjne oraz wydawnictwa. Katowicach / WFOŚiGW / edukacyjnych w Z dofinansowania może korzystać szereg różnych jednostek, między innymi JST oraz regionalnych ośrodkach Stowarzyszenia. edukacji ekologicznej, szkołach i innych ośrodkach edukacyjnych oraz w parkach narodowych i krajobrazowych. Priorytet 7.2. Realizacja programów edukacyjnych poprzez

313 Źródło finansowania Priorytety działań Możliwość realizowanych zadań/ ogólne uwagi mogące mieć swój wpływ na sposób finansowania zadań określonych w koncepcji bezpośrednie działania szkoleniowe i propagandowe, wydawnictwa propagujące wiedzę ekologiczną, zakupy sprzętu i materiałów dla działalności edukacyjnej, konferencje, seminaria, wystawy, konkursy, olimpiady, festiwale upowszechniające wiedzę i postawy ekologiczne. Priorytet 7.3. Wspieranie wydawnictw i prasy wspomagającej edukację ekologiczną Ministerstwo Sportu i Konkurs dla organizacji Przykładowe zadnia w 2009 roku dotyczyły: Turystyki Departament pozarządowych - przygotowania koncepcji tworzenia konkurencyjnych produktów turystycznych, Turystyki - MSiTDT - doskonalenia i szkolenia kadr realizujących zadania w zakresie rozwoju turystyki, - stosowania i wdrażania norm jakości w usługach turystycznych oraz ich standaryzacji, -wspierania międzynarodowych i ogólnopolskich imprez krajoznawczo-turystycznych o szczególnym znaczeniu w upowszechnianiu turystyki i edukacji turystycznej, a także w kształtowaniu pozytywnego wizerunku Polski; - wytyczania, znakowania i konserwacji szlaków turystycznych na terenie Polski. Dofinansowanie tylko dla zarejestrowanych w Polsce organizacji pozarządowych o zasięgu ogólnopolskim lub ponadregionalnym, nie zaliczanych do sektora finansów publicznych, których działalność w zakresie turystyki jest głównym celem statutowym, działających dłużej niż trzy lata. JST za pośrednictwem NGO. Roczna kwota dofinansowania ok. 3 mln PLN. Polska Organizacja Dofinansowanie na - inicjowanie tworzenia i współpracy lokalnych organizacji turystycznych, Turystyczna / POT / podstawie porozumień - współpraca w tworzeniu ogólnopolskich i regionalnych wydawnictw promocyjnych, - udział w targach turystycznych w kraju i za granicą, - stworzenie i zapewnienie funkcjonowania systemu informacji turystycznej w województwie oraz jego funkcjonowania w ramach systemu ogólnopolskiego, - tworzenie ogólnopolskiego systemu oznakowań drogowych atrakcji i tras turystycznych w regionie,

314 Źródło finansowania Priorytety działań Możliwość realizowanych zadań/ ogólne uwagi mogące mieć swój wpływ na sposób finansowania zadań określonych w koncepcji - tworzenie ogólnopolskiego systemu rekomendacji obiektów i atrakcji turystycznych w regionie, - zapewnienie aktualnej informacji turystycznej o atrakcjach województwa dolnośląskiego, - informacja o planach i realizowanych przedsięwzięciach każdej ze stron, - realizacja wspólnych przedsięwzięć promocyjnych, - korzystanie ze znaku dla celów promocji Polski w dziedzinie turystyki – „POLSKA”, - korzystanie w celach promocyjnych z Banku Wizerunków Polski POT oraz fotografii będących do dyspozycji województwa, - kreowanie produktów turystycznych, - tworzenie ogólnopolskich i regionalnych strategii rozwoju i promocji turystyki, - współpraca w organizacji imprez studyjnych dla dziennikarzy i touroperatorów krajowych i zagranicznych, - organizacja szkoleń, - prowadzenie badań i analiz marketingowych w dziedzinie turystyki; JST za pośrednictwem ROT i LOT w ramach zawartych rocznych porozumień i umów szczegółowych. Całkowite dofinansowanie na poziomie 100 000 rocznie. Norweski Mechanizm W przyszłości może być kolejnym źródłem dofinansowania, również dla dużych projektów, Finansowy i Mechanizm mających na celu odnowę zabytków. W obecnym okresie dofinansowania nabór wniosków Finansowy Europejskiego został zakończony. Obszaru Gospodarczego / NMF / Źródło: Opracowanie własne.

Szczegółowe przypisanie propozycji źródeł finansowania i opracowanych wspólnie z samorządami projektów do realizacji zostało zaprezentowane w rozdziale poświęconym harmonogramowi wdrażania. Niezbędna była bowiem korelacja harmonogramu działań z harmonogramem przyznawania środków we wskazanych wyżej obszarach dofinansowania.

315 4.2. Zarządzanie programem i monitoring

U podstaw koncepcji powstawania subregionalnych produktów turystycznych Dolnego Śląska, leżało przeświadczenie, że podpisane porozumienia subregionalne i stworzone na ich bazie koncepcje, staną się podstawą dla tworzenia bardziej sformalizowanych struktur współpracy. Powoływanych do stałego współdziałania na obszarze rozwoju turystyki nie tylko w przypadku realizowanych wskazanych w koncepcjach wspólnych projektów ale szerzej również na polu promocji i komercjalizacji subregionalnego produktu turystycznego. Rekomendowanym rozwiązaniem byłoby tutaj powstanie 11 silnych lokalnych (subregionalnych) organizacji turystycznych, działających w oparciu o ustawę o Polskiej Organizacji Turystycznej i ustawę o stowarzyszeniach, z własnymi władzami, statutem oraz harmonogramem działań. W przypadku doraźnych działań dla realizacji projektów proponuje się również powołanie konsorcjum. Przykładem takiego konsorcjum działającego na Dolnym Śląsku, tworzącego liniowy produkt turystyczny, jest „Konsorcjum Szlaku Cysterskiego”. Autorzy proponują wykorzystanie pierwszego rozwiązania. Powołanie Lokalnej Organizacji Turystycznej na bazie porozumienia, podpisanego przez gminy w Subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich, znacznie ułatwiłoby realizację zapisanych w niniejszej koncepcji zadań. W skład takiego ciała powinni wchodzić przedstawiciele wszystkich sygnatariuszy porozumienia, jak również przedstawiciele (liderzy) organizacji mających duży wpływ na rozwój i realizację projektów turystycznych w subregionie (np. Nadleśnictwa, RZGW) a także przedsiębiorcy. Utworzenie takiej organizacji jest także bardzo istotne z dwóch kolejnych powodów: w tym układzie JST współpracują po raz pierwszy, prawie wszystkie z nich działają w trzech odrębnych Lokalnych Grupach Działania, niezbędna jest korelacja działań. a. Zarządzanie programem Dla zapewnienia prawidłowego i efektywnego wprowadzania Koncepcji w życie, wskazuje się jako niezbędne:

1. Przyjęcie na poziomie gminnym, miejskim oraz powiatowym jednostkowych strategii rozwoju turystyki, przygotowanych na bazie niniejszej Koncepcji przez wykonawców do realizacji. 2. Przygotowanie dokumentów formalnych niezbędnych do utworzenia Lokalnej Organizacji Turystycznej. 3. Wskazanie przedstawicieli- sygnatariuszy do pracy w LOT. 4. Ukonstytuowanie się władz LOT. 5. Podjęcie decyzji o utworzeniu Zespołu Wdrożenia Koncepcji (ZWK), wraz z przyjęciem harmonogramów działań:

316 Dla wdrożenia Koncepcji niezbędne jest wspólne działanie, w ramach powstałej organizacji, nie tylko jej głównych animatorów i wykonawców- bezwzględnie konieczny jest udział całej społeczności subregionu, zarówno w wymiarze indywidualnej aktywności i przedsiębiorczości mieszkańców, jak i udziału zorganizowanych środowisk i instytucji społecznych oraz zawodowych (w tym wymienionych analizie organizacji pozarządowych). Przedmiotowy Zespół Wdrożenia Koncepcji (ZWK) powinien być powołany uchwałą LOT i posiadać stosowne plenipotencje, prawa i obowiązki. W skład Zespołu Wdrażania Strategii powinni być powołani przedstawiciele: • władz gminnych, miejskich i powiatowych, • przedstawiciele zespołu zadaniowego pracującego nad niniejszą Koncepcją, • przedstawiciele organizacji pozarządowych, członkowie LOT, • eksperci (powoływani w trybie roboczym do realizacji konkretnych projektów) z: - organizacji, instytucji branżowych, lokalnych środowisk i mieszkańców- tych o znacznej sile oddziaływania na gospodarkę turystyczną, - przedsiębiorstw turystycznych, - lokalnych środowisk i grup mieszkańców (rady osiedli, związków religijnych), - środowisk i instytucji naukowych (np. w przypadku realizacji projektu Ryczyn, czy odnawiania tradycji regionu), W celu wsparcia technicznego działań ZKS proponuje się powołanie Koordynatorów Celów Strategicznych (KCS) dla wszystkich celów strategicznych, a w przypadku pierwszego celu strategicznego, również w razie potrzeby celów operacyjnych. Koordynatorami mogłyby być osoby wchodzące w skład ZKS lub inne, których doświadczenia zawodowe i umiejętności dawałyby gwarancję realizacji następujących zadań przypisanych do tej funkcji: • koordynacja prac w ramach wyodrębnionych celów strategicznych, • czuwanie nad przygotowaniem koncepcyjnym i technicznym wdrażania, • współpraca i stały kontakt operacyjny z partnerami lokalnymi biorącymi udział w danym projekcie oraz instytucjami zewnętrznymi, • zintegrowanie lokalnych liderów, osób i środowisk wokół danego projektu, • przygotowywanie analiz, raportów i koncepcji wg wytycznych ZKS.

317 Na rysunku poniżej przedstawiono propozycję modelu funkcjonowania systemu wdrażania Koncepcji wraz z przepływami informacji, który pozwala wykorzystać, aktualnie funkcjonujące struktury organizacyjno-administracyjne, sygnatariuszy oraz instytucje i organizacje wewnętrzne (subregionalne) oraz zewnętrzne (regionalne i ogólnopolskie).

Przedstawiciele- Sygnatariusze Porozumienia Lokalna Organizacja Turystyczna „Kraina Grądów Odrzańskich”

Zespół Monitoringu Koncepcji Grupa Analityczna (ZMK) (GA)

Rysunek 46. System zarządzaniaZespół WdrożeniaKoncepcją Subregionalnego Koncepcji Produktu Turystycznego „Kraina Grądów Odrzańskich” Koordynatorzy (ZWK) Celów Strategicznych

Cele Strategiczne

318 Źródło. Opracowanie własne. Wewnętrzni Partnerzy Partnerzy zewnętrzni Subregionalni Cel strategiczny 1: Wewnętrzni Partnerzy subregionalni 4.3.MonitorowanieTworzenie i promocja i ewaluacjaWiodące wskaźników komórki organizacyjne JST np. Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Gminy oferty turystycznej w np. Referaty promocji I turystyki Oława Celemoparciu przedmiotowego o walory monitoringu jest zapewnienieReferaty informacji Kultury na temat skuteczności i efektywnościTowarzystwo działań podejmowanych Przyjaciół Ziemi na rzecz Jelczańsko realizacji kulturowo – przyrodnicze -Laskowickiej Koncepcji oraz regionuumożliwienie modyfikacji zaproponowanych projektów i zadań (w przypadku występowania rozbieżności pomiędzy celami założonymi a osiąganymi efektami). Jest to szczególnie istotne ze względu na przyjętą długą perspektywę czasową wdrażania Koncepcji. Urząd Wiodące komórki organizacyjneInne lokalne JST WewnętrzniGminy Partnerzy subregionalni MonitorowanieCel Operacyjny realizacji 1.1. Marszałkowski Koncepcji powinno odbywaćnp. Referaty się na promocji czterechsamorządy i podstawowychturystyki płaszczyznach,np. tj.: KolarskiNależące Klub Sportowy do trzech "Moto" „KrainaRozwój Łęgów szlaków • Oddział Oławski PTTKLGD im. Gen. M. Zaruskiego Odrzańskich”turystycznychcelów strategicznych oraz ich(wskaźniki syntetyczne), • zintegrowanejcelów operacyjnych, oferty wrazDolnośląska Przedsiębiorstwa z budową infrastrukturyOrganizacja turystyczne i • programów operacyjnych,Turystyczna Wiodące komórki organizacyjneokołoturystyczne JST Wewnętrzni Partnerzy subregionalni np. Referaty spraw społecznych np. Koła Gospodyń Wieskich, Stowarzyszenie • Cel Strategiczny 2: Gminazadań. Wrocław „Miłośników Kresów Wschodnich" Współpraca instytucji, W przedsiębiorców,tabeli poniżej zawarto Dolnośląska wzorcowe wskaźniki monitoringu dla Partnerstwawybranych realizowanychLGD i zadań, których charakter instytucjepozwala, poza monitorowaniem Fundacja społeczności lokalne stowarzyszenia stopniaorganizacji, i efektywności mieszkańców wdrażania, wykorzystać przedmiotowe wskaźniki, jako użyteczne w przygotowywaniu wniosków o dotację ze środków funduszy subregionu na rzecz rozwojuEkorozwoju Wiodące komórki organizacyjne JST Wewnętrzniwskazane Partnerzy w załączniku subregionalni europejskich, w tym RPO. np. Referaty ochrony środowiska i np. Stowarzyszeniekluby sportowe, Na Rzecz itd. Ekorozwoju Wsi Cel Strategiczny 3: POT i POIT infrastrukturystowarzyszenia Niemil, Partnerstwo „Dolina Dobrej Widawy” SzczegółoweWsparcie działań zadania związane z prowadzeniem monitorowania i oceny dotyczyć powinny: zwiększających potencjał turystyczne • turystycznygromadzenia subregionu informacji na temat stopnia osiągania celów strategicznychspołeczności i lokalneoperacyjnych oraz celów określonych dla poszczególnych programów i zadań, Ministerstwo Sportu i • ocenę osiągniętych rezultatówTurystyki oraz określenie stopnia wykonania przyjętychmiasta/gminy celów, partnerskie • analizę przyczyn występowania rozbieżności pomiędzy przyjętymi celami a osiągniętymi rezultatami, przygotowywania cyklicznych raportów z monitorowania i oceny.

319 Tabela 64. Przykładowe wskaźniki monitoringu dot. wdrażania Koncepcji w trzech przykładowych dziedzinach rozwoju turystyki w subregionie Wartość Wartość Wskaźniki stopnia realizacji Wskaźniki stopnia efektywności wskaźnika wskaźnika Rozwój produktów w turystyce liczba nowych produktów turystycznych we własnych katalogach szt. wzrost liczby stron internetowych prezentujących produkty szt. i na stronach internetowych turystyczne liczba nowych produktów turystycznych we własnych katalogach szt. wzrost liczby nowych imprez turystycznych i rekreacyjnych szt. i na stronach internetowych liczba nowych imprez turystycznych i rekreacyjnych szt. wzrost liczby nowo wykreowanych markowych produktów szt. turystycznych liczba nowych markowych produktów turystycznych szt. wzrost liczby nowych usług turystycznych i paraturystycznych szt. liczba nowych usług turystycznych i paraturystycznych szt. zwiększenie liczby osób uczestniczących w zorganizowanych osoby formach turystyki liczba nowych podmiotów branży turystycznej szt. zwiększenie liczby korzystających z nowych ofert osoby programowych w zakresie turystyki i rekreacji liczba imprez promujących lokalne i regionalne produkty szt. zwiększenie liczby osób uczestniczących w imprezach osoby turystyczne turystycznych liczba imprez promujących lokalne i regionalne produkty szt. wzrost liczby uczestników imprez promujących lokalne i osoby turystyczne regionalne produkty turystyczne liczba korzystających z noclegów w nowych lub osoby zwiększenie liczby korzystających z obiektów noclegowych osoby/ zmodernizowanych obiektach turystycznych miesięcznie liczba zorganizowanych imprez/wydarzeń turystycznych szt. wzrost ilości turystów na obszarze zdefiniowanym przez % w obiektach zabytkowych beneficjenta liczba nowych elementów w istniejącej ofercie turystycznej szt. wzrost liczby odwiedzających obszar zdefiniowany przez % beneficjenta wzrost liczby uczestników imprez/wydarzeń turystycznych w osoby

320 Wartość Wartość Wskaźniki stopnia realizacji Wskaźniki stopnia efektywności wskaźnika wskaźnika obiektach zabytkowych wzrost liczby uczestników imprez/wydarzeń turystycznych w osoby obiektach zabytkowych wzrost wielkości sprzedaży oferty turystycznej przez lokalnych % przedsiębiorców wzrost liczby sprzedanych biletów wstępu do obiektów atrakcji szt. turystycznych System informacji turystycznej liczba nowych stron internetowych z ofertą turystyczną szt. wzrost liczby osób odwiedzających miesięcznie nowe domeny o osoby/mies. tematyce turystycznej liczba nowych stron internetowych własnych i lokalnych szt. wzrost ilości korzystających z nowych punktów informacji osoby/mies. podmiotów branży turystycznej oraz atrakcji turystycznych turystycznej liczba nowych ośrodków IT szt. wzrost ilości punktów IT szt. liczba nowych systemów komputerowych informacji turystycznej szt. wzrost liczby zapytań o markowe produkty turystyczne szt. on line objętość zarchiwizowanych plików z danymi dot. turystyki ilość wzrost liczby odwiedzin na własnych stronach internetowych osoby/mies. rekordów liczba nowych baz danych informacji turystycznej szt. wzrost ilości partnerów działających w systemie komputerowej szt. informacji turystycznej liczba wydanych publikacji drukowanych z turystycznymi danymi nakład wzrost liczby rekordów w turystycznych bazach danych Ilość teleadresowymi (informatory, katalogi bazy noclegowej) rekordów liczba wspólnie tworzonych i zarządzanych turystycznych szt. wzrost liczby baz danych informacji turystycznej szt. serwisów www wzrost liczby drukowanych informatorów turystycznych nakład wzrost liczby wspólnie tworzonych i zarządzanych serwisów szt. www Infrastruktura turystyczna liczba nowych ścieżek rowerowych (szlaków, tras turystycznych) szt. wzrost liczby szlaków tematycznych szt. długość wybudowanych ścieżek rowerowych (szlaków, tras km wzrost długości szlaków turystycznych km turystycznych) ilość punktów informacyjnych w ramach trasy turystyki szt. wzrost ilości punktów informacyjnych na szlakach turystycznych szt. edukacyjnej liczba nowych obiektów małej infrastruktury turystycznej (tablice szt. wzrost liczby obiektów małej infrastruktury turystycznej szt.

