AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ SUMQAYIT DÖVLƏT UNİVERSİTETİ TƏLƏBƏ ELMİ CƏMİYYƏTİ Azərbaycan xalqınınÜmummilli lideri Heydər Əliyevin anadan olmasının 96-cı ildönümünə həsr olunur V TƏLƏBƏ ELMİ KONFRANSININ MATERİALLARI SUMQAYIT – 2019 Sumqayıt Dövlət Universiteti Tələbə Elmi Cəmiyyətinin V Tələbə Elmi konfransının materialları. Prof. R.S.Məmmədovun ümumi redaktəsi ilə. – Sumqayıt Dövlət Universitetinin nəşriyyatı, 2019, 146 s. “V Tələbə Elmi konfransının materialları” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 may 2009-cu il tarixli 295 nömrəli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “2009-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı”nın Tədbirlər Planının yerinə yetirilməsi ilə bağlı “Ali təhsil müəssisələrində təhsil alanların elmi tədqiqat işinin təşkili haqqında Əsasnamə”nin və “Tələbə Elmi Cəmiyyəti haqqında Nümunəvi Əsasnamə”nin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Təhsil nazirinin 27 iyun 2014-cü il tarixli, 752 nömrəli əmrinə uyğun olaraq təşkil edilmiş Tələbə Elmi Cəmiyyəti üzvlərinin 2018/2019-cu tədris ili ərzində universitetin 29 kafedrasında fəaliyyət göstərən elmi dərnəklərdə və fakültə Elmi konfranslarında seçilərək 21 may 2019-cu il tarixində keçirilmiş universitet Elmi konfransında dinlənilən 72 məruzə “V Tələbə Elmi konfransının materialları”na daxil edilmişdir. TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ Elxan Hüseynov (sədr) Rektor, professor Ramazan Məmmədov Elm və innovasiyalar üzrə prorektor, professor (sədr müavini) Üzvlər: Samir Orucov Elmi hissənin müdiri, dosent Lalə Bunyatova (məsul katib) Universitet TEC elmi rəhbəri, dosent Nailə Zeynalova Universitet TEC şura sədri, qr.989 Sevda Əliyeva Universitet TEC şura katibi, qr.308 Şəhla Hüseynzadə Riyaziyyat fakültəsi, TEC elmi rəhbəri, dosent Xəyalə Əliquliyeva Fizika və elektroenergetika fakültəsi, TEC elmi rəhbəri, müəllim Nərgiz Aşurova Kimya və biologiya fakültəsi, TEC elmi rəhbəri, dosent Könül Allahverdiyeva Mühəndislik fakültəsi, TEC elmi rəhbəri, ass. Bəhram Məmmədli Tarix və coğrafiya fakültəsi, TEC elmi rəhbəri, dosent Təranə Əhmədova İqtisadiyyat və idarəetmə fakültəsi, TEC elmi rəhbəri, i.f.d., müəllim Afət Rəfiyeva Filologiya fakültəsi, TEC elmi rəhbəri, baş müəllim Humay Abbasova Riyaziyyat fakültəsi, TEC Şurasının sədri, qr. 493 Zərifə Eyvazova Fizika və elektroenergetika fakültəsi, TEC Şurasının katibi, qr.513 Rəhimova Günel Kimya və biologiya fakültəsi, TEC Şurasının sədri, qr.384 Fidan Hüseynova Mühəndislik fakültəsi, TEC Şurasının sədri, qr.603 Gülbahar Novruzzadə İqtisadiyyat və idarəetmə fakültəsi, TEC Şurasının sədri, qr.799 Türkan Yıldız Tarix və coğrafiya fakültəsi, TEC Şurasının sədri, qr.889 Həbib Bayramlı Filologiya fakültəsi, TEC Şurasının sədri, qr.992A 3 BÖLMƏ İCLASLARI Riyaziyyat fakültəsi və bölmələr Diferensial tənliklər və optimallaşdırma bölməsi ................................................................. 5 Riyaziyyat və onun tədrisi metodikası bölməsi ................................................................... 11 Riyazi analiz və funksiyalar nəzəriyyəsi bölməsi .............................................................. 16 İnformatika bölməsi ............................................................................................................ 23 Fizika və elektroenergetika fakültəsi və bölmələr Fizika bölməsi ..................................................................................................................... 30 Energetika bölməsi .............................................................................................................. 35 Kimya və biologiya fakültəsi və bölmələr Neft kimyası və kimya texnologiyası bölməsi .................................................................... 40 Biologiya və onun tədrisi metodikası bölməsi .................................................................... 49 Ekologiya və hərbi hazırlıq bölməsi .................................................................................... 54 Kimya və onun tədrisi metodikası bölməsi ......................................................................... 59 Mühəndislik fakültəsi ....................................................................................................... 67 İqtisadiyyat və idarəetmə fakültəsi və bölmələr Kiçik və orta sahibkarlığın maliyyə təminatı problemləri bölməsi .................................... 77 Biznesin iqtisadi potensialının artırılması yolları bölməsi ................................................ 81 Müasir şəraitdə iqtisadi inkişaf problemləri və onların həlli yolları bölməsi ..................... 