Nizami Xudiyev

XAÇMAZ XAÇMAZ XAÇMAZ: GÖRÜŞLƏR, DÜŞÜNCƏLƏR...

SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ XI cild

«Elm və təhsil» Bakı - 2014

2 Elmi redaktor: Yaqub Mahmudov AMEA-nın müxbir üzvü, tarix üzrə elmlər doktoru, professor

Rəyçi: Kamal Abdullayev AMEA-nın həqiqi üzvü, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Xudiyev N.M. Xaçmaz. Bakı, “Elm və təhsil”, 2014.

Kitabda Azərbaycan rayonları içərisində xüsusi yeri olan, Azərbaycanın “Şimal qapısı” adlandırılan Xaçmazın tarixi keçmişinə nəzər salınır, əhalisinin etnik tərkibi, şəhərsalma mədəniyyəti, iqtisadiyyatı, arxeoloji material-larına aid mənbələr tədqiq olunur, Xaçmazda bu gün aparılan misilsiz quruculuq işlərinin inkişafından danışılır. “Heydər Əliyev və Xaçmaz”, “İlham Əliyev və Xaçmaz” bölmələrində isə Ulu öndərimizin və möhtərəm Prezidentimizin Xaçmaza uğurlu səfərlərindən söhbət açılır. Xaçmaz rayonu Azərbaycanın ən gözəl guşələrindən Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. biridir. Burada təbiət də gözəldir, torpaq da münbitdir və bunların hamısından əhəmiyyətli odur ki, buranın adamları da qəhrəmandır, fədakardırlar. Heydər Əliyev 4602000000 ------qrıflı nəşr V 098 - 2014 © “Təhsil”, EİM, 2010 Biz Xaçmaz rayonunun timsalında bu gün Azər­ © “Elm və təhsil”, 2014 baycanda apardığımız siyasətin nəticələrini görürük. ilham Əliyev

4 BİR NEÇƏ SÖZ

Bu gün Azərbaycan xalqı öz tarixinin ən məsul dövrünü yaşayır, dövlət müstəqilliyini möhkəmləndirmək, onu dönməz, əbədi etmək üçün səylə çalışır, ərazi bütövlüyünün bərpası yolunda məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirir, gələcək xoş güzəranını təmin etmək məqsədilə misli görünməmiş nailiyyətlər əldə edir. Ülvi hisslərlə yaşayan hər birimiz arzu edirik ki, doğma ocağımızda daim işıq yansın, firavan yaşayaq, balalarımızın gələcəyi xoşbəxt olsun, ata-analarımız ahıl yaşlarında layiqli ömür sürsünlər. Bu həm də o deməkdir ki, dövlətimiz möhkəmlənsin, qloballaşan dünyaya daha yaxından inteqrasiya edərək tərəqqinin önündə getsin, insan hüquqları, qanunçuluq ali məqsədə çevrilsin, azad söz, azad insan, demokratiya gündən-günə inkişaf etsin, çiçəklənsin. Vətənini, xalqını sevən hər bir kəs bu yüksək amallar uğrunda daim mübarizə aparmalı, öz imkanları daxilində əlindən gələni əsirgəməməlidir. Elmi və ictimai sahədə fəaliyyət göstərən bir insan kimi məni də bu ali hisslər, duyğular daim çalışmağa, mübarizə aparmağa Azərbaycanın dilbər guşələrindən olan, qədim tarixə ma­ səsləmişdir. Uzun illər Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi lik Xaçmaz respublikamızın şimal bölgəsində yerləşən sərhəd altında çalışmış, fəaliyyət göstərmiş, necə yaşamağı, xalqa necə rayonlarından biridir. 1930-cu ildə rayon kimi təşkil olunub. xidmət etməyi öyrənmişəm... Rayonun 156 min nəfər əhalisi, 1046 kvadrat kilometr ərazi­ Fəaliyyətim dövründə bir sıra ictimai və dövlət vəzifələrində çalışmış, vətənimizin və xalqımızın xoşbəxt gələcəyi naminə bütün si, 2 şəhəri, 12 qəsəbəsi, 136 kəndi, 28 inzibati ərazi vahidliyi, biliyimi, bacarığımı sərf etmişəm. Bu gün də mənə göstərilən yüksək 70 bələdiyyəsi var. Xaçmaz rayonu Quba, Qusar, Dəvəçi ra­ etimadı doğrultmağa çalışıram. yonları, Rusiya Federasiyası və Xəzər dənizi ilə həm­ Bunlarla yanaşı böyük fərəh duyuram ki, qədirbilən xalqımız sərhəddir. Rayonda azərbaycanlılarla yanaşı 22 xalq və etnik uzun illərdir ki, məni şərəfli bir ada - millət vəkili adına layiq qrupdan olan millətlərin nümayəndələri yaşayırlar. Xaçmaz görmüşdür. Artıq üçüncü dəfədir ki, deputat seçilmişəm. 1995-ci və rayonu respublikamızda inkişaf etmiş iqtisadiyyatı, kənd tə­ 2000-ci illərdə namizədliyim Naxçıvan Muxtar Respublikasının sərrüfatı, sənayesi, əsrarəngiz Yalama—Nabran istirahət zo­ Şərur-Babak seçki dairəsindən verilmişdi. Bunu Ulu öndərimiz, Yeni nası və Şollar suyu ilə məşhurdur. Azərbaycan Partiyasının yaradıcısı Heydər Əliyev məsləhət gör­ müşdü. Hər iki seçkidə mən yüksək nəticələrlə deputat seçilmişdim.

5 6 2005-ci ildə Milli Məclisə üçüncü çağırış deputat seçkiləri Ən çox xatırlanan və heç vaxt unudulmayan isə görüşlərdən zamanı da naxçıvanlılar həmin dairədən mənim deputat seçilməyimi yorğun Bakıya qayıdarkən keçirdiyim ağır avtomobil qəzasından arzulayırdılar. Lakin seçkilər öncəsi YAP-dan bildirdilər ki, bu dəfə sonra xaçmazlıların mənə bəslədikləri doğma münasibət oldu. namizədliyimin Naxçıvandan deyil, başqa bir bölgədən verilməsi Saysız-hesabsız zənglər, teleqramlar, görüşlər, insanların baş verən nəzərdə tutulub. Bunu onunla əsaslandırdılar ki, kifayət qədər hadisədən təəssüf hissi keçirmələri, narahatçılıqları mənim tezliklə tanınmış bir adam olduğuma görə namizədliyimi Azərbaycanın istə­ normal həyata qayıtmağımda həlledici rol oynadı. nilən bölgəsindən verib əhalinin dəstəyini qazana bilərəm. 2005-ci il 6 noyabr tarixini isə həyatımın ən unudulmaz Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin layiqli davamçısı möhtərəm günlərindən biri kimi daim xatırlayıram. Xəstəxanada həyat Prezidentimiz, Yeni Azərbaycan Partiyasının sədri İlham Əliyev uğrunda mübarizə apardığım saatlarda əziz, doğma xaçmazlılar cənablarının tövsiyəsi, Yeni Azərbaycan Partiyası İdarə Heyətinin məni çox yüksək nəticə ilə özlərinə millət vəkili seçdilər. məsləhəti ilə namizədliyimin 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən Əziz xaçmazlılar! Həyatım boyu sizə minnətdaram, borcluyam və verilməsi qərarlaşdırıldı. Möhtərəm Prezidentimiz və Yeni Azərbay­ mübaliğəsiz deyirəm ki, sizin səsləriniz məni təkcə deputat etmədi, can Partiyası tərəfindən mənə göstərilən bu böyük etimad fərəh eyni zamanda tezliklə qaynar həyata qaytardı. hissimi bir qədər də artırdı. Bölgənin Prezidentimizi sevən, dövlətçiliyimizi qoruyan, Ulu Demokratik, olduqca şəffaf keçirilən növbəti parlament öndərimiz Heydər Əliyevin ideyalarını dönmədən həyata keçirən seçkisində seçiləcəyim dairədən deputat mandatına 19 namizəd var qəhrəman, qonaqpərvər, zəhmətsevər insanlarının çiyin-çiyinə idi. Bəli, böyük bir imtahan qarşısında qalmışdım. Lakin Heydər çalışmaları, respublikamızın “Şimal qapısını” çiçəklənən bir diyara Əliyev məktəbini keçmiş bir insan kimi qələbənin yeganə mənbəyini çevirmələri məni bu bölgənin tarixi, təbiəti, insanları barədə kitab xalqla bir yerdə olmaqda, onların düşüncələri ilə, gündəlik qayğıları yazmağa ruhlandırdı. ilə yaşamaqda görürdüm. Seçiləcəyim seçki dairəsinin bir şəhər, iki Hər bir tikilən bina, ucaldılan abidə, yazılan kitab tarixin qəsəbə və 103 kəndinin demək olar ki, hamısında oldum. İndi həmin yaşadılması üçündür. Çalışdım ki, bu kitabda Xaçmazın hələ tam günləri xatırladıqca ürəyim dağa dönür. Seçicilərimin mənə öyrənilməmiş tarixini, bu gününü, gözəlliklərini, Ulu öndərimizin göstərdiyi qayğını, diqqəti, qonaqpərvərliyi heç vaxt unutmuram. təbirincə desək, “bunlardan ən qiymətlisini - insanlarını” yazıb- Çoxsaylı görüşlər, toy və yas məclislərindəki iştirakım, oradakı yaşadım, xoşbəxt günlərini, gələcək inkişafını oxuculara çatdırım. səmimi, açıq söhbətlər mənə yerlərdəki vəziyyəti, problemləri, Xaçmaz haqqında çox yazılıb, yazılır və yazılacaq. Qoy mənim camaatın dərd-sərini öyrənməyə daha çox imkan verdi. Kəndbəkənd bu kitabım da doğma Xaçmaza və xaçmazlılara kiçik töhfəm olsun. gəzdikcə, ziyalılarla, ağsaqqallarla, yerli camaatla görüşdükcə məndə bu bölgəyə, insanlara sevgi, məhəbbət daha da artdı. Səmimi Müəllif deyim ki, Xaçmaz mənə doğma Şahbuzumu, təbiəti, meşələri isə Batabatı xatırlatdı. Məndə bir daha əminlik yarandı ki, doğma Azərbaycanımızın hər bölgəsi hər birimizə əzizdir. Xaçmazda mən özümü bəzi deputatlığa namizədlərin dediyi kimi “yad” yox, doğmadan da doğma hiss edirdim. Görüşlər zamanı bir ağbirçəyin üzərlik yandırmasını, digərinin məni müqəddəs “Qurani-Kərim”in altından keçirməsini xoş xatirə kimi xatırlayıram. Bəlkə də bu dualar məni gələcəkdə gözlənilən təhlükələrdən qorudu.

7 8 müxtəlif əmək və sənət sahələri ilə məşğul olduğunu təsdiq edir. Tarixçi alimlərin araşdırmalarına görə qədim dövrlər­ XAÇMAZIN TARİXİNƏ BİR NƏZƏR dən keçən əsrin əvvəllərinə qədər İrandan, Gürcüstandan, Arran və digər bölgələrdən Azərbaycana gətirilən bütün Coğrafi baxımdan Xaçmaz rayonunun yerləşdiyi ərazi ticarət, alış-veriş malları, hərbi yüklər Şamaxıdan keçərək uca Qafqaz dağları ilə Xəzər dənizinin arasında olan dar Dərbənd və Niyazabadın limanlarına daşınmış, oradan da keçiddədir. Bura əsasən düzənlikdən ibarət olmaqla, Sa- quru və su yolları ilə Dağıstana, Rusiyaya və başqa ölkə­ mur-Dəvəçi ovalığına aiddir. İqlim baxımından yayı qu­ lərə göndərilmişdir. Bu yol xalq arasında “Şirvan yolu” raq, mülayim-isti, qışı isə mülayim-soyuq olmaqla, yağın- kimi tanınırdı. İlk orta əsrlərin ərəb müəlliflərinin təsvir tılı keçir. Bol sulu çayları, münbit torpağı, meyvəli me­ etdikləri bu yoldan təxminin iki min il istifadə edildiyi şələri, bağları Xaçmaz rayonunun ərazisində ta qədimdən göstərilir. insanların yaşamasını mümkün etmişdir. Xaçmazın bir çox yurd və yaşayış yerlərinin, tarixi Xaçmazın qədim tarixinin şanlı səhifələri zaman-za­ abidələrinin aşkara çıxarılması üçün arxeoloqlar tərəfin­ man öyrənildikcə və bu səhifələr “dil açdıqca” məmləkə­ dən arxeoloji qazıntılar, tarixçilər tərəfindən elmi axta­ timizin qəhrəmanlıq tarixi gözlərimiz önündə canlanır və rışlar, araşdırmalar aparılmış, 5 min il yaşı olan Sərkər- hər birimiz qürur hissi keçiririk. təpənin, 6-7 yüz il yaşı olan məşhur Niyazabadın qaranlıq Qədim tarixi İpək yolunun üstündə yerləşən, şərqdən səhifələrinə işıq salınmış, elmə və geniş ictimaiyyətə qərbə, şimaldan cənuba karvanların axın-axın keçdiyi, maraqlı məlumatlar çatdırılmışdır. səyyahların dolaşdığı, bir çox elmi və tarixi mənbələrdə Azərbaycan tarixinin müxtəlif qaynaqlarını, yəni ar­ adı Müşkür mahalı kimi çəkilən bu torpaq müasir Xaç- xeoloji və yazılı abidələrini araşdırdıqca, mənbələrini öy­ mazın əhatə etdiyi ərazidir. rəndikcə məlum olur ki, Xaçmaz bölgəsinin tarixi Eneolit Xaçmaz rayonu Azərbaycanın şimal bölgəsindəki qə­ dövründən başlayır. Tarixi inkişafın son tunc və ilk dəmir dim tarixə malik olan yurd yerlərimizdəndir. Bu bölgədən dövründə iri tayfa ittifaqları yaranmışdır ki, bu ittifaqlara tapılmış maddi mədəniyyət nümunələri, tarixi memarlıq nüfuzlu tayfa başçıları rəhbərlik edirdi. Bu dövrdə və abidələri, bu gün tarix-diyarşünaslıq muzeyində nümayiş sonralar tayfa başçıları və onların ailə üzvləri üçün nəhəng etdirilən paleontoloji daş nümunələr ibtidai insanların bu kurqanlar ucaldılırdı. ərazidə yaşadığını sübut edən amillərdəndir. Rayonun Tel Kür-Araz mədəniyyətinə aid ilk tunc və ilk dəmir kəndindən cilalanmış daş baltaların, Sərkərtəpə kurqanın­ dövrünü əhatə edən kurqanların Xaçmaz rayonunda qeydə dan daş və sümükdən hazırlanmış əmək alətlərinin, Çana- alınması dediklərimizi bir daha təsdiq edir. Böyük Qafqaz xır kurqanından isə toxuculuq və əyiricilik dəzgahının sıra dağlarından Dərbənd keçidi vasitəsilə Xəzər dənizinin hissələrinin tapılması bu ərazidə ta qədimdən insanların qərb sahili boyunca ərazilərdə köçəri tayfaların və yadelli

9 10 işğalçıların qoymuş olduqları qəbir abidələr də Xaçmazm rixə malik olan yaşayış yerlərini, daş kitabə və sənduqələri ulu keçmişindən xəbər verir. (Bax: Şəkil 1. 2. Qədim qəbiristanlıq­ göstərmək olar. dakı qəbir daşlan. Xudat şəhəri, Şollar kəndi.) Xacmaz Rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin mə­ Miladdan əvvəl VI əsrə qədər Albaniyanın Xəzər sa­ lumatına görə, Xaçmaz rayonunun ərazisində 62 tarixi hilindəki ərazilərində - Dərbənddən Beşbarmaq dağınadək memarlıq abidəsi qeydə alınmışdır ki, bunlardan 2-si (Sər­ əvvəllər massagetlər yerləşmiş, sonralar hunların yaratdığı kərtəpə yaşayış yeri (e. ə. III minillik) və Çanaxır təpələri) Mazqut və ya Masqut adlı dövlət fəaliyyət göstərmişdir. dünya əhəmiyyətli, digərləri isə dövlət əhəmiyyətli abidə­ Erkən orta əsrlərdə Şimali Azərbaycan əhalisinin bir qismi lərdir: massaget (maskut) adlandırılırdı. Ayrı-ayrı vaxtlarda Dər­ 1. Təpəyatağı yaşayış yeri - ilk tunc dövrü - Xudat şəhəri 2. Molla Burhan yaşayış yeri - ilk tunc dövrü, orta əsrlər - Molla bənd keçidi (alban qapıları) vasitəsilə Ön Asiyaya doğru Burhan kəndi türk tayfalarının axınları içərisində müxtəlif tayfalar: 3. Yaşayış yeri - ilk tunc dövrü, orta əsrlər - Həsənqala kəndinin kimmer, skit, sak, massaget və hun adı altında birləşərək şimal-şərq tərəfində 4. Çobantəpə kurqanı - ilk tunc dövrü - Xaçmaz-Xudat yolunun sol Qafqazda, eləcə də Xaçmaz bölgəsində mənşəcə özlərinə tərəfində qohum olan digər türk tayfaları ilə qaynayıb qarışmışdılar. 5. Filtr - I yaşayış yeri - ilk tunc dövrü, ilk orta əsrlər - Şollar suyu Azərbaycan ərazisində Xaçmaz adlı digər yaşayış məs­ filtrasiya məntəqəsinin yanında kənlərinin olması bu fikri elmi cəhətdən daha inandırıcı 6. Sərkərtəpə yaşayış yeri -ilk tunc dövrü - Xaçmaz rayonu Sərkərli kəndi edir. Düşünmək olar ki, Xaçmaz toponimi eyni adlı 7. Kurqan - tunc dövrü - Köhnə Xudat kəndi tayfanın adı ilə bağlıdır. Son dövrlərdə bəzi tədqiqatçıların 8. Kurqan - tunc dövrü - Qalağan kəndi əsərlərində Xaçmaz toponiminin yaradılması massaget 9. Kurqanlar - tunc dövrü - Qaracik kəndi 10. Padartəpə yaşayış yeri - tunc dövrü - Müqtədir kəndi mənşəli “xəz” və “mas” sözlərinin birləşməsindən və ya 11. Sərkərtəpə yaşayış yeri və kurqan - b. e. ə. III-II minilliklər - alban tayfalarından biri olan “heçmetak”, “xeçmetak” Sərkərli kəndi tayfalarının adından ibarət olması qeyd olunur. 12. Şəhərgah yaşayış yeri - ilk dəmir dövrü - Tel kəndinin yaxınlığı 13. Kurqan - ilk dəmir dövrü - Sərkərli kəndindən 200 m şərqdə Bu zonanın tarixi keçmişini öyrənmək məqsədilə 14. Kurqan - ilk dəmir dövrü - Padar kəndindən 500 m cənub-şərqdə 1975-1980-ci illərdə professor Cabbar Xəlilovun rəhbər­ 15. Piritəpə kurqanı - ilk dəmir dövrü - Həsənqala kəndindən 1,5 km liyi altında arxeoloji ekspedisiya 150-yə yaxın arxeoloji qərbdə abidə qeydə almış və kəşfiyyat xarakterli işlər aparmışdır. 16. Kurqan - ilk dəmir dövrü - Çinartala kəndindən 5 km şimalda 17. Canaxır təpələri - antik dövr, orta əsrlər - Xaçmaz rayonu Çanaxır Xaçmaz ərazisində yerləşən tarixi abidələrə misal kəndi olaraq Sərkərtəpə, Dəyirmantəpə, Çanaxır, Qalağan, Xas- 18. Dəyirmantəpə və Şiştəpə - antik dövr - Qımılqışlaq kəndi poladaba kurqanlarını, Xudat, İdrisoba, Bostançı, Nərə- 19. Yaşayış yeri - antik dövr - Xudat-Qusar yolu. Samur-Abşeron kanalının sol tərəfi can, Üçgün, Həsənqala, Çiləgir, Çağacuq və s. qədim ta­ 20. Yaşayış yeri və nekropol - ilk orta əsrlər - Çanaxır kəndindən 500 m şimalda

11 12 21. Qızlartəpə yaşayış yeri - ilk orta əsrlər - Bostançı kəndindən 57. Tağlı körpü -- XIX əsr - Qaraçayın üzərində şimal-şərqdə 58. Məscid - XIX əsr - Moruqoba kəndi 22. Filtr - II yaşayış yeri - ilk orta əsrlər - Şollar suyunun filtrasiya 59. Dəmiryolçular klubu - 1925-ci il - Xaçmaz şəhəri məntəqəsi 60. Məscid - XX əsr - Qalağan kəndi 23. Həcmi təpələri - orta əsrlər - Aşağı Zeyid kəndindən 2 km qərbdə 61. Məscid - Qaraqurtlu kəndi 24. Yaşayış yeri - orta əsrlər - Qalağan kəndindən şimal-qərbdə 62. Su kəməri - 1908-ci il - Şollar qəsəbəsi 25. Qəbiristanlıq - orta əsrlər - Vələmir kəndi 26. Qəbiristanlıq - orta əsrlər - Şıxlar kəndi Qeyd edim ki, rayon ərazisində hələ də qeydiyyata 27. Mollaxana yaşayış yeri - orta əsrlər - Xanlıqoba kəndinin ya­ düşməyən, araşdırmalarını, tədqiqatlarını gözləyən çox­ xınlığında 28. Kurqan - orta əsrlər - Hülövlü kəndi saylı tarixi məskənlər qalmaqdadır. Bu abidələr, məskən­ 29. Yaşayış yeri - orta əsrlər - Tel kəndi lər tarixi keçmişimizi, xalqımızın qəhrəmanlıq salnamə­ 30. Yaşayış yeri - orta əsrlər - Aşağı Zeyid kəndi sini qoruyub saxlamaqdadır. 31. I və II Dəyirmantəpə yaşayış yeri - orta əsrlər - Maşıoba kən­ dindən 500 m qərbdə Rayon ərazisini kəndbəkənd gəzdikcə abidələrlə rast­ 32. Maşıtəpə yaşayış yeri - orta əsrlər - Maşıoba kəndindən qərbdə laşır, onların bizə hələ çox şey “demək” istədiklərinin 33. Çiləgir yaşayış yeri - V-XIII əsrlər - Çinartala kəndi şahidi olurdum. Tarixçi alimlərimiz, arxeoloq və etnoqraf- 34. Müqtədirtəpə yaşayış yeri - IX-XIII əsrlər - Müqtədir kəndi larımız şərəfli vəzifəni yerinə yetirərək abidələri tədqiq 35. Şəhərgah yaşayış yeri - XIV-XVII əsrlər - Çinartala kəndinin yaxınlığında etməli, onların sirlərini açmağa müvəffəq olmalı, gələcə­ 36. Sənduqə - ərəb yazısı ilə - XIV əsr - Çaxçaxlı kəndi yimiz naminə tariximizi dəqiq öyrənməlidirlər. 37. Sənduqə - ərəb yazısı ilə - XIV əsr - Çaxçaxlı kəndi İndi isə mövcud tarixi qaynaqlara, faktlara, gördük­ 38. Sənduqə - ərəb yazısı ilə - XIV əsr - Çaxçaxlı kəndi 39. Sənduqə - ərəb yazısı ilə - XIV əsr - Çaxçaxlı kəndi lərimizə, eşitdiklərimizə əsasən Quba-Xaçmaz bölgəsinin, 40. Sənduqə - ərəb yazısı ilə - XIV əsr - Çaxçaxlı kəndi xüsusilə Xaçmaz rayonunun tarixinə bir nəzər salaq. 41. Sənduqə - ərəb yazısı ilə - XIV əsr - Çaxçaxlı kəndi Bölgənin tarixi haqqında ilk məlumatlar Azərbaycan 42. Ərəb yazısı ilə sütun - XV əsr - Qımılqışlaq kəndi 43. Ərəb yazısı ilə sütun - XV əsr - Qımılqışlaq kəndi tarixinin Eneolit dövrünə təsadüf edir. “Son illər Eneolit 44. Şeyx Yusif türbəsi - XV əsr - Şıxlar kəndi abidələri Qobustan, Quba-Xaçmaz və Şəki-Zaqatala zo­ 45. Məscid - XVI əsr - Şıxlar kəndi nalarında da qeydə alınmışdır” } 46. Qəbiristanlıq - XVI əsr - Qalağan kəndi Eneolit dövrü e. ə. VI minillikdən başlayaraq e. ə. IV 47. Ərəb yazıları ilə sütun - XVII əsr - Şıxlar kəndi 48. Dəmiryol vağzalı - XIX əsr - Yalama stansiyası minilliyə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövrün əsas 49. Dəmiryol vağzalı - XIX əsr - Qusarçay stansiyası xüsusiyyəti istehsalat təsərrüfatının formalaşması və sürət­ 50. Dəmiryol vağzalı - XIX əsr - Çarxı stansiyası li inkişafı idi. Məişətdə daş məmulatları ilə yanaşı, me­ 51. Dəmiryol vağzalı - XIX əsr - Ləcət stansiyası 52. Dəmiryol vağzalı - XIX əsr - Xaçmaz şəhəri taldan da istifadə olunmağa başlanmışdı. Eneolit dövrü 53. Suvarma qülləsi - XIX əsr - Xaçmaz şəhəri yaşayış məskənlərindən tapılmış müxtəlif mis əşyalar (biz, 54. Kilsə - XIX əsr - Köhnə Xaçmaz kəndi iynə, bıçaq və s.) bunu sübut edir. Bundan başqa bu dövr­ 55. Altıguşəli türbəsi - XIX əsr - Şıxlar kəndi 56. Tağlı körpü -- XIX əsr - Çağacuq çayının üzərində 1 Azərbaycan tarixi. Bakı. “Azərnəşr”. 1994, səh.28 13 14 də qazma tipli evlər çiy kərpicdən olmaqla, dairəvi və ya minilliyin ikinci yarısından III minilliyin sonuna qədərki düzbucaqlı planda tikilirdi. dövrü əhatə edir. Eneolit dövründə əhali əkinçilik, maldarlıq, ev sənət­ Xaçmaz rayonu ərazisindəki Sərkərtəpənin Azərbay­ karlığının müxtəlif sahələri ilə (dulusçuluq, daş və sü- canın Kür-Araz mədəniyyəti dövrünün yaşayış məskənləri mükişləmə, toxuculuq və s.) məşğul olurdu. Əkinçiliklə içərisində özünəməxsus yeri var. Sərkərtəpə arxeoloji ta­ məşğul olan əhali taxıl ehtiyatını iri həcmli saxsı küplərdə pıntıları, sayagəlməz maddi mədəniyyət nümunələri, məi­ saxlayırdı. Xaçmazın tarixi abidələri içərisindən tapılmış şət əşyaları, dərin qatlardan üzə çıxarılmış yaşayış tiki­ daş, sümük və mis əşyalar, taxıl tökmək üçün küplər, liləri ilə məşhurdur. Sərkərtəpə yaşayış yeri abidəsi vaxtı toxuculuq dəzgahının hissələri Eneolit dövründə əhalinin ilə “Sərkər qışlağı” adlanmışdır. Sərkərtəpənin üzərindəki bu ərazilərdə yaşamasından xəbər verir. (Bax: Şəkil 3.4.5. 1000 kvadratmetrlik sahə arxeoloqlar tərəfindən qazılmış, Xaçmazın tarixi abidələrindən tapılmış nümunələr.) beş metrdən artıq mədəni təbəqə, erkən və orta tunc Eneolitin son mərhələsində ölülərin gil küplərdə dəfn dövrlərinə aid altı tikinti qatı aşkar edilmişdir. Abidənin olunması mərasimi də yayılmışdı. Xaçmazda bu cür gil üst qatı Azərbaycana ərəblərin basqınları dövrünə (VIII küplərə Şollar, Nərəcan kəndləri ərazilərində rast gəlmək əsr) təsadüf edir, monqol-tatar işğalları zamanı isə bu qatı olar. Təəssüf ki, Nərəcan kəndi ərazisində vaxtı ilə ta­ təşkil edən ərazilər əhali tərəfindən tərk edilmişdir. İri çay pılmış böyük tarixi əhəmiyyətə malik küp qəbirləri qo­ daşlarından hörülmüş dördkünc bina qalığına, çoxlu sayda runub saxlanılmamışdır. Belə küplər təsərrüfat küplərin­ təsərrüfat və təndir quyularına, təsərrüfat quyularına məhz dən onunla fərqlənirdi ki, oturacağı şiş formalı olub, ağız bu qatda rast gəlinmişdir. (Bax: Şəkil 6. Qədim dövrə aid yaşayış yeri.) hissəsində tutacaq və ya qulp qoyulurdu. Ağzı isə qapaq və ya daş lövhə ilə örtülürdü. Küpün aşağı hissəsində çox Dünya əhəmiyyətli tarixi yaşayış məskəni olan Sər- hallarda deşik olurdu Bu da insanların dini təsəvvürləri ilə kərtəpədən çoxsaylı məişət və təsərrüfat qabları, toxu­ bağlı olub çox güman ki, ruha inamın mövcudluğu ilə culuq məqsədilə istifadə olunan müxtəlif sümük alətlər də əlaqədar idi. tapılmışdır. Zərif naxışlarla bəzədilmiş sümük əşyalar, Xudat ərazisindəki Şollar kəndində yerli əhali təsər­ qolbağılar və s. tapıntılar əhalinin yüksək bədii-estetik rüfat işləri apararkən gil küp qəbir aşkar etmişdir. Qədim zövqündən, bütövlükdə isə inkişaf etmiş mədəniyyətindən küp qəbrin içərisindən sümük qalıqları, misdən üzük, xəbər verir. saxsı qablar və s. tapılmışdır. Küpün qalıqları Xudat şəhər Tarixi abidədə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı iri 3 saylı məktəbdə, digər nümunələr isə Xaçmaz tarix- və xırdabuynuzlu heyvanların sümüklərinə rast gəlinmiş, diyarşünaslıq muzeyində saxlanılır. kiçik sümüklərdən hazırlanmış iynə, qıyıq, biz, qaşov, ox Xaçmazda Kür-Araz mədəniyyətinin izləri. Kür- ucluqları, asma bəzək əşyaları nümunələri toplanmışdır. Araz mədəniyyəti (ilk tunc dövrü) Azərbaycanda e. ə. IV Alt təbəqədən isə xeyli metal və tunc əşyalar (muncuq,