321 Wartość Wartość Wskaźniki stopnia realizacji Wskaźniki stopnia efektywności wskaźnika wskaźnika informacyjne, punkty postojowe, parkingi przy drogach widokowych i atrakcjach turystycznych) powierzchnia nowo uzbrojonych terenów z przeznaczeniem pod m2/km2 wzrost powierzchni terenów przystosowanych i m2/km2 turystykę (pola golfowe, tereny rekreacyjne, otwarte parki wykorzystywanych turystycznie zabaw, wyciągi i stoki narciarskie) powierzchnia nowych lub zmodernizowanych obiektów m2/km2/kub wzrost kubatury obiektów infrastruktury turystycznej m2/km2/kub infrastruktury turystycznej atura atura ilość nowych miejsc noclegowych w obiektach turystycznych szt. wzrost ilości miejsc noclegowych w nowych lub szt. zmodernizowanych obiektach Źródło: Opracowanie Własne

Ze względu na wielkość i zakres zaplanowanych w Koncepcji działań, a tym samym konieczność wielokierunkowego nadzorowania i monitorowania stopnia zaawansowania i jakości realizacji programów oraz działań, konieczne jest powołanie stałego Zespołu Monitoringu Koncepcji (ZMK). Przedmiotowy Zespół powinien być powołany w trybie uchwały Stowarzyszenia i posiadać stosowne plenipotencje, prawa i obowiązki. Do katalogu podstawowych zadań ZMK powinno należeć: • stały, obiektywny przegląd założonych celów strategicznych i operacyjnych pod kątem możliwości ich osiągnięcia na każdym etapie wdrażania Koncepcji, • prowadzenie stałej analizy kształtowania się wskaźników w określonych przedziałach czasowych oraz wypracowanie kryteriów oceny stanu realizacji Koncepcji, • pełna identyfikacja szans i możliwych korzyści, jakie można uzyskać po sprecyzowaniu celu, • wnikliwa ocena, czy planowane i wydatkowane na wdrażanie Koncepcji środki gwarantują osiągnięcie wskazanych celów, • przedstawianie raportu z realizacji Koncepcji z prezentacją podstawowych wskaźników, charakteryzujących postęp w realizacji założonych celów strategicznych(raz w danym roku), W skład zespołu powinni wejść członkowie władz stowarzyszenia, np. komisji rewizyjnej. Na wniosek ZMK, w skład Zespołu powinni być powoływani niezależni eksperci zewnętrzni.

322 W celu uzyskania dużego stopnia efektywności przyjętego systemu kontroli, proponuje się przyjęcie następujących ram procedur monitorowania i oceny realizacji celów określonych w Koncepcji: • Zespół Monitoringu Koncepcji będzie, w wyznaczonych cyklicznych cezurach czasowych, oceniać realizację przyjętej Koncepcji na podstawie danych i analiz dostarczonych przez powołaną dodatkowo przez władze stowarzyszenia Grupę Analityczną (pracownicy właściwych referatów gminnych i zewnętrznych ekspertów), • przygotowywana przez ZMK ocena realizacji Koncepcji, w formie pisemnych raportów, zawierać będzie przede wszystkim: - opis stanu realizacji poszczególnych produktów turystycznych, - opis stopnia uzyskania celów operacyjnych i zaawansowania działań z określeniem stopnia realizacji zakresu odpowiedzialności osób /jednostek wdrażających, - opis harmonogramu (szczególnie opóźnienia) realizacji poszczególnych działań, - ocenę realizacji poszczególnych celów strategicznych w zakresie terminowości realizacji poszczególnych działań, - ocenę zgodności zaplanowanych działań z przyjętymi dla koncepcji celami i priorytetami rozwoju. • wyniki przeprowadzonego postępowania monitorującego będą dla ZMK podstawą do podejmowania decyzji dotyczących kierunków dalszej realizacji Koncepcji. W przypadku stwierdzenia odstępstw od przyjętych celów i kierunków rozwoju, ZMK określi propozycję działań naprawczych czy korygujących lub aktualizacji Koncepcji, zgodnie z wynikami dokonanych analiz oraz uwarunkowaniami dotyczącymi rozwoju turystyki, przy zastrzeżeniu, że: - zmiany dotyczące zaplanowanych zadań będą wprowadzane na bieżąco, - ewentualne zmiany dotyczące programów operacyjnych uwzględnione będą po każdorazowej ich okresowej ocenie, - aktualizacja celów operacyjnych i strategicznych ujętych w niniejszej Koncepcji winna być wprowadzana tylko w przypadku istotnych zmian uwarunkowań zewnętrznych lub wewnętrznych i poprzedzona sporządzeniem aktualnej analizy SWOT, Istotną rolę w przyjętym system monitoringu spełniać będzie powołana dodatkowo Grupa Analityczna – GA , GA będzie dostarczać zbiorczych, kompleksowych informacji i danych o procesach i uwarunkowaniach realizacyjnych Koncepcji. Będzie także gromadzić i opracowywać raporty, zadania kontrolne i badawcze z przebiegu realizacji Koncepcji, określone przez ZMK. Podstawą do sprawnego prowadzenia założonego modelu monitoringu Koncepcji jest stworzenie wewnętrznej bazy informacji, która zapewni przepływ informacji do wszystkich odpowiedzialnych i zainteresowanych wdrażaniem Koncepcji.

323 Koniecznym będzie także, niezależnie od przyjętej struktury organizacyjnej, pozyskiwanie informacji i prowadzenie badań przez wyspecjalizowane instytucje badawcze w celu stworzenia obiektywnego źródła informacji na temat przebiegu procesu wdrażania Koncepcji.

b. Etapy realizacji

W tabeli poniżej przedstawiono ogólny schemat horyzontalny harmonogramu wdrażania Koncepcji Rozwoju Turystyki w Krainie Grądów Odrzańskich w latach 2007-2020. W przedmiotowym harmonogramie uwzględniono wskazane wcześniej założenia metodologiczne realizacji działań ujętych w liniach celów operacyjnych. c. Etapy realizacji

W tabeli poniżej przedstawiono ogólny schemat horyzontalny harmonogramu wdrażania Koncepcji Rozwoju Turystyki w „Krainie Grądów Odrzańskich w latach 2007-2020. W przedmiotowym harmonogramie uwzględniono wskazane wcześniej założenia metodologiczne realizacji działań ujętych w liniach celów operacyjnych.

Tabela 65. Ogólny harmonogram horyzontalny wdrażania Koncepcji.

Działania 2009 2009-2013 2013 2013-2020 Przyjęcie dokumentu Strategii przez rady gminne Powołanie struktur wdrażająco– monitorujących koncepcje: ZWS i ZMS oraz GA i KLP. Powołanie Organizacji ponadgminnej na bazie podpisanego porozumienia subregionalnego Działania promocyjno-informacyjne i planistyczne Realizacja projektów ze Strategii w ramach linii celów operacyjnych z funduszy zaplanowanych do wydatkowania na lata 2007– 2013 Analiza stopnia wdrożenia Koncepcji na lata 2009– 2013 i aktualizacja/rozbudowa dokumentu o nowe elementy we wskazanych kierunkach działań

324 Realizacja projektów ze Strategii w ramach linii produktów turystycznych z funduszy zaplanowanych w kolejnym okresie 2013 – 2020 Bieżący monitoring procesu wdrażania Strategii przez ZMS i GA /KLP/ Poszukiwanie i pozyskiwanie środków finansowych na realizację działań zaplanowanych w Koncepcji Źródło. Opracowanie własne.

4.3.1. Horyzont operacyjny 2007 – 2013

W poniższej tabeli zaprezentowano szczegółowy harmonogram realizacji poszczególnych zadań wraz z propozycjami źródeł ich finansowania. Realizacja tych działań może nastąpić tylko w korelacji z harmonogramem wdrażania poszczególnych priorytetów w ramach Programów Operacyjnych i innych pozabudżetowych źródeł

Tabela 66. Szczegółowy harmonogram realizowanych działań wraz z propozycją źródeł finansowania

Potencjalne Projekt Zadania szczegółowe źródła 2009 2010 2011 2012 2013 finansowania Cel strategiczny 1: Tworzenie i promocja oferty turystycznej w oparciu o walory kulturowo– przyrodnicze regionu Cel Operacyjny 1.1. Rozwój szlaków turystycznych oraz ich zintegrowanej oferty wraz z budową infrastruktury towarzyszącej „Odra Velo” - system - osiowy szlak Odry - pętle z centrum we Wrocławiu wraz z punktami RPO Turystyka szlaków rowerowych informacyjnymi, stacjami przesiadkowymi i przystaniami rowerowymi

325 „Odrzańska - jakościowa (o nawierzchni bitumicznej) trasa rowerowo-rolkowa Środki własne cyklostrada” (wykorzystanie też do całorocznego treningu narciarstwa biegowego) - z gmin punktami obsługi ruchu „Odrzański system - jednolite dla subregionu oznakowanie szlaków Leader, MSiT, szlaków” RPO Turystyka - rozwój szlaków rowerowych, konnych oraz pieszych wraz z Leader, MSIT infrastrukturą towarzyszącą UMWD - rozwój szlaku kajakowego Leader, MSIT - budowa wież obserwacyjnych w Kotowicach, na Winnej Górze i RPO Turystyka, Tatarskiej Górce (okolice Gaju Oławskiego) Leader Potencjalne Projekt Zadania szczegółowe źródła 2009 2010 2011 2012 2013 finansowania Cel Operacyjny 1.2. Tworzenie kompleksowej oferty turystyki wodnej „System przepraw - powstanie oferty na bazie odtworzonej przeprawy promowej Leader, środki promowych” – Kotowice– Ratowice prywatne uzupełnienie systemu - powstanie oferty na bazie przeprawy Jelcz– Siedlce, Leader, środki szlaków prywatne - stworzenie przystani włączonych w system szlaków turystycznych RPO Turystyka, (m.in. Oława, Utrata, Łacha Jelczańska) Leader „Rekreacja nad wodą” - rozwój oferty turystycznej na Piaskach (Oława) i Bajkale RPO Turystyka, gminne - modernizacja OWW „Nad Stawem” prywatne - turystyka wędkarska Leader „Odrzańskie Otwarte - Stała współpraca i uzgodnienia z RZGW i MPWiK, Działania Muzeum Techniki” - głównie hydro - temat obiektów na rzece Odrze i w okolicy np. cuda bezkosztowe MPWIK oraz na Smortawie „Pływające Muzeum - adaptacja barki na stałą wystawę kontekst „3 P = podróży / przyrody / Prywatne, Rzeki” powodzi” gminne Cel Operacyjny 1.3. Powstanie wyrafinowanej oferty turystycznej „Nadodrzańskie safari” - uzupełnienie wrocławskiego ZOO o tereny otwarte + schronienie dla Środki prywatne zwierząt dzikich (w tym z przemytu CITES) „Odra - temat rzeka” Tematyczne Rodzinne Parki czasu wolnego; proponowane tematy: Środki prywatne - średniowieczne tradycje (nawiązanie do grodzisk) - wodne zabawy (stawy kąpielowe z atrakcjami + instalacje wodne),

326 - ogrody wielu kółek (tematyka okołorowerowa), - ogrody smaków (nadrzeczne wojaże kulinarne i naturalne grillowiska) “Odra Slow-tour” - odrzański system ścieżek przyrodniczych (wraz z wiatami RPO Turystyka, edukacyjnymi – tzw. zielone klasy) WFOŚiGW, Leader - stworzenie oferty dla turystów niepełnosprawnych PFRON - „bird watching” wraz z niezbędną infrastrukturą WFOŚiGW, Leader „Odrzańskie - wieże widokowe, stanowiska obserwacyjne (kamery) i transmisja w Leader Obserwatorium Doliny” kluczowych punktach ruchu turystycznego Cel Operacyjny 1.4. Zwiększenie atrakcyjności turystycznej oferty bazującej na walorach historycznych i przyrodniczych obszaru „System szlaków - stworzenie harmonogramu udostępniania obiektów zabytkowych– Działanie historycznych” „otworzenie drzwi” do atrakcji turystycznych np. pałac w Oleśnicy Małej bezkosztowe - szlak „Dolina Pałaców” – oparty na Oleśnicy Małej Leader, UMWD - szlak „Pachnący Chlebem” lub „Chleba i Miodu” Leader, UMWD - Odrzański Szlak Zakonów - trasa tematyczna (związany ze Szlak Cysterski średniowieczną drogą wykorzystywaną przez Cystersów, Cysterki, finansowany z Templariuszy i Joannitów) POIG 6.4; Leader - zwiększenie estetyki miejscowości PROW oś 3, Mała Odnowa Wsi UMWD „Rzeka historii” – edukacja - stworzenie muzeum regionalnego w Oławie Środki własne regionalna - rekonstrukcja grodu Ryczyńskiego RPO Turystyka, Min. Kultury - turystyczne wykorzystanie najstarszej na ziemiach polskich linii Środki kolejowej prywatne, PKP - „Spacerownik Odrzański” po ścieżkach przyrodniczych, dydaktycznych i WFOŚiGW, historycznych Leader - rozwój edukacji regionalnej (ścieżki dydaktyczne) WFOŚiGW, Leader - oferta „turystyki sentymentalnej” dla byłych mieszkańców tego obszaru Działania bezkosztowe, środki prywatne Cel Operacyjny 1.5. Tworzenie wspólnego wizerunku subregionu

327 „Subregionalny system - stworzenie spójnego systemu identyfikacji wizualnej (SIW) W ramach identyfikacji wizualnej” koncepcji, RPO Turystyka - szkolenia dla pracowników urzędu z zakresu wspólnej promocji na POKL bazie SIW - szkolenia dla usługodawców z zakresu wspólnej promocji na bazie POKL SIW Cel Operacyjny 1.6. Zwiększenie zakresu promocji i informacji o walorach i ofercie turystycznej subregionu „Aktywna promocja - stworzenie zespołu koordynującego promocję subregionu W ramach LOT subregionu” - stworzenie punktów IT Leader, - portal internetowy promujący region (z możliwością zamawiania RPO Turystyka noclegów) - foldery informacyjne o ofercie turystycznej RPO Turystyka. Leader - stworzenie subregionalnego harmonogramu imprez masowych RPO Turystyka, Leader - przewodnik po regionie RPO Turystyka Leader - wykorzystanie narzędzi multimedialnych w promocji RPO Turystyka. Leader Cel strategiczny 2: Współpraca instytucji, przedsiębiorców, organizacji oraz mieszkańców subregionu na rzecz rozwoju oferty turystycznej obszaru Cel Operacyjny 2.1: Tworzenie instytucjonalnych form koordynacji współpracy ponadgminnej „Razem z biegiem Odry” - stworzenie sformalizowanej struktury– formuły organizacyjnej, Bez kosztowo mającej na celu rozwój i promocję turystyki w regionie - tworzenie form współpracy międzygminnej Bez kosztowo - stała koordynacja działań w ramach planowania przestrzennego Bez kosztowo - organizacja wspólnych wydarzeń integrujących region Leader -systematyczna wymiana informacji pomiędzy urzędnikami zajmującymi Bez kosztowo się promocją i turystyką Cel Operacyjny 2.2: Włączenie lokalnych podmiotów do oferty turystycznej subregionu „Poznaj swoich - powiązanie organizowanych imprez z firmami operującymi na obszarze Środki prywatne sąsiadów” - organizacja cyklicznego jarmarku z ofertą produktów z regionu oraz Leader prezentującego kultury innych państw

328 „Włączenie lokalnych - stworzenie systemu certyfikacji, promującego lokalnych producentów Leader podmiotów - wsparcie dla rękodzielników Leader do oferty - promocja starych zawodów Leader turystycznej - wsparcie grup rekonstrukcyjnych Leader ” - książka kulinarna z przepisami mieszkańców Leader - teatr pantomimy Leader Cel Operacyjny 2.3: Wsparcie aktywności społecznej i biznesowej na rzecz rozwoju turystycznego subregionu „Perły Nadodrza” – - cykliczny konkurs „Perły Nadodrza”, promujący najciekawszą ofertę Bez kosztowo system wspierający i turystyczną promujący najciekawszą - pobudzanie rozwoju oferty turystycznej np. utworzenie funduszu Środki własne ofertę turystyczną celowego, udzielającego wsparcia lokalnym podmiotom (w postaci gmin grantów, dotacji) -szkolenia z zakresu rozwoju oferty turystycznej dla przedsiębiorców, POKL 6.1., pracowników, urzędników, osób bezrobotnych (np. przewodnik, 8.1.1., 9.5 animator turystyki, agromenadżer, recepcjonista, kucharz) Cel Operacyjny 2.4: Wsparcie tożsamości regionalnej „Nasza wspólna - organizacja pikników historycznych i innych imprez integracyjnych dla Leader tożsamość” mieszkańców - drzwi otwarte w lokalnych atrakcjach, przybliżające mieszkańcom Bez kosztowo historię subregionu - cykl publikacji i programów w lokalnych mediach, przybliżający Bez kosztowo mieszkańcom historię subregionu - poszerzenie dostępności internetu dla mieszkańców Cel strategiczny 3: Wsparcie działań zwiększających potencjał turystyczny subregionu Cel Operacyjny 3.1. Opracowanie subregionalnego systemu gospodarki odpadami „Subregionalny system - edukacja ekologiczna mieszkańców i turystów Leader gospodarki odpadami” - stworzenie systemu likwidacji nielegalnych wysypisk oraz zbiórki WFOŚiGW, śmieci z miejsc odwiedzanych przez turystów (np. otoczenia zbiorników Działania wodnych) gminne, Cel Operacyjny 3.2. Poprawa stanu komunikacji publicznej „Rozwój systemu - powstanie przeprawy promowej Kotowice– Ratowice RPO Turystyka przepraw przez Odrę” - udrożnienie przejazdu przez tereny wodonośne Finansowanie zewnętrzne

329 „Rozwój systemu - skoordynowanie systemu połączeń komunikacji publicznej z Działanie komunikacji z przewoźnikami bezkosztowe aglomeracją - system tablic informacyjnych przy drogach, informujący o głównych RPO Turystyka wrocławską” atrakcjach - wprowadzenie szynobusa na trasie Wrocław – Jelcz Finansowanie zewnętrzne - rozwój systemu parkingów przy atrakcjach turystycznych PoiG 6.4. przy szlaku cystersów, pozostałe, środki gminne Źródło: Opracowanie własne

Oczywiście powyższy harmonogram należy traktować jako pewną propozycję czasowej realizacji, rekomendowaną przez autorów niniejszej Koncepcji. Ostateczne decyzje co do realizacji nakreślonych działań w tym kształcie czasowym powinien podjąć Zespół Wdrażania Koncepcji. i. Szacunkowy kosztorys wdrożenia programu Szacunkowy kosztorys projektów kluczowych rekomendowanych do dofinansowania w ramach RPO został przedstawiony w podrozdziale 3.2.2. oraz 3.2.3. Kosztorys realizowanych działań, w ramach szczegółowych działań przedstawionych chociażby w rozdziale powyższym, jest zdeterminowany przez szereg czynników, których, z racji skomplikowanych w swej strukturze zadań, nie sposób przewidzieć. .