85 Tarix və coğrafiya fakültəsi və bölmələr Azərbaycan tarixi bölməsi ................................................................................................... 98 Coğrafiya bölməsi ............................................................................................................. 104 Ümumi tarix bölməsi ......................................................................................................... 112 Filologiya fakültəsi və bölmələr Azərbaycan və xarici ölkələr ədəbiyyatı bölməsi .............................................................. 116 Azərbaycan dili və dilçilik bölməsi ................................................................................... 125 Pedaqogika və psixologiya bölməsi .................................................................................. 133 Xarici dillər bölməsi .......................................................................................................... 139 4 RİYAZİYYAT FAKÜLTƏSİ Diferensial tənliklər və optimallaşdırma bölməsi VANDERMOND DETERMİNANTLI XƏTTİ CƏBRİ TƏNLİKLƏR SİSTEMİNİN HƏLLİ ÜSULLARI Tələbə: Şadlinskaya Leyla Razim qızı, qr. 493 Elmi rəhbər:prof. Feyziyev Fikrət Güləli oğlu [email protected] Məruzədə n sayda məchuldan və n sayda tənlikdən ibarət olan aşağıdakı xətti cəbri tənliklər sisteminə (XCTS-yə) baxılır x1 x2 ... xn b1 a1 x1 a2 x2 ... an xn b2 ................................................ a n1 x a n1 x ... a n1 x b 1 1 2 2 n n n . (1) x , x ,..., x a ,a ,..., a b ,b ,..., b Burada 1 2 n məchul kəmiyyətlər, 1 2 n və 1 2 n -lər isə verilmiş ədədlərdir. (1) sisteminin baş determinantı aşağıdakı determinantdır: 1 1 ... 1 a a ... a Δ 1 2 n ......................... an1 an1... an1 1 2 n (2) a a , determinantı Vandermond determinantıdır [1] və i j i j , olduqda bu determinant sıfırdan fərqlidir. Fərz edək ki, . determinantının cı sütununu ( 1,...,n ) (1) sis- teminin sərbəst hədləri sütunu ilə əvəzləməklə alınan determinantı ilə işarə edək. Aydındır ki, 1 1 ... 1 b1 1 ... 1 a1 a2 ... aα1 b2 aα1 ... an ........................................................... Δα β 1 β 1 β 1 β1 β 1 a1 a2 ... aα1 bβ aα1 ... an ............................................................ an1 an1... an1 b an1 ... an-1 1 2 α1 n α1 n . (3) və , , determinantlarından istifadə edərək (1) XCTS-nin həllini Kramer qaydası ilə aşağıdakı düsturla hesablamaq olar: 5 x , 1,...,n . (4) (ai a j ) (2) düsturu ilə verilən determinantı 1 jin düsturu ilə hesablanır [1]. (3) düsturu ilə verilən determinantını hesablamaq üçün bu determinantın cı sütun üzrə ayrılışı n b (1) d , d düsturuna baxaq: 1 , harada ki, (5) düsturunda (n 1) tərtibli , b determinantı determinantında elementinin tamamlayıcı minordur. və kəmiyyətlərinin bəzi qiymətlərində Vandermond determinantı olur, bəzi qiymətlərində isə Vandermond determinantı olmur. 1 n və 1 n olduqda bu determinant aşağıdakıdır: 1 1 ... 1 1 ... 1 a1 a2 ... aα1 aα1 ... an ...................................................... β 2 β 2 β 2 β 2 β 2 dα,β a1 a2 ... aα1 aα1 ... an β β β β β a1 a2 ... aα1 aα1 ... an ...................................................... an1 an1... an1 an1 ... an-1 1 2 α1 α1 n . (5) (5) düsturu ilə təyin olunan determinantı Vandermond determinantı deyildir. Bu determinantı ilk 1 sayda sətri qeyd etməklə Laplas teoreminə əsaslanan üsulla hesablamaq olar. d Bu halda , determinantı üçün aşağıdakı münasibət doğrudur: 1 1 ... 1 a β a β ... a β 1 n1 a a ... a β1 β1 β1 1 2 a a ... a 1 1...( 1)1... 1 1 n1 dα,β (1) ( ,..., )L ................................ ................................ 1 1 , β2 β2 β2 n1 n1 n1 a a ... a a a ... a 1 2 1 1 n1 . (6) L {( ,..., )1 .... n, θ , j 1, 1 }, harada ki, , 1 1 1 1 j 1 ... n , , 1 n1 və ,n 1, 1, 1. (6) düsturunun sağ tərəfində vuruq kimi iştirak edən birinci determinant ( 1) tərtibli Van- dermond determinantıdır, ikinci determinant isə (n ) tərtibli Vandermond determinantına gətirilə bilən determinantdır və odur ki, həmin determinantların hesablanması düsturlarına görə: n1 d (a a ) (1)1...( 1)1... 1 a β . (a a ) α,β i j j i j (1,..., 1 )L , 1 ji 1 j jin1 .Məruzədə və kəmiyyətlərinin qiymətləri qalan aşağıdakı hallarda göstərilən kimi olduqda da determinantının hesablanması düsturu verilir: 1) 1 və 1 n ; 2) n və ; 3) 1 n və 1; 4) 1 n və n ; 5) 1 və 1; 6) n və 1; 6 7) və n ; 8) və n . Ədəbiyyat 1. Feyziyev F.G. Cəbr və ədədlər nəzəriyyəsi. Dərs vəsaiti. Bakı: Təhsil NPM, 2010, 608 s. MƏNTİQ CƏBRİ FUNKSİYALARININ TÖRƏMƏSİ VƏ ONUN XASSƏLƏRİ Tələbə: Abbasova Humay Əbülfəz qızı, qr. 493 Elmi rəhbər: b.m. Seyfullayeva Xəyalə İdris qızı [email protected] Klassik riyaziyyatda olduğu kimi diskret riyaziyyatda da funksiyanın törəməsi anlayışı vardır. f (x , x ,..., x , x , x ,..., x ) Tərif 1. Tutaq ki, 1 2 i1 i i1 n n dəyişənli bul funksiyası verilmişdir. f