15 16 nizə, bıçaq, xəncər tiyəsi, balta, ox ucluqları) tapılmışdır. mək, təsərrüfat küpləri, tava qalıqları və s.), dən daşları, Ən alt təbəqədə aşkar edilmiş binalar və onlara bitişik inşa həvəngdəstələr, bülöv daşları, sümük bizlər, heyvan olunmuş təsərrüfat tikililəri müəyyən dəst təşkil edir. sümükləri və s. aşkar edilmişdir. Əhali əkinçilik və mal­ Yaşayış və təsərrüfat tikililəri ilə yanaşı, ibadət üçün darlıqla məşğul olmuşdur. Təpəyatağı Şimal-Şərqi Azər­ xüsusi binalar da mövcud olmuşdur. Çiy kərpicdən tikil­ baycanda Kür-Araz mədəniyyətinin xarakterik arxeoloji miş dairəvi quruluşlu böyük ibadət evi səliqəli hörülmüş, abidələrindən biridir”. 1 (Bax: Şəkil 7. Xudat şəhəri. Təpəyatağı ya­ əhənglə ağardılmışdır. Tikililərin divarları (bir metr hün­ şayış məskəni (III-I minilliklər).) dürlükdə) bu gün də qalmaqdadır. Yan-yana yerləşən ev­ Xudat şəhəri ərazisində yerləşən Təpəyatağı yaşayış lər dar arakəsmə və cığırlarla ayrılır. Gildən hazırlanmış yeri hal-hazırda baxımsızlıqdan tarixi abidəliyini itirmək və oddan qızarmış ocaq yerləri, tapılan əşyalar arasında üzrədir. Yerli əhali ərazinin torpağından tikinti məqsədilə əkinçilik alətlərinin çoxluq təşkil etməsi, bundan başqa istifadə edir. Təbii ki, qədim tarixi məskənlərimizdən olan qədim oturaq əkinçi tayfalarına məxsus gil insan və Təpəyatağı yaşayış yerini qorumaq üçün təcili tədbirlər heyvan fiqurları (terrakotalar) maraq doğurur. görülməlidir. (Bax: Şəkil 8. Təpəyatağı yaşayış məskəninin indiki Sərkərtəpədə yanıq qalıqları, qalın kül qatının olması vəziyyəti.) eramızdan əvvəl II minillikdə burada güclü yanğın ol­ duğunu göstərir. Bu zaman sakinlər hər şeyi atıb oranı tərk Xaçmaz rayonu ərazisində tunc dövrünə aid edilən və etmişlər. adları tarixi abidələr siyahısına daxil olunan qədim yurd Xaçmaz rayonu ərazisində ilk tunc dövrünə (erkən yerləri də vardır ki, bunlar hələ tam tədqiq edilməmişdir. tunc dövrü) aid çoxsaylı tarixi abidələr, yaşayış yerləri, Köhnə Xudat kəndindəki Kurqan (şəkil 9), Qalağan kən­ kurqanlar vardır. Xudat şəhəri yaxınlığındakı Təpəyatağı dindəki Kurqan, Sərkərli kəndindəki Sərkərtəpə yaşayış yaşayış yeri, Molla Bürhan kəndindəki Molla Bürhan yeri və Kurqan, Qaracik kəndindəki Kurqanlar, Müqtədir yaşayış yeri, Həsənqala kəndinin şimal-şərqindəki yaşayış qəsəbəsindəki Padartəpə yaşayış yeri e.ə. II minilliklə e.ə. yeri, Xaçmaz-Xudat yolunun sol tərəfində Çobantəpə XIV əsrlər dövründə rayon ərazisində baş verən hadisə­ kurqanı, Xudat şəhərinin Ş ollar suyu filtrasiya məntəqə­ lərin “canlı” şahidləridir. (Bax: Şəkil 9. KöhnəXudat kəndində sinin yanındakı Filtr-I yaşayış yeri bu abidələrdəndir. kurqan.) Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında oxuyuruq: “Tə­ İlk Dəmir dövrünün mövcud olduğu e.ə. XI-VIII əsr­ pəyatağı - Azərb. SSR Xaçmaz rayonunda (Xudat şəhəri lərdə Azərbaycan ərazisində təsərrüfatın bütün sahələri, ərazisində - müəllif) ilk tunc dövrünə aid (e.ə.III minil­ xüsusilə sənətkarlıq sürətlə inkişaf etmiş, ictimai quru­ lik) yaşayış yeri. Hündürlüyü 3-4 m olan uzunsov təpədə luşda əsaslı dəyişiklik yaranmışdır. Tədricən ibtidai icma yerləşir. Mədəni təbəqənin qalınlığı 3 m-dir. Təsərrüfat və məişətə aid tikili qalıqları, ocaq yerləri, təsərrüfat quyuları, qara və açıq çəhrayı rəngli gil qablar (kasa, çöl- 1 Bax: Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. IX cild, Bakı,1986, səh. 253 17 18 quruluşunun əsaslan dağılmış, sinifli cəmiyyət formalaş­ Qazıntılar zamanı irihəcmli küplərlə yanaşı, ərzaq, süd mışdır. məhsullarını saxlamaq və emal etmək üçün qablar (cam, Həmin dövrün tarixi abidələrinə Xaçmaz rayonu əra­ xeyrə, çölmək, nehrə və s.), çoxlu sayda dulusçuluq mə­ zisində də rast gəlmək olar. Tel kəndi yaxınlığında Şəhər- mulatları da aşkar edilmişdir. Saxsı qabların səthi həndəsi, gah yaşayış yeri, Sərkərli kəndindən 200 metr şərqdə nəbati naxışlarla, məişəti əks etdirən süjetlərlə bəzədilmiş­ Kurqan, Padar kəndindən 500 metr cənub-şərqdə Kurqan, dir. (Bax: Şəkil 10,11. Qazıntılar nəticəsində tapılmış dulusçuluq məmulat­ Həsənqala kəndindən 1,5 kilometr qərbdə Piritəpə kur­ ları.) qanı, Çinartala kəndindən 5 kilometr şimalda Kurqan Xaçmaz rayonunun ərazisi Albaniya dövlətinin ta­ həmin dövrlərdə bu ərazidə həyatın mövcudluğundan xə­ rixi inkişafı dövründə. Müasir Şimali Azərbaycanın bər verir. ərazisi Albaniyanın tərkibinə daxil idi. Albanlar, yaxud bu Bu dövrdə əkinçiliyin sürətli inkişafı istifadə edilən ad altında çıxış edən etnoslar Şimali Azərbaycanın qədim alətlərin təkmilləşməsindən, tuncdan və daha sonra dəmir­ əhalisi sayılırdı. “Əsrlər boyu bu ərazilərdə məskunlaşan dən hazırlanmasından, torpağın şumlanmasında qoşqu Dağıstan və irandilli etnik qruplar alban türkləri ilə qo- qüvvələrindən geniş istifadədən ibarət idi. Taxıl ehtiyatı humlaşır, kirvələşir, qaynayıb-qarışır, xarici və daxili təx­ iri həcmli küplərdə saxlanırdı. ribat olmayan zaman isə bu ərazinin bütövlüyünü birgə 1970-ci illərin sonunda Ləcət dəmir yolu stansiyasının qoruyurdular”.1 yaxınlığında şum zamanı tapılmış küp diqqəti cəlb edir. E.ə.VII əsrin əvvəllərində kimmer, skit və sakların Azər­ Hündürlüyü bir metr yarımdan, diametri isə yuxarıdan bir baycanda məskunlaşması onların gələcək Albaniya ərazi­ metrə bərabər olan təsərrüfat əhəmiyyətli küpün qabaq sində xırda dövlət təşkilatlarının formalaşmasına təkan örtüyünü kotan zədələyərək sındırmışdır. Üst tərəfdən küp verdi. Ərazisi dağlıq və aran hissələrdən ibarət olduğun­ qabarıq oval şəkilli və ilanvari dalğalı yapmalarla bəzə­ dan Albaniyada əhali əvvəllər olduğu kimi, əkinçilik və dilmişdir. Maraqlısı odur ki, içərisində “Həyat ağacının” maldarlıqla məşğul olurdu. Təsərrüfat həyatında bağçılıq təsviri verilmişdir. Hal-hazırda bu eksponat da Xaçmaz və üzümçülük də mühüm yer tuturdu. Tarixi qaynaqlara tarix-diyarşünaslıq muzeyində saxlanılır. əsaslansaq,deyə bilərik ki, bu ərazilərdə əhali bol məhsul Xaçmaz tarix-diyarşünaslıq muzeyində nümayiş et­ götürərdi. Hətta məhsulun bir hissəsi yığılmamış qalardı. dirilən digər irihəcmli küp 1982-ci ildə Çanaxır sakini Burada Xəzər dənizi və çay sahillərində yaşayan əhali Azay Osmanov tərəfindən təmənnasız olaraq muzeyə hə­ əsasən balıqçılıqla məşğul olurdu. Balığı adətən torla, dağ diyyə edilmişdir. Hündürlüyü bir metrə qədər olan bu küp çaylarında isə çayın istiqamətini dəyişməklə suyun axarını min illərdən artıq yaşı olmasına baxmayaraq, tapıldıqdan azaldır və əllə tuturdular. sonra da təsərrüfatda işlənmə qabiliyyətini itirməmişdir. Küpdə uzun müddət taxıl saxlanılmışdır. 1 Bax: Azərbaycan tarixi. Bakı. “Azərnəşr”. 1994, səh.150 19 20 Albanlar əsasən oturaq həyat sürürdü. Mal-qara, qo­ Qapılardan ən möhtəşəmi, şimal sərhədində birinci yun-quzu yay aylarında yamyaşıl dağ yamaclarında ot- olanı Dərbənd səddidir. Xəzər dənizindən başlayaraq dağ­ layır, qışda isə qışlağa enirdi. Qışlaq adətən yaylağın ya­ ların yamaclarına qədər uzanan bu sədd indi də qalmaq­ xınlığındakı iqlimcə mülayım ərazilərdə, dənizə yaxın dadır. Səddin üzərində “Narın-qala” adlanan qala vardır. yerlərdə yerləşirdi. Xaçmaz rayonu ərazisindəki qədim Hazırda qala Dağıstan Respublikasının ərazisində yerləşir. kənd adlarının - Susayqışlaq, Qımılqışlaq, Mürsəliqışlaq, İkinci nəhəng sədd Gilgilçay səddidir. Siyəzən şə­ Mehrəliqışlaq, Qədimalıqışlaq, Alıcqışlaq, Suxtaqalaqış- hərinin yaxınlığında tikilmiş otuz kilometrlik sədd dəniz­ laq və s. olması bu fikri təsdiqləyir. dən başlayaraq dağların dərinliyinədək uzanırdı. Bu sədd Albaniya cənubdan şimala, şərqdən qərbə gedən ticarət geniş və möhkəm qoruyucu qabiliyyətə malik “Çıraq- yolları üzərində yerləşirdi. O dövrdə bir neçə ticarət yolu qala” adlanan qala ilə yekunlaşırdı. mövcud idi. Bunlardan biri Xəzər dənizi sahili boyu öl­ Üçüncü sədd indiki Zarat qəsəbəsi yaxınlığında yer­ kənin daxili ticarətinə xidmət edirdi. ləşməklə dənizdən Beşbarmaq dağınadək uzanırdı, Cora Eramızın əvvəllərində Albaniya ərazisinə, o cümlədən səddi adlanırdı. Çox təəssüf ki, Gilgilçay və Cora sədlə­ Müşkür (Xaçmaz) və Şabran torpaqlarına çoxlu xarici bas­ rinin düzənlikdə yerləşən hissələri yerli əhali tərəfindən qınlar baş verirdi. Hücüm edən xalqlardan biri barsilərin sökülüb, tikinti məqsədilə istifadə edilmişdir. olduğu ehtimal edilir. Tarixi mənbələr onların 215-216-cı Xaçmaz rayonunda arxeoloji qazıntılar nəticəsində illərdə, həmçinin, IV əsrin 30-cu illərində Dərbənd keçi­ aşkar edilmiş Mehrəliqışlaq və Canaxır kəndləri yaxın­ dindən keçib Albaniyaya hücum etdiyini və Qarqar çayı lığında olan Canaxır təpələri tarixi baxımdan diqqəti cəlb hövzəsində məğlub edildiklərini göstərir. edən və haqqında danışdığımız dövrə aid edilən qədim ya­ Şimal bölgəsi əhalisi üçün öz hücumları ilə böyük şayış yerlərindəndir. Çanaxır təpələri Ağçayın sahilində təhlükə yaradan xalqlardan biri də xəzərlər olmuşdur. arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilib. Təsər­ Tarixi məlumatlarda göstərilir ki, xarici basqınların, rüfat işləri ilə bağlı olaraq mühəndis qurğularının inşası və hücumların qarşısını almaq məqsədilə “Alban qapıları” şum zamanı islamdan qabaqkı sivilizasiyanın tapılmış adlanan üç sədd tikilmiş və bu sədlər ərazilərin qorunma­ nümunələri bu ərazidə qalın torpaq laylarının altında sında mühüm rol oynamışdır. Bu qapılar Dərbəndlə dəniz böyük tarixi məlumatların yatdığından, əldə edilmiş tunc, sahilindəki Giləzi kəndi arasında Qafqaz dağlarının Xəzər dəmir və saxsıdan düzəldilmiş əmək alətləri, silahlar və dənizinə yaxın hissələrində tikilmişdir. Heç də təsadüfi bəzək əşyaları isə burada tarixin müxtəlif dövrlərində deyildir ki, tarixi mənbələrdə “Çola-Dəryal” (Qafqaz qapı­ sənətkarlığın bir çox sahələrinin yüksək inkişafından xə­ ları) Dərbənd keçidi, “Xəzər qapıları” adlandırılmışdır. bər verir. 1970-ci illərin sonunda Kurqanın ətəyində su­ (Bax: Şəkil 12. Xəzərsahili sədlərin yerləşmə xəritəsi.) varma üçün kanal çəkilən zaman arxın divarının uçul- masına fikir verən yerli məktəblilər burada qadın skletinin qalıqlarını tapmışdılar. Onun üzərində sırğalar, qollarında

21 22 nazik ölçülü qolbağılar, digər tunc asma bəzəklər aşkar et­ Çanaxır təpələri güman ki, müdafiə əhəmiyyətli is­ mişdilər. Bundan başqa buradan tuncdan dairəvi formalı, tehkamlar rolunu da oynamışdır. Bu ərazidə kollektiv qə­ üstü şarvari formalı müxtəlif ölçülü bəzək əşyaları, at əslə- birlərin olması, rast gəlinən sümüklərdə - kəllədə kəsici- həsinin qalıqları və pərçimlər də tapılmışdır. Bundan əlavə deşici alətlərlə vurulan zərbələr nəticəsində mövcud olan kişi qəbirindən tapılmış romb formalı tuncdan düzəldilə­ zədə, yanğının izləri olan kömürlənmiş təbəqə burada qız­ rək üstü rəngli mina ilə naxışlanmış amulet (zənciri dağıl­ ğın döyüşlərin getdiyini göstərən bariz tarixi nümunələr­ mış şəkildə) arxeoloqlar tərəfindən son tunc dövrünə aid dir. edilmişdir. Torpağın altından tapılmış abidələrdə ölünün IV yüzillikdə Samur çayı, Şabran və Xəzər dənizi ara­ dəfni zamanı ayaq və baş tərəfi müxtəlif ölçülü və təyinat­ sındakı ərazidə müstəqil Maskut (bəzi mənbələrdə isə lı saxsı qablara (küpə, cam, dopu, bardaqlar, qaraçıraqlar), Məstəq) hökmdarlığı yaranıb. Xaçmazla qonşu Quba, hətta ikikameralı çıraqlara, dəmir silah və alətlərə, tunc və Qusar bölgələrinin əraziləri də bu hökmdarlığın tərkibində misdən hazırlanmış hamar, naxışlı, burma formalı qolba­ olub. Bu dövlət sonralar Müşkür adlanıb. Maskut hökm­ ğıya, bəzək əşyalarına rast gəlinir. Müxtəlif rəngli daşlar­ darlığının mərkəzi Çola şəhəri idi. Tarixi xəritələrdə şəhər dan, sədəf və sümükdən hazırlanmış boyunbağılar da aş­ Samur çayının mənsəbinin yaxınlığında göstərilir. Bəzi kar edilib. Bu arxeoloji tapıntıların bir hissəsi Xaçmaz tarixçilər Çola şəhərinin toponim yozumunu Çul-Çol adlı tarix-diyarşünaslıq muzeyində mühafizə olunur və nüma­ oğuzlardan ibarət qədim türkdilli soyun bu ərazilərə gəlib yiş etdirilir. məskunlaşması, bölgənin iqtisadi-mədəni və hərbi həya­ Çanaxır təpələrinə yaxın olan Hülövlü kəndi əra­ tında fəal rol oynaması ilə bağlayırlar. Çola şəhəri Qafqaz zisində, Çağacuq çayının sahilində tapılan minalı (boyalı) Albaniyasının dini mərkəzi olub. Bu baxımdan digər və şirsiz qab nümunələrinin naxışlarının forması, hazır­ köçəri tayfaların mütəmadi basqınları, təcavüzləri nəticə­ lanma texnologiyası, nəhayət, dulusçuların vurmuş olduğu sində ərazi uzun müddət döyüş meydanlarına çevrilib. şəxsi möhür (əksər hallarda qabın oturacaq hissəsində gül “Eramızdan əvvəl I əsrdə Böyük Hun imperiyası da­ şəklində olur) xüsusi maraq doğurur. Bədnəzərdən qo­ ğıldıqdan sonra Albaniyaya gələn köçəri tayfalar içəri­ runmaq üçün və bəzək əşyası kimi işlədilən kauri-qarnıya- sində Strabonun qeyd etdiyi kimi, işlərində doğru, düzgün, rığın (balıqqulağı) buradan tapılması isə ta qədimdən Hind yalançı olmayan, döyüşkən xalq hesab olunan massagetlər okeanı sahillərinə qədər mövcud olan ticarət-iqtisadi əla­ mühüm rol oynamışlar. Bir qrup tədqiqatçılar onların əsa­ qələrin mövcudluğunu təsdiq edir. Çağacuqda tapılan sən məskunlaşdıqları Samur və Gilgilçay arasındakı ərazi­ küplərin içərisində isə un saxlanması əhalinin lap qədim­ nin tarixi mənbələrdə Mazkut, Məzkət, Müşkür adlan­ lərdən taxılçılıqla məşğul olduğunu göstərir. Tapılan sürt- dığını göstərirlər”.1 kəc, dən və ding daşları isə bu ərazidə əhalinin həm də əkinçilik məşğuliyyətini bir daha təsdiq edir. 1 Abbasova F. Şabran. Bakı. “Elm”, 2002, səh.15 23 24 Müşkür toponimi Xaçmaz rayonunun tarixində mü­ aşağıdakı şəhər və vilayətlər daxil idi: Şirvan, Xırsan hüm yer tutur. Müşkür Ağçayla Samur çayı arasındakı (Xursan), Dərbənd, Tavaspar, Xaçmatek, Xeneok, Xepuki, əraziyə deyilmişdir. Orta əsrlərdə Şirvanşahlar dövlətinə İsmax, Bakan, Maskut. Bu göstərilən toponimika üzrə Şir­ daxil olan bu ərazidə daha sonralar Quba xanlığı yaran­ van torpaqları qədim Albaniya coğrafi bölgüsünə uyğun mışdır. XVIII əsrdə Azərbaycanda olmuş alman səyyahı gəlir. Sonralar Şirvan X əsrdə xeyli genişlənərək şimali- Adam Oleari Müşkür haqqında xoş xatirələrini bildir­ qərbdən Şəkini, cənubdan Muğan düzünü, şimaldan Dər­ mişdir. O qeyd etmişdir ki, Müşkür Şirvan vilayətinin bir bəndə qədər olan böyük əraziləri əhatə edirdi. Ərəb müəl­ hissəsidir. Buranın torpaqları çox münbitdir, məhsuldar­ lifləri Şabranın Şirvanın ən qədim şəhərlərindən biri oldu­ dır. Hər tərəf yamyaşıl meşədir. Meşələrdə çoxlu meyvə ğunu qeyd etmişlər. Şəhərin qalıqları indi Dəvəçi rayonu­ ağacları vardır. Müşkür mahalı öz taxılı ilə nəinki bütün nun Şahnəzərli kəndinin ərazisindədir. Bu ərazi tarixin qəzanı, hətta Dərbənd və Bakı əyalətlərini təmin edirdi. bütün dövrlərində şimal çöllərinin cənub ölkələri ilə əla­ Xaçmaz Şirvanşahlar dövlətinin tərkibində. Azər­ qəsi üçün körpü rolunu oynamışdır. Min illər ərzində in­ baycan Sovet Ensiklopediyasında yazılıb ki, Şirvanşahlar sanlar Dərbənd keçidi və Xəzər dənizinin qərb sahillə­ dövləti VI əsrin birinci yarısında Şabrançay və Gilgilçay rindən keçərək şimaldan cənuba, cənubdan şimala hərəkət arasında Sasanilər tərəfindən yaradılmışdır.1 Orta əsrlərdə etmişlər. Bu yoldan həm hərbi yürüşlər, həm də dinc Şirvan ərazisində eyniadlı şəhər də olmuşdur. Şirvanşahlar məqsədlər üçün istifadə olunmuşdur. Eramızdan əvvəl II dövləti, Şirvan şəhəri haqqında erkən orta əsrlərdən baş­ minilliyin axırları, I minilliyin əvvəllərində şimaldan köç layaraq məlumatlar verilir. Balazuri (ərəb müəllifi) qeyd edərək indiki İran ərazisində məskunlaşan ari tayfaları da edir ki, Şərqi Zaqafqaziyada Şirvan adı sasanilərin vax­ bu yoldan istifadə etmişlər. Eramızdan əvvəl VII əsrdə tında adlandırılıb. İbn Xordabad yazır ki, Sasani şahı Ər- skif tayfaları bu yolla Asiyaya gəlmiş və Azərbaycan dəşirin hakimiyyəti zamanı (224-241) Şirvanşah titulu ərazisində qısamüddətli padşahlıq yaratmışlar. Sonralar müəyyənləşdirilmişdir. Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, garmat-alan tayfaları, hunlar, xəzərlər də bu keçiddən sasanilər Albaniyanı Mərzəbanlar oturan 11 vilayətə böl­ keçərək cənuba bir çox yürüşlər etmişlər. Eramızdan əvvəl müşdülər. Bəzkan (ərəb müəllifi) bunlardan Dərbənd, II əsrdə fəaliyyətə başlayan “Böyük İpək yolu” adı ilə Çola, Tavaspark (Tabasaran), Şirvan, Xursan və baş­ tanınan dünya ticarət yolları sisteminin çox işlək qalarının adını çəkir. qollarından biri də məhz bu ərazidən keçmişdir. Artıq X əsrdə Dərbənddən başlayaraq cənuba tərəf Orta əsr mənbələrinin məlumatına görə Şirvan əyaləti olan Xəzər torpaqları - əvvəlki bütün Massaget vilayəti Azərbaycanın gözəl iqlimi, zəngin sərvəti, əlverişli coğ­ Şirvan torpaqlarına birləşdirilmişdir. O dövrü əks etdirən rafi-strateji mövqeyi ilə seçilən bölgələrindən biri idi. tarixi ədəbiyyatlardan məlum olur ki, Şirvanın tərkibinə Onun ərazisi qədimdən əkinçilik və maldarlıq üçün əl­ verişli olmuşdur. Şimal ölkələrinə gedən ticarət yolunun 1 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. X cild. Bakı.1987, səh, 542. üzərində yerləşdiyindən şimal ölkələri ilə cənub ölkələri 25 26 arasında vasitə təşkil edirdi. Bu ərazi hərbi-strateji cəhət­ Şabrana geniş yer vermişlər. Onlar Xəzər dənizinin qərb dən də əhəmiyyətli idi. sahilindən keçən ticarət-karvan yolları üzərində yerləşən, Ərəb mənbələrində IX-X əsrlərdə Şirvanın şəhərləri və təbii-coğrafi mövqeyi əlverişli olan Şabran şəhərinin digər yerləri haqqında məlumat bəsitdir. Onların yazdıq­ beşinci iqlim qurşağında yerləşdiyini, Təbrizdən sonra larına əsasən Qafqazın şərq hissəsində öz məmləkəti olan havasına və suyuna görə ikinci yeri tutduğunu, son dərəcə 11 “dağ şahı” mövcud idi. Onların sırasında Qəbələ, Şir­ təravətli, axar-baxarlı, gözəl çeşməli və meyvəli olduğunu van, Məsqət, Şəbəran, Ləkz, Bab Firuz Qubad və başqa­ göstərmişlər. Abbasqulu ağa Bakıxanov buranın əhalinin ları da var idi.1 2 Burada göstərilən Şəbəran hal-hazırda Də- əksəriyyəti tərəfindən “Gülüstani-İrəm” (“Cənnət bağı”) vəçi rayonundakı Şahnəzərli kəndinin yaxınlığındakı qa­ adlandırıldığını qeyd edir.1 zıntı nəticəsində aşkara çıxarılmış Şabran, Məsqət isə Şabran şəhərinin coğrafi mövqeyi, ictimai-siyasi, iq­ Xaçmaz rayonu ərazisindəki hal-hazırda Müşkür adlanan tisadi həyatı haqqında orta əsr coğrafiyaşünas səyyahları, kənd ərazisində yerləşmiş, təmamilə məhv edilmiş şəhər tarixçi salnaməçilər qiymətli məlumatlar vermişlər. Onla­ idi. rın məlumatlarının çoxu arxeoloji materiallarla təsdiq Məsqət şəhəri Samur çayının yaxınlığında, onun sağ edilmişdir. Şabranda aşkar olunan sikkə nümunələri, epiq- sahilində olub, hələ Sasanilər vaxtından məlum idi. “Hə- rafik məlumatlar əks olunmuş şüşə və dulus məmulatları, dud əl-aləm”də verilən məlumata görə Məsqətdən islam həmçinin digər yazılı tarixi mənbələr, toponimik tədqi­ ölkələrinə çoxlu qul gətirilirdi... XI əsrin ikinci yarısında qatlar Bakı-Xaçmaz magistral yolunun 139-cu kilometr­ Məsqət şəhəri Yəzidiyyə və Bakı kimi türklərin2 dağıdıcı liyində yerləşmiş bu yaşayış yerinin həqiqətən Azərbay­ hücumlarına məruz qalaraq viran edilmişdi. canın orta əsr Şabran şəhəri olduğunu təsdiqlədi. Şabran Burada yaşamaq təhlükəli olsa da, iqtisadi cəhətdən qazıntıları haqqında sensasiyalı xəbərlər tez bir zamanda əlverişli idi. Ona görə də insanlar xaricilərin qarətçi yü­ geniş ictimaiyyətin diqqətini cəlb etdi. Ümummilli lider rüşlərinə baxmayaraq, bu ərazidə - Quba-Xaçmaz bölgə­ Heydər Əliyev o zaman Şabranda olmuş və şəhər qazın­ sində çox qədimdən məskunlaşmışdılar. Orta əsrlər dövrü tıları ilə maraqlanmışdı. tarixi mənbələrində adı tez-tez çəkilən Şabran şəhəri də Respublikamızın, o cümlədən Quba-Xaçmaz bölgəsi­ Azərbaycanın bu bölgəsində yerləşmişdir. Şəhərin xara­ nin tarixinin mühüm səhifəsi olan Şabran şəhərinin salın­ balıqları geniş ərazini əhatə edir. Şabranın tarixi və onun ma tarixinin, əhalisinin etnik tərkibinin, ictimai-siyasi, iq­ xarabalıqları bir çox tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiş­ tisadi, mədəni həyatının inkişafının, tənəzzül səbəblərinin dir. Abbasqulu ağa Bakıxanov, XVII əsr türk coğrafi­ öyrənilməsi müasir Azərbaycan tarixi və arxeologiya el­ yaşünas səyyahı Ö.Çələbi əsərlərində və xatirələrində minin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biridir.

1 В.В. Бартольд. Ширваншах. Соч.,т.П.ч.к Москва.1965 стр. 875 ------2 Aşurbəyli S. Şirvanşahlar dövləti. “Azərnəşr”. Bakı. 1997 səh.119 1 Bakıxanov A.A. Gülüstani-İrəm. Bakı. 1951, səh.22. 27 28 Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı dövründə rast gəlinən, ərəb əlifbası ilə qəbirüstü yazıları olan çoxlu Xaçmaz bölgəsində ictimai-siyasi vəziyyət. Xilafət qo­ qəbir daşlarına rast gəlmək olur. Dərbənd yaxınlığındakı şunları İranın Rey və Qəzvin şəhərlərini işğal etdikdən “Qırxlar” piri həmin illərin yadigarı kimi qalmaqdadır. sonra 639-cu ildə sərkərdə Hüzeyfənin başçılığı ilə Azər­ Deyilənlərə görə, orada döyüşdə həlak olmuş 40 ərəb baycana daxil oldular və burada güclü müqavimətlə rast­ sərkərdəsi basdırılmışdır. laşdılar. Şiddətli döyüşlərə baxmayaraq, ərəblər qalib gəl­ Ərəblər böyük iqtisadi və strateji əhəmiyyəti olan dilər. Döyüşlər bir neçə il çəkdi. Düşmən 642-ci ildə çə­ Azərbaycanda öz hakimiyyətlərini möhkəmləndirməkdə tinliklə Muğanı işğal edərək əhali ilə müqavilə bağladı. islam dinindən çoxkəsərli vasitə kimi istifadə edirdilər. Bu müqaviləyə əsasən azərbaycanlılar ərəblərə tabe olma­ Məlumdur ki, həmin dövrdə Azərbaycanda əsas din atəş­ lı, vergi verməli idilər. Ərəblər isə yerli əhalinin dini eti­ pərəstlik idi. Albaniyada həm xristianlıq, həm də bütpə­ qadına toxunmamağı, adət və məişətlərinə qarışmamağı rəstlik mövcud idi. Xilafətin Azərbaycanı işğal etməsi öhdələrinə götürdülər. Yerli əhalidən ərəb ordusunda kö­ əhalinin böyük əksəriyyətinin islam dinini qəbul etməsinə nüllü xidmətə daxil olanlardan həmin ilin vergisi tutul­ səbəb oldu. Əhalinin müxtəlif təbəqələrinin yeni dinə murdu. Müqavilənin tələblərinə əməl edənlərin şəxsiyyəti, münasibəti də müxtəlif idi. Hakim təbəqə islam dininin əmlakı, dini, adət-ənənəsi, əmin-amanlığı qorunurdu. etnik-əxlaqi-tərbiyəvi əhəmiyyətini düzgün başa düşdüyü Ərəb qoşunları Xəzər dənizinin qərb sahilləri ilə şimala və öz əmlakını, mövqeyini əlində saxlamaq məqsədilə doğru irəliləyərək həmin il Dərbəndə yetişdilər. A.Bakı­ tacirlər və sənətkarlar xilafətin ticarətə və sənətə rəğbətini xanov ərəb müəlliflərinə əsaslanaraq yazırdı ki, “ərəblər görərək, əhalinin yoxsul təbəqəsi isə canlarını ağır dini Şirvana çatınca hökmdar Şəhriyar aman istədi və sülh vergi olan cizyədən qurtarmaq üçün islam dinini qəbul etdi, bu şərtlə ki, xərac və cizyə verməsin və bu vergilər, etdilər. İslam dinini qəbul edənlər nəinki cizyədən azad türkləri və sair müxtəlif din sahiblərini dəf etmək üçün edilirdi, hətta onlara əlavə imtiyazlar verilirdi, yardım saxlanacaq qoşuna sərf edilsin... Xəlifə Ömər ibn Xəttab göstərilirdi. Ərəblər işğal etdikləri digər ölkələrdə olduğu bu şərtlə razılaşdı”.1 kimi, Azərbaycanda da mövcud olan idarə qaydalarını Xəlifə Ömər Dərbənd yaxınlığındakı sərhəd qoşun­ qoruyub saxladılar. Əsarətə aldıqları geniş əraziləri idarə larına Əbdürrəhman ibn Rəbiəni sərkərdə təyin etdi. Bu etmək məqsədilə əmirlik (canişinlik) sistemi yaratdılar. qoşunlara xəzərlərə qarşı döyüşmək tapşırığı verildi. Dər­ Xaçmaz bölgəsinin daxil olduğu ərazilər dördüncü əmir­ bənd yaxınlığında və Şimali Azərbaycanda ərəb qoşunları liyə daxil idi. ilə şimaldan basqın edən müxtəlif qoşunlar arasında çox­ Xilafət dövründə vergilərin nizama salınmsı və toplan­ saylı döyüşlər olmuşdu. Həmin döyüşlərin şahidləri kimi ması ilə əlaqədar Azərbaycanda sərhədlər və əhalinin sayı Xaçmaz rayonunun ərazisində, meşələrdə, düzənliklərdə müəyyənləşdirildi. Azərbaycanın şimal sərhədi Dərbənd, cənub sərhədi Həmədanla qurtarırdı. 1 Bax: Azərbaycan tarixi. Bakı. “Azərnəşr”. 1994, səh.242 29 30 İşğalçı dövlət kimi Xilafət Azərbaycanda bir neçə cür Xilafət daxilindəki iğtişaşlar, xaricdəki azadlıq hərə­ vergi tətbiq edirdi. Yerlərdə iki adda vergi: xərac və cizyə katları müstəqil dövlətlərin istiqlaliyyətlərinin bərpa olun­ yığılırdı. Müsəlmanlar cizyədən azad idi. Bundan əlavə masına gətirib çıxardı. IX əsrin 60-cı illərində Heysəm ibn xərac vergisinin yığılmasında qayda yaratmaq məqsədilə Xalid özünü Şirvanın müstəqil hakimi elan etdi. Beləliklə, xəlifə Hişamın göstərişi ilə 725-ci ildə Azərbaycanda Şirvanın istiqlaliyyəti bərpa olundu. Mənbələrin məlu­ əhali, mal-qara, torpaq siyahıya alındı. Bir sıra yeni - matına əsasən Məzyədilər sülaləsinin hakimiyyəti illərin­ sənət məmulatı, kəbin kağızı və s. adda vergilər tətbiq də Şirvanşahların sərhədləri cənubda Kür çayı, şimalda olundu. Bu ağır vergilər bütün əhalini - həm yoxsulları, Dərbənd və Samur çayı, qərbdə Göyşay və Şəki, şərqdə həm də orta və iri feodalları müflis vəziyyətinə saldı. isə Xəzər dənizi ilə məhdudlaşırdı. Şirvanşahlar dövlətinin Əhali arasında xeyli narazılıqlar əmələ gətirdi. Zaman- yaradıcısı Heysəm ibn Xalid Şirvanın birinci rəsmi məliki zaman bu narazılıqlar qanlı çarpışmalara, qarşıdurmalara Yezid ibn Məzyədin nəvələrindən idi. Ona görə də sülalə gətirib çıxardı. Əhalinin mənfəətləndiyi bütün sahələrdən Məzyədilər (861-1008) adlanırdı. yığılan xüms (daşına bilən əmlakdan beşdə biri), mal- Sasani padşahı Xosrov I Ənuşiravan hakimiyyəti döv­ qaradan, əkin və meyvədən, qızıl və gümüşdən zəkat ründə Xəzər sahili torpaqları vassal feodallıqlara bölüb, (sədəqə) müflis əhalini bir az da müflisləşdirdi. bunlara sülalə ilə idarə olunan şah titulu vermişdi. Şi­ Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı təsərrüfatın, maldan basqın edən türk tayfa birləşmələrinin qarşısını sənətkarlığın, şəhərlərin, kəndlərin inkişafını ləngitsə də, almaq məqsədilə Sasani padşahları bu vassal şahlıqların ticarətin qarşısını ala bilmədi. Qonşu ölkələrlə ticarət möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdilər. Ərəb əlaqələri genişləndi. Tacirlər nəinki qonşu ölkələrə, hətta tacirləri belə şahlıqlardan Tabasaran şah, Xursan şah, Avropa, dünya ölkələrinə ayaq açdı. Daxili və dünya Vardan şah, Vaxrazan şah və Şirvan şahlığının adlarını ticarət yollarının qovşağında yerləşən Dərbənd, Şəbəran çəkirlər. Sasani sülaləsindən olan adamlar bu vilayətlərə (Şabran), Beyləqan, Bərdə, Ərdəbil və başqa Azərbaycan şah təyin edilirdilər. IX əsrdə yaşamış Əl Balazuri yazır şəhərlərinin rolu, əhəmiyyəti xeyli artdı. Dərbənd və Şab- ki, ayrı-ayrı vilayətlərə hökmdarları Xosrov Ənuşiravan ran şəhərlərinin arasında yerləşən Xaçmaz ərazilərindən özü seçib, təyin edirdi. İlk Şirvanşahların şah titulu daşı­ bazarlara kətan parça, zəfəran, qiymətli boya maddəsi maları onların müəyyən dərəcədə müstəqil olmalarını (marena), xalça, qurudulmuş meyvələr, qurudulmuş balıq göstərir. ixrac edilirdi. Dərbənd bazarı şimaldan Xəzər dənizi Ərəb işğalının əvvəllərində Şirvanşahlar hakimiyyətdə vasitəsilə mal gətirən tacirlərin yığnaq yeri idi. Tacirlər bu saxlanılmış, hətta dövlət idarə üsulları da dəyişdiril­ əlaqələrdən xeyli mənfəət əldə edirdilər. Şəhərlərdə müx­ məmişdi. VII-VIII əsrlərdə ərəblər şimaldan Şirvana tərəf təlif sənət sahələri: dəmirçilik, dulusçuluq, dərzilik, mis­ basqın edən sabirlər, xəzərlər və başqa türk tayfaları ilə gərlik, toxuculuq, xarratlıq, bənnalıq, çəkməçilik və s. şiddətli müharibələr aparmalı olurdular. 732-ci ildə Xəlifə kimi sahələr sürətlə inkişaf etməkdə idi. Haşim Mərvan ibn Mühəmmədi Arrana və Şirvana hakim