4.3.2 Podsumowanie

Realizacja zaproponowanych powyżej zadań wymaga silnej woli, wielkiej dyscypliny i wysiłku organizacyjnego. Zmiana wizerunku gmin i powiatów, jak i poszczególnych miejscowości, wymaga także solidarnego współdziałania poszczególnych podmiotów. Nie da się tego uczynić bez sformalizowanej platformy jaką może być związek gmin, stowarzyszenie czy Lokalna Organizacja Turystyczna, utworzona przez samorządy i przedsiębiorców wraz z organizacjami społecznymi. Zadania te zostały zaprojektowane w oparciu o bardzo rzetelną ocenę stanu obecnego. Złożyły się na nią badania, wizje lokalne, wywiady pogłębione z liderami opinii publicznej, warsztaty społeczne.

330 Sukces projektu będzie sukcesem wszystkich władz, mieszkańców i przedsiębiorców działających w Subregionie oraz autorów tego dokumentu.

Resume

1. Główne walory turystyczne gminy

1.1. Główne walory przyrodnicze dla rozwoju turystyki w gmine Gmina Oława znajduje się pod wpływem najcieplejszego obszaru Polski – Niziny Śląskiej. Ukształtowanie powierzchni tego terenu jest charakterystyczne dla Pradoliny Wrocławskiej. Budowa geologiczna gminy to typowy obszar monokliny śląsko-krakowskiej i monokliny przedsudeckiej,

331 pokryty plejstoceńskimi i holoceńskimi osadami rzecznym (piaski, mady, żwiry). W gminie Oława znajduje się gęsta sieć hydrograficzna, którą stanowią dorzecza Odry oraz jej dopływy: Smotrawa, Oława (wraz z Zieloną). W sąsiedztwie koryt rzecznych występują podłużne wały oraz wydmy będące pozostałością dawnych meandrów rzecznych, które znacząco urozmaicają krajobraz gminy. Najbogatszy obszar florystyczny na terenie gminy obejmuje trzy niewielkie fragmenty grądów i łęgów w kompleksie między Oławą a Bystrzycą (o łącznej powierzchni zaledwie 15,5 ha), które objęto ochroną jako rezerwaty przyrody „Grodziska Ryczyńskie”, „Kanigóra”, „Zwierzyniec” „Leśna Woda”. Gmina Oława jest siedliskiem występowania rzadkich gatunków roślin i zwierząt takich jak krwawnica wąskolistna – gatunek z Polskiej Czerwonej Księgi Roślin, chrząszcze kozioróg dębosz , pachnąca dębowa , a także zagrożone gatunki ryb: koza złotawa, piskorz, śliz oraz drapieżny boleń. Gmina obejmuje swoim zasięgiem ostoję Natura 2000 w obrębie kompleksów leśnych, sąsiadujących z rzeką w obrębie doliny Odry.

Wysokie walory przyrodnicze w gminie są powodem utworzenia na tym obszarze obszarów Natura 2000, oraz planów przekształcenia doliny w Park Krajobrazowy. Uwarunkowania przyrodnicze gminy Oława sprawiają, że jest to właściwe miejsce do uprawiania takich form aktywności jak: wędrówki piesze, rowerowe, konne, kajakarstwo, wędkarstwo i inne bardziej specjalistyczne jak bird-watching, dragonfly-watching. W gminie znajduje się również potencjał dla rozwoju turystyki edukacyjnej i rodzinnej ze względu na bliskość Wrocławia – głównego odbiorcy oferty turystycznej subregionu. Walorom do uprawiania tych form turystyki daleko jeszcze do optymalnego wykorzystania pozwalającego na maksymalizację zysków z nich czerpanych. Walory przyrodnicze z pewnością są wyróżnikiem gminy na tle pozostałych gmin w subregionie.

1.2. Główne walory kulturowe rozwoju turystyki

Na obszarze gminy znajduje się wiele śladów osadnictwa z różnych epok. W miejscowości Sobocisko znajduje się jeden z najstarszych śladów pochodzenia ludności na ziemiach polskich, gdzie odkryto celtyckie cmentarzysko szkieletowe, a także groby ciałopalne z okresu kultury łużyckiej (okres halsztacki). W okresie Średniowiecza na obszarze gminy stanął jedne z najprężniej rozwijających się grodów w Polsce – Ryczyn. Pełnił on funkcję głównie strategiczną w obrębie Odry. W rozwoju gospodarczym Ryczyna największą rolę odgrywało rolnictwo. W grodzie ulokowano pierwszą świątynię chrześcijańską na tych terenach, co w znacznym stopniu wspomogło proces chrystianizacji ludności. W kolejnych stuleciach znaczenie Ryczyna zaczęło powoli maleć na rzecz m. in. Oławy. Ostatnie wzmianki o osadnictwie na tym terenie pojawiły się w XVI w. Obecnie ślady Ryczyna i sąsiadującego cmentarzyska zarosły lasem. W dalszych wiekach ziemie gminy Oława byłym polem burzliwych dziejów, które dotknęły cały Dolny Śląsk. Toczące się wojny śląskie w latach: od 1740 do 1742 r., od 1744 do 1745 r. oraz trzecia tzw. wojna siedmioletnia od 1756 do 1763 roku, spowodowały przejście tych terenów

332 pod panowanie Prus. Pod koniec XIX wieku rozpoczął się intensywny rozwój przemysłowy obszaru gminy. W 1842 r. w obrębie gminy zostało otwarte pierwsze na obecnych ziemiach polskich połączenie kolejowe. W roku 1913 do Oławy przyłączono wieś Zwierzyniec - skansen budownictwa wodnego, sieci śluz, kanałów i mostów, powstałych na przełomie XVII i XVIII wieku. Okres II wojny światowej przyniósł duże zniszczenia obiektów przemysłowych na terenie gminy. W wyniku repatriacji nastąpiły duże zmiany w strukturze demograficznej obszaru, szczególnie poprzez napływ ludności z kresów wschodnich. Obecnie zauważalne jest rozwój gminy głównie w zakresie prywatnych przedsiębiorstw oraz przemysłu .Gmina Oława jest również obszarem osiedlania się mieszkańców Wrocławia ze względu na dogodne połączenie drogowe oraz kolejowe.

Na terenie gminy znajduje się 18 zabytkowych kościołów. Zabytki świeckie to 10 obiektów pałacowo-dworskie z czego najcenniejsze i najlepiej zachowane znajdują się w Oleśnicy Małej oraz Jakubowicach. W gminie znaleźć można 10 obiektów użyteczności publicznej. Najszerszy zbiór stanowią natomiast zabytkowe cmentarze, których jest aż 27, w tym takie osobliwości jak mauzoleum rodziny Eick von Polwitz w Marszowicach oraz dom cmentarny katolicki (choleryczny) w Drzemlikowicach. Stosunkowo mało jest tu zabytkowych parków pałacowych /dworskich – tylko 7, z czego najbardziej rozpoznawalny jest park w Psarach z jednym z najstarszych krzyży pokutnych w Europie ( sprzed 650 lat) oraz park w Sąsiedztwie Pałacu w Oleśnicy Małej. Zabytki techniki i przemysłu to głownie obiekty z początku XIX wieku. Są to w większości mniejsze zabudowania przemysłowe. Na terenie gminy naliczono 10 obiektów tego typu. Zabytkowe zabudowania gospodarcze pochodzą głównie z przełomu wieku XIX i XX wieku. W gminie Oława jest ich 11. Zabytkowe pomniki stanowią rzeźby sakralne oraz krzyże pokutne. Na obszarze gminy jest ich 7.

Przeprowadzona waloryzacja miejscowości atrakcyjnych turystycznie o zasięgu regionalnym na terenie gminy wskazuje 12 miejscowości: Oleśnica Mała, Sobocisko, Godzikowie, Gać, Chwalibożyce, Owczary, Osiek, Niemil, Marszowice, Jakubowice, Drzemlikowice, Bystrzyca Oławska.

Na terenie gminy znajdują się również ciekawe obiekty zabytkowe stwarzające możliwości tworzenia ciekawych produktów turystycznych w obszarze edukacji np. opartej na spuściźnie kulturowej zakonów.

1.3. Walory specjalistyczne i ich wykorzystanie dla turystyki aktywnej w gminie Rozbudowana sieć rzeczna w gminie Oława stwarza idealne warunki do uprawiania turystyki wodnej, w szczególności kajakarstwa. Łagodna rzeźba terenu umożliwia natomiast uprawianie mniej ekstremalnych form turystyki takich jak nordic walking, kolarstwo szosowe, jazda konna . Również warunki

333 przyrodnicze w gminę odgrywają dużą rolę w kreowaniu aktywnych form spędzania czasu, takich jak wędrówki edukacyjne w strefach chronionych czy mnie wymagające wędkarstwo, dzięki sporemu zarybieniu rzek w gminie.

1.4. Zagospodarowanie turystyczne

W skali całego Subregionu Gmina Oława reprezentuje stosunkowo niskie zagospodarowanie turystyczne, w szczególności na tle miasta Oława oraz gminy Jelcz-Laskowice. Baza turystyczna dotyczy głównie mieszkańców gminy oraz usług dla pracowników pobliskich firm, brakuje tu wyodrębnionego zaplecza turystycznego, mogącego przyciągnąć turystów z innych obszarów Polski oraz zagranicy. Na terenie gminy Oława znajduje się 5 obiektów noclegowych z 83 miejscami noclegowymi. Obiekty dostępne w gminie charakteryzują się sporym zróżnicowaniem. Jest tu agroturystyka, hotel, motel, zajazd oraz ośrodek wypoczynkowy. Zakres usług dodatkowych jest tu stosunkowo niski. Naiwięcej atrakcji dodatkowych dostępnych jest w ośrodku wypoczynkowym „Nad Leśną Wodą”

W gminie mieści się 6 obiektów gastronomicznych. Dania serwowane w tych obiektach to przede wszystkim kuchnia polska oraz włoska. W gminie Oława brakuje miejsc serwujących dania z kuchnią popularną wśród ludności w gminie np. kuchni kresowej, która została rozpropagowana dzięki repatriantom z kresów wschodnich . Standard bazy gastronomicznej jest stosunkowo niski. Obiekty te są skierowane przede wszystkim do ludności lokalnej.

Podobnie jak baza gastronomiczna obiekty sportowo- rekreacyjne w gminie zostały stworzone na użytek ludności lokalnej, głownie młodzieży szkolnej o czym świadczy największa wśród gmin subregionu ilość boisk w subregionie – jest ich aż 28 niemal w każdej miejscowości w gminie. Są tu również 4 hale sportowe i boisko wielofunkcyjne ze sztuczną nawierzchnią. Obiekty te nie są praktycznie dostosowane do obsługi turystów, a wręcz wizyta odwiedzających mogłaby kolidować z zajęciami szkolnymi, które się tam odbywają.

W gminie Oława znajduje się 16 tras rowerowych, wiodących różnymi typami dróg o różnym stopniu trudności i dystansie. Przez gminę przebiega również rowerowy szlak Odry., które niewątpliwym atutem są fragmenty trasy przebiegające w okolicach starorzeczy oraz poprzez obszar Natury 2000. Niektóre odcinki trasy pokrywają się ze szlakami ustalonymi w gminie.

Przez gminę przebiega szlak kajakowy rzeką Odrą oraz szlak kajakowy rzeką Smotrawą. Zdecydowanie większe walory krajobrazowe znajdują się na trasie szlaku Odry, jednakże śluzowanie jest tu odpłatne. Spływ rzeką Smotrawą jest utrudniony na niektórych odcinkach poprzez lokalne spłycenia.

334 Poprzez gminę przebiega również szlak żeglarsko- motorowy, jednakże wymaga szerszych prac nad rozpropagowaniem turystyki żeglarskiej jak również stworzeniu odpowiedniego zaplecza usług towarzyszących . Brakuje tu możliwości wypożyczenia żaglówek.

Pomimo, ze gmina Oława obfituje w miejsca do uprawiania turystyki pieszej, wytyczony jest tylko czerwony szlak na trasie do Jelcza-Laskowic o długości ok. 26 km. Szlak ten prowadzi głównie przez obszary leśne, co znacznie zwiększa jego atrakcyjność, jednakże infrastruktura towarzysząca jest bardzo zaniedbana. Turyści podążający tym szlakiem są zdani na siebie korzystając z zaopatrzenia w rzadko rozlokowanych na przebiegu szlaku sklepach spożywczych gdyż brakuje specjalnych miejsc odpoczynku.

2. Analiza SWOT – główne wnioski

Analiza SWOT dla gminy została przedstawiona w tabeli poniżej

Mocne strony Słabe strony

Atrakcyjność Turystyczna/ walory przyrodnicze i kulturowe: Atrakcyjność Turystyczna/ walory przyrodnicze i kulturowe:

• duże walory przyrodnicze obszaru (np. Natura 2000, korytarz Odry, • słaba dostępność obiektów historycznych i kulturowych lasy łęgowe, unikatowe starorzecza z cennymi gatunkami), • nierozwiązane problemy środowiskowe (odpady – dzikie wysypiska, największa w subregionie liczba rezerwatów. gospodarka wodno-ściekowa) • interesujące walory kulturowe i historyczne (np. unikatowy zespół • słaba komunikacja z aglomeracją Wrocławia pałacowy w Oleśnicy Małej, stanowisko archeologiczne w Ryczynie) • wielokulturowość, produkty lokalne, obrzędowość Infrastruktura turystyczna: Infrastruktura turystyczna:

• atrakcyjne tereny dla turystyki pieszej, rowerowej oraz wodnej • słabo rozwinięta baza noclegowa i gastronomiczna (duża ilość obiektów nieskategoryzowanych, niski standard bazy noclegowej) • zaniedbane szlaki turystyczne

335 • mała ilość infrastruktury towarzyszącej przy istniejących szlakach Dominujące formy turystyki: Dominujące formy turystyki:

• zróżnicowana sieć dopływów atrakcyjna dla turystyki wodnej • mała ilość szlaków rowerowych łączących obszar gminy z Wrocławiem • atrakcyjne tereny wędkarskie i łowieckie • niewykorzystany potencjał turystyki wodnej (słaba infrastruktura) • słaba dostępność obszaru gminy i jego oferty dla osób niepełnosprawnych Wizerunek gminy i aktywność marketingowa: Wizerunek gminy i aktywność marketingowa:

• bliskość Wrocławia i Opola – rozwój oferty turystyki aktywnej dla • słaba promocja i informacja o walorach i ofercie regionu mieszkańców • słaba oferta imprez o ponadregionalnym charakterze • wzrost liczby mieszkańców obszaru oraz ich duża różnorodność • brak zagospodarowania muzealnego kompleksu w Oleśnicy Małej kulturowa Aktywność społeczności lokalnej miasta i branży: Aktywność społeczności lokalnej miasta i branży:

• rozwijająca się aktywność społeczna • niska świadomość ekologiczna mieszkańców • Duża aktywność społeczności (np. w projekcie budowy grodzisa w Ryczynie) • Duża aktywnośc gminy w dziedzinie pozyskania funduszy europejskich

Szanse Zagrożenia

Makrootoczenie Makrootoczenie • pozyskiwanie środków zewnętrznych w tym z UE • niesprzyjające warunki do rozwoju inwestycji turystycznych • zmiana przepisów o żegludze śródlądowej • brak zachęt dla prywatnych inwestorów • lepsza komunikacja z Wrocławiem • obecność obszarów chronionych (Natura 2000) i możliwych konfliktów inwestor – ochrona przyrody

336 Mikrootoczenie • Kryzys gospodarczy

• prorozwojowa polityka samorządu • współpraca instytucji i podmiotów z obszaru na rzecz rozwoju turystyki Mikrootoczenie • stworzenie sieci ścieżek rowerowych • ograniczone środki na inwestycje • rozwój bazy agroturystycznej • brak zaangażowania instytucji i podmiotów z obszaru na rzecz rozwoju • programy edukacyjne dla usługodawców turystycznych finansowane z turystyki PO KL • zagrożenia ze strony ludności napływowej

3. Kierunki programu rozwoju turystycznego w gminie i założenia jego realizacji Błąd: Nie znaleziono źródła odwołania

a. Cele operacyjne, zadania do realizacji w gminie

Główne cele strategiczne i operacyjne w gminie na tle subregionu zostały przedstawione poniżej: BUDOWANIE OFERTY TURYSTYCZNEJ Cel strategiczny: Tworzenie i promocja oferty turystycznej w oparciu o walory kulturowo – przyrodnicze gminy.

Cele operacyjne:

1. Rozwój szlaków turystycznych oraz ich zintegrowanej oferty wraz z budową infrastruktury towarzyszącej. 2. Tworzenie kompleksowej oferty turystyki wodnej. 3. Zwiększenie atrakcyjności turystycznej oferty bazującej na walorach przyrodniczych gminy. 4. Zwiększenie zakresu promocji i informacji o walorach i ofercie turystycznej gminy na tle subregionu.

337 PARTNERSKA WSPÓŁPRACA Cel strategiczny: Współpraca instytucji, przedsiębiorców, organizacji oraz mieszkańców subregionu na rzecz rozwoju oferty turystycznej gminy.

Cele operacyjne:

1. Tworzenie instytucjonalnych form koordynacji współpracy ponadgminnej. 2. Włączenie lokalnych podmiotów do oferty turystycznej gminy. 3. Wsparcie aktywności społecznej i biznesowej na rzecz rozwoju turystycznego gminy.

WSPARCIE OTOCZENIA TURYSTYKI

Cel strategiczny: Wsparcie działań zwiększających potencjał turystyczny subregionu. Cele operacyjne:

1. Opracowanie gminnego systemu gospodarki odpadami.

3.2. Zadania priorytetowe Wyeksponowanie walorów turystycznych gminy poprzez włączenie się w ODRA - VELO - system turystyki aktywnej w Krainie Grądów Odrzańskich na obszarze Gminy Oława. Turystyka aktywna z elementami turystyki kulturowej /opartej na potencjale obiektów w Oleśnicy Małej i tworzonego w Ryczynie/ jako dominująca gałąź turystyki w gminie.

Poziom Planowane Szacunkowy przygotowania Czas do Inwestor Nazwa Lokalizacja Krótki opis koszt Uzasadnienie (w przypadku realizacji dofinansow inwestycji) ania (%) ODRA - VELO - W ramach części projektu Inwestycja nie RPO Projekt systemowy Gmina System system turystyki realizowanego na obszarze wymaga Priorytet VI, Koncepcji O szlaku na aktywnej w Gminy Oława planuje się pozwolenia na Działanie 6.2 Subregionalnego ła obszarze 2009 -2010 190.000 Krainie Grądów szacunkowo oznakowanie 34 km budowę. Turystyka Produktu w Gminy Odrzańskich na szlaku rowerowego Odry, Konieczne aktywna Turystycznego a Oława. obszarze Gminy wykonanie 15 km szlaków wykonanie (70%) „Kraina Grądów

338 łącznikowych, wykonanie 1 ścieżki edukacyjnej, 1 Biwaku Odry (punktu rekreacyjno- oceny biwakowego), wykonanie 2 oddziaływania punktów informacyjnych z Oława na środowisko Odrzańskich” ławostołami, 12 tablic o dla całego atrakcjach kulturowych, 10 tablic systemu. o atrakcjach przyrodniczych, 25 oznakowań kierunkowych szlaku, 2 znaków E22 Odtworzenie historycznego grodziska o priorytetowym znaczeniu dla Dln. Śląska. Budowa infrastruktury: magazyn Zrekonstruowany znalezisk archeologicznych W opracowaniu obiekt historyczny połączony z salą ekspozycyjną, miejscowy plan RPO położony na szlaku usługami gastronomicznymi. zagospodarowa Priorytet VI, Odry będzie atrakcją Rekonstrukcja Promocja gminy poprzez nia Działanie turystyczną o Bystrzyca, 1.250.000 grodziska wycieczki oraz programy przestrzennego, 2009 -2011 6.4Turystyka znaczeniu gmina Oława (72%) ryczyńskiego kulturalno-edukacyjne nt. historii projekt kulturowa; ponadregionalnym. Dolnego Śląska (pokazy techniczny i Ministerstwo Patronat naukowy tradycyjnych sposobów studium Kultury nad projektem wytwórczości i rzemiosła, wykonalności. sprawuje Uniwersytet kiermasze archeologiczno- Opolski historyczne (imprezy regionalne i ogólnokrajowe); współpraca z placówkami naukowymi.

3.3. Program promocji Wsparcie działań promocyjnych w gminie w ramach Subregionu Grądy Odrzańskie poprzez:

-materiały w postaci wydawnictw papierowych i elektronicznych( foldery, mapy, przewodniki)

-serwis www, systemie szyldów i tablic informacyjnych,

-działalność medialną w prasie lokalnej,

339 -reklamę zewnętrznej i w mediach,

3.4. Horyzont operacyjny 2009 – 2013 Szczegółowy horyzont czasowy działań został opisany w zasadniczym dokumencie. W pierwszej kolejności zakres działan własnych w gminie powinien obejmować właczenie się w system ODRA VELO,. Jest to system integralny oparty o przedsięwzięcia w ramach subregionalnego produktu turystycznego Grądy Odrzańskie, Horyzont operacyjny 2009-2011 działań powinien być również brany pod uwagę w realizacji wskazanych wyżej zadań priorytetowych, a przede wszystkim realizacji projektu Grodziska „Ryczyn”.

4. Podsumowanie Rozwój Turystyki w Gminie Oława powinien być działaniem o charakterze priorytetowym, gdyż implikuje nie tylko rozwój innych gałęzi rynku w gminie, wpływając również na zachowanie naturalnych walorów tego terenu. Wykorzystanie turystyczne zasobów gminy w tym przypadku jest warunkiem koniecznym do podniesienia jego rozpoznawalności w innych obszarach działalności gminy w tym w promocji terenów inwestycyjnych w gminie. Rozwój turystyki w formie współpracy subregionalnej wpływa ponadto na szerszy efekt promocyjny.

340 Bibliografia:

Baranowska-Kącka A. (red.), 2007, Waloryzacja łąk i pastwisk oraz wybranych terenów leśnych doliny Widawy, BioTopEkspert Sadków Drabiński A., Mokwa M., Radczuk L. (red.), 2008, Program małej retencji wodnej województwie dolnośląskim, Centrum Modelowania Procesów Hydrologicznych, Dolnośląski Zarząd melioracji i Urządzeń Wodnych, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław Dunajski A., Świerkosz K., 2003, Koncepcja ochrony i wykorzystania walorów krajobrazu w przyrodniczo cennych obszarach wiejskich gmin Oława, Jelcz Laskowice, Czernica i Św. Katarzyna, Pracownia Ochrony Przyrody i Ekologii Krajobrazu przy DFE, Wrocław Guziak R., Jakubiec Z. (red.), 2006, Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku 2004 Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego, PTPP "pro Natura", Wrocław Jankowski W. (red), 1996, Dolina Odry II. Dokumentacja do utworzenia Parku Krajobrazowego, Wrocław, materiały niepublikowane Kondracki J., 1998, Geografia fizyczna Polski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Klamut M., Passela E., 1999, Podnoszenie poziomu konkurencyjności regionów (w) Konkurencyjność regionów, (red.) M. Klamut, AE, Wrocław, s.57 – 83 Mazurski K., 1994, Zagrożenia Dolnego Śląska, Sudety Oficyna Wydawnicza Oddziału Wrocławskiego PTTK, Wrocław Ocena stanu jakości rzek województwa dolnośląskiego w 2007 roku, 2007, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska We Wrocławiu, Wrocław Okresowa ocena planu zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego, 2006, Zarząd Województwa dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, Wrocław Opracowanie rozmieszczenia siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt i ich siedlisk z załączników I/II Dyrektywy 92/43/EEC (Natura 2000) w 45 proponowanych Specjalnych Obszarach Ochrony na terenie województwa dolnośląskiego, Wrocław sierpień 2006 – czerwiec 2007, praca zbiorowa pod redakcją K. Świerkosza, na zlecenie Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie, Opracowanie Ekofizjograficzne dla Województwa Dolnośląskiego, 2005, Zarząd Województwa Dolnośląskiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu materiały niepublikowane Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2007 roku, 2007, WIOŚ, Wrocław

341 Rąkowski G., 1998, Turystyka na obszarach objętych siecią ECONET-PL (w:) Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, Liro A. (red.), Fundacja IUCN Poland, Warszawa Stawasz D., 2000, Współczesne uwarunkowania rozwoju polskich regionów, Uniwersytet Łódzki, Łódź, ss. 299 „Studium systemu turystyki i rekreacji rowerowej województwa dolnośląskiego", przyjęte przez Zarząd Województwa Dolnośląskiego Uchwałą Nr 4213/II/06 z dnia 7 listopada 2006 r. Woś A., 1990, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Wasiak P., 2007, Charakterystyka ornitologiczna najcenniejszych przyrodniczo powierzchni łąkowych i leśnych dolin Dobrej i Widawy, BioTopEkspert Sadków Zathey M., 2008, Realizacja projektu ED-CIII Via Regia PP9 Wrocław

342 Spis rysunków Rysunek 1. Regiony klimatyczne Dolnego Śląska...... 4 Rysunek 2. Starorzecza w dolinie Odry...... 7 Rysunek 3. Sieć hydrograficzna obszaru badań...... 9 Rysunek 4. Rozmieszczenie znaczących siedlisk i stanowisk roślin chronionych i rzadkich...... 13 Rysunek 5. Kotewka orzech wodny...... 14 Rysunek 6. Wolffia bezkorzeniowa...... 14 Rysunek 7. Występowanie znaczących siedlisk i stanowisk zwierząt chronionych i rzadkich...... 16 Rysunek 8. Lokalizacja gniazd bociana białego...... 20 Rysunek 9. Obszary chronione i pomniki przyrody...... 22 Rysunek 10. Wybrane siedliska Natura 2000 na obszarze „Grądy w Dolinie Odry...... 24 Rysunek 11. Starorzecze w rezerwacie Łacha Jelcz...... 29 Rysunek 12. Oznakowanie rezerwatu Łacha Jelcz. Bardzo brakuje tablicy informacyjnej o obiekcie...... 29 Rysunek 13. Nieoznakowane („dzikie”) ścieżki w rezerwacie Łacha Jelcz...... 42 Rysunek 14. Łacha Jelcz – dużym problemem na obszarach cennych przyrodniczo i atrakcyjnych turystycznie są niezagospodarowane śmieci...... 42 Rysunek 15. . „Dzikie” wysypisko w Utracie, tuż na brzegiem Odry...... 42 Rysunek 16. „Dzikie” składowisko opon w okolicy Trestna...... 42 Rysunek 17. Starorzecze w okolicy Jelcza...... 43 Rysunek 18. Koryto Odry w okolicy Kamieńca Wrocławskiego (nie przyjazna przyrodzie turystyka samochodowa)...... 43

343 Rysunek 19. Kościół MB Pocieszenia w Oławie...... 53 Rysunek 20. Kościół Św. Katarzyny w Niemilu...... 55 Rysunek 21. Kościół Św. Stanisława w Laskowicach...... 56 Rysunek 22. Zabytkowe kościoły, kaplice, klasztory w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”...... 57 Rysunek 23. Wieża mieszkalna w Biestrzykowie...... 60 Rysunek 24. Zamek Piastowski w Oławie...... 62 Rysunek 25. Pałac w Oleśnicy Małej...... 64 Rysunek 26. Pałac w Laskowicach...... 66 Rysunek 27. Pałace, dwory, elementy zabudowy folwarcznej w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”...... 67 Rysunek 28. Obiekty użyteczności publicznej w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”...... 70 Rysunek 29. Zabytkowe cmentarze w subregionie „Krain Grądów Odrzańskich”...... 72 Rysunek 30. Zabytkowe parki pałacowe, dworskie, miejskie w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”...... 75 Rysunek 31. Zespół śluzy w Ratowicach...... 77 Rysunek 32. Zespół elektrociepłowni „Czechnice” w Siechnicach...... 78 Rysunek 33. Obiekty przemysłowe, zabytki techniki w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”...... 81 Rysunek 34. Krzyże pokutne w Sobocisku...... 85 Rysunek 35. Pomniki w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”...... 86 Rysunek 36. Unikatowy w skali europejskiej zegar na wieży ratuszowej w Oławie...... 89 Rysunek 37. Struktura miejsc noclegowych w miejscowościach „Grądy Odrzańskie ”...... 133 Rysunek 38. Istniejące szlaki turystyczne w subregionie „Grądy Odrzańskie ”...... 148 Rysunek 39. Przebieg dwóch największych szlaków rowerowych we Wrocławiu: Szlak Odry (pomarańczowy) oraz Eurovelo9 (zielony)...... 153 Rysunek 40. Szlak Odry i jego połączenia międzynarodowe...... 155

344 Rysunek 41.Sieć Portów obecnie funkcjonujących na Odrze...... 166 Rysunek 42. Schemat przebiegu głównych dróg Dolnego Śląska w rejonie subregionu Odra Wschód...... 181 Rysunek 43. Intensywność procesów suburbanizacji mieszkaniowej w aglomeracji wrocławskiej. Ilość nowych domów jednorodzinnych na km2 wg pozwoleń na budowę wydanych w latach 1999 – 2002...... 234 Rysunek 44. Drzewo celów dla Subregionu „Kraina Grądów Odrzańskich”...... 284 Rysunek 45. Lokalizacje wybranych elementów istniejącej i planowanej infrastruktury turystycznej i sportowej307 Rysunek 46. System zarządzania Koncepcją Subregionalnego Produktu Turystycznego „Kraina Grądów Odrzańskich” ...... 325

Spis tabel Tabela 1. Retencja wodna na obszarze...... 8 Tabela 2. Lista ryb występujących w Odrze, jej dopływach oraz starorzeczach na obszarze subregionu ...... 17 Tabela 3. Siedliska przyrodnicze Grądy w Dolinie Odry...... 23 Tabela 4. Formy ochrony przyrody na obszarze Dolina Odry – Część Wschodnia...... 26 Tabela 5. Pomniki przyrody na obszarze Dolina Odry – Część Wschodnia...... 30 Tabela 6. Porównanie stężeń miarodajnych w poszczególnych punktach pomiarowo-kontrolnych rzeki Odry i jej dopływów...... 36 Tabela 7. Porównanie stężeń miarodajnych w poszczególnych punktach pomiarowo-kontrolnych rzeki Oławy i jej dopływów...... 37 Tabela 8. Porównanie stężeń miarodajnych w poszczególnych punktach pomiarowo-kontrolnych rzeki Widawy i jej dopływów....38 Tabela 9. Roczne zestawienie wyników pomiarów pasywnych dwutlenku siarki na terenie miejscowości leżących na obszarze subregionu w 2007r. [ug/m3]...... 39 Tabela 10. Roczne zestawienie wyników pomiarów pasywnych dwutlenku azotu na terenie miejscowości leżących na obszarze..39 Tabela 11. Miejscowości krajoznawcze wg gmin...... 91

345 Tabela 12. Ogólne dane o pracujących i strukturze podmiotów gospodarczych w subregionie na tle województwa w 2006 roku. 125 Tabela 13. Ogólne dane o obiektach noclegowych w statystykach GUS...... 126 Tabela 14. Obiekty noclegowe na terenie subregionu „Dolina Odry – Część Wschodnia...... 127 Tabela 15. Oferta dodatkowa w obiektach noclegowych zlokalizowanych na terenie Subregionu „Dolina Odry Część Wschodnia” ...... 134 Tabela 16.Punkty gastronomiczne na obszarze subregionu Dolina Odry Część Wschodnia...... 138 Tabela 17. Baza sportowo – rekreacyjna na obszarze Subregionu Dolina Odry – Część Wschodnia...... 143 Tabela 18. Walory turystyczne, a możliwości uprawiania turystyki rowerowej w subregionie Dolina Odry Część wschodnia na tle wszystkich dolnośląskich subregionów...... 150 Tabela 19. Możliwości uprawiania turystyki rowerowej w turystycznych subregionach Dolnego Śląska. /subregiony sąsiednie/..151 Tabela 20. Lokalne (nieoznakowane) szlaki rowerowe w subregionie Dolina Odry – Część Wschodnia...... 156 Tabela 21. Lokalne szlaki kajakowe w subregionie Dolina Odry – Część Wschodnia...... 163 Tabela 22. Lokalny szlak żeglarsko-motorowy w subregionie Dolina Odry – Część Wschodnia...... 168 Tabela 23. Wykaz ośrodków jeździeckich na obszarze Subregionu Dolina Odry – Wschód...... 173 Tabela 24...... 177 Tabela 25. Pozostała baza uzupełniająca w gminach Subregionu...... 178 Tabela 26. Drogi gminne...... 182 Tabela 27. Połączenia PKP z Wrocławiem...... 183 Tabela 28. Połączenia autobusowe z Wrocławiem (w obie strony, część z nich występuje sezonowo)...... 183 Tabela 29. Połączenia kolejowe ( w obie strony)...... 184 Tabela 30. Najważniejsze połączenia PKS z poszczególnych gmin (kursują sezonowo):...... 185 Tabela 31. Postrzeganie oferty turystycznej Dolnego Śląska w 2007 roku – mapa percepcji...... 219 Tabela 32. Postrzeganie oferty turystycznej subregionu „Kraina Gradów Odrzańskich” w 2008 roku – mapa percepcji...... 220 Tabela 33. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii ładna – brzydka...... 223

346 Tabela 34. . Postrzeganie Doliny Odry w kategorii wykorzystana – niewykorzystana...... 223 Tabela 35. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii bliskości...... 224 Tabela 36. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii atrakcyjności...... 224 Tabela 37. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii czystości...... 225 Tabela 38. Dolina Odry w kategorii znana – nieznana...... 225 Tabela 39. Postrzeganie Doliny Odry w kategorii wypromowana – niewypromowana...... 226 Tabela 40. Miejsce zamieszkania ankietowanych- ujęcie ilościowe...... 227 Tabela 41 . Struktura wieku i płci badanych respondentów...... 228 Tabela 42. Charakterystyka demograficzna gmin subregionu Grądy Odrzańskie dla 2006 roku...... 231 Tabela 43 . Charakterystyka podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON w subregionie Grądy Odrzańskie w 2007 roku...... 238 Tabela 44. Charakterystyka bezrobocia rejestrowanego w latach 2004-2007 w gminach Subregionu Grądy Odrzańskie...... 242 Tabela 45. Charakterystyka infrastruktury w gminach subregionu Grądy Odrzańskie w 2007 roku...... 243 Tabela 46. Instytucje, organizacje i inne podmioty działające na obszarze „Grądy Odrzańskie” i zakres ich aktywności...... 246 Tabela 47.Chęć uczestnictwa w szkoleniach tematycznych wyrażona przez respondentów (ilość wskazań).....267 Tabela 48. Analiza...... 270 Tabela 49. Projekty w ramach celu Rozwój szlaków turystycznych oraz ich zintegrowanej oferty wraz z budową infrastruktury towarzyszącej...... 286 Tabela 50. Projekty w ramach celu Tworzenie kompleksowej oferty turystyki wodne...... 287 Tabela 51. Projekty w ramach celu Powstanie wyrafinowanej oferty turystycznej...... 288 Tabela 52. Projekty w ramach celu Zwiększenie atrakcyjności turystycznej oferty bazującej na walorach historycznych i przyrodniczych obszaru...... 289 Tabela 53. Projekty w ramach celu Tworzenie wspólnego wizerunku subregionu...... 290 Tabela 54. Projekty w ramach celu Zwiększenie zakresu promocji i informacji o walorach i ofercie turystycznej subregionu...... 291