31 32 təyin etdi. O, xəzərlərin üzərinə hücuma keçdi. Xəzər xa­ çıxanların niyyəti qarətçilik və istilaçılıq idi. 914-cü ildə qanı islam dinini qəbul edəndən sonra Mərvan əsir düş­ 500 gəmidə Azərbaycanın Xəzər sahillərinə 50 mindən müş 40 min xəzəri Samurla Şabran arasında yerləşdirdi. artıq rus gəldi. Azərbaycana gəlmiş ruslar qeyri-slavyan Sonra Xəzər dənizinin sahilində yerləşən Şirvan haki­ tayfaları idi. Onları bulqar-türk tayfalarına mənsub edirlər. minin möhkəmləndirilmiş qalası Xursana hərəkət etdi. Rusların bu hərbi təcavüzünədək Xəzərdə ancaq ticarət Mərvanın hakimiyyətə tabe olmağa məcbur olan qala ha­ gəmiləri üzürdü. Ona görə də dənizdən hərbi təhlükənin kimi tələsik düzənliyə enərək onu qarşıladı. O zaman baş verəcəyini gözləməyən yerli əhali, xüsusilə də Niya- Şirvanşah Xursanı tutmuşdu və Xursanda otururdu. zabad liman şəhərinin sakinləri və ətraf kəndlərdə yaşa­ Tarixi mənbələrdən göründüyü kimi, Azərbaycanın yanlar düşmənin dənizdən qəfil hücumu qarşısında çətin şimal sərhədlərində yaşayan əhali tarixin qədim dövr­ vəziyyətə düşdülər. Şirvanşah Əli ibn Heysəm təkcə qu­ lərindən başlayaraq ardıcıl şəkildə xarici təcavüzlərin, ruda deyil, düşmənlə dənizdə də döyüşdü. Dəniz döyüş­ onlara qarşı aparılan uzunmüddətli müharibələrin ağrı-acı­ lərində təcrübəsi olan və daha çox qüvvəyə malik ruslar sını, əziyyətlərini daha çox çəkiblər. Aramsız müharibələr, qalib gəldilər. Minlərlə adam öldürüldü və dənizdə batırıl­ talançı basqınlar nəticəsində bu bölgənin əhalisinin bütün dı. Yerli əhali ilə döyüşlərdəki itkilər, xəstəliklər, xəzərlə­ sahələrdə həyatına sağalmaz yaralar vurulub. Tarixi rin, alanların, xarəzmlərin vurduqları zərbələr rusların Xə­ mədəniyyət abidələri dağıdılıb, tarixin izləri məhv edilib. zər sahillərinə hücumlarını dayandıra bilmirdi. Onlar Ruslar Azərbaycanda. Həmin dövrdə bölgədə və­ müəyyən fasilədən sonra bu əfsanəvi diyarın zəngin sər­ ziyyət. Orta əsr mənbələri X əsrin əvvəllərində rusların vətini ələ keçirmək üçün daha böyük qüvvə ilə hücuma (bu rusların Kiyev rus dövləti ilə əlaqəsi yox idi. Bu ad keçdilər. 30 illik fasilədən sonra yenidən hücuma keçən altında digər etnoslar, əsasən bulqarlar çıxış edirdilər) ruslar bu dəfə Şirvana və Xəzər sahillərinə deyil, Arranın Azərbaycana istilaçı yürüşləri barədə məlumat verirlər. XI mərkəzi Bərdəyə gəldilər. 944-cü il avqustun 24-də Bər- əsrin 30-40-cı illərində Xəzərsahili əyalətlərə, xüsusilə dəni mühasirəyə aldılar. O dövrün silahları olan nizə, qal­ Dərbəndə, Bakıya, Şirvana və Beyləqana rusların hücum­ xan, qılınc, xəncər, əmud və s. ilə silahlanmış çoxminli ları genişləndi. Düşmənə qarşı mübarizədə on minlərlə rus drujinaları döyüşdə qalib gələrək şəhəri tuta bildilər. adam həlak oldu, əhali qarət edildi. Vəziyyəti mürək­ Əhalini incitməyə və qarət etməyə başladılar. Rusların öz­ kəbləşdirən səbəblərdən biri də şimaldakı tayfaların bas­ başınalıqları Azərbaycanın əksər ərazilərində, xüsusilə də qınları idi. Ölkədə, o cümlədən də Şimal-şərqi Azərbay­ şimal-şərq bölgələrində, Xəzərsahili vilayətlərdə də əha­ canda əmin-amanlığın pozulması təsərrüfatın inkişafını da linin böyük narazılığına səbəb oldu. Əhali ruslara qarşı ləngidirdi. mübarizəni dayandırmadı. Xalqın möhkəm iradəsi düş­ Ruslar əvvəllər 15-20 gəmidən ibarət kiçik dəstələrlə mənin ümidlərini sarsıtdı.1 Azərbaycana ticarət məqsədilə gəldikləri halda, X əsrdə gəlişlərinin məqsədi dəyişdi. İndi yüzlərlə gəmi ilə səfərə 1 Azərbaycan tarixi. I cild. Bakı. “Azərnəşr”. 1994. səh. 280. 33 34 IX-XI əsrlərdə bölgənin kənd təsərrüfatı və ictimai balıqçılıq da geniş inkişaf etmişdi. Xüsusilə Xəzərsahili münasibətlər. Ərəb əsarətinə son qoyulduğu və Şirvan­ ərazilərdə əhali daha çox balıqçılıqla məşğul olurdu. şahlar dövlətinin yarandığı dövrdə şimal bölgəsində kənd Həmin dövrdə Azərbaycanda feodal münasibətlərinin təsərrüfatının, sənətkarlığın, ticarətin vəziyyəti haqqında inkişafı və kifayət qədər möhkəmlənməsi sayəsində cə­ mənbələrdə az-çox məlumata təsadüf olunur. Bölgənin miyyətin əsas sinifləri olan feodalların və kəndlilərin əlverişli iqlimi və təbii imkanları kənd təsərrüfatının yaxşı formalaşması sabitləşdi. Azərbaycanın bütün şimal böl­ inkişafına zəmin yaratmışdı. Azərbaycanın digər böl­ gəsi və Xəzərsahili ərazilərinin də daxil olduğu Şirvanşah gələrində olduğu kimi burada da süni suvarmaya ehtiyac dövlətini təşkil edən sülalələrin və onlara yaxın olanların olduğundan IX-XI əsrlərdə müharibələr, xüsusilə də min hektarlarla torpaq sahəsi və iri malikanələri vardı. şimaldan köçəri tayfaların aramsız basqınları nəticəsində Burada feodal ierarxiyası nərdivanının orta pilləsində iri sıradan çıxanları bərpa edilir, yeni-yeni kanal və su arxları feodalların dehranlar və azatlar deyilən vassalları da­ çəkilirdi. Bu, quru iqlim şəraitində daha çox məhsul götür­ yanırdı. Bölgədəki məhsuldar və münbit torpaqlar onların məyə imkan yaradırdı. mülkiyyətində idi. Əkinçilik məhsullarından buğda, arpa, darı, vələmir, Cəmiyyətin ən böyük sinfi olan kəndlilər iki hissədən lobya və s. daha geniş yayılmışdı. Əhalinin istehlak tə­ ibarət idi: birincisi, uluc adlanan asılı kəndlilər, ikincisi, ləbini ödəməklə yanaşı, bu məhsullar Azərbaycanın digər azad kəndlilər. Uluclar əksəriyyət təşkil edirdilər. Mə­ bölgələrinə, o cümlədən Rusiya və İran ərazilərinə də ix­ lumdur ki, kəndlilər dövlətə və feodallara məxsus olan rac olunurdu. Bölgədə kənd təsərrüfatının yaxşı inkişaf torpaqlarda çalışırdılar. Həmin dövrün məlumatlarından etmiş sahələrindən biri də meyvəçilik idi. Orta əsr müəl­ aydın olur ki, torpaq üzərində əvvəlki mülkiyyət müna­ lifləri etiraf edirlər ki, Müşkür-Şabran və Tip mahallarında sibətləri davam etməkdə idi. Torpaqların dövlətə məxsus yetişən ləziz meyvələrə (gilas, zoğal, şaftalı, ərik, əncir, olan hissəsi divani adlanırdı. Həmin torpaqlardan əldə alça, üzüm) dünyanın çox ölkələrində təsadüf edilmir. edilən gəlir xəzinəyə daxil olurdu. Hökmdara və onun Azərbaycandan, xüsusilə də Quba-Xaçmaz bölgəsindən sülaləsinə mənsub torpaqlara isə əmlakı xasse deyilirdi. dünya bazarlarına çıxarılan ticarət malları içərisində mey­ Ölkədə iri feodalların və onların vassalarının əlində olan və qurusuna da böyük təlabat var idi. Burada kənd təsər­ torpaqlar mülk (əmlak) adlanırdı. Xilafət dövründə belə rüfatının mühüm sahələrindən biri maldarlıq idi. Yaşıl mülk sahiblərinə məlik deyirdilər. Mülk sahibləri dövlətə meşələrin, bol sulu çayların, otu bol düzənliklərin, qış­ xərac deyilən vergi verirdilər. Torpaq üzərində geniş laqların olması saysız-hesabsız iri və xırdabuynuzlu mal- yayılmış mülkiyyət formalarından biri iqta idi. İqta onun qara, at, qatır saxlamağa imkan verirdi. Mənbələrin birin­ sahibinə dövlətə göstərdiyi xidmətə görə verilirdi. Ona də Şirvanşah Fəriburzun ilxısında dörd min baş təkcə görə də bu mülkiyyət irsi xarakter daşımırdı. madyan olduğu qeyd edilirdi. O dövrdə bölgədə arıçılıq və Bəhs etdiyimiz dövrdə Müşkür-Xaçmaz bölgəsində torpaq üzərində mülkiyyət formalarından biri də “vəqf’

35 36 adlanırdı. Bu cür torpaqlar məscidlərə, müqəddəs yerlərə, qətən də xariclə intensiv ticarət əlaqələrinin olmasını sü­ ruhani idarələrinə, xeyriyyə cəmiyyətlərinə məxsus idi. but edir. Onun gəlirlərindən həmin məqsədlər üçün istifadə edilirdi. Azərbaycanda səlcuq türklərinin hakimiyyəti və bu Bu, orta əsrlərdə geniş yayılmış, nüfuzlu və toxunulmaz dövrdə Xaçmaz bölgəsinin həyatı. XI əsrin ortalarında mülkiyyət hesab olunurdu. Azərbaycan ərazisində üç müstəqil dövlət mövcud idi: O dövrdə mülkiyyət formalarından biri də icma idi. Şirvanşahlar, Şəddadilər və Rəvvadilər dövlətləri. Onların Kənd icmasının özünün torpağı yox idi. Onların istifadə arasında sabit siyasi və iqtisadi əlaqə yox idi. Əksinə onlar etdiyi torpağın sahibi dövlət idi. Dövlət həmin torpağı bir-birləri ilə çəkişirdilər. Feodal ara müharibələri ölkənin becərmək üçün kənd icmasının istifadəsinə verirdi. Kənd­ inkişafını ləngitməklə yanaşı, onun xaricdən olan hücum­ lilər torpağı hər il öz aralarında bölüşdürür, becərir və lara qarşı ümumi müdafiə qüvvəsini də zəiflədirdi. Bu, xərac adlanan vergini bir yerə toplayıb dövlətə təhvil həmin dövrdə əslində feodal pərakəndəliyinin nəticəsi idi. verirdilər. İcma təsərrüfatı dövlət üçün əlverişli oldu­ Belə bir tarixi şəraitdə Orta və Yaxın Şərqdə böyük ğundan XIX əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir. Səlcuqilər imperiyası yarandı. Orta Asiya, İran, İraq, Orta əsrlərdə bütöv Azərbaycan ərazisində olduğu Suriya, Misir, Kiçik Asiya, Ön Qafqaz xalqları ilə birlikdə kimi, Xaçmaz bölgəsində də kəndlilərin ödəməli olduğu Azərbaycan da Səlcuqilərin hakimiyyəti altına keçdi. çoxsaylı mükəlləfiyyətlər və vergilər içərisində ən ağır Azərbaycandakı feodal dövlətlər və onları idarə edən xərac adlanan torpaq vergisi idi. Xəracın məbləği və sülalələr tədricən öz istiqlaliyyətlərini və hakimiyyətlərini toplanması qaydası müxtəlif dövrlərdə müxtəlif şəkildə itirdilər. olmuşdur. Bu vergi kəndlilər üçün ağır yük idi. XI əsrin Şərqi lərzəyə salan səlcuqların rəhbəri oğuzların qınıq 60-cı illərinin əvvəllərində Dərbənddə feodal zülmünə tayfasına mənsub cəsur və cəngavər bir şəxs olan Səlcuq qarşı baş vermiş xalq kütlələrinin çıxışları bununla əla­ idi. Tarixi mənbələrdə qeyd edilir ki, oğuzlar 22-24 türk qədar idi. tayfasını birləşdirirdi. Oğuzların başçısı Oğuz xaqan hesab O dövrdə sənətkarlıq sahəsində ixtisaslaşmanın sü­ edilirdi. Fəzlullah Rəşidəddin “Oğuznamə” əsərində Oğuz rətlənməsi, peşələrin çoxalması, yerli sənətkarlar tərəfin­ xaqanın əfsanəvi igidliyini belə təsvir edir: “Vardığımız dən müxtəlif çeşiddə və formada məmulatların istehsalı iri hər ölkə bizdən nə əmr edilmişsə, yerinə yetirdi. Keçdi­ şəhərlərdə böyük bazarların yaranmasına səbəb olurdu. yimiz yerlərdə olmadığımız bir ölkə, boyun əyməyən və Belə bazarlar Şabran, Quba, Niyazabad və Dərbənd şəhər­ itaət yolunu tutmayan bir hökmdar qoymadıq qala. Qəti lərində də fəaliyyət göstərirdi. Dünya ticarət yollarının bilməlisiniz ki, mənim ordum siz düşündüyünüzdən daha qovşağında yerləşən şəhərlərin bazarlarına təkcə ölkənin böyükdür. Əgər su və odla bizim yolumuzu kəsə bilə­ daxilindən deyil, xarici ölkələrdən də yüzlərlə tacir gəlirdi. cəyinizi düşünürsünüzsə, bilməlisiniz ki, biz gələ-gələ çox Qazıntılar zamanı bölgə ərazisindən müxtəlif pul nümunə­ dənizlər keçmişik. Beləliklə, sizin çaylarınız və sularınız lərinin tapılması həmin dövrlərdə daxili bazarlarda həqi­ mənim əsgərlərimin qarşısında heç nədir. Onlar atları sala,

37 38 qamçını avara döndərər, bir sal düzəldərək asanlıqla sular­ lərin daha da kəskinləşməsi, feodal rentasında pul siste­ dan keçib ölkənizi alt-üst edərlər”. 1 2 Əsərdə həmçinin minə marağın artması, torpaq münasibətlərində kəndlilərin Oğuz xaqanın Şirvana, Arrana və Muğana gəlməsi, əhali daha çox asılı vəziyyətə salınması, onların yerinə ye­ ilə rəftarı haqqında da məlumat verilir. tirdikləri mükəlləfiyyətlərin və vergilərin çoxalması, yerli XI əsrin əvvəllərində oğuzların bir hissəsi Səlcuqun əhalinin iqtisadi və siyasi mövqeyinin möhkəmlənməsi; varislərinin başçılığı ilə Xorasan tərəfdən Yaxın Şərq mənəvi sahədə: türk dilinin ictimai həyatda geniş intişar ölkələrinə, digər hissəsi Xəzərin şimalından - indiki Quba- tapması, onun əhatə və təsir dairəsinin genişlənməsi, folk­ Xaçmaz rayonlarının ərazisindən keçməklə Şərqi Av­ lorun, ədəbiyyat və incəsənətin, elmin inkişafı və s. ilə ropaya və Balkan yarımadasına yayıldı. Azərbaycana gəl­ xarakterizə edilir”.1 miş səlcuqlar yerli türklərlə eyni dil yaxınlığına malik İllər ötdükcə Səlcuqilər imperiyasının daxilində onun idilər. Tarixi həqiqətdir ki, Azərbaycanın ən qədim və ilk tənəzzülünə səbəb olan hallar baş verirdi. Onlardan biri bu sakinləri türk tayfaları idi. Geniş ərazidə yaşayan türklər imperiyaya tabe olan xalqların istiqlaliyyət uğrunda mü­ vaxtaşırı yerdəyişməyə məruz qalırdılar. Əsrlər bir-birini barizəsi idi. Səlcuqların əsarəti dövründə Azərbaycanda, o əvəz etdikcə Azərbaycana türk tayfalarının yeni-yeni dəs­ cümlədən Dərbənd-Müşkür-Şabran bölgəsində hərbi, icti­ tələri gəlirdi. Sasanilərin hakimiyyəti dövründə Dərbənd mai münasibətlər baxımından xeyli hadisələr baş verirdi. keçidi ilə türk tayfalarının Azərbaycana güclü axını baş­ Belə ki, Sultan Məlikşahın ölümündən sonra Səlcuq sülalə landı. Sasani hökmdarlarının Albaniya ərazisində tikdir­ üzvləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizənin kəskin­ dikləri daş divarlar, sədlər, qalalar da onların qarşısını ləşməsi dövləti taqətdən saldı. Belə siyasi vəziyyətdə dayandıra bilmədi. Onlar burada soykökləri2 ilə birləşir, Səlcuqilərin işğalınadək müstəqil olan dövlətlərin daxi­ qaynayıb-qarışır və məskunlaşırdılar. lində istiqlaliyyət uğrunda hərəkatlar güclənirdi. O cüm­ “119 il fəaliyyət göstərən Səlcuqilər dövləti xalqların lədən uzun illər işğalçı dövlətlərin tərkibinə daxil olma­ hərbi-siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına güclü sına baxmayaraq, daxili istiqlaliyyətini saxlamış Şirvan­ təsir göstərdi. Məsələn, hərbi-siyasi sahədə: hərbi-siyasi şahlar dövlətində də azadlıq meyilləri güclü idi. birliyin təşəkkülü və yeni-yeni ərazilərin ələ keçirilməsi; Səlcuq imperiyasının süqutu, Şirvan feodal dövlətinin iqtisadi sahədə: təsərrüfatın canlanması, sənətkarlığın, ti­ yenidən yüksəlişi dövründə Gürcüstanla münasibətlər carətin inkişafı, şəhərlərin tərəqqisi; ictimai münasibətlər daha da gərginləşdi. Gürcü çarı IV David Şirvana bir neçə sahəsində: feodal və kəndli siniflərinin formalaşması və dəfə qarətçi yürüş təşkil etdi. 1123-cü ilin yayında Gülüs­ daha da təkmilləşməsi, onların arasındakı sinfi ziddiyyət­ tan qalasını tutdu və xeyli qənimət ələ keçirdi. 1124-cü ilin aprelində və avqustunda dalbadal hücumlar təşkil 1 Rəşidəddin F. Oğuznamə. Bakı. “Azərnəşr”. 1992, səh.28 edərək Şabranı, Buğurt qalasını, Şamaxını və Şirvanın bir 2 Azərbaycan tarixi. I cild. Bakı. “ Azərnəşr”. 1994 , səh.289

1 Azərbaycan tarixi. I cild. Bakı. “Azərnəşr”. 1994, səh. 292-293 39 40 sıra ərazilərini işğal edərək orada öz hərbi dəstələrini Qızıl Arslana qarşı mübarizəsi zamanı Axsitan Azərbay­ yerləşdirdi. Şirvanı Gürcüstanın vassalına çevirdi. Lakin can torpaqlarını ələ keçirmək qərarına gəldi. Bu məqsədlə 1125-ci ilin yanvarında çar IV Davidin ölümü onun Şirvan oraya qoşun yeritdi. Lakin Şirvanşah ağır məğlubiyyətə haqqındakı işğal planlarını yarımçıq qoydu. Onun varisi I uğradı. Onun qoşunları Bakıya çəkildi. Qızıl Arslan Şab- Demetrenin 30 illik hakimiyyəti dövründə Gürcüstanla ran-Müşkür bölgəsi də daxil olmaqla Dərbəndə qədər olan Şirvan arasında müharibələr dayandı, qohumluq və mehri­ torpaqları tutdu. Bütün bunlara baxmayaraq, Axsitanın ban qonşuluq əlaqələri sabitləşdi. Şirvanda əmin-amanlıq şahlığı dövründə yuxarıda qeyd olunan bir-iki hərbi toq­ yarandı. III Mənuçöhr bu əlverişli tarixi şəraitdən istifadə quşmanı nəzərə almasaq, ölkədə ümumən sakitlik oldu. edərək çar IV Davidin hücumları zamanı dağılmış şəhər Axsitan da atası kimi əmin-amanlığı və abadlığı sevirdi. və qalaları bərpa etdirdi. Bakının qala divarlarını tikdirdi, Xarici siyasət sahəsində ağıllı və ehtiyatlı hərəkət edirdi. Kürün üzərində yeni körpü saldırdı. Geniş abadlıq işləri Müxtəlif vaxtlarda İraq-səlcuq sultanlarının, gürcü çarla­ aparmaqla yanaşı, qoşun çəkib Gürcüstandakı qıpçaqları rının və Azərbaycan Atabəylərinin vassalı olmasına bax­ əzişdirdi. Onun 40 illik hakimiyyətinin son 36 ili ərzində mayaraq, hər vasitə ilə Şirvanın daxili müstəqilliyini qoru­ Şirvan torpağına yadelli işğalçı ayağı dəymədi. Daxildəki yub saxlayırdı. O, Abşeronda, Bakıda, Şamaxıda, Şabran- müharibələr və çəkişmələr dayandı. Təsərrüfat canlandı, da və Şirvan torpağının digər sahələrində müdafiə qalaları, mədəniyyət çiçəkləndi, məhsuldar qüvvələr inkişaf etdi. gözəl saraylar, məscidlər, mədəniyyət abidələri tikdirdi. Lakin onun ölümündən sonra 1160-cı ildə oğlanları ara­ Alimlər, filosoflar, şairlər himayə etdi. Dənizdə hərbi sında hakimiyyət uğrunda gedən mübarizə dövləti zəif­ donanmanı, quruda ordunu xeyli gücləndirdi. Təsadüfi lətdi. Mübarizədə qardaşlarına qalib gələn Axsitan ha­ deyildir ki, həmin dövrlərə aid edilən bir çox abidələr indi kimiyyəti ələ keçirdi və əsrin sonralarına qədər ona sahib də qalmaqdadır. Canaxır kəndindən 500 metr şimalda yer­ oldu. Gürcü hakimi III Georginin bacısı qızı ilə evlənən ləşən “Yaşayış yeri və nekropol”, Bostançı kəndindən Axsitan ona ata kimi hörmət bəsləyirdi. “Xəzərlər, peçe­ şimal-şərqdə yerləşən “Qızlar təpə” yaşayış yeri, Şollar neqlər və digər tayfalar Dərbəndə, Şəbrana, Müşkürə və suyu filtrasiya məntəqəsindəki “Filtr-I” və “Filtr-II” ya­ Şirvanın Kür çayı sahillərinə yürüşlər edəndə Şirvanşah şayış yerləri tariximizin həmin dövrlərinin yadigarlarıdır. Axsitan gürcü çarının köməkliyi ilə onları dəf edirdi”.1 Bostançı kəndindəki tarixi abidələr haqqında danış­ Şirvan hakimi Axsitanın hakimiyyəti dövründə Azər­ maqla həmin dövrlərə qiyabi səyahət edək. Buradakı orta baycan Atabəylər dövlətilə xoş münasibətlər saxlayırdı. əsrlərə aid olan bir neçə abidə öz əvvəlki görkəmini de­ Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra mək olar ki, saxlamışdır. Arxeoloqlar tərəfindən aparılan hakimiyyətə qardaşı Qızıl Arslan yiyələndi. Məhəmməd qazıntı işləri zamanı aşkara çıxarılan gümüş və mis pullar, Cahan Pəhləvanın dul qadınları və oğlanlarının Atabəy qədim əmək alətləri və s. əşyalar hazırda Azərbaycan Tarix muzeyindədir. Kənddən bir qədər aralıda, meşələr 1 Azərbaycan tarixi. Bakı. “Azərnəşr”. 1994, səh. 297 qoynunda kəsik konusvari şəkildə bir təpə var. Adına 41 42 “Qızlar təpəsi” deyilir. İlk baxışdan təpənin süni surətdə tezliklə Azərbaycanı tərk etməli oldular. 1222-ci ildə yaradıldığı nəzərə çarpır. Onun hündürlüyü 20-25 metr, Dərbənddən keçərək şimal istiqamətində geri qayıtmağı sahəsi isə 500 kvadratmetrdir. Belə güman edirlər ki, kənd qərar verdilər. Onlar gizli yollarla Dərbənddən şimala əhalisi bu təpədən köçəri tayfalara və basqınlara qarşı keçirək, Monqolustana qayıtdılar. Monqolların ilk yürüşü mübarizə aparmaq üçün bir istehkam kimi istifadə kəşfiyyat məqsədi güdürdü və gələcək istilalar üçün zəmin etmişdir. yaratdı. “Qızlar təpəsi” Bostançı kəndinin füsünkar yerlərin- 1223-cü ildə qıpçaq dəstələri Şimali Qafqaz çöllərin­ dəndir. Təpənin üstü yazda yaşıl ota, rəngarəng əlvan dən Dərbəndə gəldilər və Azərbaycanda yaranmış vəziy­ çiçəklərə bürünür. Ətrafı isə qocaman palıd ağacları ilə yətdən istifadə edərək buraya soxuldular. Lakin qıpçaqla­ əhatə olunmuşdur. Güllü bulaq, Qoşa bulaq, Əbil bulaq və rın törətdikləri qırğınlar, talanlar Azərbaycan, Gürcüstan s. bulaqlar təpənin ətrafında qaynayır. Yaxınlığındakı də­ və Dağıstan əhalisinin onlarla mübarizə aparmasına səbəb rədən kiçik bir çay axır. Dərədən bir az kənarda “Yeddi oldu. Nəticədə qıpçaq dəstələri məğlubiyyətə uğradılar. bacı” adlanan yerdə qəbirlər var. Hər qəbirin üzərində Bir neçə il sonra Cormoqonun başçılığı ilə monqol qoşun­ ərəb əlifbası ilə yazılı böyük daş qoyulub. Daşlardan biri ları Rey və Həmədan şəhərlərini zəbt etdikdən sonra ikinci indi Xaçmaz tarix-diyarşünaslıq muzeyində saxlanılır. dəfə Azərbaycana soxuldular. Bir sıra şəhərlərdə, xüsusilə “Yeddi bacı” haqqında xalq arasında çoxlu rəvayətlər Marağada onlar ciddi müqavimətlə rastlaşdılar. 1239-cu mövcuddur. ildə Dərbənd şəhərinin zəbti ilə bütün Azərbaycan mon­ XIII əsrin 20-ci illərindən etibarən Ön Qafqaza monqol qollar tərəfindən istila olundu. Monqollar ilk yürüşlərdə hücumlarının başlanması ictimai və siyasi münasibətlərdə işğalçılıq məqsədi güdsələr də, ikinci yürüşdə əsas məqsəd ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu. Nəticədə digər dövlətlərlə Azərbaycanda möhkəmlənməkdən ibarət idi. Odur ki, on­ yanaşı, Şirvanşahlar dövləti də daxili istiqlaliyyətini itirdi. lar qələbə əldə etdikdən sonra Monqolustana qayıtmadılar Öz işğalçılıq yürüşləri ilə ad qazanmış Çingiz xan mövcud və yeni ərazilərdə möhkəmləndilər. 1239-1256-cı illərdə olan vəziyyətdən istifadə edərək 1206-1227-ci illərdə bir Azərbaycan və Ön Qafqaz ərazisi Ali Monqol xaqanlı­ sıra ölkələri işğal etdi. Xarəzm şahı Məhəmməd və oğlu ğının təyin etdiyi canişinlər tərəfindən idarə olunurdu. Cəlaləddin İrana qaçdılar. Xorasan və İraqi Əcəmi tutan Xaçmaz Hülakular dövlətinin tərkibində. Ali Mon­ monqollar 1220-ci ildə ilk dəfə Azərbaycana yürüş etdilər. qol xaqanlığı tərəfindən müstəqil fəaliyyət göstərən iri Monqol sərkərdələri Cəbə və Subutay Zəncan, Ərdəbil, feodal malikanələrinə qarşı mübarizəyə göndərilmiş mon­ Sarab və başqa şəhərləri talan edib Təbrizə yaxınlaşdılar. qol şahzadəsi Hülaku xan (1258-1265-ci illər) 1256-cı ildə Eldəniz Özbək monqollarla sazişə girdi; böyük xərac alan Azərbaycanı, 1258-ci ildə Bağdadı istila etdi və 500 ildən monqol sərkərdələri qışlamaq üçün Muğana yollandılar və artıq hökm sürən Abbasilər xilafəti süquta uğradı. Belə­ buradan Gürcüstana basqın etdilər. Sonra yenidən Azər­ liklə, Hülakular (Elxanilər) dövləti yarandı. Azərbaycan baycana döndülər və Şirvana soxuldular. Lakin monqollar bu dövlətin siyasi-inzibati mərkəzinə çevrildi, Təbriz döv­