347 Tabela 55. Projekty w ramach celu Tworzenie instytucjonalnych form koordynacji współpracy ponadgminnej292 Tabela 56. Projekty w ramach celu Włączenie lokalnych podmiotów do oferty turystycznej subregionu...... 293 Tabela 57. Projekty w ramach celu Wsparcie aktywności społecznej i biznesowej na rzecz rozwoju turystycznego subregionu...294 Tabela 58. Projekty w ramach celu Wsparcie tożsamości regionalnej...... 294 Tabela 59. projekty w ramach celu Opracowanie subregionalnego systemu gospodarki odpadami...... 295 Tabela 60. Projekty w ramach celu Poprawa stanu komunikacji publicznej (transportu publicznego)...... 296 Tabela 61. Zadania priorytetowe...... 298 Tabela 62. Promocja - zadania priorytetowe dla Krainy Grądów Odrzańskich na lata 2009 - 2011...... 310 Tabela 63. Źródła finansowania projektów turystycznych dostępne dla samorządów oraz partnerów współpracujących w rozwoju turystyki...... 317 Tabela 64. Przykładowe wskaźniki monitoringu dot. wdrażania Koncepcji w trzech przykładowych dziedzinach rozwoju turystyki w subregionie...... 327 Tabela 65. Ogólny harmonogram horyzontalny wdrażania Koncepcji...... 331 Tabela 66. Szczegółowy harmonogram realizowanych działań wraz z propozycją źródeł finansowania ...... 332

Spis wykresów

348 Wykres 1. Struktura skategoryzowanej i nieskategoryzowanej bazy noclegowej w Subregionie Dolina Odry – Część Wschodnia ...... 131 Wykres 2. Źródła informacji o gminach z subregionu (turyści ogółem)...... 194 Wykres 3. Środek transportu wykorzystywany w podróży do gmin subregionu...... 195 Wykres 4. Wielkość grupy...... 196 Wykres 5. Organizator przyjazdu...... 197 Wykres 6. Motywy przyjazdu na obszar subregionu Kraina Grądów Odrzańskich...... 198 Wykres 7. Długość pobytu...... 199 Wykres 8. Wykorzystanie miejsc noclegowych...... 200 Wykres 9. Częstotliwość przyjazdów do subregionu...... 201 Wykres 10. Miejsce zamieszkania turystów odwiedzających subregion...... 202 Wykres 11. Struktura wieku turystów odwiedzających obszar subregionu oraz całego Dolnego Śląska...... 203 Wykres 12. Struktura wykształcenia turystów odwiedzających obszar subregionu oraz całego Dolnego Śląska.204 Wykres 13.. Poziom dochodu per capita turystów odwiedzających subregion oraz całego Dolnego Śląska...... 205 Wykres 14. Miejsce zamieszkania ankietowanych ujęcie procentowe...... 227 Wykres 15. Liczba ludności w gminach subregionu Grądy Odrzańskie w latach 1995 – 2007...... 233 Wykres 16. Struktura ludności wg ekonomicznych grup wieku...... 235 Wykres 17. Struktura pracujących wg sektorów gospodarki narodowej w gminach Subregionu Odra Wschód w 2006 roku...... 237 Wykres 18. Struktura podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON wg sekcji PKD w gminach subregionu Odra Wschód w 2007 roku...... 240 Wykres 19. Dochody własne budżetów gminnych/ mieszkańca w gminach subregionu Grądy Odrzańskie w latach 2002-2007.....241 Wykres 20. Struktura projektów z funduszy zewnętrznych realizowanych w gminach Subregionu Grądy Odrzańskie...... 257 Wykres 21. Struktura źródeł finansowania projektów w gminach Subregionu Grądy Odrzańskie...... 258 Wykres 22. Struktura wg wielkości finansowania projektów w gminach Subregionu Grądy Odrzańskie...... 259

349 Wykres 23. Kierunki, z których przyjeżdżają odwiedzający (ilość wskazań)...... 262 Wykres 24. Długość pobytu odwiedzających subregion (ilość wskazań)...... 263 Wykres 25. Turyści obecnie korzystający z usług oraz grupy docelowe, do których skierowana będzie oferta w przyszłości (ilość wskazań)...... 264 Wykres 26. Plany rozszerzenia oferty usług (ilość wskazań)...... 266 Wykres 27. Formy promocji oferty turystycznej (ilość wskazań)...... 267

350 351 Załączniki

Załącznik 1. Obiekty architektury i budownictwa według gmin.

1. Zabytki gmina Czernica42 Chrząstawa Wielka 1. Zespół kościelny, ul. Wrocławska - kościół parafialny p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, 1859-1864 r., nr rej. zab. 665/W z dnia 08.05.1992 r. - cmentarz, ul. Wrocławska, 2 poł. XIX w. - magazyn, na cmentarzu, koło kościoła, 2 poł. XIX w. 2. Klasztor ss. Józefitek, Wrocławska 14, ok. 1900 r. 3. Zespół Plebanii, ul. Wrocławska 9, pocz. XX w. - dom mieszkalny – Plebania, Wrocławska 9, pocz. XX w. - dom mieszkalno-gospodarczy (oficyna), Wrocławska 9, kon. XIX w. - Szkoła Podstawowa (d. szkoła parafialna), ul. Wrocławska, kon. XIX w. - Cmentarz poewangelicki, 2 poł. XIX w., na płd.- wsch. krańcu wsi

Czernica 1. Dzwonnica pożarowa, pocz. XIX w. 2. Cmentarz katolicki św. Michała Archanioła - powstał pierwotnie na przełomie XIII i XIV w. jako świątynia romańsko - gotycka. Przebudowany nieznacznie ok. 1520 r. , a następnie w latach 1615 - 1620. Remontowany w XIX w. oraz w latach 1963 - 1964 i 1978 -1979.

Dobrzykowice

1. Kościół filiarny p.w. Narodzenia NM Panny, 1753-1757 r., 1906 r., nr rej. zab. 1785 z dnia 20.08.1966 r.

Gajków

42 Wyrzykowski J. (wraz z zespołem), 2005, Uwarunkowania rozwoju turystyki w powiecie wrocławskim, Wrocław (maszynopis)

352 1. Zespół kościelny - kościół parafialny p.w. św. Małgorzaty, 1711-1713 r., 1838 r., koniec XIX w., 1933-1934 r., nr rej. zab. 1248 z dnia 05.03.1965 r. - mur z kaplicami, przy kościele, ul. Główna, po poł. XIX w. - cmentarz, ul. Główna, 1 poł XVIII w. - plebania, ul. Główna 31, 1813 r., p. XX w. - stodoła, ul. Główna 31, 2 poł. XIX w. 2. Most drogowy, Kanał Janowicki, ok. 1913 r. 3. Cmentarz katolicki, w płd.- zach. części wsi, 2 poł XIX w. 4. Gospoda „Gasthaus”, ul. Główna 50 (d. 32), ok. 1870 r., nr rej. zab. 702/W z dnia 02.03.1995 r.

Jeszkowice 1. Stopień wodny „Janowice” - elektrownia wodna, 1920-1921 r. - jaz iglicowo-kozłowy, 1910 r. - budynek szopy jazowej, ok. 1910 r. - budynek dyżurki śluzy I, 1913 r. - śluza komorowa „Janowice I”, 1913 r. - most drogowy nad śluzą I, 1913 r, - śluza komorowa „Janowice II”, 1917-1942 r. - most drogowy nad śluzą II, 1917 r. 2. Cmentarz poewangelicki, na płd.- zach. od wsi, 2 poł. XIX w.

Kamieniec Wrocławski 1. Most drogowy, Kanał Janowicki, ok. 1913 r. 2. Park pałacowy, XIX w.

Nadolice Wielkie

353 1. Kościół filialny Matki Bożej Różańcowej, ul. Boczna 7, 1847-1849 r., nr rej. zab. 704/W z dnia 31.03.1995 r. 2. Zespół pałacowo-folwarczny, XIX w. - pałac, ul. Stawowa 12 e, ok. 1900 r. - zespół obór, ul. Stawowa 12, ok. 1870-1890 r. - park pałacowy, przełom XIX i XX w. 3. Budynek gminnej szkoły zbiorczej, ul. Wrocławska 15, ok. 1870 r. 4. Dom Ludowy, ul. Wrocławska 7, ok. 1870 r. 5. Cmentarz żołnierzy niemieckich i Park Pokoju

Nadolice Wielkie (Wieściszów) 1. Zespół młyna, ul. Boczna 5, ok. 1870 r., nr rej. zab. 598/W z dnia 30.12.1988 r. - zbożowy młyn wodny, ul. Boczna 5, ok. 1870 r. - dom mieszkalny, dom młynarza, ul. Boczna 5, ok. 1870 r. - chlewnia, ul. Boczna 5.

Ratowice 1. Kościół par. św. Antoniego, ul. Wrocławska, kon. XIX w., 1906 r. - plebania, ul. Wrocławska 23, 2 poł. XIX w. 2. Budynek Szkoły, ul. Wrocławska 8, ok. 1900 r. 3. Klub Rolnika, punkt biblioteczny, ul. Wrocławska 27/29/31, ok. 1890 r. 4. Zespół śluzy „Ratowice” - budynek wodomierzówki, 1909 r. - budynek dyżurki śluzy, ok. 1906 r. - most drogowy nad śluzą, 1906 r. - śluza komorowa „Ratowice”, 500 m na płd. od wsi, 1906 r. - śluza pociągowa, 1906 r.

354 - jaz iglicowo-kozłowy, 1906 r. 5. Cmentarz poewangelicki, na płd.- wsch. krańcu wsi, 2 poł. XIX w.

Wojnowice 1. Kościół fil. św. Wawrzyńca, ul. Główna 26, 1801-1805, 1841-1842 r., 1889 r. (wieża), nr rej. zab. 692/W z dnia 16.05.1994 r. - cmentarz poewangelicki, 1 poł. XIX w. 2. Dworek, ob. Klub Prasy i Książki, ul. Główna 41, ok. 1870 r. 3. Świetlica, ul. Główna k. Domu nr 3, ok. 1880-1890 r. 4. Cmentarz poewangelicki, na wsch. krańcu wsi, 2 poł. XIX w. 5. Cmentarz katolicki, na płd. od wsi, poł. XIX w. 2. Zabytki gminy Święta Katarzyna43 Biestrzyków 1. Wieża mieszkalna, 2 poł. XIV w., koniec. XVI w., nr rej. zab. 421 z dnia 01.04.1957r

Blizanowice 1. Cmentarz wiejski, na płn.- zach. od wsi, ok. 1870 r.

Groblice 1. Cmentarz wiejski, na płn.- wsch. od wsi, ok. 1880 r. 2. Dawny folwark - dom mieszkalny, dawna rządcówka, nr 15, koniec XIX w. - dom mieszkalny, nr 16, 1 poł XIX w., XX w. - dom mieszkalny, nr 17, 2 poł. XIX w.

Groblice-Durok 1. Zespół folwarczny: - dom zarządcy, ob. budynek mieszkalny, pocz. XX w.

43 Wyrzykowski J. (wraz z zespołem), 2005, Uwarunkowania rozwoju turystyki w powiecie wrocławskim, Wrocław (maszynopis)

355 - 3 budynki gospodarcze, pocz. XX w.

Iwiny 1. Dwór, obok dom mieszkalny, ul. Kościuszki 40/42, przełom XIX i XX w.

Kotowice 1. Kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1923 r., nr rej. zab. 733/W z dnia 24.11.1997r. 2. Cmentarz wiejski, na wsch. od wsi, ok. 1880 r. 3. Budynek Nadleśnictwa, ul. Główna 5, 2 poł. XIX w. 4. Dom mieszkalny, dawny zajazd, ul. Odrzańska 8, poł. XIX w., XX w.

Łukaszowice 1. Zespół pałacowy - pałac, obecnie Zootechniczny Zakład Doświadczalny, nr 31, 1836 r., 1918 r. - oficyna mieszkalna, nr 27 a, pocz. XX w. - oficyna mieszkalna, nr 28, pocz. XX w. - obora dworska, 1924-1925 r. - park pałacowy, ok. 1850 r.

Ozorzyce 1. Budynek transformatora, 1910-1915 r.

Radwanice 1. Kościół parafialny p. w. Matki Bożej Różańcowej, ul. Kościelna 8, 1937 r., nr rej. zab. 732/W z dnia 24.11.1997 r.

Radwanice-Solniki

2. Cmentarz wiejski, w centrum wsi, ok. 1870 r. 3. Park dworski, ul. Parkowa, XVIII-XIX w.

356 4. Szkoła, ul. Szkolna 16, pocz. XX w.

Siechnice 1. Cmentarz wiejski, za wsią, 1920-1930 r. - kaplica cmentarna, za wsią, ok. 1930 r. 2. Zespół Elektrociepłowni „Czechnica”, ul. Fabryczna 22: (budynek administracyjny główny, budynek pompowni wody sieciowej, turbogeneratory, kotłownia, młynownia węgla surowego, nastawnia rozdzielni napowietrznej, zmiękczalnia wody, warsztaty mechaniczne, magazyny i laboratorium, przychodnia i stołówka, budynek straży pożarnej, budynek wartowni, 2 kominy, 5 domów mieszkalnych pracowniczych). 3. Zespół Instytutu Zootechnicznego, ul. Świerczewskiego nr 40: - Instytut Zootechniczny, ul. Świerczewskiego 40, pocz. XX w. - dom mieszkalny, nr 40/2, pocz. XX w. - dom mieszkalny, nr 40/3, 1910-1920 r. - oficyna mieszkalna, nr 40/4, 1790 r., XIX w., 1923 r. - dom mieszkalny, nr 40/5/7, 1910-1920 r. - dom mieszkalny, nr 40/8, 1910-1920 r. - cielętnik, nr 40, pocz. XX w. 4. Remiza OSP, ul. Świerczewskiego, pocz. XX w.

Smardzów 1. Dawny folwark, ul. Polna: - dawna rządcówka, obecnie budynek mieszkalny, Polna 8, pocz. XX w. - obora, na terenie folwarku, koniec XIX w.

Sulęcin 1. Cmentarz wiejski, na zach. od wsi, ok. 1880 r. 2. Świetlica, dawna szkoła, nr 3, 1903 r.

357 Sulimów

1. Kościół filialny p.w. św. Franciszka z Asyżu, 1805-1806 r., 1847r., 1889 r., 1903 r. - cmentarz parafialny, ok. 1805 r. 2. Zespół dworski, ul. Kochanowskiego, XIX w. - dwór, obecnie dom mieszkalny, ul. Kochanowskiego 24, XIX w. - park dworski, XIX w. 3. Dom mieszkalny, dawna pastorówka, ul. Kochanowskiego 35, koniec XIX w.

Święta Katarzyna 1. Zespół kościelny: - kościół parafialny p.w. św. Katarzyny, ul. Sienkiewicza 21, 2 poł. XIII w., nr rej. zab. 197 z dnia 31.05.1950 r. - cmentarz katolicki, ul. Sienkiewicza 21, 2 poł. XIII w. - mur obronny cmentarza przy kościele, 1 poł. XVII w. - plebania, ul. Sienkiewicza 21, 1900-1920 r. - budynek gospodarczy, ul. Sienkiewicza 21, 2 poł. XIX w. 2. Cmentarz parafialny, na płn.- zach. od wsi, 1870-1880 r. 3. Zakład Opiekuńczo-Leczniczy Zgromadzenia SS. Pasterek Opatrzności Bożej, ul. Dąbrowskiego 8, 2 poł. XIX w., ok. 1900 r., 1925 r., nr rej. zab. 655/W z dnia 05.071991 r. - Dom Pomocy Społecznej, 2 poł. XIX w., 1900 r., nr rej. zab. 655/W z dnia 05.07.1991 r. - kaplica Chrystusa Dobrego Pasterza, 1907 r., nr rej. zab. 655/W z dnia 05.07.1991r. - dom mieszkalny SS. Pasterek, 1925 r., nr rej. zab. 655/W z dnia 05.07.1991 r. - obora, 2 poł. XIX w., nr rej. zab. 655/W z dnia 05.07.1991 r. - budynki mieszkalno- gospodarcze, kon. XIX w., nr rej. zab. 655/W z dn.05.07.1991r. - kaplica cmentarna na dawnym cmentarzu, przy drodze do Żernik, 2 poł. XIX w., XX w., nr rej. zab. 655/W z dnia 05.07.1991 r. 4. Park pałacowy, ul. Główna, kon. XIX w. 5. Klasztor ss. Elżbietanek, ob. Ośrodek Zdrowia, ul. Główna 74, przełom XIX i XX w.

358 6. Urząd Gminy, ul. Główna 82, poł. XIX w., XX w. 7. Zespół dworski, ul. Powstańców Śl. 7 - dwór, obok dom mieszkalny, ul. Powstańców Śl. 7, XIX w., XX w. - park dworski, ul. Powstańców Śl., XX w. 8. Dom Ludowy, ob. klub i biblioteka, ul. Powstańców Śl. 8, pocz. XX w. 9. Wozownia, ul. Powstańców Śl. 15, XIX w. 10. Zespół dworca kolejowego PKP, ul. Kolejowa: - budynek dworca kolejowego z wiatą, przełom XIX i XX w. - budynki I, II, budynek WC, przełom XIX i XX w.

Trestno 1. Kościół fil. p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, 1934 r., nr rej. zab. 731/W z dnia 20.11.1997 r. - cmentarz katolicki, pocz. XVII w., nr rej. zab. j. w. 2. Cmentarz wiejski, na płd.- wsch. od wsi, przed 1845 r. - kaplica grobowa, na cmentarzu.

Zacharzyce 1. Park krajobrazowy, XVIII w., ok. 1870 r. 2. Rządcówka, obok dom mieszkalny, ul. Kościuszki 1, 2 poł. XIX w., XX w.

Żerniki Wrocławskie 1. Kościół parafialny p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, ok. 1930 r. - cmentarz wiejski, 1860-1870 r. 2. Zespół dworski: - dwór (rozebrany), nr rej. zab. 1824 z dnia 22.08.1966 r. - park dworski, obok osiedlowy, poł. XIX w., ok. 1870 r., nr rej. zab. 690/W z dnia 23.08.1994 r. 3. Szkoła Podstawowa, ul. Kolejowa 7, ok. 1930 r.

359 4. Przedszkole, ul. Kolejowa nr 2, pocz. XX w.