43 44 lətin paytaxtı oldu. Bütün Azərbaycan kimi, şimal ərazi­ 1410-cu ilədək Cəlairilərin hakimiyyəti dövründə olmazın ləri də köçəri monqol feodallarının hakimiyyəti altına düş­ müsibətlər yaşandı. dü. Şahzadə Yuşumut Muğan, Şirvan və Dərbəndin haki­ Orta Asiyada Teymur imperiyasının yaranması və mi təyin olundu. Azərbaycanın əksər ərazilərində, xüsusi­ onun qonşu ölkələrə hücumları, eləcə də Qızıl Orda xanı lə, onun şimal hissəsində monqolların güclü hərbi hissələri Toxtamışın Azərbaycanı işğal etmək niyyətilə göstərdiyi məskən saldı. Hülaku xan oturaq əhalinin istismarı və cəhdlər ölkənin vəziyyətini daha da gərginləşdirdi. Xarici yerli feodalların sıxışdırılması nəticəsində tezliklə iqtisadi həmlələr nəticəsində Azərbaycanın əsas ərazisi Cəlairi- cəhətdən qüvvətlənmiş və mərkəzləşdirilmiş dövlət təşkil lərin nüfuz dairəsindən çıxdı, müxtəlif zamanlarda Tey­ edə bildi. Hülaku xandan sonra Abaqa xan (1265-1282-ci murun canişinlərinin, bir sıra yerli feodalların və Qara­ illər), Əhməd xan (1282-1284-cü illər), Arqun xan (1284- qoyunluların tabeçiliyində oldu. 1291-ci illər) bu dövləti idarə etdilər. 1295-ci ildə Hüla- Cəlairilər dövlətinin zəifləməsi, sultan Əhmədin Təb­ kulər səltənətinə Qazan xan (1295-1304) sahib çıxdı. rizdə olmaması və Teymurun baş vermiş hadisələrlə əla­ Hülakular dövləti Azərbaycan ərazisi uğranda digər qədar Sultaniyyədən Səmərqəndə qayıtması nəticəsində monqol dövləti - Cuci nəslindən olan qızıl ordalılarla (şi­ yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə edən Qızıl Orda malda) müharibələr aparır və bu da ölkənin vəziyyətini xanı Toxtamış 1385-ci ildə 90 minlik ordu ilə Dərbənddən sarsıdırdı. Azərbaycanı işğal etməyə can atan Qızıl Orda Şirvana soxuldu. Oradan Təbrizə, Marağaya, Mərəndə, xanları dəfələrlə (1263, 1265, 1288, 1290-cı illərdə) cə­ Naxçıvana, Qarabağa hücumlar etdi. Yolüstü bütün ya­ nuba yürüş etmiş və ölkədə dağıntı törədərək geri qayıt­ şayış məntəqələri, xüsusilə iri şəhərlər qarət olundu. Əha­ mışdılar. Yerli feodallarla əlaqənin möhkəmləndirilməsi liyə dəhşətli işgəncələr verildi. Qarabağdan Qızıl Ordaya istiqamətlərində siyasət həyata keçirən Qazan xana qarşı qayıdan Toxtamış Azərbaycandan çoxlu qənimət və 200 kəskin mübarizə, ixtişaşlar, üsyanlar baş verdi, sui-qəsdlər min əsir apardı. Toxtamışın Azərbaycanda törətdiyi dəh­ təşkil olundu. Bu cür hadisələr ölkəmizin şimalında, şətlər nəticəsində ölkə xarabazara çevrildi. xüsusilə Şabran-Müşkür-Tip mahalları ərazisində daha Azərbaycan 1386-cı ildə Teymurun hücumlarına mə­ geniş vüsət aldı. Lakin Qazan xan yerli feodallara arxa­ ruz qaldı. 1395-ci ilə kimi Teymur əksər Azərbaycan lanaraq baş vermiş bütün ixtişaşları yatıra bildi, mərkəzi ərazilərini işğal etdi və şimal bölgəsinə - Dərbəndə gəldi. dövləti möhkəmləndirdi. 1318-ci ildə ölkə ikitərəfli xarici Buradan Qızıl Ordaya hücum etdi. Əlincə qalası istisna hücumlara məruz qaldı: Misir qoşunları cənubdan, Qızıl olmaqla bütün Azərbaycan Teymurilərin ixtiyarında idi. Orda qüvvələri isə şimaldan hücuma keçdilər. Şirvan Teymur özü Hindistan səfərində olarkən, Azərbaycanın və ərazisi şimal hücumundan çox ziyan çəkdi. Azərbaycanda eləcə də Ön Qafqazın bir çox yerli feodalları öz müstə­ 1338-ci ildən başlayaraq 1357-ci ilədək Çobani feodal qilliyi uğrunda mübarizə apararaq Teymurilərə itaət qrupunun ağalığı, 1357-ci ildən başlayaraq fasilələrlə etməkdən boyun qaçırdılar. Azərbaycanda və Ön Qaf­ qazda baş vermiş hadisələrdən xəbər tutan Teymur Hin­

45 46 distan səfərindən qayıtdıqdan sonra 1399-cu ilin sentya­ rürdülər. Bütün bunlara baxmayaraq, öz mənafelərinə uy­ brında tarixdə «yeddiillik müharibə» adlanan yürüşə çıxdı. ğun gəldikdə monqollar həm islam, həm də xristianlığa Azərbaycana gəldi və Qarabağda məskən saldı. Azərbay­ arxalanırdılar. Bütpərəstliyin yayılması naminə islama canın və Ön Qafqazın bir sıra vilayət hakimləri, o cüm­ qarşı ciddi mübarizə aparılırdı. Bu dini siyasətin nəticə­ lədən Şəki hakimi Seyid Əhməd, Şirvanşah İbrahimin sində ölkədə ziddiyyətlər artdı, daxili və xarici vəziyyət vasitəçiliyi ilə Teymurun hüzuruna getdilər və onunla gərginləşdi. Məhz bu baxımdan hakimiyyətə gələn Qazan ittifaq bağladılar. Teymur 1405-ci ildə öldü. Bu dövrdə xan (1295-1304-cü illər) bütpərəstlikdən imtina edərək Azərbaycan Miranşahın oğlu Mirzə Ömər tərəfindən idarə islamı qəbul etdi. Qazan xanın dini islahatı nəticəsində olunurdu, Şirvan isə Şeyx İbrahimin hakimiyyəti altında Azərbaycanda islam dininin mövqeyi möhkəmləndi, onu idi. Şirvan hakimi I İbrahimin uzaqgörən siyasəti nəticə­ qəbul etməyənlər ölkədən çıxarıldı. sində Şirvanşah dövləti nisbi də olsa, öz möstəqilliyini Monqol istilasının nəticəsində (Qazan xanın hakimiy­ qoruyub saxlaya bildi. yəti dövrünədək) Azərbaycanın iqtisadiyyatına və mədə­ Monqol əsarəti dövründə Azərbaycanda yerlilərə və niyyətinə ağır zərbələr vuruldu. Kənd təsərrüfatı, sənət­ köçərilərə məxsus dövlət quruluşlarının qovuşması nəti­ karlıq inkişafdan qaldı, məhv edildi. Kəndlilər və sənət­ cəsində yeni, təkmilləşmiş dövlət quruluşu və idarə sis­ karlar ya əsir alınır, ya da qul kimi hərbi sahələrdə istifadə temi yarandı. Təsərrüfat idarəsi “Divan sistemi” üzrə təş­ olunurdu. Bütün bunların ucbatından dirçəliş üçün görülən kil edilmişdi. Dini İşlər İdarəsinə ölkənin baş qazısı müxtəlif tədbirlər heç bir nəticə vermirdi. Yalnız Qazan cavabdeh idi. Bütün ərazi vilayətlərə bölünmüşdü. Vilayət xanın zamanında aparılan islahatlar səmərə verməyə hakimlərinin vəzifəsinə mərkəzi hökumətin mənafeyini başladı. Xalq kütlələrinin vəziyyəti nisbətən yüngülləşdi, müdafiə etmək, göştərişlərini yerinə yetirmək, sərhədləri ölkə iqtisadiyyatında canlanma başlandı. qorumaq, təsərrüfatı idarə etmək, xalq hərəkatını və sinfi Azərbaycan mədəniyyətinə vurulan zərbələrə baxma­ mübarizəni boğmaq daxil idi. yaraq, həmin dövrdə incəsənət, elm, ədəbiyyat sahəsində Monqol istilalarınadək Azərbaycanın əhalisi əsasən inkişaf davam etdi. Azərbaycan Şərqin ən mühüm mədəni türk tayfalarından təşəkkül tapmışdı. Hülaku xanın yü­ mərkəzlərindən biri olaraq qalmaqda idi. Azərbaycan dili rüşləri dövründə Azərbaycana 20-dən artıq monqol-türk ərəb və fars dilləri ilə yanaşı, dövlət dili səviyyəsi kəsb tayfaları gəldi. Onların tərkibində türk tayfaları üstünlük etdi. Bütün dövlət sənədləri bu üç dildə aparılırdı. Həmin təşkil edirdi. Bu tayfaların Azərbaycanda məskunlaşması, dillərdə sənət əsərləri yaradıldı, müxtəlif şəhərlərdə möh­ yerli əhali ilə qaynayıb-qarışması əhalinin etnik tərkibinə təşəm memarlıq abidələri ucaldıldı. Azərbaycan memar­ təsir etdi və türkdilli əhalinin sayının daha da artmasına ları və ustaları bütün Şərqdə şöhrət qazandılar. səbəb oldu. Xaçmaz rayonunun ərazisində həmin keşməkeşli dövr­ Azərbaycanın istilası zamanı monqollar bütpərəstliyin lərin canlı şahidləri olan yaşayış məskənlərindən Müqtədir yayılması və möhkəmlənməsi üçün müxtəlif tədbirlər gö­ qəsəbəsində aşkara çıxarılmış Müqtədirtəpə yaşayış yeri

47 48 və Çinartala kəndi yaxınlığındakı Çiləgir yaşayış yerini canın şimal bölgəsinin, Xəzərsahili ərazilərin tabe edilib göstərmək olar. Bu tarixi yaşayış məskənlərindən dövrünə əldə saxlanmasına böyük əhəmiyyət verilirdi. Qızılbaşlar uyğun tikililər, əşyalar, avadanlıqlar tapılmış və tədqiq İsmayıl başda olmaqla Şirvanşahlar dövlətinə (o dövrdə edilmişdir. Ancaq burada da bir məqamı xüsusi qeyd et­ yuxarıda qeyd etdiyimiz ərazilər məhz Şirvanşahlar döv­ mək istərdim ki, aşkara çıxarılmış əksər tarixi abidələr zəif lətinin tərkibinə daxil idi) hücum edəndə Şamaxı tutulur, mühafizə edilir, onlara diqqət yox dərəcəsindədir. Bu is­ Bakı, Şabran, Niyazabad, Müşkür təslim olur. Şah İsmayıl tiqamətdə təbii ki, ciddi tədbirlər görülməlidir ki, məhv ol­ Şirvanı işğal etdikdən sonra Şirvanşahların hakimiyyətini maq təhlükəsi qarşısındakı tarixi yerlər, abidələr qorun­ tanıyır. Buna baxmayaraq, o, Şirvanda möhkəmlənə bil­ sun. məmişdi. Şirvanın əyanları içərisində də müstəqillik meyli Xaçmaz bölgəsi Azərbaycanda Səfəvilərin hakimiy­ güclü idi. Onlar Osmanlıların gəlməsini gözləyərək, müs­ yəti dövründə. XIV əsrin ikinci, XV əsrin birinci yarı­ təqillik üçün məqam axtarırdılar. sında feodal pərakəndəliyi ölkənin ayrı-ayrı hissələri I Şah İsmayıl Şirvanı təmamilə işğal etmək üçün bir arasında təsərrüfat əlaqələrinin möhkəmlənməsinə mane neçə dəfə cəhd etmişdi. Çünki Şirvanşahlar Səfəvilərə ta­ olur, məhsuldar qüvvələrin inkişafını ləngidirdi. Baş verən be olmaqdan tez-tez boyun qaçırırdılar. Lakin 1517-ci ildə feodal müharibələri, feodal hakimlərin özbaşınalığının art­ Səfəvilərin növbəti yürüşü zamanı Şirvanşahlar məcburiy­ ması kənd təsərrüfatı və sənətkarlığın tənəzzülünə səbəb yət qarşısında qalaraq tabe oldular və müxtəlif qohumluq olur, şəhər və kənd əməkçilərinin vəziyyətini ağırlaş­ əlaqələri yaradaraq Səfəvilər dövlətinin tərkibinə qatıldı­ dırırdı. Belə bir vəziyyət ticarətin inkişafını ləngidir, tez- lar. tez mal daşıyan karvanlara basqınlar edilir, yadellilərə Səfəvilər dövründə Azərbaycanın şimal bölgəsi, xüsu­ qarşı mübarizədə xalqın birliyinin yaranmasına mane silə də Xaçmaz ərazisi bir sıra hərbi əməliyyatların olurdu. Odur ki, Azərbaycanı siyasi cəhətdən birləşdirmək mərkəzi meydanına çevrildi. Xüsusilə də Səfəvi-Osmanlı zərurəti meydana çıxmışdı. Bu birləşmə Azərbaycan əha­ müharibələri bu bölgənin tapdaq altında qalmasına, talan lisinin geniş təbəqələrinin mənafeyinə uyğun gəlirdi. Xü­ olunmasına səbəb oldu. 1578-ci ildə Osmanlı qoşununun susilə də Xaçmaz bölgəsi əhalisinin. Ardı-arası kəsilmə­ Ön Qafqaza yürüşü zamanı Sultan II Murad (1574-1595) yən müharibələr, basqınlar bölgənin həyatını dözülməz Türkiyənin vassalı Krım xanı II Məhəmməd Gəraydan da həddə çatdırmışdı. Yalnız vahid bir dövlət hakimiyyəti tatarların bu yürüşdə iştirakını tələb etdi. Sultanın təsiri yaratmaqla feodal pərakəndəliyini aradan qaldırıb Azər­ altında qızılbaşlar əleyhinə kürd qiyamı və Şirvandakı üs­ baycanın müstəqilliyini qorumaq olardı. Səfəvilər kütlələri yan bu zəncirin həlqəsi idi. Türk ordusunun baş ko­ öz tərəflərinə çəkmək üçün ədalətli qaydalar vəd etdilər. mandanı Mustafa Lələ paşa 100 minlik qoşunla Gürcüstan Onlara inanan xalq kütlələri Səfəvilərin hakimiyyət uğ­ və Azərbaycan ərazilərinə yürüşə başladı. Krım xanı randa mübarizəsinə rəğbət bəsləyirdilər. Səfəvi dövləti Məhəmməd Gəray 100 minlik qoşunla hərbi qənimət əldə yarandığı dövrdə Şirvan ərazisinin, xüsusilə də Azərbay­ etmək üçün Baxçasaraya və Şimali Qafqazdan Şirvana

49 50 doğru irəlilədi. Oktyabrın 23-də tatar qoşunu Şamaxıya xəzinəsinin doldurulması məqsədilə tətbiq edilən vergi çatdı və buradan Şirvanın müxtəlif rayonlarına dəstələr sistemi kasıb təbəqəni çox çətin vəziyyətə salmışdı. Onlar göndərib Şimali Azərbaycanı qarət etdi. Osmanlı qo­ 50-yə qədər vergi verməli idilər. Şəhərlərdə əhali əsasən şunlarının Şirvana daxil olması ilə tatarlar Azərbaycanı sənətkarlıqla məşğul olurdu. Azərbaycan ərazilərində tərk etdilər. Burada Osmanlı hərbi-inzibati idarə üsulu uzun zaman davam edən Səfəvi-Osmanlı müharibələri nə­ yaradıldı. Şirvan iki bəylərbəyliyə bölündü: Şamaxı və hayət ki, 1590-cı ildə sülh müqaviləsinin bağlanması ilə Dərbənd. Osman paşa buraya hakim təyin olundu. Bu bitdi. Bu sülh müqaviləsi sabitlik yaratdısa da, Azər­ zaman qızılbaş Həmzə Mirzə 30 minlik qoşunla əks baycanı iki hissəyə böldü. Xaçmaz bölgəsinin daxil ol­ hücuma keçib, Şirvanı türklərdən azad etməyi qərara aldı. duğu Şimali Azərbaycan Osmanlı hakimiyyəti altına düş­ Onlar Şamaxı qalasında Osman paşanı mühasirəyə aldılar dü. Osmanlılar Azərbaycanda yeni inzibati bölgü apar­ və birləşmiş Şirvan qoşununu darmadağın etdilər. Osman dılar. “Türk mənbələrinə görə, Şirvanın tərkibinə 14, Dər­ paşa Şamaxını tərk edərək Dərbəndə qaçdı. Qızılbaş bəndin tərkibinə 7 sancaq daxil idi. Lahıc, Ağdaş, Qəbələ, qoşunu onu Şabrana qədər təqib etdisə də, Dərbəndi ala Salyan, Şəki, Bakı, Qaraulus, Osmanlı, Xudat, Mah- bilmədi. Daha sonra Əmir xan Türkmən də qoşunu ilə mudabad, Ərəş və s. Şirvan; Şabran, Axtı, Quba, Müskür, Xaçmazda toplaşan şirvanlılara və dağıstanlılara doğru Kurə, Çıraq və s. isə Dərbənd vilayətinə daxil idi”.1 irəlilədi. Lakin bu yürüş də uğursuz oldu. Çünki Xaçmaza Tezliklə türklər Xəzər dənizi sahilinə çıxaraq, donan­ yürüşə görə qızılbaş Əmir xanla Şəhrux arasında ziddiyyət ma yaratmağa başladılar. Bu iş əsasən xarici basqınların, başladı. Bu ziddiyyət Səfəvi hakimiyyətini zəiflətdi. rusların donanmasının Azərbaycana yürüşlərinin qarşısını Bütün bunlara baxmayaraq, 1583-cü ildə İmamqulu almaq məqsədi güdürdü. Osmanlılar rusların və ingilis­ xan yenidən Şirvana yürüş edir, Şamaxını ələ keçirir və bu lərin ticarət məqsədilə yan aldıqları Niyazabad şəhərində zaman Yaqub bəyin Niyazabada qoşun topladığını eşidir. gəmilər inşa etməyə başladılar. Türklərlə şiddətli döyüş olur. Türk qoşunları darmadağın XIV-XVI əsrlər ərzində Azərbaycanın şimali-şərqində edilir, Yaqub bəy öldürülür. Qızılbaşlar onları Dərbəndə yerləşən Xaçmaz bölgəsində baş verən hadisələri izlə­ qədər təqib edirlər. Samur çayının yaxınlığındakı Baştəpə dikdə məlum olur ki, ərazi daim talanların, basqınların, adlı yerdə köməyə gələn Osman paşa ilə döyüşürlər. Bir yürüşlərin, acı müharibələrin mərkəzində olmuş, lakin neçə gün davam edən və tarixdə “məşəl savaşı” adlanan iqtisadi-coğrafi baxımdan öz əhəmiyyətini qoruyub sax­ vuruşda türklər üstünlük qazanaraq, qızılbaşları məğlub lamışdır. Azərbaycanın şimal qapısı olmaqla dar məkanda edirlər. yerləşməsi, Xəzərin qərb sahilındəki liman şəhəri kimi XVI əsrdə Azərbaycanda Səfəvilərin hakimiyyəti döv­ məşhur olan Niyazabadın mövcudluğu, Şirvanın ən məş­ ründə əkinçiliyin, sənətkarlığın, ticarətin inkişafı üçün hur ticarət mərkəzlərindən olan Şabran şəhərinin bölgədə müəyyən şərait yarandı. Əhalinin əksəriyyəti əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq, bostançılıqla məşğul olurdu. Şah 1 Azərbaycan tarixi. Bakı, “Azərnəşr”. 1994, səh. 465 51 52 yerləşməsi, əsas ticarət yollarının ərazidən keçməsi, mün­ bit təbiəti, mülayim iqlimi Xaçmaz bölgəsini daim cəl­ Xaçmaz rayonunun tarixi abidələri içərisində orta bedici etmişdir. əsrlərin işığından süzülüb gələn bir məşhur yurd yerimiz Təsadüfi deyil ki, həmin dövrlərə aid edilən, dövlət də var - qədim Niyazabad. Niyazabad Xəzər dənizinin əhəmiyyətli çoxsaylı tarixi abidələr bu bölgənin çox şə­ qərb sahilində Şirvan ərazisində yerləşir. Adı XIV-XV rəfli, maraqlı keçmişindən xəbər verir. Şıxlar kəndindəki əsrlərin mənbələrində çəkilir. Burada qədim bir şəhərin Şeyx Yusif türbəsi və məscid, Qaraqurtlu kəndindəki xarabalıqları mövcud imiş. Şəhərin əsasını erkən orta məscid, Tel kəndindəki yaşayış yeri, Aşağı Zeyd kən­ əsrlərdə Sasani şahlarından I Yəzdəgirdin (399-421-ci dindəki yaşayış yeri, həmin kənddən 2 kilometr qərbdə illər) qoyması ehtimal olunur. Şəhər XIII əsrdə monqollar, Həcmi təpələri, Qalağan kəndinin şimal-qərbində yerləşən sonra şimaldan basqın edən köçərilər tərəfindən da­ yaşayış yeri, Vələmir və Şıxlar kəndlərindəki qədim ğıdılmışdır. Xəzər sahilində yerləşməsi onu bir liman qəbiristanlıqlar, Xanlıqoba kəndinin yaxınlığındakı Molla- şəhəri kimi sonralar yenidən canlandırmışdır. XVII əsrdə xana yaşayış yeri, Çinartala kəndi yaxınlığındakı Şəhər- Niyazabadda olmuş türk səyyahı Övliya Çələbi yazmışdır gah yaşayış yeri, Maşıoba kəndindən 500 metr qərbdə I və ki, şəhərdə 40 məhəllə, 40 kiçik məscid, iri came məscidi, II Dəyirmantəpə yaşayış yeri, həmin kəndin qərbində yer­ çoxlu hamam və böyük bazar var idi. Orada Azərbaycan ləşən Maşıtəpə yaşayış yeri, Çaxçaxlı kəndindən tapılmış ustalarının hazırladıqları nəfis məmulatlar - xam ipək, ərəb yazısı olan 6 ədəd sənduqə, Qımılqışlaq skəndindən ipək parçalar, xalçalar, Şərq və Qərb ölkələrindən gəti­ tapılan ərəb yazılı 2 ədəd sütun həmin dövr tarixinin rilmiş müxtəlif mallar satılırdı. Şəhərdə üzümlüklər və salnamələri, inciləridir. Bu tarixi abidələr haqqındakı qısa bağ-bağatla əhatələnmiş altı min ev olubmuş. Həmçinin məlumatlar geniş oxucu kütləsi üçün maraqlı olardı. mənbələrdə Niyazabadda “Əfşar baba türbəsi” deyilən Ötən əsrin 80-ci illərində Xaçmaz rayonunun Çiləgir ziyarətgahın da olduğu qeyd edilmişdir. Rəvayətə görə kəndində tapılmış mis pul dəfinəsi də öz zənginliyi ilə Əfşar baba süfi şeyxlərindən olan Əhməd Yasəvinin diqqəti cəlb edir. X-XIII əsrlərə aid olan sikkələrin üzə­ nəslindən imiş. rindəki yazıların bəzilərini oxucuların diqqətinə çatdırırıq: Mühüm karvan və ticarət yolu ayrıcında yerləşən “Şirvanşah Fəribuzz ben Salar”, “Şirvanşah əbu Nasir Niyazabadın Azərbaycanın və xüsusən Şirvanın iqtisadi- Yəzid Əhməd ibn Mühəmməd”, “Şirvanşah Salar ibn ticarət həyatında önəmli rolu olmuşdur. Rusiya, İngiltərə, Yəzid” (1049-1063), “Atabəylər”, “Monqol Abaqa xan Şotlandiya və Almaniyadan gələn tacirlər, diplomat və tərəfindən zərb olunmuş pul”, monqol dövrünə aid çəkisi səyyahlar buradan keçib gedirdilər. Niyazabad limanında 5 qram, diametri 18-20 mm, üzərində xan sözü yazılmış Həştərxan, Orta Asiya, İran gəmiləri lövbər salırdı. 1623- və s. cü ildə moskvalı tacir Kotov, ingilis diplomatı Antoni Çenkinson (XVI əsr), şotland həkimi Entermoni Bel * * * (XVII əsr), Rusiya dövlət səfiri knyaz M.Baryatinski

53 54 Niyazabadda olmuşlar. Sonralar şəhərin adı təhrif oluna­ zamanı gördüklərini yazıb kitab halında çap etdirmişdir. raq Niazad, daha sonralar isə Nizova kimi işlənmişdir. Adam Olearinin həmin kitabı rus dilinə tərcümə edilərək XVIII əsrdə Şirvan bəylərbəyliyinə tabe olan Ni- 1906-cı ildə Sankt-Peterburqda «Opisanie puteşestviya v yazabad I Pyotrun Xəzər sahillərinə və İrana yürüşü Moskvu i çerez Moskvu v Persiyu i obratno» adı ilə nəşr zamanı Rusiyanın əlinə keçərək rus tacirlərinin əsas alver edilmişdir. Həmin kitabda Niyazabad haqqında da bir sıra məntəqəsinə çevrilmişdir. Elə həmin əsrin ikinci yarısında dəyərli fikirlər var: Niyazabad Quba xanlığının ərazisinə keçmişdir. Xanlığın “...Dənizin bizi sahilə atdığı yer Müşkür adlanırdı: iqtisadi ticarət əlaqələrində Niyazabad liman şəhərinin bura Şirvan və əski Midiya adlanan əyalətin vilayətidir. mühüm rolu olub. Həmin dövrdə daha çox Rusiya ilə Bu əyalət Xəzər dənizi sahili boyunca Dərbənddən Gilana ticarət bu liman şəhəri vasitəsilə aparılıb. Sonralar Xəzərin qədər uzanaraq 200 kənddən ibarətdir və Dərbənd sulta­ qərb sahilində bir sıra liman şəhərləri Rusiya ilə fəal nının hakimiyyəti altındadır. Bu ölkənin hər yeri görü- ticarət apardıqlarından Niyazabadın rolu zəifləməyə nüşcə çox xoşagələndir, çünki ağaclar və biçənəklər hələ başlayıb. Niyazabadın bir tarixi abidə kimi hələ açılmayan də yamyaşıldır: buranın torpağı münbit və bərəkətlidir. səhifələrinin elmi axtarışlara böyük ehtiyacı vardır. Bütün vilayət düyü, buğda, arpa və habelə yaxşı meyvə və Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının “Niyazabad” tərəvəzlə boldur. Bütün kəndli evləri içəridən olduqca adlı bölməsində yazılıb: “Niyazabad - Azərbaycanda orta səliqəlidir və otaqların yerinə xalçalar döşənmişdir. Ni- əsr (təqribən XIV-XIX əsr) şəhəri. İndiki Xaçmaz rayo­ yazabadda bizi evlərdə yerləşdirmişdilər və ilk vaxtlar hər nunun Nizovaya kəndi ərazisində idi. Sonralar Quba birimizə öz ev sahibindən bolluca yemək verilirdi. Ancaq xanlığının əsas liman şəhərinə çevrilən Niyazabad iqti­ biz çox olduğumuzdan və burada bir neçə həftə qala­ sadi-ticarət əlaqələrinin genişlənməsində əhəmiyyətli rol cağımızdan, həmçinin onların bizə yemək verməsi haq­ oynayırdı. Həştərxandan gəmilərlə gətirilən mallar Ni­ qında əmrin verilməməsi ucbatından bizi sonradan səfirin yazabadda boşaldılır, sonra isə karvan vasitəsilə Şamaxı binası yanında çadırda yerləşdirib, öz hesabımıza xörək və digər şəhərlərə aparılırdı. Sonralar Xəzərin səviyyə­ verməyə başladılar”.1 sinin aşağı düşməsi və feodal çəkişmələri Niyazabadın 1669-1671-ci illərdə Dağıstanda əsir alınıb 2 il qul ki­ tənəzzülünə və tərk edilməsinə səbəb oldu”.1 mi işləməyə məcbur olan holland səyyahı və dənizçisi Orta əsrlərdə Azərbaycana qonaq gəlmiş əcnəbi səy­ Yan Streys Razin üsyanından əvvəl Volqaboyunda yaşa­ yahlar, xüsusilə də avropalılar Niyazabad haqqında öz yan kazakların Azərbaycanın liman şəhərlərinə - Niyaza- təəssüratlarını qələmə almışlar. 1636-cı ilin payızında Ni­ bad, Şabran, Bakı, Astaraya talançı yürüşləri barədə mü­ yazabadda olmuş məşhur alman filosofu və coğrafiya­ fəssəl məlumat verib. şünası Adam Oleari Avropaya qayıtdıqdan sonra səyahəti