3 Zabytki miasta Oława 1. Zamek Piastowski (ruina) z d. pałacem Luizy, pl. Piastów, 391 z dn.25.11.56 (brak decyzji) Zamek Piastowski (ruina) z d. pałacem Luizy, pl. Piastów / pl. Zamkowy 15, 71 z dn. 29.03.49 2. Mury miejskie, 1601 z dn. 22.03.66 3. Kościół parafialny św. Piotra i Pawła, Pl. Zamkowy, 66 z dn. 29.03.49 4. Kościół parafialny MB Pocieszenia, Pl. Maksymiliana Kolbego, 15/A/00 z dn. 31.03.00 5. Kościół pomocniczy św. Rocha ul. Św. Rocha, 1600 z dn. 22.03.66 6. Cmentarz żydowski, ul. Cicha, 385/W z dn. 07.03.77 7. Zespół dworca PKP, ul. Spacerowa, budynek dworca, wiata peronowa 628/W z dn.10.11.89 8. Kamienica ul. Brzeska 9 622/W z dn. 30.05.89 9. Zespół poczty, ul. l-go Maja 21, budynek urzędu pocztowego, oficyna, obecne garaże, mur z bramą przejazdową i furtą, 705/W z dn. 23.03.95 10. Zespół koszar I, ul. 3-go Maja, 678/W z dn. 2.04.93 11. Zespół folwarczny, ul. Małopolna 2 (dawna 4), 2 domy mieszkalne, zabudowa folwarczna i kępa starych drzew663/W z dn. 8.05.92 12. Zespół koszar II, ul. Młyńska, 679/W z dn. 04.93 13. Ratusz, Rynek l, (pl. 15-go Grudnia), 1162 z dn.20.11.64 14. Kamienica, Rynek 11, ul. Kościuszki 2, 1602 z dn. 22.03.66 15. Kamienica, Rynek 12, 1602 z dn. 22.03.66 16. Kamienica, Rynek 24 653/W z dn. 8.03.91 17. Kamienica, Rynek 25, 1036 z dn. 21.01.64 18. Kamienica, Rynek 29, 1037 z dn. 21.01.64 19. Kamienica, Rynek 36 1163 z dn. 20.11.64 20. Dom mieszkalny, ul. Sienkiewicza 5, 1603 z dn.2 2.03.66 21. Kamienica, ul. Wrocławska 2, 1604 z dn. 22.03.66

360 22. Dom mieszkalny, ul. Wrocławska 8, 1605 z dn. 22.03.66 23. Kamienica, pl. Zamkowy 24, 1606 z dn. 22.03.66 24. Kościół ewangelicki św. Michała, obecnie rz.-kat. św. Józefa, ul. ks. Janowskiego (d. Przyjaciół Żołnierza Pol.), 1877 25. Cmentarz żołnierski, ul. ks. Janowskiego, XIX w. 26. Duży cmentarz, ul. św. Rocha, XVII w. 27. Cmentarz ewangelicki Nowy Górnik, początek XX w 28. Duży cmentarz ewangelicki Nowy Otok, początek XX w 30. Park miejski przy d. strzelnicy koło dworca PKP, 1825, 31. Kamienica ul. gen. Andersa 1, 2 (d. Żymierskiego) XIX/XX 32. Kamienice, ul. Bolesława Chrobrego 14, 16, 18, 19, 21, 24, 70a, XIX/XX w 33. Kamienice, ul. Brzeska 6, 8, 12, 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27, 28, XIX/XX w 34. Kamienice, ul. ks. Janowskiego 13, 15, koniec XIX w 35. Kamienica, ul. ks. Janowskiego 15 początek XX w 36. Kamienica, ul. Kościuszki 2, 4, 8, koniec XIX w 37. Kamienica, ul. ks. Kutrowskiego 1, 3-6, 8, 9, 11-13, 15, (d. Gagarina) ok.1880 38. Kamienica, ul. l-go Maja 17, 19, 44, 45, 10, 33, XIX/XX w 39. Dom mieszkalny (d. sąd i więzienie), ul. Miarki 1, 1833 i 2 poł. XIX 40. Zakład Tworzyw Sztucznych „Erg", d. zajazd, ul. Na Grobli 5, magazyn, spichlerz nr 5, walcownia cynku, ok.1910, magazyn 1920, spichlerz XIX/XX w., własność prywatna 41. Kamienica ul. Pałacowa 1, 3, koniec XIX w 42. Wieża ciśnień, Pl. Piastów, początek XX w 43. Kamienice Rynek 4, 23, 27, 28, 35, 37, XIX/XX w 44. Zespół młyna, ul. Sienkiewicza 5, młyn wodny, 1839, początek XX w 45. Zespół Huty „Oława", ul. Sikorskiego, hala pieców, hala komór osadowych, budynek Generatora, ok. 1930 46. Kamienice, ul. Spacerowa 1, 2,3, ok. 1910

361 47. Kamienice, Pl. Starozamkowy 12, 13, 14, XIX/XX w 48. Hydrowęzeł „Oława": - Elektrownia wodna na Młynówce, ul. Zwierzyniec Duży, 1775/1989 - Przepust wodny elektrowni, ul. Zwierzyniec Duży 7, 1896 r. - Dyżurka śluzy „Oława II" i szopa jazowa, ul. Zwierzyniec Duży 107, 1915 r. - Dyżurka śluzy „Oława III", ob. Biura, ul. Zwierzyniec Duży 2, 1917 r. - Wodomistrzówka, ul. Zwierzyniec Duży 2, ok.1916 r. - Wodomistrzówka, ul. Zwierzyniec Duży 7, 1884/1926 r. - Most na kanale Młynówka, ul. Zwierzyniec Duży, ok.1890r. - Most drogowy nad Młynówką, ul. Zwierzyniec Duży, ok.1930 r. - Jaz na kanale Młynówka, ul. Zwierzyniec Duży 5, 1898 r. - Most na kanale Pracy, ul. Zwierzyniec Duży 7, ok.1910 r. - Jaz na kanale Pracy, ul. Zwierzyniec Duży 5, 1898 r. - Jaz „Oława", ul. Zwierzyniec Duży 107, 1898 r. - Śluza komorowa „Oława I" (ruina), ul. Zwierzyniec Duży 41, 1842 r. - Śluza komorowa „Oława II", ul. Zwierzyniec Duży 107, 1884 r. - Śluza pociągowa „Oława III", ul. Zwierzyniec Duży 2, 1917 r - Most drogowy nad śluzą „Oława III", ul. Zwierzyniec Duży, 1917 r. - Most na kanale Oławskim, ul. Zwierzyniec Duży, ok.1916 r 49. Zakład Przemysłowy, d. jednostka radziecka, ul. Zwierzyniecka, zakład przemysłowy, magazyn I, magazyn II, zakład przemysłowy początek XX w., magazyny koniec XIX w.

4. Zabytki gminy Oława Bolechów 1. Kaplica, XVIII/XX w.

362 2. Domy mieszkalne, Bolechów Nr 6-9, przełom XIX i XX w 3. Cmentarz

Bystrzyca Oławska 1. Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Anielskiej, nr 1586 z dnia 22.03.1966, I poł. XVIII w, barok 2. Zabytkowy układ przestrzenny wsi 3. Budynek Nadleśnictwa, ul. Lipowa 8, pocz. XX w. 4. Zespół budynków i urządzeń śluzy Lipki, 4 km na południe od wsi Bystrzyca - budynek wodomistrzowski, ok. 1930 r., - budynek dyżurki śluzy ok. 1917 r., - budynek szopy jazowej ok. 1912 r., - most nad śluzą 1917 r., - śluza Lipki na Odrze, 1917 r., - jaz Lipki 1905 r. 5. Dom mieszkalno-gospodarczy, ul. Brzegowa 6, przełom. XIX i XX w. 6. Domy mieszkalne, ul. Brzegowa 12, 14, 18, 19, 25, przełom XIX i XX w. 7. Domy mieszkalne, ul. Bolesława Chrobrego 12, 19, 29, 36, 43, przełom XIX i XX w. 8. Domy mieszkalne, ul. Tadeusza Kościuszki 12, 16, 30, 32, 42, 51, 53, przełom XIX i XX w. 9. Domy mieszkalne, ul. Henryka Sienkiewicza 2-17 (nieparzyste), początek XX w 10. Cmentarz, ul. Polna, 11. Cmentarz, ul. Cmentarna,

Chwalibożyce 1. Kościół filialny p.w. św. Antoniego Padewskiego, nr 1587 z dnia 22.03.1966 r., koniec XIII w., XV w., XVIII w, gotyk 2. Budynek transformatora , ok. 1912 r. 4. Domy mieszkalne, Chwalibożyce Nr 10, 20, 43, 44 , pocz. XX w.

363 5. Dom mieszkalny, Chwalibożyce Nr 11, 1883 r.

Drzemlikowice 1. Zespół pałacowo-parkowy, Drzemlikowice – Jakubowice, Nr 696/W z dnia 23.08.1994 r. , XIX w 2. budynek transformatora, ok. 1920 r. 3. domy mieszkalne, Drzemlikowice Nr 1-4, 37, ok. poł. XIX w., XX w. 4. Zespół mieszkalno-gospodarczy, Drzemlikowice Nr 12, dom, stodoła, wozownia, przełom XIX i XX w.

Gać

1. Kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, Nr 411 z dnia 26.01.1957 r., XV w., 2 poł. XVII w., gotyk 2. Dwór, Gać, nr 84, Nr 1590 z dnia 22.03.1966 r., koniec XVIII w., pocz. XX w. 3. Zespół podworski – folwark, gorzelnia, dwa domy mieszkalne, obora, dwie stodoły, spichlerz, chlewiki, lodownia, mury, ogrody i sad ze śladami fosy, Nr 728/W z dnia 27.01.1997 r. 4. Kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, Gać Oławski, Nr 1155 z dnia 20.11.1964 r., 1827 r., l. 1948-1957, klasycyzm 5. Domy mieszkalne, Gać Nr 9, 19, XIX w. 6. Budynek szkoły, pocz. XVIII w., pocz. XX w. 7. Dom mieszkalny, Gać Nr 21, 1867 r.

Gaj Oławski 1. Domy mieszkalne, Gaj Oławski Nr 22, 24, 31, 41, 44, przełom XIX i XX w. 2. Dróżnicówka, Gaj Oławski Nr 53, przełom XIX w i XX w.

Godzikowice 1. Kościół parafialny p. w. Znalezienia Krzyża Świętego, Nr 1591 z dnia 22.03.1966r., 2 poł. XVI w., XVIII w., gotyk 2. Domy mieszkalne, Godzikowice Nr 2, 7, 8, 19, 21, 25, 30, 32, przełom XIX i XX w. 3. Zagroda, Godzikowice Nr 10, dom mieszkalny, obora, stodoła, XIX w. 4. Zespół mieszkalno-gospodarczy, Godzinowice Nr 18, dom, obora, przełom XIX i XX w. 5. Budynek transformatora, 1912 r.

364 Jaczkowice 1. Zespół spichlerza, ok. 1920 r., stróżówka pocz. XX w. 2. Domy mieszkalne, Jaczkowice Nr 12, 19, 38, 39, 48, 51, 62, XIX/XX w. 3. Stajania, pocz. XX w.

Jankowice 1. Domy mieszkalne, Jankowice Nr 7, 23, 56, 2 poł. XIX w., XX w.

Jankowice Małe 1. Domy mieszkalne, Jankowice Małe Nr 1, 21-24, 32, 34 przełom XIX i XX w. 2. Cmentarz, Marszowice 1. Kościół Narodzenia NMP, Nr 1595 z dnia 22.03.1966 r., XV-XVIII w. 2. Park pałacowy; podworski, pałac, oficyna, spichlerz, stadnina, Nr 564/W z dnia 27.12.1984 r., koniec XIX w. 3. Ruiny pałacu, Marszowice, północna część wsi, 4. Kościół św. Jana, 1335 r. 5. Zabytkowy układ przestrzenny wsi, koniec XIX w. 6. Budynek transformatora , ok. 1912 r. 7. Domy mieszkalne, Marszowice Nr 2, 22, 28, II poł. XIX w., XX w. 8. Cmentarz,

Marcinkowice 1. Kościół parafialny p.w. Św. Marcina, 1931-1932 2. Zbiorcza Szkoła Gminna, pocz. XX w. 3. Dom mieszkalno-gospodarczy, Marcinkowice Nr 72, 1892 r. 4. Domy mieszkalne, Marcinkowice Nr 33, 41, 74, 99, przełom XIX i XX w. 5. Cmentarz,

365 Niemil 1. Kościół parafialny p.w. św. Katarzyny, 1557 r., pocz. XVII w., renesans 2. Domy mieszkalne, Niemil Nr 18-20, 23, 59, 63, 64, 70, koniec XIX w. początek XX w. 3. Cmentarz, 4. Kapliczka przydrożna obok domu Nr 14, koniec XIX w., XX w.

Niwnik 1. Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, 1893 r. 2. Domy mieszkalne, Niwnik Nr 2, 6, 8, 9, 17, 22, 30, 34, pocz. XX w. 3 Cmentarz

Oleśnica Mała 1. Kościół filialny (dawny pałacowy) św. Wawrzyńca, pocz. XVIII w., XX w. 2. Pałac, koniec XVIII w., 1 poł. XIX w., pocz. XX w., barok 3. Park pałacowy z mauzoleum rodziny Yorck von Wartenberg, 1 poł. XIX w 4. Domy mieszkalne, Oleśnica Mała Nr 31, 37, 39, 45, XVIII/XIX w., pocz. XX w.

Osiek 1. Zabytkowy układ przestrzenny wsi, 2. Kościół św. Marii Magdaleny, ok. 1540 r., gotyk i barok 3. Kapliczka przydrożna obok kościoła, koniec. XIX w. 4. Kapliczka przydrożna obok budynku Nr 42, 2 poł. XIX w. 5. Budynek transformatora , ok. 1912 r. 6. Domy mieszkalne, Osiek Nr 8, 17, 24-26, 30, 40, 41, 46, 47, 50, 52, 54, 55, 60, 61, 67, 71, 77-79,85, 87, 88, 89, 92, 97, 102, 103, 109, 110, 115, 128, koniec XIX w., XX w. 7. Cmentarz

Owczary

366 1. Kościół św. Marcina, 2 poł. XVI w., gotyk 2. Wiatrak – Holender, XIX w 3. Zabytkowy układ przestrzenny wsi, 4. Kuźnia, Owczary Nr 78, poł. XIX w. 5. Domy mieszkalne, Owczary nr 5, 8, 10, 21-25, 28, 29, 31, 53, 60, 63, 88, II połowa XIX w, początek XX w 6. Dom mieszkalny, Owczary Nr 43, 1842 r. 7. Dom mieszkalny, Owczary Nr 47, 1832 r., XX w.

Psary 1. Kościół parafialny Narodzenia NMP, 1695-1713, początek XX w., barok 2. Kaplica przy kościele parafialnym, ok. 1800 r. 3. Zabytkowy układ przestrzenny wsi 4. Park pałacowy, XVIII w. 5. Domy mieszkalne, Psary Nr 6, 19, 39, XIX, XX w 6. Cmentarz

Siecieborowice 1. Pałac, pocz. XX w. 2. Stajnia – spichlerz w zespole dworskim, 3. Domy mieszkalne, Siecieborowice Nr 5, 7, 20, 21, koniec XIX w., XX w.

Siedlce 1. Domy mieszkalne, Siedlce Nr 6, 15, 16, 18, 24, 25, 27, 28, 29, 38-40, 43, 47, 58, 63, 65, 76, 82, 84, 87, 89, 94, 96, 100, XIX/XX w. 2. Park pałacowy

Sobocisko 1. Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, 1 poł. XIV w, gotyk 2. Krzyże pokutne przy kościele oraz przy domu Nr 38,

367 3. Zabytkowy układ przestrzenny wsi, 4. Domy mieszkalne, Sobocisko Nr 39, 64, 68, 69, 71, 73, 74, koniec XIX w pocz. XXw. 5. Cmentarz,

Stanowice 1. Domy mieszkalne, Stanowice Nr 27, 47, 56, 62, 66, 83, XIX w., XX w. 2. Szkoła/dom mieszkalny, Stanowice Nr 41, 1906 r. 3. Cmentarz

Stary Górnik 1. Dom mieszkalny, ul. Nadrzeczna 1, 1 poł. XIX w., XX w. 2. Domy mieszkalne, ul. Oławska 7, 10, 13, 15, pocz. XX w.

Stary Otok 1. Dom mieszkalno-gospodarczy, Stary Otok Nr 3, 10, 20, koniec XIX w. 2. Cmentarz

Ścinawa 1. Park pałacowy, XIX w. 2. Domy mieszkalne, Ścinawa Nr 13, 31, 33, 57, początek XX w.

Ścinawa Polska 1. Dom mieszkalno-gospodarczy, Ścinawa Polska Nr 3, 10, 41, 47, 49, 56, 63 XIX w., początek XX w. 2. Domy mieszkalne, Ścinawa Polska Nr 19, 27, 29, 34, 40, pocz. XX w. 3. Cmentarz, Ścinawa Polska

5. Zabytki gminy Jelcz Laskowice Biskupice Oławskie

368 1. Domy mieszkalne, ul. Polna 15, 14, 10, 4,ok. 1910 r. 2. Domy mieszkalne, ul. Główna 84, 29, 24, 22, 21, 16, 14, 12, 11, 10, 2-7, XIX/XX w. 3. Domy mieszkalne, ul. Chrobrego 28, 10-17, 5-7, I połowa XIX w, początek XX w. 4. Domy mieszkalne, ul. Kościelna 6, 7, początek XIX w.

Celina 1. Zespół dworski z parkiem, przełom XIX i XX w. 2. Dom mieszkalny, ul. Chrobrego 1, koniec XIX w. 3. Stodoła dworska, ul. Chrobrego 1, pocz. XIX w. 4. Obora i stajnia w zespole dworskim, ul. Chrobrego 1, II poł. XIX w.

Chwałowice 1. Domy mieszkalne i budynek gospodarczy, ul. Główna 42, 37, 8, 1, 65, przełom XIX i XX w. 2. Kaplica cmentarna, 1880-1890 r.

Dębina 1. Domy mieszkalne, ul. Główna 25, 19, 17, 16, 13, 12, II poł. XIX w. 2. Budynek folwarczny, koniec XIX w. 3. Kapliczka przydrożna, 1880-1890 r.