1 Олеари А. Описание путешествия в Москву и через Москву в 1 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. VII cild. Bakı. 1983, səh. 250 Пэрсию и обратно. Санкт-Петербург. 1906. стр.47 55 56 Seyidli kənd məktəbinin direktoru İ.Əskərov və mək­ * * * təbin tarix müəllimi F.Seyidov da həmin ekspedisiyada yaxından iştirak etmişlər. Onların məlumatına görə Xaçmaz rayonunun ərazisində XV-XVI əsrlərə aid Seyidlidən VIII-XII əsrlərə aid zəngin maddi mədəniyyət olan Şıxlar kəndindəki məscid və Şeyx Yusif türbəsi nümunələri, təndir və ocaqlar, şirli və şirsiz saxsı qablar, təkrarsız memarlıq abidəsi kimi diqqəti cəlb edir. Burada metal və şüşə məmulatları, sümük və daş alətlər, şüşə, görkəmli Azərbaycan filosofu və alimi Mövlanə Şeyx metal və sümükdən hazırlanmış müxtəlif növ bəzək əş­ Yusifin məzarı yerləşir. Təəssüf ki, Şeyx Yusifin məzarı yaları aşkar edilmişdir. Kənd sakinlərinin məişətində yük­ üzərindəki yazılı daş kitabə dövrümüzədək qalmamışdır. sək bədii zövqlə bəzədilmiş müxtəlif növ polixrom şirli Türbədə Şeyx Yusifdən başqa onun oğlu Məhəmməd qabların üstünlük təşkil etməsi orta əsrlərdə Azərbaycan Əmin, dörd müridi və həyat yoldaşı dəfn olunmuşdur. əhalisinin mədəni həyat səviyyəsinin yüksək olduğunu Şeyx Yusifin oğlu Məhəmməd Əminin məzarı üzərində göstərən tutarlı dəlillərdəndir. Abidədən tapılmış şüşə qab hicri 860-cı il (miladi 1455-1456) tarixi qeyd olunmuşdur. nümunələrinin qalıqları orta əsrlərdə Azərbaycanda şüşə * * * məmulatının yalnız şəhər əhalisinin məişəti üçün səciy­ yəvi olması barədə əsassız fikirləri təkzib edir. Qaraqurtlu kəndində yerləşən XIV əsrə aid olan məs­ Digər abidə Xaçmaz rayonundakı Sahillər kəndinin cid öz orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu məscid ibadət- cənub-şərqində, Salman bulağının yaxınlığında yerləşir. gah olmaqla yanaşı, həm də məktəb-mədrəsə kimi fəa­ Buradan aşkar olunmuş istehsal və məişət ocaqları, müx­ liyyət göstərmişdir. Çünki buradakı otaqlar çoxsaylı xırda təlif quruluşlu təndirlər, taxıl və məişət quyuları, şirli və hücrələrdən ibarətdir. şirsiz qablar, şüşə və metal bilərziklər, muncuqlar, dü­ yümlər son orta əsr kəndinin təsərrüfat və ev məişəti * * * mənzərəsinin bərpasına kömək edir. Əldə olunan mate­ riallar o zaman əkinçilikdə dənli bitkilərin becərilməsinə, Bakı Dövlət Universitetinin “Müşkür” arxeoloji və maldarlıq təsərrüfatında qaramalın saxlanmasına daha çox etnoqrafik ekspedisiyası (rəhbəri tarix elimləri namizədi diqqət verildiyini göstərir. Arxeoloji tapıntılar o dövrdə F.Dostiyev) 1991-ci ildə Xaçmaz rayonunun Seyidli və kənd sakinlərinin balıqçılıq və ovçuluqla da məşğul oldu­ Salman bulağı orta əsr yaşayış yerlərində qazıntılar apar­ ğunu göstərir. mış və xeyli əhəmiyyətli tapıntılar aşkar etmişdir.1 Ekspedisiya zamanı xalq yaşayış evlərinin tipləri - qaz­ ma, kümə, yarımqazma (dam ev) və yerüstü evlər (möhrə, kərpic, tapan, çovustan, alaçıq və s.), onların inşaat mate­ rialları və tikinti texnikası, məişət və memarlıq ünsürləri, 1 Azərbaycan maddi mədəniyyət tarixinə dair 1991-ci il çöl tədqiqat­ larının yekunları. BDU-nin nəşriyyatı, 1992. ənənəvi qızdırılma və işıqlandırma sistemləri haqqında ət­ 57 58 raflı etnoqrafik material əldə olunmuşdur. Həmin abidə­ şimal sərhədində yerləşən Dərbənddən keçməklə quru lərin yenidən ətraflı öyrənilməsinə ehtiyac var. Çünki həm yolu ilə, Xəzər dənizi vasitəsilə isə su yolu ilə Azər­ yaşayış məskənlərinin, həm də təsərrüfat sahələrinin baycana gəlir, ticarət əlaqələri yaradırdılar. Eyni zamanda dağıdılmasına səbəb olmuş, uzun illər davam etmiş müha­ qarşılıqlı olaraq nümayəndə heyətləri, səfirlər dövlətlər- ribələr daşı daş üstündə qoymamışdır. Tarixi abidələr, ya­ arası münasibətlərdə iştirak edirdilər. Bu dövrdə İsfahan şayış məskənləri, şəhərlər qalın torpaq qatının altında qal­ sarayı tərəfindən təyin edilmiş Şirvan bəylərbəyi bütün mışdır. hallarda Rusiya ilə sülh əlaqələri yaratmağa və hər hansı XVII əsrin ortalarında Azərbaycan Səfəvi-Osmanlı gərginlikdən qaçmağa çalışırdı. müharibələrinin acı nəticələrini yavaş-yavaş aradan qal­ O dövrdə Azərbaycan-Rusiya ticarət münasibətləri bir dırmağa başladı. Dağıdılmış şəhərlər, yaşayış məskənləri sıra çətinliklərlə qarşılaşırdı. Ticarət karvanları üzərinə bərpa edilir, şəhərlərdə sənətkarlıq, ticarət, mədəniyyət və nəzarətdən kənar qalmış, soyğunçu kazak dəstələrinin hü­ incəsənət, kəndlərdə kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri cum etməsi böyük maneələr yaradırdı. Tarixçilər bu bas­ əvvəlki mövqelərinə qayıdır, inkişaf edirdi. Müharibələr qınların mütəmadi olmasının ticarət əlaqələrinə böyük nəticəsində nisbətən az zərər çəkmiş bölgələrin şəhər və zərbə vurduğunu qeyd edirlər. Şübhəsiz yerli əhali, xüsu­ kəndləri daha böyük sürətlə qaydaya salınırdı. Təbii ki, silə də ölkəmizin şimal bölgəsinin əhalisi bu basqınlardan Səfəvi-Osmanlı müharibələrindən Azərbaycanın şimalın­ hədsiz zərər çəkirdi. da yerləşən şəhər və kəndlər daha çox ziyan çəkdiyi, Nəhayət, 1650-ci ildə Xəzərdə kazaklara qarşı qəti yerlə-yeksan olduğu, bütün təsərrüfat sahələrinə sağalmaz tədbir görmək məqsədilə Səfəvi hakimi II Abbas Mos­ yaralar vurulduğu üçün onların inkişafından danışmaq kvaya xüsusi səfir göndərdi. Çünki kazakların Azərbay­ əbəsdir. Qanlı müharibələr meydanından kənarda qalmış cana və Xəzərsahili ərazilərə basqınları daha təhlükəli Quba istisna olmaqla, bəzi şimal bölgəsinin şəhərləri - vəziyyət alırdı. Bu vaxt Donda üsyançı kazak başçı­ Qəbələ, Şəbran, Ərəş, Niyazabad XVII əsrdə tam tənəz­ larından olan Stepan Razin Ön Qafqaz üçün daha təhlükəli zülə uğradı, inkişafdan qaldı. idi. Stepan Razin 1667-ci ilin mayında Volqa çayı vasi­ Tarixi mənbələr bu dövrün maraqlı cəhəti kimi Azər­ təsilə Xəzər dənizinə çıxdı, Azərbaycanın Xəzərsahili baycan-Rusiya arasındakı münasibətlərin, ticarət əlaqələ­ vilayətlərinə hücum etdi. Ataman Sergey Krivoyun baş­ rinin, qarşılıqlı səfərlərin genişləndiyini qeyd edirlər. çılığı altında fəaliyyət göstərən digər kazak dəstəsi ilə Azərbaycan-Rusiya münasibətlərinin bölgəyə təsiri. birləşərək 40 qayıqlı 2000 nəfərlə Dərbəndə çıxdı. Ni­ Səfəvi dövləti ilə Rusiya arasında olan münasibətlər siyasi yazabad və Şabran şəhərlərini amansızcasına qarət etdi. marağa və qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrə əsaslanırdı. Bu Daha sonra Azərbaycanın digər şəhərləri - Bakı, Mardov, əlaqələrdə Xaçmaz bölgəsinin mühüm rolu vardı. Azər­ Gilan, Rəşt, Xəzərsahili kəndlər basqınlara məruz qaldı. baycan bu dövrdə böyük Səfəvi imperiyasında Rusiya ilə Yalnız Rusiya və Səfəvilərin gördükləri ciddi tədbirlər həmsərhəd olan yeganə dövlət idi. Tacirlər Səfəvilərin nəticəsində qarətçi dəstələr zərərsizləşdirildi və ticarət

59 60 karvanlarının qorunması məqsədilə təsirli tədbirlər gö­ 1721-ci ilin avqustun 10-da Şamaxıya hücum etdi. Onlar rüldü. qısamüddətli müqavimətdən sonra şəhər əhalisinin kömə­ 1671-ci il iyunun 6-da Stepan Razinə elan edilmiş yilə Şamaxını ələ keçirdilər. Bu vaxt Şamaxıda bir çox ölüm hökmündə deyilirdi: “Sən canisən... Xəzər dənizinə xarici tacirlərlə yanaşı, rus tacirlərinə də böyük ziyan gələrək Azərbaycan əhalisini talan etdin, tacirlərin dəydi. Şirvan üsyanı zamanı rus tacirlərinin zərər çək­ mallarını əllərindən aldın, onları öldürdün. Həmçinin sən məsindən istifadə edən I Pyotr Xəzərsahili əyalətləri ələ Azərbaycanın bir neçə şəhərini dağıtdın, iki ölkə arasına keçirmək məqsədilə yürüşə hazırlaşdı. Lakin imperator I böyük qırğın toxumu səpdin”.1 Pyotr işğalçı yürüşü rus tacirlərinin intiqamını almaq XVIII əsrin əvvəlləri iqtisadi və siyasi çəhətdən Səfəvi pərdəsi altında gizlədərək Hacı Davud və Surxay xana dövləti üçün çox ağır başladı. Xəzinə boşalmış, Şah Sultan qarşı yürüşə başladı. Bu isə bilavasitə Şirvan üsyançılarına Hüseyn dövləti xilas etmək məqsədilə son imkanlara əl qarşı hərbi yürüş demək idi. Şirvan üsyanının başçısı Hacı atmalı olmuşdu. Bəylərbəyilər və iri feodallar müstəqilliyə Davud kömək üçün o zaman Rusiya ilə rəqabət aparan can ataraq şaha tabe olmaqdan boyun qaçırırdılar. Bu Türkiyə dövlətinə müraciət etdi. Türkiyə sultanı Hacı Da­ dövrdə Azərbaycanda xalq kütlələrinin vəziyyəti xüsusilə vudun müraciətini tərəddüdsüz qəbul etdi. Yenə də Azər­ ağır idi. Bu səbəbdən istismarın güclənməsi geniş xalq baycanın şimal-şərqində böyük dövlətlərin maraqları toq­ kütlələrinin şiddətli müqavimətinə səbəb oldu. Belə bir quşdu. Həmin dövrdə İsveç üzərində qələbə qazanmış Ru­ şəraitdə Azərbaycanda sinfi mübarizənin gərginləşməsi ilə siyanın nüfuzu xeyli artmışdı. Təbii ki, Rusiya Türkiyənin bərabər şah hökumətinə qarşı azadlıq mübarizəsi geniş­ Qafqazda və Xəzər sahillərində möhkəmlənmiş cəhd­ lənirdi. Cənubi, şimal-şərqi Azərbaycanda, habelə Cənubi lərinin qarşısını almaq məqsədilə Azərbaycanın şimali- Dağıstanda da İran zülmünə qarşı ciddi çıxışlar oldu. Odur şərqinə, Xəzəryanı ərazilərinə hücum planını qəbul etdi. ki, XVIII əsrin birinci yarısı Azərbaycan tarixində Türkiyə 1722-ci il iyulun 18-də I Pyotr böyük bir ordu və 274 və İran zülmünə qarşı aparılan mübarizə dövrü kimi əla­ gəmi ilə Həştərxandan yürüşə başladı. Rus qoşunları iki mətdardır. Şirvan həmin dövrdə bu mübarizənin mər­ istiqamətdə - quru və dəniz yolu ilə hərəkət edirdilər. I kəzinə çevrilmişdi. Üsyançıların ilk cəhdləri uğursuz olsa Pyotrun Azərbaycan dilində “Manifest” nəşr edərək Şir­ da, Müşkür mahalının Dədəli kəndindən olan Hacı Davud vana və Xəzərsahili vilayətlərə göndərməsi çar qoşunla­ xalq hərəkatına dini istiqamət verərək üsyançıları öz ət­ rının yürüşünün əsl səbəbini ört-basdır etmək idi. Bu rafında birləşdirdi. Hacı Davudun rəhbərliyi altında üs­ Azərbaycan dilində nəşr edilmiş ilk dövlət sənədi idi. yançılar Dərbənd, Şabran və Xudat üzərinə hücum etdilər. “Manifest”də I Pyotr yazırdı ki, onun məqsədi bu yerlərdə Xəzərsahili vilayətlərin Rusiya tərəfindən zəbt edil­ əmin-amanlıq yaratmaqdan və rus tacirlərini qarət edən məsi. Hacı Davud Qazıqumuxlu Surxay xanın köməyilə qiyamçıları cəzalandırmaqdan ibarətdir. 1722-ci il avqustun 23-də piyada qoşunlar Dərbəndə 1 Azərbaycan tarixi. I cild. Bakı, “Azərnəşr”. 1994, səh. 494 yaxınlaşdılar. Şəhərin naibi İmamqulu bəy qalanın açar- 61 62 larini, həmçinin “Dərbəndnamə” adlı mühüm tarixi əsərin isə hərbi ləvazimat göndərildi, bu şəhərlərdə istehkamlar əlyazmasını (XVI əsr) təntənəli şəraitdə rus çarına təqdim tikilməyə başlandı. etdi. Azərbaycanın bir çox şəhərlərindən, yerlərdən I Pyo- XVIII əsrin I rübündə Azərbaycanın bütünlüklə Ru­ trun bəyanatına cavab məktubları alındı. Yerli əyanlar siyaya qatılması baş tutmasa da, onun Qafqaz xalqları ilə, məktublarda imperatorun Azərbaycana gəlməsinə etiraz xüsusilə də Quba-Xaçmaz bölgəsinin əhalisi ilə iqtisadi və etmədiklərini bildirirdilər. 1723-cü il sentyabrın 12-dək siyasi əlaqələrinin gələcək inkişafı üçün təməl yarandı. Dərbənd, Bakı, Gilan, Mazandaran, Astarabad və şəhər­ Lakin Rusiya I Pyotrun ölümündən sonra (yanvar, 1725-ci lərin yerləşdiyi ətraf ərazilər zorla Rusiyaya birləşdirildi. il) Xəzərsahili vilayətləri əlində saxlaya bilmirdi. Bu O cümlədən, Xaçmazın yerləşdiyi şimal-şərqi Azərbaycan ərazidə yerləşən qoşunu saxlamaq üçün xeyli vəsait tələb Rusiya tabeçiliyinə keçdi və Salyanın tutulması ilə Xə- olunurdu. Ona görə də Rusiya Xəzərsahili vilayətləri tərk zərsahili vilayətlərin zorla Rusiyaya birləşdirilməsinin edərək, bu əraziləri 1735-ci il martın 10-da bağlanmış birinci mərhələsi başa çatdı. müqavilə əsasında İranın tərkibinə keçirdi. Bu vəziyyət Rus qoşunlarının Dərbənd, Bakı və Salyanda, rus do­ Xəzərsahili vilayətlərin, o cümlədən Quba-Xaçmaz bölgə­ nanmasının isə Xəzər dənizində olması Qafqazdakı hərbi- sinin əhalisinin Rusiya ilə ticarət əlaqəsinin davam etdiril­ siyasi vəziyyətə qüvvətli təsir göstərirdi. Bununla Rusiya məsinə mane olmadı. Vilayətlərin yenidən feodal zülmünə Dərbənd keçidi və Xəzərin mühüm limanlarına nəzarət düçar olması məhsuldar qüvvələrin dağılmasına, iqtisadi etməyə imkan tapdı. və mədəni həyatın geriləməsinə səbəb oldu. Bu dövrdə Xəzərsahili vilayətləri ələ keçirməklə I Pyotr buranı İran zülmünə qarşı etiraz çıxışları Azərbaycanı bürüdü. manufaktura sənayesinin xammal bazasına çevirmək Belə bir tarixi şəraitdə üsyanların əksəriyyətinin kortəbii- məqsədi güdürdü. Bu yerlərin təbii sərvətlərindən istifadə liyi, aydın məqsədin olmaması onlara müvəffəqiyyət etmək barədə o xüsusi qərar qəbul etmişdi. İpəkçiliyi, gətirməsə də, həmin üsyanların böyük tarixi əhəmiyyəti pambıqçılığı, qoyunçuluğu, bağçılığı, şərabçılığı inkişaf var idi. Azərbaycanda xalq azadlıq hərəkatının genişlən­ etdirmək üçün tədbirlər görülürdü. Rusiyaya birləşdiril­ məsi üçün əlverişli şərait yaranırdı. Aramsız ara müha­ dikdən sonra Xəzərsahili vilayətlərdə ticarət dövriyyəsi də ribələri nəticəsində gərgin iqtisadi vəziyyət, sinfi müba­ artmışdı. rizə nəticə etibarilə Nadir şahın dövlətinin süqutuna səbəb Türkiyə-Rusiya münasibətlərinin gərginləşməsi, Türki­ oldu. Şahın ölümü isə şahlığın əhatə etdiyi ərazilərdə öz­ yənin vaxtilə İran hakimiyyəti altında olan ərazidə möh­ başınalığa, ayrı-ayrı əyalətlərdə müstəqillik uğrunda mü­ kəmlənməsi və Xəzər sahillərinə yaxınlaşması Rusiyanın barizənin qızışmasına gətirib çıxardı. mənafeyini təhlükə altına alırdı. Buna görə də Rusiya Bu baxımdan XVIII əsrin II yarısı Azərbaycan tari­ həmin vilayətlərdə öz mövqeyini möhkəmləndirmək üçün xinin mühüm dövrlərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir. mühüm hərbi-diplomatik tədbirlər gördü. Xəzərsahili Feodal pərakəndəliyinin hökm sürdüyü Azərbaycanda va­ vilayətlərə yeni qüvvələr, Dərbənd, Niyazabad və Bakıya hid iqtisadi və siyasi mərkəz yox idi. Ayrı-ayrı xan, sultan,

63 64 məlik və bəylər öz müstəqilliyini qorumağa çalışır və etmişdir. XVII yüzilliyin axırlarına yaxın Hüseyn xanın məhdud feodal mənafeyini güdərək xanlıqları birləş­ oğlu Əhməd xan hakimiyyətə gəlmişdir. Lakin hakimiy­ dirərək vahid bir dövlət yaratmaq siyasətini yürüdənlərə yətdə çox qalmayan Əhməd xan düşmənlərinin fitvası ilə qarşı çıxış edirdilər. Nəticədə müxtəlif şəhərlərin ətrafında nökərlərindən biri tərəfindən öldürülmüşdür. XVIII əsrin müstəqil və yarımmüstəqil feodal dövlətləri - xanlıqlar birinci onilliyində Əhməd xanı hakimiyyətdə azyaşlı oğlu meydana gəlirdi. Abşeron yarımadasında Bakı xanlığı, Sultan Əhməd xan əvəz etmişdir. Azərbaycanın şimal-şərqində, Xaçmaz bölgəsinin daxil Çoxsaylı tarixi ədəbiyyatda Quba xanlığının iqamət- olduğu ərazilərdə, Xəzərin qərb sahilində Quba və Dər­ gahının, yəni ilkin mərkəzinin Xaçmaz rayonu ərazisində bənd xanlıqları yarandı. yerləşən Xudat olması göstərilir. XVIII əsrin rus müəllifi Xaçmaz Quba xanlığının tərkibində. Xanlıqlar döv­ M.Çulkova görə Xudat xeyli əhaliyə malik şəhər olmuş­ rü Azərbaycan tarixinin ən çətin, mürəkkəb, həm də dur. Digər məlumatlara görə isə Xudat qəsəbə idi və ora­ şərəfli dövrlərindən olmaqla Azərbaycan dövlətçilik ta­ da birinci Quba xanı Hüseyn tərəfindən qala tikilmişdir. rixində özünəməxsus səhifə təşkil edir. Buna görə də Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır ki, “üsyan qaldıraraq Azərbaycan xanlıqlarının tarixinin, o cümlədən “Xaçmaz Şirvanda İran ağalığını ləğv etmiş Hacı Davud Xudatı zəbt Quba xanlığının tərkibində” bölməsinin öyrənilməsi çox etmiş və bu zaman qaynatası Hacı Qəribin və qardaşı oğlu mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəzirin təhriki ilə Sultan Əhməd xan öz yaxın adamları ilə O dövrdə Azərbaycanda mövcud olmuş xanlıqlar birlikdə öldürülmüşdür”.1 arasında öz hərbi-iqtisadi qüdrətinə, idarəetmədəki mütə- 1722-ci ildə rus qoşunlarının Xəzərsahili əyalətlərə şəkkilliyinə və siyasi roluna görə Quba xanlığı özünəməx­ yürüşü zamanı Quba xanlığının ilk növbədə dənizə yaxın sus yer tutur. Quba xanlığının qüdrətlənməsi və qorun­ hissəsi, o cümlədən Xudat ruslar tərəfindən işğal edilmiş­ masında isə digər əyalətlərlə yanaşı müasir Xaçmaz dir. Dağlıq və dağətəyi ərazilər isə bir müddət hələ Hacı inzibati rayonuna daxil olan, o dövrdə Quba xanlığının Davudun hakimiyyəti altında qalmışdır. Yəqin ki, məhz tərkibindəki qədim yaşayış məntəqələrinin, kəndlərinin buna görə tərəfdarları dağlarda gizlədilən azyaşlı Hüsey- əhalisinin xidmətləri əvəzsizdir. nəli xanı rusların nəzarəti altında olan Xudata gətirmiş, “Quba xanlığı yarımmüstəqil inzibati vahid - ölkə ki­ Rusiyanın himayəsinə keçmək yolu ilə xanlığı bərpa mi hələ XVII yüzilliyin son rübündə mövcud olmuşdur. O etmək istəmişlər.2 zamanlar Salyan və Gülhan da bu əraziyə daxil idi”. 1 1726-cı ilin sonu 1727-ci ilin əvvəllərində Quba xan­ Quba xanları böyük hüquqlara malik idilər. Birinci lığı Rusiyanın tərkibinə daxil olmuş və 1711-ci ildə öl­ Quba xanı Hüseyn xan olmuşdur. O, 1689-cu ildə vəfat 1 Bakıxanov A. «Gülüstani-İrəm». Bakı, 1991, səh. 122 !. Süleymanov M. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim. Bakı. 1987. 2 Yenə orada. səh.14 65 66 dürülmüş Sultan Əhməd xanın kiçik yaşlı oğlu Hüseynəli yeraltı kanallar vasitəsilə su ilə təchiz edilmişdi, 12 qülləsi Quba xanı elan edilmişdir. var idi. Qalaya çətin keçilən cığırla qalxmaq olurdu. Bu Xanlığın mərkəzi Xudat çoğrafi baxımdan açıq, çətin yol dağın ətəyindən çətin sıldırım daşlarla əyri, dolanbac müdafiə olunan ərazidə yerləşdiyi üçün mərkəzin Qubaya şəkildə döngələrlə keçirdi. Qala dağ tərəfdən köhnə köçürülməsi zərurəti yaranırdı. Mərkəzin köçürülməsi qüllələr və yenidən divar boyu tikilmiş qüllələrlə müdafiə müxtəlif mənbələrdə ayrı-ayrı səbəblərlə əlaqələndiril­ olunur, dağətəyi tərəfdən isə dik daş qayalar və uçurumla mişdir. qorunurdu. Xanlığın bütün ərazisində gözətçi postları Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığına görə xan iqa- qoyulmuşdu. mətgahının Xudatdan Qubaya köçürülməsi 1748-ci ildə 1758-ci ildə Hüseynəli xan vəfat etdi və 22 yaşlı Fətəli baş verib. İvan Petruşevski isə xanlıq mərkəzinin Xudat­ Quba xanı oldu. Fətəli xan bacarıqlı sərkərdə və mahir dan Qubaya 1735-ci ildə köçürüldüyünü yazır. diplomat idi. Yeritdiyi uzaqgörən siyasət nəticəsində az bir Tarixi məlumatlara görə XVIII əsrin ortalarında Quba zamanda demək olar ki, bütün Azərbaycanda nüfuz qazan­ xanlığı 2600 həyəti olan 100 kənddən ibarət idi. Müasir mışdı. Fətəli xan xanlığın şimal sərhədlərini daha da möh­ Xaçmaz inzibati rayonunun ərazisinə daxil olan və o kəmləndirmək məqsədilə böyük strateji əhəmiyyəti olan dövrdə mövcud olmuş bütün yaşayış məntəqələri Quba Dərbənd xanlığını tutmaq qərarına gəldi. Abbasqulu ağa xanlığı yaranandan süqut edənədək bu xanlığın tərkibində Bakıxanov yazırdı ki, 1759-cu ildə Məhəmməd Hüseyn olmuşdur. Məhz bu bölgə xanlığın sosial-iqtisadi və hərbi xanın qardaşı Tahir bəyin təhqiramiz hərəkətlərindən qə­ həyatında mühüm rol oynamışdır. zəblənən dərbəndlilər gizlicə Fətəli xanın yanına gedərək, Quba xanlığı Azərbaycanın digər xanlıqları ilə müqa­ ondan kömək dilədilər və Fətəli xan qoşunla gələrək qısa yisədə hərbi və siyasi cəhətdən seçilirdi. Viranedici yü­ müddətli mühasirədən sonra Dərbəndi tutdu. Hakimiy­ rüşlər, feodal ara mübarizələri Azərbaycanın digər bölgə­ yətdən məhrum olmuş Məhəmməd xan Bakıya köçdü. 1 lərinə nisbətən Qubaya az zərər vermişdi. Çünki Hü- Dərbənddə özünə xeyli tərəfdar qazanan Fətəli xan seynəli xan və digər hakimlər xanlığın qarət olunmasının əvvəlcə Dərbənd xanının Samur çayından cənubdakı qarşısını almaq və öz hakimiyyətlərini qorumaq üçün bir mülklərini: Müşkür, Niyazabad, Şabran, Rustov və Beş- sıra tədbirlər görmüşdülər. Quba xanlığı ərazisində olan barmağı zəbt etdi. Sonra Ulus mahalını ələ keçirdi. möhkəm, əlçatmaz qalalarda əhali lazım gəldiyi təqdirdə Qüdrətini gündən-günə artıran Quba xanlığı tezliklə sığınacaq tapa bilirdi. Hündür hasarla və xəndəklə əhatə digər xanlıqların ərazilərini də özünə birləşdirməyə baş­ olunmuş “Şəhərcə” qalası, Beşbarmaq dağında inşa olun­ ladı. Quba qoşunları Salyan xanlığına basqın etdilər. Quba muş qədim Çıraqqala bu məqsədlər üçün çox əlverişli idi. xanları Həsənabad, Rüdbar, Səfixan, Salyan limanı kimi Çıraqqalada qayanın üstündə Fətəli xan ev tikdirmiş, mühüm iqtisadi əhəmiyyətli məntəqələrə yiyələndilər. sonra isə dağın ətəyində çoxlu evlər salınmışdı. Əsrin sonlarında burada 800 ailə sığına bilirdi. Çıraqqala gizli 1 Bakıxanov A.. “ Gülüstani-İrəm”. Bakı. 1991, səh.158 67 68 Xanlığın ərazisinin rus qoşunlarının 1796-cı ildə Azər­ Çaxçaxlı - 500 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq, baycana yürüşü zamanı Qafqaz qrenader alayının zabiti maldarlıq və ipəkçiliklə məşğul olurdu, 16 təsərrüfat var idi. Fyodr Simonoviç tərəfindən Qara dəniz qrenader tabo­ Şollar - 260 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və ipəkçiliklə məşğul olurdu, 13 təsərrüfat var idi. runun mayoru Serebrovun köməkliyi ilə təsviri tərtib Köhnə Xaçmaz - 450 rubalıq torpaq sahəsi vardı. Əhalisi ta­ olunmuşdur. Həmin təsvirdə deyildiyinə görə 1796-cı ildə, xılçılıq, maldarlıq və ipəkçiliklə məşğul olurdu, 6 təsərrüfat var idi. eləcə də mövcudluğunun əksər dövrlərində Quba xan­ Bostançı - 600 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisinin əsas məş­ lığının əhatə etdiyi ərazi 8 mahala bölünürdü: Quba, Rus- ğuliyyəti taxılçılıq, maldarlıq və ipəkçilik idi, 33 təsərrüfat var idi. tov, Müşkür, Şabran, Sədan, Bərmək, Xınalıq, Buduq. Rus Vələmir - 650 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq, maldarlıq və ipəkçiliklə məşğul olurdu, 7 təsərrüfat var idi. qoşunlarının 1796-cı ildə Azərbaycana hərbi yürüşləri Təzə Baraxum - 540 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq zamanı tərtib olunmuş jurnalda qeyd olunurdu ki, Samur, və ipəkçiliklə məşğul olurdu, 11 təsərrüfat var idi. Qusar və Qudyal çayları boyunca kəndlərdə yaşayan əhali Baraxum - 640 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və bu torpağın köklü sakinləri olub, türk adlanan dildə ipəkçilikilə məşğul olurdu, 17 təsərrüfat var idi. danışıb. Müşkür, Bərmək və Sədan mahallarında yaşayan Dədəli - 850 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və əhali isə tat dilində danışırdı. Buduqlular və xınalıqlar isə ipəkçilikilə məşğul olurdu, 16 təsərrüfat var idi. Nərəcan - 950 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və ləzgi dilinə yaxın dildə danışırdılar.1 ipəkçilikilə məşğul olurdu, 59 təsərrüfat var idi. Aktuallığını nəzərə alaraq müasir Xaçmaz inzibati Mürşüdoba - 500 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və rayonunun bəhs etdiyimiz dövrdə mövcud olmuş yaşayış ipəkçilikilə məşğul olurdu, 13 təsərrüfat var idi. məntəqələrinin hansı mahalların tərkibində olduğunu oxu­ Şıxçobanlı - 600 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və cuların nəzərinə çatdırırıq: ipəkçilikilə məşğul olurdu, 4 təsərrüfat var idi. Qaracalı - 900 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və ipəkçilikilə məşğul olurdu, 16 təsərrüfat var idi. Müşkür mahalı üzrə (o dövrdəki kənd adları ilə) Əzizli - 570 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və ipəkçilikilə məşğul olurdu, 3 təsərrüfat var idi. Almas-yanlı - Almas-yanlı kəndində 228 ruba yararlı torpaq sa­ Gəncəli - 910 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və həsi vardı. Əhali ancaq taxılçılıqla məşğul olurdu, 4 təsərrüfat var ipəkçilikilə məşğul olurdu, 18 təsərrüfat var idi. idi. Bəbəli - 380 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və Tel - 350 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq, ipəkçilik və ipəkçilikilə məşğul olurdu, 8 təsərrüfat var idi. xalçaçılıqla məşğul olurdu, 28 təsərrüfat var idi. Naburlu - 360 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və Qasımkənd - 130 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və ipəkçilikilə məşğul olurdu, 24 təsərrüfat var idi. ipəkçiliklə məşğul olurdu, 12 təsərrüfat var idi. Bəbəşli - 340 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və ipək- Nabran - 300 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq, çilikilə məşğul olurdu, 8 təsərrüfat var idi. maldarlıq və ipəkçiliklə məşğul olurdu, 12 təsərrüfat var idi. Mirzə Əli qışlağı - 380 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxıl­ çılıq və ipəkçilikilə məşğul olurdu, 7 təsərrüfat var idi.