Dziuplina 1. Domy mieszkalne, ul. Główna 49, 39, 38, 35, ok. 1900 r.

Grędzina 1. Domy mieszkalne i stodoła, ul. Główna 49, 40, pocz. XIX w.

Kopalina 1. Domy mieszkalne, ul. Główna 43, 42, 36, 30, 27, 25, 16, 13, 12, 8, 1, koniec XIX w. początek XX w

369 Jelcz 1. Ruiny zamku nad Odrą, Jelcz, XII, XV, 1518 r., XVII w. 2. Budynek folwarczny, Jelcz, ok. 1880 r. 3. Kapliczka przydrożna, ul. Folwarczna, 1798 r. 4. Pawilon Myśliwski, park pałacowy, ok. 1920 r. 5. Kaplica grobowa upamiętniająca śmierć Hansa Dytrycha Saurmy, park pałacowy, koniec XIX w. 6. Domy mieszkalne, ul. Wrocławska 2, 1, ok. 1910 r. 7. Dom mieszkalny, ul. Ogrodowa 21, 4, 6, 8, 7, 9, 11, 14, 13, 12, 20, 1870-1880 r. 8. Domy mieszkalne, ul. Oławska 253, 241, 234, 232, 230, ok. 1890 r. 9. Kościół parafialny p. w. NMP Królowej Polski, ul. Ogrodowa, ok. 1880 r. 10. Dawny klasztor, ul. Wrocławska 7, ok. 1880 r. 11. Kapliczka przydrożna, ul. Fabryczna 6, przełom XIX i XX w. 12. Wieża alarmowa, ul. Oławska 253, ok. 1900 r.

Laskowice 1. Domy mieszkalne, ul. Witosa 83, 77, 73, 69a, 69, 63, 62, 55, 53, 43, 42, 38, 31, 29, 16, 15, 3, 4, ok. 1910 r. 2. Domy mieszkalne, ul. Polna 54, 53, 45, ok. 1915 r. 3. Kościół parafialny p. w. Św. Stanisława, 1660 r. 4. Dzwon, wieża Kościoła p. w. Św. Stanisława, 1649 r. 5. Barokowy krucyfiks, Kościół p. w. Św. Stanisława, przełom XVIII i XIX w. 6. Portal, pawilon w parku pałacowym, przełom XVIII i XIX w. 7. Park, II poł. XIX w. 8. Pałac, Laskowice, ul. Witosa 24, XVI w, pocz. XIXw., 1870-1880 r. 9. Oficyna pałacowa, ul. Witosa 24, poł. XIX w. 10. Murowana stodoła i magazyn w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, koniec XIX w. 11. Dom mieszkalny w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, pocz. XIX w.

370 12. Pawilon parkowy, ul. Witosa 24, I poł. XIX w. 13. Mur w zespole pałacowym od strony folwarku, ul. Witosa 24, II poł. XIX w. 14. Brama wjazdowa do pałacu z fragmentami muru, ul. Witosa 24, II poł. XIX w. 15. Stajnie w zespole pałacowym, ul. Witosa 24, ok. 1880 r. 16. Spichlerz pałacowy i wozownia, ul. Witosa 24, pocz. XIX w. 17. Krzyż kamienny, ul. Witosa 24, koniec XIX w.

Miłocice 1. Domy mieszkalne, ul. Główna 17, 40, 38, 33, 28, 15, 10, 5, ok. 1915 r. 2. Domy mieszkalne, ul. Pocztowa 7, 5, 1, ok. 1915 r. 3. Kapliczka centralna, początek XIX w. 4. Budynek folwarczny, przełom XIX i XX w. 5. Kapliczka przydrożna, II poł. XIX w.

Miłocice Małe 1. Kapliczka przydrożna 2. Zespół folwarczny, ul. Główna 19, koniec XIX w. 3. Dom mieszkalny, ul. Główna 17, ok. 1915 r.

Miłoszyce 1. Domy mieszkalne, ul. Wrocławska 15, 5, 4, ok. 1870 r. 2. Domy mieszkalne, ul. Polna 4, 3, 2, przełom XIX i XX w. 3. Domy mieszkalne, ul. Kościelna 11, 10, 7, 1, ok. 1900 r. 4. Domy mieszkalne, ul. Główna 28,25, 9, 8, 6, 3, koniec XIX w i I połowa XX w 5. Domy mieszkalne, ul. Boczna 12, 3, 1, 1932 r. 6. Dwór, ul. Kościelna 20, 1880-1890 r 7. Oficyna mieszkalna w dawnym zespole dworskim, ul. Kościelna 18, przełom XIX i XX w.

371 8. Stajnia w dawnym dworze, ul. Kościelna 18, ok. 1900 r. 9. Budynek dworca kolejowego, ok. 1830 r. 10. Dawny szpital bonifratrów, ul. Polna 1, II połowa XIX w. 11. Kapliczka przydrożna, cmentarz, koniec XIX w. 12. Kaplica cmentarna, cmentarz, przełom XIX i XX w. 13. Rzeźby kamienne: Chrystus i Matka Boska Bolesna oraz św. Wawrzyniec, cmentarz, początek XX w 14. Rzeźby kamienne: św. Józefem przy kościele p.w. św. Mikołaja, koniec XIX w. 15. Kapliczka przydrożna przy kościele p.w. św. Mikołaja, 1860-1870 r. 16. Rzeźba kamienna Madonna z Dzieciątkiem, przy kościele p.w. św. Mikołaja, XIVw. 17. Kościół parafialny p. w. św. Mikołaja, przełom XIX i XX w.

Minkowice 1. Domy mieszkalne, ul. Kościuszki 114, 101-106, 95, 91, 90a, 88, 85, 83, 81, 80, 79, 76, 71, 64, 63, 45, 41, 39, 31, 40, 37, 30, 29, 21, 17, 14, 12, 10, 4, 3, II połowa XIX w.

Miłoszyce 1. Domy mieszkalne, ul. Kościelna 18, 11, 10, koniec XIX, początek XX w.. 2. Domy mieszkalne, ul. Kolejowa 20, 14, 18, 7-12, 5, ok. 1915 r. 3. Kościół protestancki p. w Św. Piotra i Pawła wraz z otoczeniem, ok. 1870 r. 4. Madonna z Dzieciątkiem, rzeźba polichromowana, kaplica w kościele Św. Piotra i Pawła, XVIII w. 5. Późnobarokowy stiuk, kaplica w kościele Św. Piotra i Pawła, XVIII w., późny barok 6. Ambona, kaplica w kościele Św. Piotra i Pawła, 1710 r. 7. Ołtarz boczny, kaplica w kościele Św. Piotra i Pawła, 1710 r., późny barok 8. Kościół parafialny p.w. Św. J. Nepomucena, 1716 r.

Nowy Dwór 1. Domy mieszkalne, ul. Wrocławska 5, 4, 2, 39, 36, 31, 29, 27, 23, 47, 42, 19, XIX i XX w.

372 2. Budynek folwarczny, przełom XIX i XX w.

Piekary 1. Domy mieszkalne, ul. Średnia 7, 2, ok. 1870 r. 2. Domy mieszkalne, ul. Górna 22, 27, 17, 19, 1, początek XX w.. 3. Spichlerz murowany, XVIII w. 4. Wieża alarmowa, ok. 1890 r.

Wójcice 1. Domy mieszkalne, ul. Polna 3-6, 1910-1915 2. Domy mieszkalne, ul. Minkowicka 6, 9, 11, Wójcice, 1915-1920 r. 3. Domy mieszkalne, ul. Główna 114, 113, 111, 101, 100, 97, 96, 95, 94, 89, 83, 81, 79, 78, 76, 75, 72, 71, 66, 62, 61, 54, 50, 45, 42, 18, 17, 15, 13, 7, 6, II połowa XIX w., początek XX w. 4. Domy mieszkalne, ul. Bystrzycka 15, 11, 10a, 8, początek XX w. 5. Magazyn zbożowy, ul. Główna, 1890-1900 r. 6. Kościół p. w. Narodzenia wraz z otoczeniem, 1894 r. 7. Szkoła podstawowa, ul. Główna 87, 1890-1900 r.

373 Załącznik 2. Stanowiska archeologiczne.

Wpis do Wybrane Stan rejestru / strefa obiekty i Lokalizacja / Istota Waloryzacja / Gmina Zarys osadnictwa zachowania ochrony stanowisk Dostępność atrakcyjności Rewitalizacja / Zagrożenia konserwatorski a ej Funkcje obecne Miejscowość - nazwa polska

Czernica osadnictwo: kultury ------bez znaczenia dla łużyckiej z okresu turystyki halsztackiego; z przełomu okresu późnego średniowiecza i okresu nowożytnego Chrząstawa Wielka

Czernica osadnictwo: pradziejowe; grodzisko - na płd. od dobry; obiekt obiekt 90/Arch/65 znaczenie lokalne; kultury przeworskiej z stożkowate zabudowań, przy porośnięty eksponowany, zalecane oczyszczenie młodszego okresu z XIV-XV cieku wodnym, na krzakami ciekawie terenu z krzaków i Czernica przedrzymskiego; z w., wyspie, niedaleko położony ustawienie kamiennej okresu wczesnego i otoczone rzeki Odry; teren tablicy informacyjnej/ późnego średniowiecza fosą ogólnie dostępny do ekspozycji

Czernica osadnictwo: z okresu ------bez znaczenia dla neolitu; kultury łużyckiej; turystyki kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich; z okresu Dobrzykowice wczesnego średniowiecza

374 Jeszkowice Gajków Czernica Czernica średniowiecza późnegoi wczesnego okresu z rzymskich; wpływów okresu z i przedrzymskiego okresu młodszego z przeworskiej kultury brązu; epoki z łużyckiej kultury wstęgowych); kultur cykl (m.in. neolitu okresuz kamienia; epokiz osadnictwo: nowożytnego okresu i średniowiecza późnego przełomu z średniowiecza; późnegoi wczesnego okresu z rzymskich; wpływów okresu z i przedrzymskiego okresu młodszego z przeworskiej kultury halsztackiego; okresu i brązu epoki z łużyckiej kultury kulistych; amfor kultury m.in. neolitu okresuz komornickiej?); (kultury mezolitu okresuz kamienia; epokiz osadnictwo:

amfor kultury osada 1. w. XIII-XIV z stożkowate grodzisko 2. p.n.e. w. I z ej przeworski kultury bronią z grób y wyposażon bogato 1. w. XIII-XIV z stożkowate grodzisko 2. m 5 dł. o dębu z dłubanki łodzim znaleziskie ze kulistych

- - pomiędzyzakolem wsi,zabudowań od płd. na wyspie na zabudowań, pobliżuw 2. dostępny trudno teren Odry; kanałem a Odry

- zniwelowany obiekt 2.

- - - 230/Arch/66 turystyki dla znaczenia bez turystyki dla znaczenia bez 2. naukowe znaczenie duże 1.

375 Nadolice Małe Nadolice Wielkie Łany Krzyków Kamieniec Wrocławski Czernica Czernica Czernica Czernica Czernica okresu nowożytnego okresu i średniowiecza późnego okresu przełomu z pradziejowe; osadnictwo: średniowiecza późnego i wczesnego okresu z ludów;wędrówek okresu z i rzymskich wpływów okresuz przeworskiej kultury brązu; epoki z łużyckiej kultury neolitu; okresuz kamienia; epokiz osadnictwo: nowożytnego okresui średniowiecza późnego okresu przełomu z osadnictwo: ludów wędrówek okresu z i rzymskich wpływów okresu z przeworskiej kultury halsztackiego; okresu i brązu epoki z łużyckiej kultury osadnictwo: nowożytnego okresu i średniowiecza późnego okresu przełomu z średniowiecza; późnego okresu z halsztackiego; okresu i brązu epoki z łużyckiej kultury osadnictwo:

------turystyki dla znaczenia bez turystyki dla znaczenia bez turystyki dla znaczenia bez turystyki dla znaczenia bez turystyki dla znaczenia bez

376 Wojnowice Ratowice Czernica Czernica późnego średniowiecza późnego i wczesnego okresu z rzymskich; wpływów okresuz przeworskiej kultury halsztackiego; okresui brązu epoki z łużyckiej kultury brązu; epokiz osadnictwo: kamienia epokiz osadnictwo:

------turystyki dla znaczenia bez turystyki dla znaczenia bez

377 Załącznik 3. Muzea i izby regionalne w Subregionie Odra Wschód.

nazwa własna adres gmina rodzaj obiektu właściciel dostępność uwagi (charakter) obiektu

Izba Regionalna Ratusz Oława muzeum całoroczna Wystawy stałe, tymczasowe, publikacje na Ziemi Oławskiej temat obszaru Muzeum i Skansen Nadolice Wielkie Czernica skansen Jan całoroczna Rolny Wrocławska 73 Golinowski Rzeźbiarstwo w drewnie. Skansen obejmujący około 4 tysięcy eksponatów kultury materialnej, odtworzono stare warsztaty: szewski, kowalski, rymarski; pamiątki o charakterze historycznym Pracownia Kamieniec Czernica pracownia Jan całoroczna siodlarsko- Wrocławski ul. Maciejewski Pracownia, założona w 1982 r., wykonuje: rymarska Porzeczkowa 4, remonty historycznych rzędów tel. (071) 348- jeździeckich z zachowaniem oryginalnej 16-03, 0 601- technologii, repliki rzędów historycznych- 891-6-97 kawaleryjskich (polskich, europejskich, amerykańskich), uprzęże, siodła: (sportowe, rajdowe, turystyczne, typu Western) Kuźnia Kamieniec Czernica kuźnia Robert całoroczna Wrocławski Mikucki działalność w zakresie kowalstwa ul. Wrocławska artystycznego z wykorzystaniem 37, 55-002 tradycyjnych technik. Wszystkie prace artysta wykonuje samodzielnie we własnej kuźni.

Pracownia Czernica Krystyna haft krzyżykowy Sobolewska Czernica Koło Gospodyń Koło gospodyń Ratowice: prezentacja tradycyjnych potraw Wiejskich wiejskich Jarmark świątecznych połączona z możliwością ul. Wrocławska Wielkanocny zakupu świątecznych ozdób świątecznych 10, Chrząstawa (prezentacje wykonanych przez gospodynie; należą do Wielka stołów niego 32 panie; m.in. z obydwu Wielkanocnych); Chrząstaw, Dobrzykowic i Nadolic Wrocław:

378 Prezentacje Stołów Bożonarodzenio wych; Jedlina Zdrój: „Festiwalu Zupy”

Załącznik 4 Instytucje kulturalne w subregionie „Kraina Grądów Odrzańskich”.

Imię, Gmina, Lp. Funkcja Instytucja Adres Nr telefonu E-mail www nazwisko powiat

Rynek 1, 1 Izba Muzealna 71 313 36 64 m. Oława 55-200 Oława

pl. Partyzantów 2, Jelcz- 2 Miejsko Gminne Centrum Kultury 71 318 15 25 55-230 Jelcz-Laskowice Laskowice

Maria Gminne Centrum Kultury w Świętej ul. Fabryczna 15, www.sw- Święta 3 71 311 39 97 [email protected] Banach Katarzynie z siedz. W Siechnicach 55-011 Siechnice katarzyna.pl/gck Katarzyna

ul. 11 Listopada 27, [email protected]. www.kultura.olawa 4 Ośrodek Kultury w Oławie 71 313 33 65 Oława 55-200 Oława pl, [email protected] .pl

Rynek-Ratusz 1, Maria Polskie Towarzystwo Turystyczno- 5 Prezes 55-200 Oława, skr. 71 132 20 76 [email protected] Oława Żygadło Krajoznawcze - Oddział w Oławie poczt. 55 www.pttk.pl

Rynek-Ratusz 1, Małgorzata Oddział Ołwaski PTTK im. Gen. M. www.pttk- 6 55-200 Oława, skr. 609 112 221 [email protected] m. Oława Łuszczyńska Zaruskiego olawa.waw.p poczt. 55

Nadolice Wielkie, Jan www.agrinpol.pl/sk 7 Właściciel Skansen rolny Wrocławska 73, 71 318 99 67 Czernica Golinowski ansenrolny 55-003 Czernica

ul. Wrocławska 10, 8 Irena Wróbel Koło Gospodyń Wiejskich Czernica Chrząstawa Wielka

Jarosław Sołtys Ratowic i ul. Wrocławska 111, 9 Towarzystwo Przyjaciół Ratowic Czernica Jagielski wiceprezes 55-003 Ratowice

379 Imię, Gmina, Lp. Funkcja Instytucja Adres Nr telefonu E-mail www nazwisko powiat

Józef ul. Śliwice 4, www.dobrawidawa 10 Prezes Partnerstwo „Dolina Dobrej Widawy” 602 762 027 [email protected] Czernica Miklaszewski 55-093 Kiełczów .org

Jan ul. Porzeczkowa 4, 71 348 16 03, 11 Właściciel Pracownia siodlarsko-rymarska Czernica Maciejewski Kamieniec Wrocławski 601 891 697

Edward Stowarzyszenie „Miłośników Kresów Pl. Zamkowy 15, 55- 12 Prezes 71 313 23 46 Oława Bykowski Wschodnich" 200 Oława

ul. Techników 8, Jelcz- 13 Kolarski Klub Sportowy "Moto" 71 318 80 17 55-221 Jelcz-Laskowice Laskowice

Jerzy Bractwo Kurkowe Grodu Jelcz- ul. Hirszfelda 13/4, 55- www.bractwo1986 Jelcz- 14 Prezes 71 318 11 03 Urbaniak Laskowice 230 Jelcz-Laskowice .republika.pl Laskowice

ul. Wrocławska 37, 55- Robert 15 Właściciel Kuźnia 002 Kamieniec Czernica Mikucki Wrocławski

Polskie Towarzystwo Turystyczno - ul. Inżynierska 3, 55- Jelcz- 16 Jan Janota Prezes 71 318 85 05 www.pttk.pl Krajoznawcze Jelcz-Laskowice 230 Jelcz-Laskowice Laskowice

Wojnowice, ul. Katarzyna Jelcz- 17 Prezes Stowarzyszenie Osiedle pod lasem Jemiołowa 74 55-003 604 580 524 Moroz Laskowice Czernica

Waldemar Towarzystwo Przyjaciół Ziemi ul. Hirszfelda 13/4, 55- Jelcz- 18 Prezes Wójcik Jelczańsko -Laskowickiej 230 Jelcz-Laskowice Laskowice