1 Bax: Mustafazadə T. Quba xanlığı. Bakı . “Elm”. 2005, səh.17-18 69 70 Külülən - 290 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və ipəkçilikilə məşğul olurdu, 13 təsərrüfat var idi. Bölgənin təsərrüfat həyatı. Quba xanlığının ərazi­ Qaraqutlu - 550 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və sinin böyük hissəsi əkinçilik üçün yararlı və münbit idi. ipəkçilikilə məşğul olurdu, 21 təsərrüfat var idi. Qaraçı - 66 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq, maldarlıq Xəzər dənizi boyunca uzanan düzənlik ərazidə əhali və ipəkçilikilə məşğul olurdu, 12 təsərrüfat var idi. əsasən əkinçiliklə, maldarlıqla məşğul olurdu. Aydındır Ustançaylı - 154 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və ki, bölgənin təbii-coğrafi və iqlim şəraiti burada tarixən ipəkçilikilə məşğul olurdu, 9 təsərrüfat var idi. kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli şərait Loman - 260 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və yaratmışdı. Bu ərazidə Qusarçay, Qudyalçay, Qaraçay, ipəkçilikilə məşğul olurdu, 10 təsərrüfat var idi. Şərur qışlağı - 400 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq və Alpançay, Ağçay və Vəlvələçayın dərələri yerləşirdi. Xan­ ipəkçilikilə məşğul olurdu, 11 təsərrüfat var idi. lıq ərazisinin dənizkənarı sahəsini Müşkür və Şabran Ləzgidili - 110 ruba torpaq sahəsi vardı. Əhalisi taxılçılıq, düzləri əhatə edirdi. Dənizkənarı və düzənlik zolaqda qış maldarlıq və ipəkçilikilə məşğul olurdu, 1 təsərrüfat var idi. yumşaq, yay isti və nisbətən quru keçirdi. Kənd təsər­ Padar, Armudlu padar, Xaçmaz, Səfər Qışlağı, Xaspolad qışlağı, rüfatında əkinçilik və maldarlıqla bərabər quşçuluq və Talış Məhəmməd oba, Dərvişəli, Mehdi qışlağı, Mirzə Abdal qışlağı, Hacı Əlibəy qışlağı, Qasım qışlağı, Hacı Qayıb qışlağı, Molla arıçılıq da müəyyən yer tuturdu. Borqanlı, Şıxlar, Güdağlı, Diyə, Həbibkənd, Qıraqlı, Araz qışlağı, Təsərrüfat həyatında kişilər əmək alətlərinin hazır­ Hacı Hüseyn qışlağı, Mürşüd qala, Dələkkənd kəndləri də Müşkür lanması ilə, sənətkarlıqla, qadınlar isə xalça, palaz, xur­ mahalına daxil olan yaşayış məntəqələri idi. Bütövlükdə mahal üzrə cun, corab toxumaqla, paltar tikməklə məşğul idi. Yaz gə­ kəndlərin sayı 51, təsərrüfatların sayı 664, kişi və oğlanların sayı lən kimi isə kəndli ailəsi bütövlüklə kənd təsərrüfatı (hərbi baxımdan) 1952, torpaq sahəsi 22979 ruba təşkil edirdi. işlərinə cəlb olunurdu. Kəndlərdə toxuculuq geniş yayıl­ Əhalinin əsas məşğuliyyətində taxılçılıq, maldarlıq, ipəkçilik, xalçaçılıq və balıqçılıq üstünlük təşkil edirdi. mışdı. Demək olar ki, hər bir ailədə bəsit əyirici və toxucu dəzgah var idi. Yunu daraqla darayır, cəhrə ilə əyirirdilər. Tip mahalı üzrə Əyiricilik və toxuculuqla qadınlar məşğul olurdular. Mirzə Məhəmməd kənd, Küsnət qışlaq, Əlibəy qışlaq, Ağbil, Şah zülmünün ləğv edilib xanlıqların yaranması Xudat, Tahir qışlaq, Bədirqala, Həsənqala, Xucqışlaq, Çartana, Al­ Azərbaycanda sənətkarlığın və ticarətin inkişafına da pan, Gərəy, Susay, Hüsnətbala, Qımıl, Üçgün, Küpçal, Qəçrəş, İspik, şərait yaratmışdı. Qeyd edim ki, tarixi mənbələr, o cüm­ Mühüc, Təkər Şıxı, Yenikənd, Tüləkəran, Soxtəkəli, Tülər, Alıj, lədən arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılmış nümunələr Yermək, Köhnə İqrıq, Amsar, Qazmalar, Nügədi, Rirvahi, Rəsul qışlağı, İqrıq, Qacar, Arzuman qışlağı, Zizik kəndləri olmaqla cəmi sübut edir ki, qədim Xaçmaz ərazisində sənətkarlıq və 37 yaşayış məntəqəsindən ibarət olmuşdur. Təsərrüfatların sayı ticarət əhalinin başlıca məşğuliyyətlərindən olub. Lakin 1588, kişi və oğlanların sayı 5349, torpaq sahəsi 41270 ruba təşkil bu sahə Quba xanlığı dövründə daha da təkmilləşmişdir. edirdi.1 Quba xanlığında sənətkarlıq yüksək inkişaf etmişdi. Ən çox da toxuculuq sahəsi. Xanlıq ərazisində, xüsusilə 1 Mustafazadə T. Quba xanlığı. Bakı. “Elm”, 2005, səh. 24-30 Müşkür və Tip mahalarında qoyunçuluğun inkişaf etməsi 71 72 toxuculuğun inkişafı üçün əlverişli şərait yaradırdı. To­ Quba, Şabran və Müşkür ilə Bakı arasında sıx ticarət xuculuq istehsalında qadın əməyindən istifadə olunması əlaqəsi vardı. Bütünlükdə bölgədə Quba və Dərbənd kimi kütləvi səciyyə daşıyırdı. Qadınlar bütün sərbəst vaxtların­ sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinin olması ətraf yaşayış da yun, pambıq, ipək əyirir, sonra isə parça toxuyurdular. məntəqələrinin sosial-iqtisadi həyatına müsbət təsir gös­ Dəmirçilik sənəti də geniş yayılmış sənətlərdən biri tərirdi. Ətraf kəndlərin sakinləri bu şəhərlərə gələrək öz idi. Dəmirçilər başlıca olaraq kotan və dəmir gavahınlı məhsullarını satır və lazımi mallar alırdılar. Bölgənin xış, müxtəlif bellər, zəncirlər, balta, oraq, dəryaz, dırmıq xarici ticarət əlaqələrində isə Niyazabad liman şəhərinin və s. hazırlayırdılar. Dəmirçilərin digər bir qrupu məişət müstəsna xidmətləri vardı. Bu liman vasitəsilə İran, Tür­ əşyaları - dəmir tavalar, saclar, manqallar, sacayağı, qay­ kiyə, Rusiya ilə ticarət edilirdi. Bölgədən kənara qaramal, çı, qıfıl, maşa, ərsin və s. istehsal edirdilər. Başqa qrup davar, taxıl, xam ipək, mis, boyaq, ağ və qara mahud, dəmirçilər isə müxtəlif sənətkarlar üçün əmək alətləri - xalça və kətan və s. çıxarılır, Rusiyadan mahud, qənd, çəkic, zindan, müxtəlif mişarlar, kərkilər və digər kəsici dəmir, İrandan isə şal, başmaq, düyü gətirilirdi. alətlər hazırlayırdılar.1 Böyük İpək yolunun Quba-Xaçmaz bölgəsindən keç­ Tarixi tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdirilmişdir məsi də xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə müsbət ki, tikinti sənəti Xaçmaz ərazisində əhalinin qədimlərdən təsirini göstərib. Böyük İpək yolu Orta Asiyadan Xəzərin başlıca məşğuliyyətlərindən biri olub. XVIII əsrin əvvəllə­ cənubu ilə Təbrizə, oradan Trabzona gedirdi. Sonra Şah rindən başlayaraq bölgədə müdafiə səciyyəli bir sıra Abbas yolu Hələb şəhərinə tərəf yönəltmişdi. Təbrizdən tikinti işləri aparılıb. Səyyahların verdiyi məlumata görə Qafqaza tərəf gələn İpək yolunun şimal qolu Xudafərin Quba və Xudat qalalarının eni 2 metrə, hündürlüyü 6,5­ körpüsündən keçməklə Gəncəyə və Şamaxıya tərəf ay­ 8,5 metrə çatırdı. rılırdı. İpək yolunun bu qolu Şirvan yolu adını daşıyan Azərbaycanda zərgərlik sənətinin ən çox yayıldığı Hacıqabul, Şamaxı, Hilimli, Altıağac, Güneyqışlaq, Ya- bölgələrdən biri də Quba-Xaçmaz bölgəsi idi. nıqələz, Xəndəklər kəndindən Gilgilçaya enirdi. Gil- Quba-Xaçmaz bölgəsinin mühüm təsərrüfat sahələ­ gilçaydan Əliçapan yolu ilə Qərəh kəndinə gəlirdi. Burada rindən biri də balıqçılıq idi. Balıqçılıq xüsusilə Xəzərsahili Bakı, Beşbarmaq, Eynibulaq istiqamətində gələn yol ərazilərdə, o cümlədən Niyazabad liman şəhərində inkişaf böyük Şirvan yoluna qovuşurdu. Mıxlı Çinardan enən etmişdi. Niyazabadda nərə balığı, ağ balıq, şamay balığı, Şirvan yolu Leyli Məcnun vadisində iki qola ayrılırdı. Bi­ kütüm və s. zəngin idi.2 rinci, əsas yol Orta Əmirxanlı kəndindən keçib, Düzbilici, İzmara, Əhmədbulaq, Kilvar, Zeyvə, Səbətlər, Təngəaltı, Rustov, Nügədi, Quba, Qaleyixudat, Hil, Yasab, Piral, 1 Бутков. П. Г. История, география и етнография Дагестана. Мдсква. Həzrə kəndlərindən, Samur üzərində olan Zuxul kör- 1958. стр. 286. 2 Чулков М. Д. Историческое описание Российской коммерсии. T II, püsundən keçən Məhərrəmkənd, Çalağan, Dərbənd yolu­ kn.2. 1785, стр. 553. dur. İkinci qol Leyli Məcnun vadisindən Cabarlı vadisinə, 73 74 ordan Daşlı yoxuş, Qurudərə, Taxtalar, Gəndob, Şabran kəndlilər şikayət ərizələri ilə müraciət etsələr də, heç bir körpüsü, Xaxollar (Günəşli), Daşlıyataq, Şöhbətli, Müş- kömək olmurdu. Mahal naibləri də kəndliləri amansız kür, Niyazabad elçi yolu adlandırılan yoldur. Böyük istismar edirdi. Məsələn, Məmmədxan Bostançılı elə Bos­ Şirvan yolundan daha bir qol Orta Əmirxanlı, Dəllər, Xə­ tançı kəndinin əhalisinin torpağını və əmlakını zorla lifələr və oradan Xursan qalaya gələn yoldur. Səfəvilər onların əlindən almışdı. Ciddi mübarizə aparmalarına şahlığı dövründə yolun meşələr olmayan yerlərində bütün baxmayaraq, Quba üsyanı digər üsyanlar kimi 1837-ci ildə bulaqların başında Gəncə çinarları əkilmişdi. Şabran şə­ amansızcasına yatırılmışdı. hərinə yaxın məsafədə olan Gəndobdakı qoşa çinar, Ərəb­ XIX əsrin birinci yarısından başlayaraq və sonrakı lər kəndindən aşağıdakı, Şabran körpüsünə yaxın olan dövrlərdə rus çarizmi hakimiyyətlərini möhkəmləndirmək, çinar yolculara yolun istiqamətini göstərirdi. Qeyd edək sosial dayaq yaratmaq məqsədilə Rusiyanın iç quber­ ki, ingilis diplomatı Antoni Çenkinson Niyazabaddan Şa­ niyasından təriqətçi slavyan mənşəli əhalini bu əraziyə maxıya, alman səyyahı Adam Oleari Dərbənddən Şama­ köçürmüşdü. Xaçmazın ərazisində rus-slavyan mənşəli xıya, fransız yazıçısı Aleksandr Düma Dərbənddən Ba­ yer adlarının olması bunu sübut edir. Məsələn; Alekseyev- kıya bu yolla gəlmişlər. ka, Krasnı Xutor, Nizovaya (Niyazabad), Pavlovka (Müş- Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı dövr­ kür), Aleksandrovka (Gödəkli), Borispol (Sərkərli) və s. lərində bölgədə vəziyyət. 1804-1813 və 1826-1828-ci il­ kəndlər bu qəbildəndir. Müstəqilliyimiz bərpa olunandan lər rus-İran müharibələri nəticəsində imzalanmış Gülüstan sonra həmin kəndlərin tarixi adları özlərinə qaytarılmışdır. və Türkmənçay müqavilələrinə əsasən Azərbaycan iki XIX əsrin ortalarında müstəmləkə zülmünə qarşı olan hissəyə parçalandı. Şimal torpaqları Rusiya imperiyası narazılıqlar rus çarizmini qoxudaraq təcili islahatlar apar­ tərəfindən işğal edildi. 1806-cı ildə Quba xanı Şeyxəli xa­ mağa məcbur etdi. 1840-cı ildə komendant idarə üsulu nın inadlı müqavimətinə baxmayaraq, bu ərazi zəbt olun­ ləğv edildi, quberniyalar və onların nəzdində qəzalar yara­ du və 1810-cu ildə xanlıq ləğv edildi. Çar Rusiyası Azər­ dıldı. Xaçmazın daxil olduğu ərazilər mərkəz Şamaxı ol­ baycanda komentdant üsul-idarəsi həyata keçirdi. Quba maqla Kaspi vilayətinin Quba qəzasına aid edilirdi. 1844- əyalətini idarə edən komendant, polkovnik Gimbutun vax­ cü ildə yenicə tətbiq edilmiş islahatlar mənfi nəticə ver­ tında Quba əyalətinin aran hissəsində rəiyyətlərdən top­ diyinə görə bütün Qafqaz əyalətləri bir inzibati idarədə - lanan verginin həcmi xüsusilə böyük idi. Müstəmləkə Qafqaz canişinliyində birləşdirildi. Azərbaycanın şimali- zülmü dözülməz idi. Həmin dövrdə bu zülmə qarşı bir çox şərqində Dərbənd quberniyası, daha sonra Bakı quber­ üsyanlar baş vermişdi. Bu üsyanlardan ən böyüyü 1837-ci niyası yaradıldı. Quba qəza kimi bu quberniyanın tərki­ ildə Quba əyalətində olmuşdu. Üsyanda Xaçmaz əhalisi bində idi. 1852-ci ildə Azərbaycanda yeni vergi sistemi də fəal iştirak etmişdi. Belə ki, üsyan ərəfəsində əyalətin tətbiq edilməyə başladı. Aparılan islahatlar əhalinin əksər komendantı Gimbut əhalini müntəzəm şəkildə özü üçün hissəsini ağır vəziyyətdə saxlasa da, ölkənin sosial-iqtisadi işləməyə məcbur edirdi. Məcburiyyət qarşısında qalan inkişafına təkan verdi.

75 76 XIX əsrin ikinci yarısında Rusiyada kapitalizmin inki­ XX əsrin əvvəllərində I Dünya müharibəsində iştirak şafı Cənubi Qafqazın təbii sərvətlərinə olan ehtiyacı daha edən çar Rusiyasının zəifləyərək süquta uğraması Cənubi da artırdı. Nəticədə yeni nəqliyyat vasitələrinə tələbat Qafqaz xalqlarının istiqlal mübarizəsinin güclənməsinə yarandı. 1883-cü ildə Bakı-Tiflis dəmir yolu, 1900-cü ildə səbəb oldu. Azərbaycanda olduqca gərgin keçən tarixi isə Port-Petrovsk-Dərbənd-Biləcəri dəmir yolu xətti (Vla- dövrdə “Böyük Ermənistan” yaratmaq iddiasında olan er­ diqafqaz) istifadəyə verildi. Həmin illərdə Yalama, Ləcət, məni daşnaklar xarici qüvvələr tərəfindən dəstəklənərək Xudat, Qusarçay, Xaçmaz, Çarxı dəmir yolu stansiyaları Azərbaycan xalqına qarşı soyqırım siyasəti həyata ke­ tikildi. Xaçmaz dəmir yolu stansiyasının tikintisi 1898-ci çirdilər və bu hadisələr Quba-Xaçmaz zonasından da yan ildə başa çatdı. Stansiyanın əlahiddə rabitəsi, su kəməri keçmədi. 1918-ci ildə Bakıda ermənilər tərəfindən törə­ sistemi, çörək bişirmə sexi, məktəbi, poliklinikası, yaşayış dilən mart soyqırımından sonra Amazaspın quldur-cəllad binaları, ticarət şəbəkəsi və digər həyat əhəmiyyətli sahə­ dəstəsi Şaumyan tərəfindən cəza məqsədi ilə Qubaya ləri yaradıldı və bu gün də fəaliyyətdədir. göndərildi. Üzvlərinin sayı təqribən 2 min nəfər olan cəza XIX əsrin sonunda Xaçmaz stansiyasından Rusiya ba­ dəstəsi adlanan bu quldur yığnağı heç bir siyasi məqsədə zarlarına dəyəri 300 min rubldan (qızılla) artıq olan Quba xidmət etmirdi. Amazasp və onun dəstəsi bölgədə mü­ və Şirvan çeşnili 15 mindən çox xalça məmulatı ixrac səlmanlara məxsus çoxlu sayda məsçidlər yandırdılar. Bu edilmişdir. Rusiyadan isə Azərbaycana əsasən kənd tə­ quldur dəstəsi Quba qəzasında 122 kəndi yandırıb, da­ sərrüfatı alətləri, müxtəlif texniki avadanlıqlar, ticarət ğıdıb, əhaliyə 58 milyon 121 min 59 manatlıq ziyan vu­ malları gətirilirdi. Azərbaycanın Rusiya bazarlarına bir­ rub. Bu hadisələr zamanı Xaçmaz əhalisi də böyük tələfat başa çıxış əldə etməsi, dəmir yolunun çəkilişi nəinki Xaç- verib və xeyli zərər çəkmişdir. Daşnak dəstələrinin qar­ mazın, bütün şimal bölgəsinin gələcək iqtisadi inkişafına şısına ilk çıxanlar Xaçmazın Şıxlar kəndinin bəyləri ol­ mühüm təkan verdi. 1911-ci ildə Quba və Xaçmazı Bakı muşdur. Onlar Xaçmazın kəndlərindən vətənpərvər, igid ilə birləşdirən telefon xətti də istifadəyə verildi. oğulları ətraflarına yığaraq düşmənə ciddi müqavimət gös­ XX əsrin əvvəllərində Xaçmaz bölgəsində vəziyyət. tərmişlər. Ermənilər Qarabağlı, İlxıçı kəndlərinə keçərək XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Bakı şəhərinin evləri, mal-qara tövlələrini yandırıb heyvanları və təsər­ sürətli böyüməsi, neft sənayesinin inkişafı şəhərdə suya rüfatları məhv etmişlər. Ətrafdakı Qarabağlı, Cığatay, İl­ olan tələbatı artırdı. Odur ki, mütərəqqi fikirli mesenat xıçı, Ərəb və s. kəndlərin əhalisi Ərəb və Qarğalıq kənd­ Hacı Zeynalabdin Tağıyevin və Bakı Şəhər Dumasının ləri yaxınlığındakı Sarıqamışlıq deyilən yerdə səngər qu­ təşəbbüsü və vəsaiti ilə Bakı şəhərinə Xaçmazın ərazi­ rub özlərini müdafiə edib düşmənə tələfat veriblər. sindəki Şollar bulağından su çəkilməsi qərara alındı. Yergüc kənd sakini İslam Qürbətovun tanıdığı Həbib 1916- cı ilin axırlarında Şollar-Bakı su kəməri hazır oldu. kişi söyləyirmiş ki, ermənilər bir qrup dinc əhalini Xaç­ 1917- ci ilin yanvarında bu iş sona çatdırıldı. maz dəmir yol vağzalının gözləmə salonuna yığaraq orada amansızcasına güllələyib qətlə yetirmişlər. Vağzalın qar­

77 78 şısında insan qanından gölməçə yaranıbmış. Həbib kişi də çılığı altında sovet ordusu Samur üzərindəki Qırmızı kör­ öz arabası ilə beş-beş, on-on meyitləri daşıyaraq indiki pünü keçdi. Yalama stansiyasındakı iki saatlıq döyüşdə kolxoz bazarının yaxınlığındakı köhnə qəbiristanlıqda qüvvələr qeyri-bərabər olduğu üçün Azərbaycan ordusu dəfn edibmiş. Sonralar - 60-cı illərdə bu faciəni xalqa və məğlub oldu. Aprelin 27-də hərbi nazir Səməd bəy Meh- yerli əhaliyə unutdurmaq üçün qəbirləri çıxarıb başqa yerə mandarov Qərb cəbhəsinə vurduğu teleqramda bildirirdi: köçürüblər. Hazırda isə Xaçmaz Rayon İcra Hakimiy­ “Bolşeviklər Yalama stansiyasına hücum edib Xudatı yətinin başçısı Şəmsəddin Xanbabayevin təşəbbüsü və tutmuşlar. Vəziyyət böhranlıdır. Əmr edirəm: bu gün hər rəhbərliyi ilə həmin məzarlığın yerində torpaqlarımızın birində 500 tüfəngdən az olmayaraq, Qazaxdan 1 batal­ müdafiəsi uğranda canından keçmiş 200-dən artıq şəhidin yonu, Gəncədən 1 batalyonu Qızılburuna gətirin”.1 ölməz xatirəsini əbədiləşdirən “Şəhidlər xiyabanı” abidə Xudat və Xaçmaz stansiyaları arasında 4 zirehli qatarla kompleksi ucaldılmışdır. düşmənə qarşı döyüşə girən Knyaz Kipanidzenin ko­ Türk xalqının qardaşlıq yardımına əsasən (Batum, 4 mandanlıq etdiyi Azərbaycan döyüşçüləri mətanətlə mü­ iyun 1918-ci il müqaviləsi) İslam ordusunun Quba qəza­ qavimət göstərmiş, qüvvələrin qeyri-bərabər olduğundan, sına gəlməsi Xaçmazın düşmənlərdən tam təmizlənməsinə hücumu dayandırmaq məqsədi ilə dəmir yol körpüsünü gətirib çıxarmışdır. Qəhrəman türk qardaşlarımızın igid­ yandıraraq geri çəkilmişlər. Aprelin 27-i axşam saat 10-da liklərindən Xaçmazda indi də danışılır, əziz xatirələri yad Nasoslu (indiki H.Z.Tağıyev qəsəbəsi) stansiyası, yarım edilir. saat sonra Xırdalan stansiyası zəbt edilmişdir. Burada Azərbaycan tarixinə qızıl hərflərlə yazılmış, dövlət­ zirehli qatarlar arasında təkrar döyüşlər baş vermişdir. çilik tariximizdə özünəməxsus yer tutan Azərbaycan Xalq Gecə yarısı Anadoluya getmək bəhanəsi ilə Biləcəri Cümhuriyyətinin yaşadığı dövrdə Xaçmaz dövlətimizin stansiyasına çatmış XI qırmızı ordu Bakıya daxil olmuş, şimalında yerləşən ərazi kimi böyük strateji əhəmiyyətə bununla da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstə­ malik olmuşdur. Xarici işğalçı qüvvələrə qarşı mübarizədə qilliyinə son qoyulmuşdur. Xaçmaz əhalisi də qəhrəmanlıq göstərmişdir. Azərbayca­ Xaçmaz bölgəsinin inkişafının sovet dövrü. Müstə­ nın istiqlaliyyətini heç vəchlə tanımaq istəməyən sovet qilliyi əlindən alınan xalqımız üçün ağrılı-acılı, keş- Rusiyasının XI qırmızı ordusunun Dağıstana daxil olması məkeşli bir dövr başlandı. Çox qısa zaman kəsiyində olsa Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti üçün şimaldan real da, gerçək müstəqilliyin nə olduğunu görmüş və dərk et­ təhlükə yaratdı. Eyni zamanda Qarabağda daşnak qiyamı miş xalqın narazılığından qorxan və işğalçılıq siyasətini və Azərbaycan ordusunun ermənilərlə döyüşə cəlb edil­ pərdələməyə çalışan bolşeviklər ilk vaxtlar Azərbaycanı məsi Dağıstan sərhədində 3 minə yaxın qüvvənin qalması müstəqil sovet respublikası kimi elan etsələr də, əsasən ilə nəticələndi. Bu da öz növbəsində XI qırmızı ordunun rus və ermənilərdən ibarət olan Az.K(b)P və Bakı Partiya Azərbaycana müdaxiləsi üçün əlverişli şərait yaratdı. Aprelin 25-dən 26-na keçən gecə Levandovskinin baş­ 1 “Xaçmaz 75” jurnalı. 2005, səh. 22 79 80 Təşkilatı ictimai-siyasi həyatda aparıcı rol oynayaraq 1938-ci ildə rayon mərkəzi olan Xaçmaza şəhər statusu Azərbaycanda müstəmləkə siyasətini həyata keçirirdi. verilmişdir. Azərbaycanda tətbiq edilən iqtisadi siyasət, sənayeləş- Təsərrüfatı canlandırmaq məqsədi ilə müharibə ərəfə­ dirmə və kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi əhali sində, 1939-cu ildə bel və külünglə qazılan Samur-Ab- üçün məhrumiyyətlərə və fəlakətlərə səbəb oldu. Yüzlərlə şeron kanalının tikintisində Xaçmaz əhalisi də böyük xaçmazlı "xalq düşməni" və "qolçomaq" damğası altında əmək sərf etmişdir. repressiyalara məruz qalaraq sürgün və həbs edilmişdir. İkinci Dünya müharibəsinə (1939-45-ci illər) sürüklən­ O zaman əsasən ziyalılar, nüfuzlu din xadimləri də miş SSRİ-nin başının üstünü almış müharibə buludları baş­ müxtəlif böhtanlarla həbs olunmuşdur. qa xalqlar ilə birlikdə azərbaycanlıları da faşizmə qarşı mü­ 1929-cu ilin martında Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi barizəyə səslədi. Səfərbər edilmiş 640 min nəfərdən artıq Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin 1928-ci ilin ok­ Azərbaycan vətəndaşlarından 400 minə qədəri cəbhədən tyabr tarixli müşavirəsinin qəzaların ləğvi və yeni inzibati geri dönmədi.Vətən uğranda gedən müharibəyə Xaçmaz- vahidlərin yaradılması haqqında təklifinə tərəfdar çıxaraq dan 8930 nəfər səfərbər edilmişdi ki, onlardan 2496 nəfəri 3 dərəcəli bölgü: “okruq-rayon-kənd” bölgüsünü təklif həlak olmuş, 360 nəfəri isə itkin düşmüşdü. Təkcə Xaç­ etdi. Bu məsələ 1-9 aprel 1929-cu il VI Ümumazərbaycan maz şəhərindən 332 nəfərin ailəsi "qara kağız" almışdı. Sovetlər qurultayında müzakirə edildi. Beləliklə, 1929-cu Müharibənin ilk günlərində faşistlərə sinə gərmiş ilin I yarısında 13 qəza ləğv olundu, dairələrin sayı azal­ Xaçmaz döyüşçülərindən Əbil Qədirov, Qaraxan Qara- dılıb 108-dən 59-a endirildi. 1930-cu il iyulun 23-də SSRİ xanov, Mürsəl Baloğlanov, Yusif Davudov, Mustafa Ağa­ MİK və XKS-nin "Okruqların ləğv edilməsi haqqında" yev, Həmid Məmmədov və başqalarının adlarını çəkmək qərarı ilə həmin il Azərbaycanda mahallar ləğv edildi. On­ olar. Ümumən 43 nəfər xaçmazlı ilk gündən döyüşlərdə ların əvəzinə 63 inzibati rayon, o cümlədən Xaçmaz ra­ iştirak etmişdir. yonu təşkil olundu. Az.K(b)P və Az.MİK-nin 8 avqust Əfsanəvi Moskva uğrunda döyüşlərdə Əlifxanov Əlif- 1930-cu il tarixli qərarı ilə Xaçmaz rayonu yaradıldı. xan, Məhəmmədov Qeybulla, Tahirov Məmmədmusa, ser­ Xaçmazın iqtisadiyyatı əsasən 3 istiqamətdə inkişaf jant Qurbanov Abdul və başqaları vuruşmuşlar. Həmin edirdi: konserv sənayesi, balıqçılıq təsərrüfatı və meyvə- döyüşlərdə 124 nəfər xaçmazlı həlak olmuşdur. tərəvəzçilik. 1930-cu illərdə (ikinci beşillikdə - 1932-37-ci Stalinqrad döyüşlərində Qədirov Qədir iştirak etmişdir. illər) Xaçmaz konserv zavodu istifadəyə verilmişdir. Ba­ Xudatlı serjant Cəfərov Cəfər Stalinqrad cəbhəsində kəş­ lıqçılığın yüksək inkişaf etməsi Xaçmazda emal sənaye­ fiyyat zamanı döyüş tapşırığını yerinə yetirərkən həlak ol­ sini yaratmağı zəruri edirdi. Həmin illərdə Xudat şəhə­ muş, ölümündən sonra “Qırmızı bayraq” ordeninə layiq rində Buz zavodu, Balıq zavodu tikilib istifadəyə veril­ görülmüşdür.Kiyev uğranda Balayev Məhəmməd xüsusilə mişdir. fərqlənmişdir. Leninqrad döyüşlərində Nərəcan kəndindən

81 82 olub polk komandirliyinədək yüksələn Babayev Şahbaba Taqanroq atıcı diviziyasının 1054-cü polkunda vuruşmuş, və Əliyev İsgəndər qəhrəmancasına həlak olmuşlar. hal-hazırda istefada olan polkovnik-leytenant Məmməd General mayor rütbəsinədək yüksəlmiş Mahmud Əbi­ Məmmədov gənc nəslin hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsində lov göstərdiyi şücaətlərə görə 7 dəfə Ali Baş Komandanın bu gün də səmərəli iş aparır. Xaçmaz “Döyüş şöhrəti” mu­ təşəkkürünə, 5 dəfə “Qırmızı bayraq” ordeninə, II dərəcəli zeyinin yaradılmasında onun xidmətləri əvəzsizdir. “Suvorov” ordeninə və “Lenin” ordeninə layiq görülmüş, Xaçmazlıların igidliklərinə dair bu kimi faktlar saysız- 1949-53-cü illərdə 216-cı Azərbaycan diviziyasının ko­ hesabsızdır. Müharibənin ilk günlərindən arxa cəbhədə mandiri olmuşdur. olan ana-bacılarımız ön cəbhəyə bacardıqları köməyi əsir­ Abdullayev Nemət döyüş yolunu Karel-fin cəbhəsin­ gəməmişlər. Kolxozçu Allahverdiyeva Dövlət Müdafiə dən başlayaraq Leninqrad-Pribaltikanın azadlığı uğranda Fonduna bir qızıl və bir gümüş üzük, bir neçə gümüş qa­ batalyon komandiri kimi iştirak edərək I dərəcəli Böyük şıq vermişdir. Bağırova gümüş kəmərini və samovarı, üç Vətən müharibəsi, "Qırmızı Ulduz" və "Aleksandr Nev- kolxozun əhalisi isə 11 qızıl üzük, 3 qızıl və 3 gümüş qol­ ski" ordenləri ilə təltif olunmuşdur. Nəsrullayev İzzətulla bağı, gümüş tənbəki qutusu, 12 gümüş kəmər, 17.500 ma­ və həyat yoldaşı Frida Çexoslovakiyada partizan hərə­ natlıq istiqraz, 12 iribuynuzlu heyvan, 30 samovar, 290 katında iştirak etmişlər. Şərqi Avropa xalqlarını faşizm kq. əlvan metal vermişlər. Sonralar xaçmazlılar Müdafiə taunundan xilas edən döyüşçülərimiz canı, qanı bahasına Fonduna 79 qızıl üzük, 5.690 gümüş üzük, 77.100 manat bu vəzifəni yerinə yetirmişlər. Abdulrzayev Mehdibəy nəğd pul, 20.500 manatlıq istiqraz, 54 ton taxıl, 79 ton Latviya, baş serjant Abdullayev Könür-Xalıqzadə Maca­ tərəvəz, 400 baş qaramal, 3880 kq. mis vermişlər. "Şəfəq" rıstan, kiçik serjant Abdullayev İsmayıl Şərqi Prussiya, kolxozunun sədri Nurəddinov Sədrəddin Nurəddin oğlu baş serjant Qulamov Vəli Berlin uğranda döyüşlərdə hə­ tank hazırlanması üçün böyük vəsait vermişdir. "Hər şey lak olublar. Xudat şəhərindən olan İsa İsayev Berlin uğ- cəbhə üçün, hər şey qələbə üçün" şüarı altında birləşən runda döyüşlərdə qəhrəmancasına döyüşərək həlak olmuş­ xalqımızın polad dözümü nəticəsində faşizm öz yuvasında dur. Hal-hazırda Atlansberq şəhərində texniki-peşə məktə­ məhv edildi. bi onun adını daşıyır. Rota komandiri kapitan Gülümbala Qədirbilən xaçmazlılar Böyük Vətən müharibəsində Rəsulovun şərəfli döyüş yolu Berlinədək davam etmişdir. qəhrəmancasına həlak olmuş həmvətənlərinin xatirəsini “Şöhrət” ordeninin hər üç dərəcəsinə (I-II-III) layiq gö­ əbədiləşdirmək məqsədilə abidə kompleksi ucaltmışlar. rülmüş 30 azərbaycanlıdan biri xaçmazlı Aslanov Aslan olmuşdur. (Bu təltif Sovet İttifaqı Qəhrəmanı statusuna * * * bərabər tutulur). Qasımov Qasım, Səfixanov Nurulla, Fyo­ Tarix boyu zaman-zaman mənfur qonşularımız olan dor Qonçarov “Şöhrət” ordeninin iki dərəcəsinə layiq ermənilərin təzyiqlərinə məruz qalan Azərbaycan xalqı görülmüşdür. Əfsanəvi döyüş yolu keçmiş və qələbə bay­ ötən əsrin 80-ci illərində yenidən xoşagəlməz faciələrlə rağını Berlinə sancmış azərbaycanlılardan ibarət 416-cı

83 84 rastlaşdı. 1985-ci ildə sovet dövlətinin rəhbərliyinə gəlmiş çülərdən baş kəşfiyyatçı Zeynəddin Novruzov 1993-cü ermənilərin əlaltısı bədnam M.Qorbaçovun dəstəyilə xain ilin oktyabr günlərində erməni mayorunu, baş leytenantını qonşularımız yenidən Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və praporşikini girov götürəndə hamı onun məharətinə irəli sürdülər. 1988-ci ildən başlanan Qarabağ müharibəsi heyran qalıb. O, bir neçə gündən sonra döyüşdə yaralanır. dövründə Yuxarı Qarabağda yaşayış məntəqələri və bu 1994-cü il fevralın 20-də yenidən döyüşlərə atılıb və üç əraziyə daxil olmayan yeddi rayon (692 yaşayış mən­ gündən sonra 3 erməni quldurunu güllələyərək UAZ ma­ təqəsi) erməni ordusu tərəfindən işğal edildi. şınını, sonra isə BMP-2 hərbi maşınını ələ keçirib. Xaçmazlılar erməni işğalçılarına qarşı döyüşlərdə Qeyd etmək lazımdır ki, Nağıoba kəndindən olan böyük qəhrəmanlıq göstərmişlər. Bu göyüşlərdə 200-dən Z.Novruzov Qarabağ döyüşlərində 4 dəfə yaralanmışdır. artıq xaçmazlı igid şəhid olmuş, 267 nəfər yaralanmış, 153 Müdafiə Nazirliyinin rəsmi məlumatına görə Beyləqan nəfər əlil olmuş, 28 nəfər itkin düşmüşdür. istiqamətində gedən qanlı döyüşlərdə milli ordumuz tərə­ Eyni zamanda Ermənistanda zəlzələdən zərər çəkən­ findən məhv edilən düşmən tanklarından birini də Sahib lərə yardım apararkən ermənilər tərəfindən vurulan Azər­ Hacılar oğlu Mahmudov vurmuşdur. baycan təyyarəsində həlak olan 70-dən çox azərbaycan­ 1995-ci il martın 16-dan 17-nə keçən gecə dövlət çev­ lının 15-i xaçmazlı olmuşdur. Xaçmazlıların döyüş qəhrə­ rilişi cəhdinin qarşısının alınmasında fərqlənmiş hərbi qul­ manlıqları haqqında respublika və yerli mətbuatda, eləcə luqçular sırasında xaçmazlı Şahbazov Yavər Əlibala oğlu də 1995-ci ildə çapdan çıxmış “Xaçmaz zəfər gözləyir” da olmuşdur.Yavər Şahbazov qiyamçıların atəş nöqtəsini kitabında yazılmışdır. Bu kitabda adı çəkilən “Rembo” susdurmaq üçün bir neçə yoldaşı ilə irəli atılmış, döyüşdə təxəllüsü almış Zülfüqar Arzumanov çox döyüşdə iştirak cəsurluq nümunəsi göstərərək həlak olmuşdur. Azərbay­ edərək, onlarla ermənini məhv etmiş və son döyüşdə həlak can Respublikası Prezidentinin 4 aprel 1995-ci il tarixli Fər­ olmuşdur. Təkcə Ağdamın Salahlı kəndi uğranda döyüş­ manı ilə Yavər Əlibala oğlu Şahbazov ölümündən sonra lərdə 20-dən çox minanı zərərsizləşdirən Ümid Behbudov "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı" adına layiq görülmüşdür. sonuncu minaya əl uzadanda düşmən gülləsinə tuş gəl­ Xaçmazın qəhrəmanlıq səhifələri haqqında çox danış­ mişdir. Xudatlı Kərim Məhərrəmov son nəfəsdə də silahı maq olar. Onun qısaca nəzərdən keçirdiyimiz tarixini izlə­ əlindən buraxmamış, bir neçə erməni quldurunu məhv dikcə görürük ki, şərəfli tarix yaşamış bu diyar bütün etmişdir. Kinorejissor Ənvər Əbluc onun haqqında “Ağ dövrlərdə daim inkişaf etmiş, özünəlayiq tarixini yarat­ atlı oğlan” filmini çəkmişdir. mışdır. Torpaqlarımızın müdafiə edilməsində göstərdikləri xü­ Xaçmaz rayonu XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq susi xidmətlərə, şəxsi igidlik və şücaətə görə Şair Ra- Azərbaycanın şimal-şərqində sərhəd bölgəsində yerləş­ maldanov, sıravi Əlibaba Zəkəryayev yüksək mükafata - məklə, qonşu Quba, Qusar, Dəvəçi, Siyəzən rayonlarının “Azərbaycan bayrağı” ordeninə, Mehman Babayev «İgid­ qədirbilən, zəhmətsevər, qəhrəman insanları ilə birlikdə liyə görə» medalına layiq görülmüşlər. Xaçmazlı döyüş­ vətən tarixinə qəhrəmanlıq səhifələri yazmışlar.

85 86 Xaçmaz rayonunun yaxın fəaliyyəti ərzində onun (Bu barədə ətraflı məlumat kitabın Xudat şəhərinə həsr statusunda bir neçə dəfə dəyişikliklər olmuşdur. olunmuş hissəsində verilmişdir). Xaçmaz rayonu daim ümummilli liderimiz Heydər * * * Əliyevin diqqət mərkəzində olmuşdur. Ulu öndərimiz 3 1943-cu il avqustun 8-də Xaçmaz rayonunun tərki­ dəfə (1981, 1983 və 1998-ci illərdə) Xaçmaz rayonunda bində ikinci böyük şəhər olan Xudat mərkəz olmaqla olmuşdur. Ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev Ulu öndə­ Xudat rayonu təşkil olundu. rimizin ideyalarının həyata keçirilməsi, ümumilikdə Azər­ 1959-cu ilin dekabrın 4-də Xudat rayonu ləğv edilərək baycanın inkişafı naminə, regionların tarazlı inkişafını tə­ Qusar rayonunun tərkibinə verildi. min etmək məqsədilə dəfələrlə Xaçmaz rayonuna səfər 1930-cu il avqustun 8-də təşkil olunmuş Xaçmaz ra­ etmişdir. yonu Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 17 yanvar 1963- * * * cü il 21 nömrəli qərarına uyğun olaraq ləğv edildi və Quba rayonunun tərkibinə verildi. Xaçmazın tarixinə nəzər salarkən Xudatın tarixindən 1965-ci il yanvarın 16-da Azərbaycan SSR Nazirlər danışmamaq olmaz. Sovetinin 35 nömrəli qərarı ilə Xaçmaz rayonu yenidən Xudat Xaçmazın qədim yurd yerlərindən biridir. Onun bərpa edilir və Xudat rayonu da ona birləşdirilir. Hal- haqqında xüsusilə geniş danışmağa dəyər. Belə ki, Xudat hazırda Xaçmaz rayonunun ərazisi 1046 km2, əhalisi 156 Azərbaycanın şimal-şərqində, Rusiya Federasiyası ilə sər­ min nəfərdir. Əhalinin ümumi sayının 48,4 faizini kişilər, həddə yerləşən ən böyük yaşayış məntəqələrindəndir. 51,6 faizini qadınlar, milli tərkib etibarı ilə 69,1 faizini Nəqliyyət yolları, digər kommunikasiya xətləri məhz Xu­ azərbaycanlılar, 18,2 faizini ləzgilər, 6,1 faizini tatlar, 1 dat ərazisindən keçir. Onun qədim tarixi vardır. faizini ruslar, 2,1 faizini digər millətlər təşkil edir. Ümu­ Xəzər dənizi ilə Qafqaz dağları arasındakı ensiz coğ­ miyyətlə, Xaçmaz rayonunda 22-dən çox millət və xalqın rafi mövqedə yerləşən Xudat ta qədimdən baş vermiş bir nümayəndələri vahid ailədə mehriban şəraitdə yaşayırlar. çox hadisələrin şahididir. Xudatın tarixi tunc dövrünə Rayon ərazisində 3093 nəfər qaçqın və məcburi köçkün (e.ə.III minillik) təsadüf edir. Xudat yaxınlığında Təpə məskunlaşmışdır. yatağı adlanan əhəmiyyətli tarixi abidə vardır. Xaçmaz rayonu fəaliyyət göstərdiyi illər ərzində Azər­ Tarixi keçmişə malik olan Xudat daim hücumların, baycanımızın şimalında daim inkişaf edən, yeniləşən iq­ yürüşlərin şahidi olmuş, bilavasitə tarixi hadisələrin mər­ tisadiyyata malik subyekt kimi mövqeyini möhkəmlət­ kəzinə çevrilmişdir. Həqiqətən də tarixə nəzər salsaq mişdir. Xüsusilə Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin hakimiy­ görərik ki, əsrlər boyu ərəblər, alanlar, sərirlilər, səlcuqlar, yəti dövründə Xaçmaz və xaçmazlılar tarixlərinə qızıl monqollar, Xarəzm şahı Cəlaləddin, Qızıl Orda xanları, hərflərlə yazılacaq uğurlar qazandılar. Krım tatarları, ruslar Azərbaycana şimaldan yürüş edərək,

87 88 torpaqlarımızı işğal etmişlər. Xudat ərazisindən keçən bu yürüşlər zamanı həlak olmuş döyüşçülərin qəbiristan­ lıqları, kurqanları indi də qalmaqdadır. Xudat ətrafında çoxlu sayda tarixi əhəmiyyət daşıyan, torpaq altında öz sirrini saxlayan ərazi və təpələr vardır. Bu cəhətdən Şollar kəndindəki təpə xüsusi maraq doğurur. Təpənin üzərində ocaq yerləri, ətrafında çoxlu miqdarda saxsı qırıqları, metal pul və s. aşkar edilmiş, torpaq altında mədəni qat vardır. Bölgə ziyarətgahlar ilə məşhurdur. On­ ların çoxluğu sanki bu yerlərin müqəddəsliyinə işarədir. XVII-XVIII əsrlərdə Xudat bölgədə mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. XVIII əsrin ortalarında Azərbaycanda ya­ ranmış müstəqil feodal dövlətlərindən biri olan Quba xan­ lığının ilkin mərkəzi Xudat olmuşdur. Əsasən maaflardan (maaf ərəbcə kənar edilmiş, azad mənasını daşıyır) ibarət olan Xudat əhalisi hələ XVII əsr­ dən bir çox vergilərdən azad edilmişdi. Maaflar xanlıqlar dövründə siyasi həyatda mühüm rol oynayırdılar. Maaflar xanın hərbi dəstələrində xidmət edir, xanlığın sərhəd ra­ yonlarını basqınlardan qoruyurdular. İctimai zümrə kimi bəylərdən aşağıda dururdular. Bəzi tədqiqatçılar müxtəlif mənbələrdə Xudatın Quba xanlığının ilkin mərkəzi olma­ sına şübhə ilə yanaşsalar da, məlumdur ki, ən doğru şahid tarixin özüdür. Tofiq Mustafazadənin “Quba xanlığı” kita­ bında Quba xanlarının şəcərəsi təsvir edilmişdir. Şəcərə­ dən görünür ki, Quba xanı Sultan Əhməd xan 1711-ci ildə həlak olmuş və Xudat kəndində dəfn olunmuşdur. Sonrakı Quba xanı Hüseynəli xan 1758-ci ildə vəfat etmiş və Xudat kəndində dəfn edilmişdir.1

Quba xanlığının şəcərəsi. 1 T.Mustafazadə. Quba xanlığı. Bakı. 2005, səh. 230 89 90 A.A.Bakıxanova görə 1748-ci ildə Quba xanlığının baş mühəndisi təyin olunur. Tikinti xərclərini ödəmək mərkəzi Xudatdan Qubaya köçürülmüşdür. Quba xanlığı üçün 27 mln. manat məbləğində 5%-li iki şəhər istiqrazı Fətəli xanın dövründə daha böyük əhəmiyyətə malik ol­ buraxılmışdı. Tikinti işlərinə isə yalnız 1911-ci ilin muşdur. Xudat baxmayaraq ki, mərkəz rolunu itirmişdi, fevralında başlandı. 1917-ci ilin yanvarında su kəməri is­ bölgədə əhəmiyyətini hələ də qoruyub saxlayırdı. 1774-cü tifadəyə verildi. Bu, o dövrdə Rusiyada ən uzun su kəməri ildə Hacı Davud Qazıqumuxlu Surxay xanın başçılığı ilə olub, layihə gücü sutkada 3 mln. vedrə idi. Kəmərin çə­ Dağıstan feodalları Xudatı tutdular. Xudat tədricən möv­ kilişi ilə əlaqədar 1903-cü ilin oktyabrın 22-də Bakıda qeyini itirməyə başladı. Hücumlardan dağıdılmış Xudat- əhalinin bir günlük siyahıya alınması keçirilmişdi.1 dan əhali də əfraf ərazilərə, hətta dağlara çəkilərək yeni­ Su mənbəyinə şübhəli yanaşanlara məşhur mesenatı­ dən yaşayış məskənləri salmışlar. Təsadüfi deyildir ki, mız H.Z.Tağıyevin tutarlı cavabı maraqlıdır: “Şahdağ öz Quba, Qusar və Xaçmaz rayonlarında bir neçə kənd var ki, qarı və buzlaqları ilə əbədi olduğu kimi, Şollar çeşməsinin Qəley Xudat, Köhnə Xudat, Köhnə Xudat Qazmaları, suyu da əbədidir”. Kənd Xudat adları ilə adlanmışlar. Hal-hazırda da Bakı şəhərinə çox təmiz Şollar suyu 1837-ci ildə Quba əyaləti kəndlilərinin feodal və müs­ gəlməkdədir. təmləkə zülmünə qarşı üsyanı olmuşdur. “Quba üsyanı”1 Fəxrimiz Hacı Zeynalabdin Tağıyev Xudat bölgəsinə adı ilə məşhur olan üsyana kəndli Yarəli başçılıq edirdi. xüsusi diqqət yetirirdi. O, Yeni Həyat qəsəbəsində torpaq Üsyançı dəstələr avqustun 22-də Xudat məntəqəsini icarəyə götürərək orada üzümlüklər saldırmış, şərabçılıq tutdular. Üsyan surətlə yayıldı. Üsyanın başçılarından biri sexi yaratmışdı.2 də Xuluq kəndxudası Hacı Məmməd idi. XIX əsrdə Azər­ Xudat ərazisində Xəzər sahillərindən tutulan balığı baycanda müstəmləkə əsarətinə qarşı mübarizə tarixində yığıb-yığışdırmaq mümkün deyildi. Rusiyadan bu məq­ bu üsyanın böyük əhəmiyyəti olmuşdur. sədlə mövsüm zamanı köməyə 300-500 nəfər işçi dəvət XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Xudatda yeni­ olunurdu. Balığı daşımaq üçün Xudatdan dəniz sahilinə dən həyat canlanır. Bakı şəhərini içməli su ilə təchiz et­ xüsusi dəmir yolu çəkilmişdi. Xudatda buz zavodu, balıq mək üçün işlərə başlanılır. Hələ XIX əsrin 90-cı illərində zavodu, konserv zavodu tikilmişdi. ingilis mühəndisi V.V.Lindley Quba qəzasının Xudat kən­ XX əsrin əvvəllərində Xudat Azərbaycan Xalq Cüm­ di yaxınlığındakı Ş ollar adlı yerdə güclü su mənbəyi aşkar huriyyətinin şimal sərhədində sərhədyanı məntəqə kimi etdi. Lakin su kəmərinin çəkilişinə yalnız 1904-cü ilin böyük rol oynamışdır. Bolşeviklərin XI qırmızı ordusu fevralında başlanır. 1905-1907-ci illər inqilabı dövründə iş dayandırılır. 1909-cu il mayın 5-də su kəmərinin layi­ həsi təsdiq edilir. Onun müəllifi V.V.Lindley tikintinin 1 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. X cild. Bakı. 1987, səh. 557 2 Ы.Б.Ибрагимов. Предпринимателность Г.З.Тагиева. Баку. 1990, стр. 1 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. III cild. Bakı. 1979, səh. 253 79 91 92 Azərbaycanı işğal edərkən Azərbaycan ordusu Xudat əra­ istifadə olunurdu. Lakin hansı səbəblərdənsə çox gəlir zisində fədakarlıqla düşmənə müqavimət göstərmişdir. gətirən bu sahə bu gün tamamilə unudulmuşdur. XX əsrdə Xudat Sovet İttifaqının əsas tərəvəzçilik, Sovxozlarda arıçılıq təsərrüfatları fəaliyyət göstərirdi. meyvəçilik bazası kimi əhəmiyyətini yüksəltmişdi. Xudat Həmin sahəyə də diqqətin azalması arıçılığın inkişafına ərazisini əhatə edən keçmiş “Çkalov” adına sovxoz Za­ mane oldu. Lakin şəxsi təsərrüfatlarda indi də arıçılıq qafqaziyanın ən böyük sovxozlarından biri idi. Sovxozun müvəffəqiyyətlə davam etdirilir. ərazisi çox böyük sahəni əhatə etdiyi üçün təsərrüfatı Xudat yaxınlığında böyük donuzçuluq kompleksi var idarə etmək məqsədilə 9 şöbə yaradılmışdı. Mübaliğəsiz idi. Həmin kompleksdə 3000-dən artıq heyvan saxlanırdı. demək olar ki, hər şöbənin təsərrüfatı bir kolxozun sa­ Xəzərin Xudat sahilləri Yalama, Nabran zonası sana­ həsinə bərabər idi. Sutka ərzində Xudat şəhərindən Mos­ toriya, kurort obyektlərinin, istirahət və turizm müəs­ kva və SSRİ-nin digər şəhərlərinə 15-20 vaqon tərəvəz sisələrinin yaranması üçün hər cür şəraitə malikdir. Təsa­ göndərilirdi. düfi deyildir ki, Sovet İttifaqı dövründə bu zona Ümum- “Çkalov” sovxozunun uğurları nəinki Azərbaycanda, ittifaq əhəmiyyətli istirahət zonası kimi tanınmışdır. eyni zamanda Sovetlər Birliyində də qiymətləndirilirdi. Xudat şəhəri 1943-cü ilin oktyabrın 8-də təşkil olu­ Həmin illərdə xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində naraq, 1959-cu ilin 4 dekabrınadək fəaliyyət göstərmiş qazanılan uğurların nümayişi məqsədilə Moskva şəhə­ Xudat rayonunun mərkəzi olmuşdur. rində “Xalq Təsərrüfatı Nailiyyətləri sərgiləri” keçirilirdi Hal-hazırda Xudat şəhəri rayonun II böyük şəhəri kimi və “Çkalov” sovxozu da həmin sərgilərdə fəal iştirak inkişaf etməkdədir. Şəhərdə Ulu öndərimiz Heydər edirdi. Əliyevin xatirəsinə muzey istifadəyə verilmiş, rəhbərin Hal-hazırda sovxozun bir çox şöbələri kəndlərə çev­ büstü qoyulmuş, adına geniş park salınmışdır. rilmiş və onlar müxtəlif adlarla adlandırılmışdır. Xudat Xudat şəhəri tikilir, abadlaşır, əvvəlki mövqeyini, şöh­ şəhəri inzibati ərazi vahidinə daxil olan II, III, IV və VI rətini qaytarmaqdadır. şöbələrin adları hələ də yazıldığı kimi saxlanmışdır. Yax­ şı olardı ki, tezliklə həmin şöbələrə layiqli adlar veriləydi. Xudatda yerləşən “Çkalov” və digər sovxozlarda kənd təsərrüfatının bütün sahələri yaradılmışdı. Taxılçılıq, hey­ vandarlıq, üzümçülük, tərəvəzçilik, meyvəçilik, bostan- çılıq, arıçılıq, balıqçılıq və baramaçılıq geniş inkişaf et­ mişdi. Burada artıq unudulmuş baramaçılığı xüsusi qeyd edərdim. Yaşlıların dediklərinə görə ərazidə çoxlu sayda tut bağları salınmış və baramaçılığın inkişafı üçün ondan

93 94 mişdir. Uşaq Gənclər İdman məktəbi üçün də yeni bina istifadəyə verilmiş, Turizm-İnformasiya Mərkəzi yara­ dılmışdır. 80 il tarixi olan Xaçmaz dəmiryolçular mədəniyyət XAÇMAZ BU GÜN evinin binası və ətraf ərazisi yenidən qurulmuş, müasir tələblərə cavab verən “N-KAY-M” özəl tibb klinikası Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham istifadəyə verilmişdir. Xaçmaz şəhərinin mərkəzində əy­ Əliyevin fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respub­ ləncə istirahət kompleksinin tikintisinə başlanmışdır. Şə­ likası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proq­ hərin girişində Azərbaycanın əfsanəvi xalq qəhrəmanı ramı” (2004-2008-ci illər) və “Azərbaycan regionlarının Koroğlunun əzəmətli abidəsi ucaldılmışdır. 2009-2013-cü illərdə sosial iqtisadi inkişafı Dövlət Proq­ Xaçmaz şəhərində İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin eks­ ramı” xaçmazlılar tərəfindən böyük ruh yüksəkliyi ilə qar­ pertiza laboratoriyası üçün inzibati binanın tikintisi başa şılanmışdır. çatdırılmışdır. Dövlət Proqramına uyğun olaraq Qarabağ Dövlət Proqramlarının qəbulundan bu günədək əlilləri üçün 2 mərtəbəli 16 mənzilli yaşayış binası tikilib Xaçmaz rayonunun tarixində bir sıra yaddaqalan hadisələr istifadəyə verilmişdir. olmuşdur. 2005-ci ildə Xaçmaz şəhərində Heydər Əliyev Zəngin tərəvəzçilik ənənələri olan rayonun iqtisa­ parkı salınmış, bu parkda Ulu öndərin əzəmətli abidəsi diyyatında “Qafqaz” konserv zavodunun özünəməxsus ro­ ucaldılmış, Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyətini əks et­ lu var. Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin respub­ dirən muzey yaradılmışdır. Eyni zamanda Xudat şə­ likanın Baş naziri olarkən - 2003-cü ilin sentyabrında açı­ hərində də Heydər Əliyev muzeyi yardılmış və Ulu ön­ lışını etdiyi bu emal müəssisəsində 300-dək xaçmazlı işlə dərin büstü ucaldılmışdır. təmin olunmuşdur. Xaçmaz və Xudat şəhərlərinin mərkəzi küçə və mey­ Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin siyasi kursunun danlarının işıqlandırılması üçün 400-dən artıq müasir layiqli davamçısı cənab İlham Əliyev 2005-ci il iyulun 26- elektrik dirəkləri quraşdırılmış, küçə və səkilər yenidən da regionlara səfərləri çərçivəsində Xaçmaz rayonuna qurulmuş, 40 min kvadrat metr əraziyə asvalt, 32 min gəlmişdir. Dövlətimizin başçısını minlərlə xaçmazlı sə­ kvadrat metr əraziyə üzlük plitə döşənmişdir. Bu işlər bu mimi və mehribanlıqla qarşılamışdır. Respublika Prezi­ gün də davam etdirilir. denti İlham Əliyev Ulu öndər Heydər Əliyevin Xaçmazda Uşaq Gənclər Şahmat məktəbi üçün yeni bina tikilib ucaldılmış abidəsini və xatirə muzeyini ziyarət etmiş, 2005-ci ilin may ayında istifadəyə verilmişdir. Xudat rayonda görülmüş abadlıq və yaşıllaşdırma işlərini yüksək şəhər musiqi məktəbinin binası müasir üslubda yenidən qiymətləndirmişdir. qurulmuş, yeni avadanlıq və musiqi alətləri ilə təchiz edil­ Möhtərəm Prezidentimizin Xaçmaz rayonuna səfəri çərçivəsində respublikamızın birinci xanımı, Heydər

95 96 Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO və İSESKO-nun 6.Hüseynov Yaşar - Rİi başçısının Çarxı İƏV-də nümayəndəsi, 7.Sərdarov Vaqif - Yalama bələdiyyəsinin sədri, xoşməramlı səfiri Mehriban xanım Əliyeva Xaçmazda da 8. Turabova Vahidə - Rİi başçısının Qalağan İƏV-də nümayəndəsi, öz təşəbbüsü və Heydər Əliyev Fondunun vəsaiti hesabı­ 9. Vəliyev Vəlibəy - rayonun baş memarı, na inşa edilən məktəblərə baş çəkmiş, işlərin gedişi ilə 10. Zöhrabov Elçin - Xudat şəhər 5 saylı məktəbin direktoru, yaxından tanış olmuşdur. 11. Ağakişiyeva Gülnisə - Xaçmaz şəhər 8 saylı məktəbin müəllimi. Respublika Prezidenti İlham Əliyevin 3 avqust 2005- “Əməkdar mədəniyyət işçisi” fəxri adına layiq ci il tarixli sərəncamından ruhlanan xaçmazlılar daha görülənlər: gərgin işləmiş, bir sıra nailiyyətlər qazanmışlar. Sərənca­ ma əsasən ayrılmış vəsait hesabına Xaçmaz şəhərində ye­ Ağayev Nazim - Xaçmaz Rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin müdiri. ni, müasir tipli işıqlandırma sistemi, piyada səkiləri olan küçə salınmışdır. “Əməkdar mühəndis” fəxri adına layiq görülənlər: Bu sərəncama əsasən 2005-ci ildə Xaçmazın inzibati Rəsulov Mustafa - Xaçmaz rayonu EŞ İİ- nin rəisi. rayon kimi yaradılmasının 75 illik yubileyi böyük təntənə ilə qeyd edilmişdir. “Əməkdar həkim” fəxri adına layiq görülənlər: Şahverdiyev Bəhram - Xaçmaz Rayon Mərkəzi xəstəxanasının baş Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamları­ həkimi. na əsasən rayonun ictimai-siyasi həyatında fəal iştirakına görə bir qrup xaçmazlı müxtəlif ali dövlət mükafatları ilə “Əməkdar jurnalist” fəxri adına layiq görülənlər: təltif olunmuşdur: Teyyubov İsmət - “Xaçmaz “ qəzetinin müxbiri. “Əməkdar müəllim” fəxri adına layiq görülənlər: 2005- ci ildə respublikamızın ictimai-siyasi həyatında 1. Babayeva Tamara - Şimali kənd məktəbinin direktoru, ən mühüm hadisələrdən biri 6 noyabr tarixində Azər­ 2. Hacızadə Murad - Xudat şəhər musiqi məktəbinin direktoru, baycan Respublikası Milli Məclisinə keçirilmiş seçkilər 3.Babayev Nəriman - Xaçmaz Uşaq, idman və gənclər məktəbinin direktoru, olmuşdur. Həmin seçki son dərəcə şəffaf, demokratik şə­ 4. Əlifxanova Gülər - Xaçmaz şəhər 6 saylı orta məktəbin müəllimi, raitdə keçmişdir. 5. Abdullayev Ənvər - Xaşmaz şəhər 1 saylı orta məktəbin müəllimi, 2006- cı ilin may ayının 10-da Ulu öndərimizin doğum 6. Məmmədov Ələddin - Əbilyataq kənd məktəbinin direktoru, günündə Xaçmazın qədimlik rəmzinə çevrilmiş “Qoşa 7. Qədirov Ağaverdi - Həsənqala kənd orta məktəbinin direktoru. qapı” abidəsi tikilmiş və qonşu Dağıstan Respublikasının “Tərəqqi” medalına layiq görülənlər: Xaçmazla qardaşlaşmış Dərbənd rayonunun nümayəndə 1. Kərimov Rafiq - Heydər Əliyev parkının direktoru, heyətinin iştirakı ilə açılmışdır. Xaçmazlı şəhidlərin xati­ 2. Məmmədova Həqiqət - Dİ və İXİ Həmkarlar İttifaqqının Xaçmaz rəsini əbədiləşdirən “Şəhidlər xiyabanı” kompleksi yara­ Rayon Komitəsinin sədri, 3. Maqsudov Fikrət - tikinti işçisi, dılmış, rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyi əsaslı təmir 4. Musayev Ağaqulu - fermer, edilmiş, Azərbaycanın korifey mədəniyyət və incəsənət 5. Hacımirzəyev Vəlirza - Xaçmaz şəhər bələdiyyəsinin sədri,

97 98 xadimlərini bir araya gətirən Şəxsiyyətlər muzeyi, böl­ muzeyinin Xudat sfilialında olmuş, Xudat sərhəd dəstəsi gənin qədim el sənəti olan xalçaçılığın zəngin ənənələrini üçün inşa edilmiş şəhərciyin açılışında iştirak etmiş, Nab- yaşadan Xalça muzeyi yaradılmış, YAP Xaçmaz Rayon ran istirahət zonasında bir neçə turizm-istirahət mərkəzi Təşkilatı üçün ikimərtəbəli yeni inzibati bina tikilib istifa­ ilə tanış olmuşdur. Prezident Xaçmazda görülən işləri dəyə verilmiş, Xaçmaz şəhər dəmiryol vağzalının meydanı yüksək qiymətləndirərək, bu işləri daha geniş miqyasda əsaslı surətdə yenidən qurulmuş, burada şair və sərkərdə davam etdirmək üçün rayona əlavə olaraq 1 milyon manat Şah İsmayıl Xətainin abidəsi ucaldılmışdır. Xaçmaz Şəhər vəsait ayırmışdır. Mərkəzi kitabxanası əsaslı təmir edilmiş, rayonda abadlıq 2007-ci il bütovlükdə Azərbaycan, eləcə də Xaçmaz və yaşıllaşdırma işlərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Təkcə rayonu üçün də çox uğurlu il olmuşdur. Dövlət başçısının 2006-cı il ərzində Xaçmaz və Xudat şəhərinin küçələrinə fərman və sərəncamlarını, ölkədaxili həyata keçirdiyi si­ 110 min kvadrat metr asfalt döşənmişdir. yasi xətti əldə rəhbər tutan xaçmazlılar ictimai-siyasi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham sabitliyi qorumaq, iqtisadi inkişafı sürətləndirmək, qanun­ Əliyev 2006-cı il 7 dekabr tarixində növbəti dəfə Xaçmaz ların icrasını təmin etmək üçün məqsədyönlü tədbirlər rayonunda səfərdə olmuşdur. Heydər Əliyev siyasi kur­ həyata keçirmişlər. suna daim sadiqlik nümayiş etdirən xaçmazlılar ölkə Pre­ Respublika Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı zidentini çox böyük hərarət və sevinclə qarşılamış, hörmət “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi və ehtiramlarını əməli işlərilə çatdırmağa çalışmışlar. inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)” və proqra­ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əli­ ma edilmiş əlavələrin qəbulundan keçən dövr ərzində yevin Xaçmaza bu dəfəki səfər proqramı çox zəngin rayonda 11059 iş yeri açılmışdır ki, onlardan 5631-i daimi olmuşdur. Ölkə başçısı ilk öncə Ümummilli liderimiz iş yerləridir. Təkcə 2008-ci il ərzində 742 yeni iş yerləri Heydər Əliyevin Xaçmaz şəhərindəki abidəsini ziyarət açılmışdır. etmiş, şimal bölgəsini elektrik enerjisi ilə təmin etmək Rayon üzrə 2007-ci ildə ümumi məhsul buraxılışı üçün qısa bir müddətdə tikilib istifadəyə verilmiş 87 me- (ÜMB) 2006-cı illə müqayisədə 124% artaraq 178 milyon qavatt gücündə Modul tipli elektrik stansiyasının açılış 160 min manat, sənaye istehsalı 2,7 dəfə artaraq 35 mil­ mərasimində iştirak etmiş, “Qoşa qapı” abidəsinə, tarix- yon 679 min manat, əsas kapitala yönəldilən vəsaitlər 8 diyarşünaslıq muzeyinə, Şəxsiyyətlər muzeyinə, Şah milyon 587 min manat təşkil etmiş, kənd təsərrüfatının İsmayıl Xətainin abidəsinə tamaşa etmiş, Mədəniyyət və ümumi məhsulu 111% artmış, adambaşına düşən pul gə­ istirahət parkı ilə tanış olmuş, Xalça muzeyinin və YAP lirləri 123% artaraq 2006-cı ildəki 90 manatdan 138 ma­ Xaçmaz Rayon Təşkilatının inzibati binasının açılışında nata yüksəldilmişdir. iştirak etmiş, rayon fəalları ilə görüş keçirmişdir. Daha Rayonun elektirik enerjisi və qazla təminatı sahəsində sonra möhtərəm Prezidentimiz Xudat şəhərində Heydər xeyli müsbət işlər görülmüşdür. Bu gün rayonun kənd­ Əlirza oğlu Əliyevin büstünü ziyarət etmiş, Heydər Əliyev lərinə təbii qazın verilişi bərpa olunur.