Marek Stowarzyszenie Na Rzecz Niemil 33, 33-200 Jelcz- 19 Prezes 661 654 158 Jałoszyński Ekorozwoju Wsi Niemil Oława Laskowice

Jerzy Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju ul. Lwowska 10, 55- 20 Prezes Oława Hawrysz Gminy Oława 200 Oława

Mirosław Ludowy Klub Sportowy "Czarni" 21 Prezes Ścinawa 50, Oława Oława Ignatowicz Ścinawa

Stowarzyszenie "SILESIACI" - Paweł ul. Świerczewskiego 40 Święta 22 Prezes przyszłość z przeszłości - wspólne 71 789 30 26 [email protected] www.silesiaci.pl Zadura 55-011 Siechnice Katarzyna dziedzictwo

380 Imię, Gmina, Lp. Funkcja Instytucja Adres Nr telefonu E-mail www nazwisko powiat

ul. Szkolna 56 Piotr Społeczny Komitet Mieszkańców 23 Prezes 55-002 Kamieniec 071 318 59 10 Czernica Gróbarczyk Kamieńca Wrocławskiego i Łan Wrocławski

Stowarzyszenie „Pomost" - Sojusz dla Rynek-Ratusz 25, 55- 24 Irena Suska Prezes Oława Oławy i Ziemi Oławskiej 200 Oława

Wojnowice, ul. Katarzyna 25 Prezes Stowarzyszenie Osiedle pod lasem Jemiołowa 74 55-003 604 580 524 Czernica Moroz Czernica

Narodowe Stowarzyszenie ul. Łąkowa 17 Groblice Święta 26 Aktywności Społecznej 55-010 Św. Katarzyna Katarzyna

Zbigniew Inspektor, ul. Nowodojazdowa 9, 27 Straż Gminna Gminy Oława 71 313 25 83 straż@gminaolawa.pl Oława Jakubowicz historyk 55-200 Oława

381 Załącznik 5 Imprezy w 2008 roku

rodzaj nazwa własna gmina (charakter organizator data/okres imprezy) Oława zawody Zarząd Miejski LOK w Oławie, Bank 1stycznia 2008 Noworoczne Zawody Strzeleckie Spółdzielczy w Oławie Otwarte Zawody Strzeleckie i zbieranie datków na rzecz Oława zawody Zarząd Miejski LOK w Oławie, Komenda Hufca 13 stycznia 2008 Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy (strzelnica Związku Harcerstwa Polskiego w Oławie sportowa na Miasteczku Ruchu Drogowego) Otwarty turniej halowej piłki nożnej (w ramach Wielkiej Oława turniej Oławskie Centrum Kultury Fizycznej 13 stycznia 2008 Orkiestry Świątecznej Pomocy) XVI Finał Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy Oława festyn Miejski Sztab WOŚP, 13 stycznia 2008 Urząd Miejski w Oławie, Starostwo Powiatowe w Oławie Komenda Powiatowa Policji Straż Miejska w Oławie Komenda Hufca Związku Harcerstwa Polskiego w Oławie, Puchar Zagłębia Miedziowego „8 bil” Oława zawody Sportowy Klub Bilardowy „Oława” 13 stycznia 2008 I Turniej „Grand Prix Oławy” w minisiatkówce chłopców Oława turniej Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA” 19 stycznia 2008 Rada Miejska w Oławie Oławska Liga Bilardowa- runda IX ”9 bil” Oława liga Sportowy Klub Bilardowy „Oława” 1 styczeń 2008 I Turniej „Grand Prix Oławy” w minisiatkówce chłopców Oława turniej Sportowy Klub Bilardowy „Oława” 19 stycznia 2008 Młodzieżowa Liga Bilardowa- runda VII „9 bil” Oława liga Sportowy Klub Bilardowy „Oława” 1 styczeń 2008 Liga Biznesu- kolejka VIII „9 bil” Oława liga Sportowy Klub Bilardowy „Oława” 1 styczeń 2008 XIII edycja Ligi Halowej Piłki Nożnej Oława liga Oławskie Centrum Kultury Fizycznej styczeń, luty, marzec III Międzyszkolny Konkurs Wiedzy Biblijnej „BIBLIOS” Oława konkurs Gimnazjum nr 1 w Oławie 5 lutego 2008

Międzyszkolny Konkurs Recytatorski ( dla uczniów klas Oława konkurs Szkoła Podstawowa nr 8 w Oławie 6 lutego 2008r I-III ) Ferie z minisiatkówką Oława festiwal Międzyszkolny Klub Sportowy „Olavia”, 11, 14, 18, 21lutego Rada Miejska w Oławie 2008 Półkolonie zimowe dla uczniów szkół podstawowych Oława Urząd Miejski w Oławie 11-22 lutego 2008 w Szkole Podstawowej nr 1 w Oławie Zajęcia pozalekcyjne przedmiotowe, sportowe, Oława Dyrektorzy szkól podstawowych 11-22 lutego 2008 artystyczne dla uczniów szkół podstawowych i i gimnazjów gimnazjalnych Ferie Zimowe z LOK Oława - Blok zabaw i zajęć Oława Zarząd Miejski LOK w Oławie, 11-23 lutego 2008 sportowo-rekreacyjnych oraz zawody strzeleckie i Urząd Miejski w Oławie

382 rodzaj nazwa własna gmina (charakter organizator data/okres imprezy) konkurs modelarski dla dzieci

Wspólne czytanie baśni, zajęcia plastyczne oraz bajki w Oława Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w 11- 22 lutego 2008r wersji filmowej Oławie od poniedziałku do piątku w godz. 11- 14 Warsztaty otwarte tańca hip- hop dla młodzieży szkół Oława Urząd Miejski w Oławie 18-20 lutego 2008 gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych Stowarzyszenie Taneczne „Athina” w Gimnazjum nr 1 w Oławie Warsztaty otwarte tańca współczesnego dla młodzieży Oława Urząd Miejski w Oławie 21-23 lutego2008 szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych i w godz. 10- Stowarzyszenie Taneczne „Athina” 11:30 w Gimnazjum nr 1 w Oławie Oławska Liga Bilardowa- runda IX ”9 bil” Oława Sportowy Klub Bilardowy „Oława” luty 2008 rok każdy piątek od godz. 19:00 Młodzieżowa Liga Bilardowa- runda VII „9 bil” Oława Sportowy Klub Bilardowy „Oława” luty 2008 rok każda sobota od godz. 11:00 Liga Biznesu- kolejka VIII „9 bil” Oława Sportowy Klub Bilardowy „Oława” luty 2008 rok każdy wtorek od godz. 18:00 Zimowe Ferie z Oławskim Centrum Kultury Fizycznej – Oława Oławskie Centrum Kultury Fizycznej, Miejski Styczeń, luty 2008 Ferie na sportowo – cykl rozgrywek halowej piłki nożnej Klub Sportowy Oława, Międzyszkolny Klub dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjum. Turnieje Sportowy „Olavia” mikstów w piłce siatkowej XVIII Konkurs na opowiadanie o tematyce olimpijskiej Oława Oławski Klub Olimpijczyka luty 2008 rok Halowy turniej piłkarski poświęcony pamięci trenera Oława Oławskie Centrum Kultury Fizycznej w Oławie, luty 2008 rok Zdzisława Nabiałczyka Miejski Klub Sportowy „Oława” „Ferie na sportowo”- turniej p. nożnej chłopców, uczniów Oława Zarząd Miejski Szkolnego Związku luty 2008 rok szkół podstawowych Sportowego, Oławskie Centrum Kultury Fizycznej „Ferie na sportowo”- turniej unihokeja Oława Zarząd Miejski Szkolnego Związku Sportowego luty 2008 rok uczniów szkół podstawowych „Międzyszkolne zawody aerobiku rekreacyjnego szkół Oława Gimnazjum nr 2 w Oławie luty 2008 rok podstawowych…..” IV Miejski Konkurs Polonistyczny klas III Oława Szkoła Podstawowa nr 2 w Oławie 12 marca 2008 IV Międzyszkolny Konkurs Recytatorski „ Poetycki Oława Szkoła Podstawowa nr 8 w Oławie 19 marca 2008 poranek”

383 rodzaj nazwa własna gmina (charakter organizator data/okres imprezy) „Rogaś z doliny Roztoki”- konkurs czytelniczy Oława Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w 12 marca 2008 Oławie- Oddział dziecięcy

IV Miejski Konkurs „ Czytam i rozumiem” klas II Oława Szkoła Podstawowa nr 2 w Oławie 28 marca 2008 II Turniej Grand Prix Oławy w minisiatkówce chłopców Oława Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA”, 15 marca 2008 Rada Miejska w Oławie godz. 9:30 Pierwszy Dzień Wiosny- zajęcia strzeleckie dla uczniów Oława Zarząd Miejski LOK Oława 21 marca 2008 szkół podstawowych i gimnazjalnych- Strzelnica Sportowa na Miasteczku Spektakle dla dzieci „Król Maciuś I” – Teatr Lalki i Aktora Oława Ośrodek Kultury w Oławie 26- 27 marca 2008 z Wałbrzycha Ośrodek Kultury w Oławie, Wernisaż wystawy Jerzego Kowalczyka Oława Ośrodek Kultury w Oławie 27 marca 2008 Intarsja i meble stylowe. Wernisaż wystawy malarstwa Urszuli Morawskiej Oława Ośrodek Kultury w Oławie, Galeria „OKO” 28 marca 2008 Rynek 25 Miejski Konkurs Matematyczny klas VI Szkoła Podstawowa nr 2 w Oławie 28 marca 2008 Oławska Liga Bilardowa- runda IX ”9 bil” Sportowy Klub Bilardowy „Oława” marzec każdy piątek od godz: 19:00 Młodzieżowa Liga Bilardowa- runda VII „9 bil” Sportowy Klub Bilardowy „Oława” marzec każda sobota od godz 11:00 Liga Biznesu- kolejka VIII „9 bil” Sportowy Klub Bilardowy „Oława” marzec każdy wtorek od godz 18:00 XIII edycja Ligi Halowej Piłki Nożnej OCKF (impreza Oławskie Centrum Kultury Fizycznej marzec cotygodniowa niedziela) I, II i III liga XLIII Konkurs Fair Play Polskiego Komitetu Oławski Klub Olimpijczyka marzec Olimpijskiego Konkurs Miejski dla klas I-III „ W Gościnie u Królowej Szkoła Podstawowa nr 5 w Oławie marzec Ortografii” IV Powiatowy Konkurs Mitologiczny ( dla klas IV-VI ) Szkoła Podstawowa nr 5 w Oławie marzec Konkurs Miejski dla klas I-III „Konkurs Piosenki Oława Szkoła Podstawowa nr 5 w Oławie marzec Świetlicowej” Konkurs Recytatorski – etap miejski Gimnazjum nr 2 w Oławie marzec Młodzieżowy Konkurs Filatelistyczny- 450 lat Poczty Polski Związek Filatelistów 1-10 kwietnia 2008 Polskiej- Opiekunowie MKF Okręg Wrocławski Koło Miejskie nr 37 w Oławie „W gościnie u Muminków”- konkurs czytelniczy Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w 2 kwietnia 2008 Oławie- Oddział Dziecięcy

384 rodzaj nazwa własna gmina (charakter organizator data/okres imprezy) Oławska Liga Bilardowa- runda IX ”9 bil” Sportowy Klub Bilardowy „Oława” 4 kwietnia 2008 godz: 19:00 II Turniej Grand Prix Oławy w minisiatkówce chłopców Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA” 5 kwietnia 2008 Rada Miejska w Oławie Młodzieżowa Liga Bilardowa- runda VII „9 bil” Sportowy Klub Bilardowy „Oława” 5 i 12 kwietnia 2008 sobota od godz 11:00 Liga Biznesu- kolejka VIII „9 bil” Sportowy Klub Bilardowy „Oława” 1 maj 2008 każdy wtorek od godz 18:00 Miejski Konkurs Informatyczny Szkoła Podstawowa nr 2 w Oławie 9 kwietnia 2008 XVII Konfrontacje Instrumentów Dętych- Oława 2008 Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia 15-16 kwietnia 2008 Urząd Miejski w Oławie Międzyszkolny Przegląd Piosenki Świetlicowej Szkoła Podstawowa nr 8 w Oławie 16 kwietnia 2008 V Międzyszkolny Konkurs Informatyczny Szkoła Podstawowa nr 8 w Oławie 17 kwietnia 2008 „Witajcie w naszej bajce…”IV przegląd twórczości Przedszkole Miejskie nr 2 w Oławie 17 kwietnia 2008 artystycznej przedszkolaków Urząd Miejski w Oławie III kolejka „Czwartków lekkoatletycznych” Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA” 17 kwietnia 2008 Rada Miejska w Oławie Powiatowy Konkurs Języka Angielskiego Szkoła Podstawowa nr 2 w Oławie 18 kwietnia 2008 Miejski Konkurs Ekologiczny Szkoła Podstawowa nr 2 w Oławie 22 kwietnia 2008 W ramach promocji dziecięcej twórczości muzycznej „II Przedszkole Miejskie nr 3 w Oławie, 23 kwietnia 2008 festiwal Piosenki Przedszkolnej” Urząd Miejski w Oławie IV Kolejka „Czwartków Lekkoatletycznych” Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA”, Rada 24 kwietnia 2008 Miejska w Oławie Mistrzostwa Oławy w wyciskaniu sztangi leżąc Terenowe Ognisko Towarzystwa Krzewienia 27 kwietnia 2008 Kultury Fizycznej „ODRA” w Oławie VIII Powiatowy Konkurs Informatyczny Gimnazjum nr 1 w Oławie 29 kwietnia 2008 Międzyszkolny Konkurs Wiedzy Zintegrowanej Szkoła Podstawowa nr 8 w Oławie 29 kwietnia 2008 Turnieje Piłki Nożnej Orlików Oławskie Centrum Kultury Fizycznej, Kwiecień- maj 2008 Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA”, Dolnośląski związek Piłki Nożnej XVII Festiwal Piosenki Harcerskiej Komenda Hufca Związku Harcerstwa Polskiego 1 kwiecień 2008 w Oławie Przegląd Teatrzyków Dziecięcych dla uczniów Szkła Podstawowa nr 1 w Oławie 1 kwiecień 2008 oławskich szkół Turniej tenisa ziemnego Zarząd Miejski Szkolnego Związku Sportowego kwiecień 2008r w Oławie

385 rodzaj nazwa własna gmina (charakter organizator data/okres imprezy) Konkurs recytatorski- etap powiatowy Gimnazjum nr 2 w Oławie kwiecień 2008r „Strong man”dla szkół podstawowych Gimnazjum nr 2 w Oławie kwiecień 2008r IX Miedzygimnazjalny Konkurs Ekologiczny Gimnazjum nr 2 w Oławie kwiecień 2008r Konkurs Interpretacji Literatury Dziecięcej dla klas I-III Szkoła Podstawowa nr 5 w Oławie kwiecień 2008r III Powiatowy Konkurs Recytatorski Poezji Angielskiej i Szkoła Podstawowa nr 5 w Oławie kwiecień 2008r Niemieckiej 10 rund wg odrębnego terminarza- uroczyste Burmistrz Miasta Oława, kwiecień 2008r podsumowanie zawodów Strzelnica- Miasteczko Ruchu Wójt Gminy Oława Zarząd Miejski LOK Oława, Zarząd Powiatowy LOK Stałe zajęcia profilaktyczno- wychowawcze z dziećmi i Zarząd Miejski LOK Oława kwiecień 2008r młodzieżą Szkoły Podstawowej nr 1 i Szkół Specjalnych Zespół Szkół Specjalnych w Oławie nr 1 w Oławie Każdy poniedziałek miesiąca Godz: 13:00-14:00 Stałe zajęcia z dziećmi i młodzieżą Międzyszkolnych Kół Zarząd Miejski LOK Oława Kwiecień 2008 LOK Każdy czwartek i piątek miesiąca Wielka Majówka Ośrodek Kultury w Oławie, 1-3 maja 2008 Urząd Miejski w Oławie Festyn sportowo rekreacyjny „Strzelecka Majówka” Zarząd Miejski LOK Oława, 1-3 maja 2008 Gry i zabawy , pieczenie kiełbasek przy ognisku oraz Urząd Miejski w Oławie zawody otwarte dla młodzieży i dorosłych Liga Biznesu kolejka VIII „9 bil” Oławski Klub Bilardowy „Oława” 6 maja 2008 wtorek od godz 18:00 V kolejka „Czwartków Lekkoatletycznych”- stadion Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA” 8 maja 2008 OCKF Rada Miejska w Oławie Zawody wędkarskie „Mistrzostwa Koła otwarcie sezonu Polski Związek Wędkarski 10 maja 2008 wędkarskiego 2008 „ Okręg Wrocław Koło nr 110 „Amur” przy Hucie Oława S.A Finał Grand PRIX Oławy w minisiatkówce chłopców- Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA” 10 maja 2008 hala OCKF Rada Miejska w Oławie Festyn w Żłobku Miejskim w Oławie Urząd Miejski w Oławie 10 maja 2008 Żłobek Miejski w Oławie VI kolejka „Czwartków Lekkoatletycznych” -hala OCKF Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA” 15 maja 2008 Rada Miejska w Oławie VIII Festyn Szkolny Szkoła Podstawowa nr 5 w Oławie 17 maja 2008

386 rodzaj nazwa własna gmina (charakter organizator data/okres imprezy) Mistrzostwa Strzeleckie Powiatu Oławskiego Zarząd Miejski Lok Oława, 18 maja 2008 Otwarte zawody strzeleckie drużynowe i indywidualne Starostwo Powiatowe w Oławie dla zespołów, kół, klubów, organizacji Międzyszkolny Konkurs Sympatyków „Franka i Szkoła Podstawowa nr 8 w Oławie 20 maja 2008 Ortofranka” VII kolejka „Czwartków Lekkoatletycznych” -Stadion Międzyszkolny Klub Sportowy „OLAVIA” OCKF Rada Miejska w Oławie

387 Załącznik 6. Charakterystyka projektów z zakresu infrastruktury komunalnej w Subregionie Grądy Odrzańskie, lata 1998- 2008

Liczba projektów, wg okresu realizacji przed 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 suma Święta Katarzyna 5 6 3 3 4 3 24 Oława miasto 5 4 3 1 2 15 Oława wiejska 2 1 1 1 1 6 suma 12 11 3 7 1 5 4 0 2 45 % 27 24 7 16 2 11 9 0 4 100