99 100 2007-ci ildə bütövlükdə respublikamızda olduğu kimi, tamamlama içləri aparılmış, Qarabağ əlilləri üçün 24 Xaçmaz rayonunda da Ümummilli liderimiz Heydər mənzilli yaşayış binası tikilib istifadəyə verilmişdir. Əliyevin qurub yaratdığı və möhtərəm Prezidentimiz cə­ Rayon tikinti meydançasını xatırladır. “Regionların nab İlham Əliyevin daha da inkişaf etdirdiyi sabitlik və inkişafı ümumilikdə Azərbaycanımızın inkişafıdır” şüarı iqtisadi inkişaf nəticəsində tikinti, abadlıq və quruculuq ilə çalışan xaçmazlılar rayonun müxtəlif kənd və qəsə­ işləri daha geniş vüsət almışdır. bələrində tikir, qurur, yaradırlar. 2007-ci il ərzində 29.208 Xaçmaz Rayon Mədəniyyət Evi əsaslı şəkildə yenidən kvadrat metr ümumi yaşayış sahəsi olan 280 fərdi yaşayış qurulmuş, ona Ulu öndərimizin adı verilmişdir. evi tikilmişdir. Bu gün Xaçmaz şəhərində hündür- Rayon Mədənıyyət və İstirahət Parkı daha da ge­ mərtəbəli yaşayış kompleksinin tikintisi aparılır. nişləndirilmiş, burada Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının 2008-ci ildə də rayonun bütün sahələrindəki dinamik əsrlərdən bəri davam edən dostluğunu tərənnüm edən inkişaf qorunub saxlanmış, il özünün əlamətdar hadi­ “Dostluq abidəsi” və böyük alim, dövlət xadimi Əziz sələrilə zəngin olmuşdur. Əliyevin büstü ucaldılmışdır. Hər iki abidənin açılışında Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 85 illik yubileyi Dağıstan Respublikasının yüksək vəzifəli şəxslərindən böyük təntənə ilə qeyd edilmiş, misilsiz xidmətlərilə ibarət nümayəndə heyəti iştirak etmişdir. Azərbaycan xalqının qəlbində əbədi bir abidə ucaltmış bu Ötən əsrin 50-ci illərində inşa edilmiş və müasir döv­ fenomen şəxsiyyətin nurlu xatirəsini bir daha əbədiləş­ rün tələblərinə cavab verməyən Xaçmaz şəhər məsçidi sö­ dirmək məqsədilə rayonun Rusiya Federasiyası ilə sər­ külərək yerində anoloqu olmayan, dini ayinlərin keçi­ hədində yerləşən Yalama yaşayış məntəqəsində 1,2 hektar rilməsi üçün hər cür şəraiti olan yeni məsçid binası ti­ sahədə Heydər Əliyev parkı salınmış, parkın mərkəzində kilmişdir. 250 kvadrat metr sahədə xüsusi layihə əsasında Heydər Heydər Əliyev parkının qarşısında yeni fəvvarə, şə­ Əliyev muzeyi inşa olunmuşdur. Muzeyin qarşısında hərin mərkəzində mozaika ilə 4 ədəd arxitektura elementli qranit postament üzərində Ümummilli liderimizin büstü gümbəzlər tikilmiş, şəhərin bir neçə yerində tağlı qapılar ucaldılmışdır. inşa edilmişdir. Rayon Maliyyə İdarəsi üçün ən müasir 2008-ci il xaçmazlılar üçün daha bir tarixi günlə əla­ tələblərə cavab verən yeni inzibati bina tikilib istifadəyə mətdar olmuşdur. Sentyabr ayının 27-də ölkə Prezidenti verilmişdir. İlham Əliyev növbəti dəfə rayona səfər etmişdir. * Bir müddət fəaliyyəti dayandırılmış, bölgə üçün böyük 15 oktyabr 2008-ci il tarixi rayon üçün daha sevindirici əhəmiyyət daşıyan regional televiziya ötən il işini bərpa olmuşdur. Həmin gün 84352 seçicidən 67189 nəfəri, yəni etmiş və ən müasir texnika ilə təchiz olunmuşdur. 79 %-i seçkidə iştirak etmiş və bunlardan 55019 nəfəri, Xaçmaz və Xudat şəhərlərində 55 və 56 saylı seçki dairələri üçün ikimərtəbəli yeni inzibati binalar tikil­ * Bax: Səfər haqqında ətraflı məlumat kitabın “İlham Əliyev və Xaçmaz” mişdir. “Şəhidlər xiyabanı” və Şəxsiyyətlər muzeyində bölməsində verilmişdir. 101 102 yəni 83, 1%-i möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham dövri ilə müqayisədə 3,5% artaraq 80,1 milyon manata, Əliyevin namizədliyini dəstəkləmişdir. Bu qələbə dahi kənd təsərrüfatında ümumi məhsul istehsalı 1,5% artaraq şəxsiyyət Heydər Əliyev siyasətinin növbəti qələbəsi, 21 milyon manata çatmışdır. Prezident İlham Əliyevin fədakar əməyinin, Azərbaycanın Göründüyü kimi, rayonda bütün sahələrdə yüksəliş, davamlı və sürətli inkişafı naminə gördüyü qlobal işlərin inkişaf göz qabağındadır. daha bir təntənəsi idi. Xaçmaz sənaye-aqrar rayonudur. Xaçmaz respubli­ Bu inkişafın və təntənənin sübutudur ki, Xaçmaz ra­ kamızın şimal bölgəsində ən böyük kənd təsərrüfatı yonunun ərazisində ümumilikdə ölkə üçün böyük əhə­ rayonudur. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin və dövlət baş­ miyyəti olan ifrastruktur layihələri həyata keçirilir. Məsə­ çısı İlham Əliyevin Xaçmaz rayonuna diqqət və qayğı­ lən, 2006-cı ildə burada Finlandiyanın “Wartsila” şirkə­ sının nəticəsidir ki, rayon nəinki bölgədə, hətta respub­ tinin istehsal etdiyi 87 Mvt gücündə modul elektrik stan­ likanın aqrar sahədə seçilən rayonlarından birinə çevril­ siyası istifadəyə verilmiş, hazırda 330 kilovoltluq yar­ məkdədir. dımçı stansiya tikilir və bu obyektlər bütün şimal regio­ Xaçmaz rayonunun iqtisadiyyatının əsasını tərəvəzçi­ nunun elektrik enerjisi ilə fasiləsiz təchiz edilməsinə im­ lik, meyvəçilik, taxılçılıq, üzümçülük, heyvandarlıq, ba­ kan yaradacaq. Bakı-Samur avtomagistralının rayon əra­ lıqçılıq və konserv sənayesi təşkil edir. zisindən keçən hissəsində tikinti işləri tam sürətlə gedir. Xaçmazda kənd təsərrüfatının sürətli inkişafı ilə əla­ Bütünlükdə Bakı-Samur magistralının uzunluğu 198 qədar xammalın elə yerindəcə emalına həmişə böyük eh­ kilometr, layihənin ümumi dəyəri 300 milyon dollardan tiyac duyulurdu. Odur ki, XX əsrin 40-cı illərində Xaçmaz artıqdır. konserv kombinatının inşasına başlanmış və 1940-cı ildə Xaçmaz rayonu daha bir mühüm layihənin - Samur- tikilərək istifadəyə verilmişdir. Burada istehsal olunan Abşeron su kanalının tikintisinə cəlb olunmuşdur. məhsulun xeyli hissəsi ittifaqın müxtəlif yerlərinə göndə­ Layihənin smeta dəyəri 1 milyard dollardır. Burada 67 rilirdi. kilometrlik Xanarx kanalının tikintisi başa çatmışdır və o, Rayonun təsərrüfatlarının su ilə təmin edilməsi məq­ ölkənin dörd şimal rayonunda 62 min hektar sahənin su­ sədilə 1939-1940-cı illərdə Samur-Abşeron su kanalının varma sistemini yaxşılaşdıracaqdır. birinci növbəsi tikilib istifadəyə verilmişdir. Həmin Dünyada baş verən iqtisadiyyat və maliyyə sahəsin­ illərdən başlayaraq rayon getdikcə ittifaqın meyvə-tərəvəz dəki böhrana baxmayaraq, Azərbaycan iqtisadiyyatı irə­ bazasına çevrilmişdir. liyə doğru inkişafını davam etdirir. Bu inkişaf 2009-cu Böyük Vətən müharibəsi illərində Xaçmaz konserv ildə Xaçmazda da özünü göstərməkdədir. Belə ki, həyata kombinatında 215 milyon şərti banka konserv istehsal keçirilən tədbirlər nəticəsində rayonda 2009-cu ilin I olunmuşdur ki, onun da böyük hissəsi cəbhələrə yola sa­ yarısında 852 iş yeri açılmışdır. 6 ay ərzində rayon üzrə lınmışdır. ümumi məhsul buraxılışı (ÜMB) 2008-ci ilin müvafiq

103 104 Müharibədən sonrakı illərdə zəhmətkeşlərin gərgin paq bazarı” haqqında qanunların, digər normativ hüquqi əməyi nəticəsində rayonun aqrar sahədə inkişafı daha bö­ aktların qəbulu aqrar-sənaye kompleksində köklü dəyişik­ yük vüsət almışdır. Xüsusilə 1969-cu il iyulun 14-də ke­ liklər aparmaq üçün imkan yaratdı. çirilən Azərbaycan KP MK-nın plenumunda Ulu öndər Xaçmaz rayonunda aqrar islahatların həyata keçiril­ Heydər Əliyevin Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi məsi nəticəsində qısa müddət ərzində 40,1 min hektar seçilməsi bütün respublikada olduğu kimi Xaçmaz rayo­ əkin sahəsi 89505 nəfərə torpaq payı kimi verildi, sov­ nunda da dönüş mərhələsinin başlanğıcı olmuşdur. xozların 79,6 milyard manat dəyərində əmlakı payçılara 1970-82-ci illərdə Heydər Əliyevin diqqət və qayğısı bölüşdürüldü. İslahat nəticəsində 415 ədəd yük avto­ nəticəsində Xaçmaz rayonu kənd təsərrüfatı məhsulları mobili, 497 ədəd traktor, 110 taxılyığan və 51 yemyığan istehsalı sahəsində yüksək nailiyyətlər əldə etmişdir. Bu kombayn və digər mülkiyyət özəlləşdirildi. illər ərzində tərəvəz istehsalı 121%, ət istehsalı 140%, süd Xaçmaz rayonunun bir neçə təsərrüfatı istisna olmaqla istehsalı 2,3 dəfə , yumurta istehsalı 152% artmışdır. digərlərində aqrar islahatlar demək olar ki, başa çatmışdır. 1970-1980-ci illərdə Xaçmaz rayonunda ildə 150 min Son illər keçirilən aqrar islahatlar nəticəsində kənd ton meyvə-tərəvəz emal edən Xudat konserv zavodu, təsərrüfatı məhsullarının istehsalı xeyli artmışdır. Xaçmaz eksperimental konserv zavodu, 2 ilkin üzüm Xaçmazda fəaliyyət göstərən Regional Aqroserviz və emalı zavodu, süfrə üzümü saxlamaq üçün 500 tonluq, Təchizat bazası vasitəsi ilə təkcə 2007-ci ildə 60 ədəd meyvə saxlamaq üçün 1500 tonluq soyuducular, buzxana- müxtəlif markalı traktor, 11 ədəd taxılsəpən, 8 ədəd ta­ sallaqxana, çörək kombinatı, qida məhsulları kombinatı, xılyığan kombayn, 7 ədəd otbiçən, 19 ədəd çiləyici, 14 yem istehsalı zavodu tikilərək istifadəyə verilmişdir. ədəd presləyən, 50 ədəd ekskovator, 320 ton superfosfat, Beləliklə, Xaçmaz rayonu aqrar-sənaye rayonundan 800 ton azot gübrəsi gətirilmiş və lizinq yolu ilə rayon sənaye-aqrar rayonuna çevrilmişdir. əhalisinə 6 ekskovator, 7 otbiçən və 5 çiləyici satılmışdır. Məlum faktdır ki, 1985-1993-cü illər ərzində bütün Respublika Prezidenti İlham Əliyevin “Kənd təsər­ respublikada iqtisadiyyatın inkişafında bir tənəzzül dövrü rüfatı məhsulları istehsalçılarına dövlət dəstəyi haqqında” oldu. Getdikcə geriləmələr, təsərrüfatların dağıdılması, 23 yanvar 2007-ci il tarixli sərancamına əsasən rayon üzrə müəyyən təsərrüfat sahələrinin yox edilməsi prosesi baş yanacaq və motor yağlarının alınması məqsədilə 2008-ci verdi. Təbii ki, bu proseslər Xaçmazdan da yan keçmədi. ildə 13763 torpaq mülkiyyətçisinə 36497 hektar əkin sa­ Azərbaycanın bu ağır günündə görkəmli şəxsiyyət həsi üçün hər hektara 40 manat hesabı ilə 1 milyon 459 Heydər Əliyevin yenidən hakimiyyətə qayıdışı ölkədə baş min 874 manat, eləcə də buğda istehsalına maddi marağın verən dağıntının, xaosun, tənəzzülün qarşısını aldı. Bütün artırılmasına görə 7959 torpaq mülkiyyətçisinə 22263 sahələrdə çox böyük uğurlu islahatlar aparıldı. hektar buğda sahəsi üçün 890532 manat məbləğində yar­ 1995-1996-cı illərdə “Aqrar islahatların əsasları”, dım verilmişdir. Bunun nəticəsidir ki, rayonda 2009-cu “Sovxoz və kolxozların islahatı”, “Torpaq islahatı”, “Tor­ ilin məhsulu üçün ötən ilə nisbətən 7 min hektar artıq taxıl

105 106 əkilmiş, 1043 hektar yeni meyvə bağı salınmış, ümu­ 2006-cı ilə nisbətən qeyri-dövlət sektorunda məhsul milikdə 8500 hektar əkin sahəsi artırılmışdır. istehsalının həcmi 32%, dövlət sektorunda 11 dəfə artmış­ 2008-ci ildə rayonda 151731 ton və ya əvvəlki illə dır. müqayisədə 1981 ton çox tərəvəz, 17150 ton kartof, 2008-ci ildə rayon üzrə ümumi məhsul buraxılışı 67491 ton meyvə, 5239 ton üzüm istehsal olunmuşdur. (ÜMB) 2007-ci illə müqayisədə 51% artaraq 269,2 milyon Heyvandarlıq sahəsində də il uğurlu keçmişdir. İlin so­ manata, sənaye məhsulu istehsalı 8% artaraq 38,8 milyon nuna mal-qaranın sayı artaraq 58095 başa çatmış, xırda manata, əsas kapitala yönəldilən vəsaitlər 29,9 milyon buynuzlu mal-qaranın sayı 110653 baş təşkil etmişdir. manat təşkil etmiş, kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu Xaçmaz rayonu bu gün Bakının Nərimanov rayonunda 51% artaraq 129,7 milyon manata, adambaşına düşən pul təşkil olunmuş satış yarmarkalarında paytaxt sakinlərini gəlirləri 21% artaraq 1384 manata çatmışdır. Rayon üzrə ucuz, keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin parakəndə əmtəə dövriyyəsi 133,9 milyon manat, əhaliyə edir. Bazara 620 ton tərəvəz, 850 ton meyvə və 93 ton göstərilən pullu xidmətlərin həcmi 24 milyon manat təşkil konserv məhsulları çıxarılmışdır. etmişdir. Xaçmazda kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı məq­ Rayon iqtisadiyyatının inkişaf tempi 2009-cu ildə sədilə böyük və kiçik istehsal müəssisələri yaradılmışdır. qorunub saxlanmışdır. İlin I yarısında əsas kapitala yönə­ Bunlardan ən irisi Qafqaz konserv zavodudur. 2008-ci il lən investisiyalar 7,4% artaraq 13 milyon manata, adam­ ərzində əhalidən 28000 ton tərəvəz, meyvə və giləmeyvə başına düşən pul gəlirləri 2% artaraq 796 manata çat­ məhsulu qəbul edilmiş, 17 milyon şərti banka məhsul mışdır. Parakəndə əmtəə dövriyyəsi 21,2%, əhaliyə göstə­ istehsal olunmuşdur. “Xaçmaz-şərab” ATS C tərəfindən rilən pullu xidmətlərin həcmi 11,5% artmışdır. 6 ay əhalidən 3620 ton üzüm, “Xaçmaz-Eksperimental məh­ ərzində 11,9 min kvadrat metr mənzil sahəsi tikilmişdir. sulu qəbul edilərək emal olunmuşdur. Kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələri də 2009-cu ilin I Rayonda dörd dövlət kənd təsərrüfatı müəssisəsi fəa­ yarısında keçən ilin müvafiq dövri ilə müqayisədə liyyət göstərir. Əsasən toxumçuluq, zonal təcrübəçilik, dinamik inkişaf etmişdir. İlin ilk 6 ayı ərzində 3882 ton ət, damazlıq heyvandarlıqla məşğul olan təsərrüfatların işində 17464 ton süd, 9,5 milyon ədəd yumurta, 191,8 ton yun 2008-ci ildə müəyyən dönüş yaranmışdır. istehsal olunmuşdur. Proqnoza görə 2009-cu ildə ötən illə Rayonun sənaye müəssisələrində 2008-ci ildə 38.800 müqayisədə 18000 ton artıq taxıl yığımı gözlənilir. min manatlıq sənaye məhsulu istehsal olunmuşdur. Bu Xaçmaz sənaye və aqrar sahədə yüksələn templə in­ 2007-ci illə müqayisədə 8% çoxdur. İstehsal olunmuş kişaf edir və yaxın gələcəkdə şimal bölgəsinin iqtisadi cə­ məhsulun 33,9%-i emal sənayesinin, 63,8 %-i elektrik hətdən ən inkişaf etmiş rayonlarından birinə çevriləcəkdir. enerjisi, qaz və su təchizatı sektorunun payına düşür. Sə­ Xaçmaz rayonunda təhsilin inkişafı. 1930-cu ildən naye məhsulu istehsalının 57%-i qeyri-dövlət sektoruna müstəqil rayon kimi fəaliyyət göstərən Xaçmazda hazırda məxsusdur. 22-dən çox millətin və xalqın nümayəndələri yaşayır.

107 108 Keçən əsrin əvvəllərində Xaçmazın ərazisində dini baxan Osmanov və onlarla digərlərinin əziz xatirəsi bu məktəblər, xüsusilə də xristian dininə aid kilsələr, o cüm­ gün də rayon əhalisi tərəfindən hörmətlə yad edilir. lədən Köhnə Xaçmaz, Gödəkli, Borispol (indiki Sərkərli Keçən əsrin 60-cı illərinə kimi rayon məktəblərində kəndi), Maqsudkənd kəndində müsəlman dini mədrəsəsi işləyən müəllimlərin böyük əksəriyyəti orta ixtisas və fəaliyyət göstərmişdir. natamam ali təhsilli idi. Hazırda rayon məktəblərində Xaçmaz və eləcə də sonradan təşkil olunmuş Xudat çalışan 2600-dən çox müəllimin 80-85%-i ali təhsillidir. rayonunda, keçən əsrin 1930-1940-cı illəri ərzində Xaç­ Rayonda məktəb tipli layihə üzrə tikilmiş ilk məktəb maz və Xudat şəhər, Yalama, Ləcət, Müqtədir qəsəbə, binası 1960-cı ildə istifadəyə verilmiş Xaçmaz şəhər 1 Qusarçay, Çarxı, Bostançı, Hülövlü, İlxıçı kəndlərində saylı orta məktəbin binasıdır. yeddiillik məktəb binaları tikilmiş və məktəblər fəaliyyət Hazırda rayonda 120 ümumtəhsil məktəbi, 26 mək­ göstərmişdir. Çarxı, Yalama və Ləcət məktəblərinin bina­ təbəqədər, 6 məktəbdənkənar müəssisə, 1 peşə litseyi və ları istisna olmaqla (yeni binalar tikilib) qalan binalardan 1 peşə məktəbi fəaliyyət göstərir. indi də istifadə edilir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin respublikaya rəh­ İkinci Dünya müharibəsindən sonra hər iki rayonun bərlik etdiyi ilk illərdə Xaçmaz şəhər 2 saylı, 6 saylı, ərazisində yeni məktəblər, əsasən də ibtidai məktəblər Xudat şəhər 2 saylı, Yalama, Ləcət, Çarxı, Qusarçay, Hə- açılmışdır. 1952-ci ildə üç orta məktəb - Xaçmaz şəhər sənqala, Yergüc, Qımılqışlaq və Hacəlibəy kənd orta mək­ (indiki 3 saylı məktəb), Xaçmaz dəmir yolu (indiki 7 təb binaları, Xaçmaz şəhər peşə litseyinin binası, 5 mək­ saylı) və Xudat şəhər (indiki 2 saylı) orta məktəbləri Çar­ təbəqədər uşaq tərbiyə müəssisəsinin binası tikilib istifa­ xı, Yalama, Nabran, Müqtədir qəsəbə yeddiillik məktəb­ dəyə verilmişdir. Həmin illərdə məktəb şəbəkəsi daha da ləri fəaliyyət göstərirdi. genişləndirilmiş və təkmilləşdirilmişdir. Orta və əsas 1958-59-cu illərdə Xaçmaz və Xudat rayonları bir­ məktəblərin sayı xeyli artmışdır. ləşərək vahid rayon təşkil etmişlər. Sonrakı illərdə rayon­ Bu illərdə rayonda günüuzadılmış məktəblər təşkil da geniş tədris şəbəkəsi yaradılmışdır. edilmiş, şagirdlərin miniklə daşınması üçün sovxozlara 22 Xaçmaz rayonu hazırda respublikanın ən geniş təhsil avtobus verilmiş, şagirdlərə tibbi və iaşə xidməti təşkil şəbəkəsinə malik rayonlarından birinə çevrilmişdir. Bu­ edilmişdir. rada təhsilin inkişafında xidməti olan adamlardan Şah­ Həmin illərdə onlarla rayon məzunu ölkənin nüfuzlu murad Rəsulov, Qaçay Məmmədov, Nöhbala Yarəliyev, ali məktəblərinə göndərilmişdir. O illər demək olar ki, Şövkət Dəmirov, Əhmədbəy Səmədov, Sərdar Rəhmanov, rayonda təhsilin çiçəkləndiyi illər idi. Şövkət Tacıbov, Böyükağa Musayev, Asəf Yasinov, Hə­ Təhsillərini başa vuran xaçmazlı ali məktəb məzunları qiqət Məmmədova müxtəlif illərdə rayon təhsil şöbəsinə gələcək həyatlarını keçmiş sovetlər ölkəsinin müxtəlif rəhbərlik etmişlər. Respublikanın əməkdar müəllimləri şəhərlərində, Azərbaycanın şəhər və kəndlərində, müstəqil Rəşid Rəşidov və Əmin Novruzbəyov, Lenin ordenli Ba-

109 110 Azərbaycanın dövlət quruculuğunda, inkişafında uğurla verilmiş, qəza vəziyyətində olan Köhnə Xaçmaz kənd orta davam etdirirlər. məktəbinin tikintisi nəzərdə tutulmuşdur. Ölkə rəhbərinin AXC və Müsavat hakimiyyəti illərində bütün res­ diqqət və qayğısı sayəsində növbəti 5 ildə rayonda daha publikada olduğu kimi, Xaçmazda da təhsil sahəsində 22 yeni məktəb binasının, 300 əlavə sinif otağının, 10 durğunluq, geriləmələr baş verdi. idman zalının tikilib istifadəyə verilməsi, məktəblərin 1993-cü ilin şanlı 15 iyun günü ilə başlanan qurtuluş istilik sistemlərinin əsaslı təmiri nəzərdə tutulmuşdur. təhsil müəssisələrini, təhsil sistemini dağılmaqdan, müəl­ Hazırda rayonda məktəblərin kompüterləşdirilməsi limləri ümidsizlikdən qurtardı. Ulu öndərimiz Heydər Əli­ prosesi gedir. Rayon məktəblərində 900-ə yaxın kompüter yevin Azərbaycan dövlətinə rəhbərlik etməsi bütün sa­ quraşdırılmış, müvafiq kompüter sinifləri təşkil edil­ hələrdə olduğu kimi təhsil sahəsindəki özbaşınalığa, xaosa mişdir. Məktəblərin maddi təminatı ildən-ilə yaxşılaşır. son qoydu. Bütün respublikada olduğu kimi, Xaçmaz rayonunda Xaçmaz rayonunda son illərdə 27 yeni məktəb binası da I-XI sinif şagirdlərinin pulsuz dərsliklər təmin edilməsi tikilib istifadəyə verilmişdir ki, bunlardan 13-ü son iki ildə başa çatdırılmış, məktəb kitabxanalarının bədii ədəbiy­ tikilmişdir. Bu məktəblərdən 4-ü Heydər Əliyev Fon­ yatla təminatı xeyli yaxşılaşmışdır. Bu məqsədlə 18 adda dunun vəsaiti hesabına tikilib. Müşkür və Sayad kənd orta 1449 ədəd uşaq ensiklopediyası, 419 adda 43328 ədəd məktəbinin, Maqsudkənd və Qadaşoba kənd məktəb­ bədii ədəbiyyat alınıb məktəb kitabxanalarına verilmişdir. lərinin şagird, müəllim və valideynləri Mehriban xanım Məktəblərin ixtisaslı müəllimlərlə təminatında xeyli Əliyevaya təhsilə göstərdiyi diqqət və qayğıya görə dərin irəliləyiş əldə edilmişdir. Burada da rayon mərkəzindən minnətdarlıq edirlər. uzaqda yerləşən məktəblərdə işləyən müəllimlərə gü­ Əsası Ümummilli lider tərəfindən qoyulmuş təhsilə zəştlərin verilməsi xüsusi rol oynamışdır. qayğı ənənəsi möhtərəm Prezident İlham Əliyev cənabları Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə tərəfindən uğurla davam etdirilir. 2005-ci ilin iyul ayında 2008-ci ildə Xaçmaz şəhər 3 saylı orta məktəbinin müəl­ rayona gəlmiş möhtərəm Prezident rayonun sosial-iqtisadi liməsi A.Cəfərovaya “Respublikanın Əməkdar müəllimi” inkişafının daha da sürətləndirilməsi məqsədilə sərəncam fəxri adı verilmiş, Xaçmaz şəhər 8 saylı orta məktəbinin imzalamışdır. Həmin sərəncama uyğun olaraq dövlət və­ müəlliməsi R.Hüseynova “Tərəqqi” medalı ilə təltif edil­ saiti hesabına Xaçmaz şəhərində 2 və Xudat şəhərində 1 mişdir. “İlin ən yaxşı müəllimi” müsabiqəsində iştirak yeni orta məktəb binası tikilib istifadəyə verilmişdir. edən 9 müəllimdən 2 nəfəri müsabiqənin qalibi olmuşdur. Təhsilin maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi sahə­ Xaçmaz rayonunun pedaqoji kollektivləri ictimai- sində işlər uğurla davam etdirilir. Hal-hazırda Bostanşı siyasi həyatda da fəal iştirak etmiş, ölkə rəhbərliyinin kəndində Dövlət Proqramı çərçivəsində 220 yerlik, daxili və xarici siyasətini dəstəkləmişlər. 1995-ci ildən Nərəcan kəndində 450 yerlik yeni məktəb binası, Xaçmaz sonra respublikada keçirilən prezident, parlament və şəhərində iki mərtəbəli şahmat məktəbi tikilib istifadəyə bələdiyyə seçkilərində təhsil işçilərinin fəal iştirakı bunu

111 112 deməyə əsas verir. Hazırda rayon müəllimlərinin böyük 2008-ci il ərzində cərrahı fəallıq 33,9% təşkil etmiş, əksəriyyəti, yəni 1500 nəfərdən çoxu Yeni Azərbaycan xəstəxana üzrə 2699 doğum qeydə alınmış, 1 yaşadək Partiyasının üzvüdür. uşaq ölümü 2007-ci ildə 10, 2008-ci ildə 3 nəfər olmuş, Xaçmazın təhsil işçiləri daim öz ziyalı mövqeyi ilə ana ölümü qeydə alınmamışdır. Uşaqlar arasında müxtəlif seçilmişlər. Mən Milli Məclisə seçkilər zamanı məktəb­ xəstəliklərə qarşı profilaktik tədbirlər həyata keçirilmişdir. lərdə keçirilən görüşlərdə müəllimlərin dövlətçiliyimizin, 2008-ci ildə rayonun səhiyyə müəssisələrinin maddi- müstəqilliyimizin inkişafı üçün böyük həvəslə, səylə texniki bazası xeyli gücləndirilmiş, bir sıra təmir-tikinti və çalışdıqlarının şahidi olmuşam. Bütün Xaçmaz müəllim­ abadlıq işləri aparılmışdır. lərinə fədakar, şərəfli əməklərində uğurlar diləyirəm. İl ərzində Respublika Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən Xaçmaz səhiyyəsi inkişafda. Respublikamızda əha­ rayona əlavə olaraq 1 ədəd Ambulans təcili yardım av­ linin sağlamlığı naminə tibbi xidmətin səviyyəsini və tomobili verilmiş, 1 ədəd rentgen aparatı, 3 ədəd elek- keyfiyyətini yüksəltmək üçün dövlətimizin qayğısı, diqqə­ trokardioqramma aparatı, 3 ədəd funksional çarpayı, 1 ti gündən-günə artır. Xüsusilə, 2008-ci ilin 1 fevralından ədəd narkoz aparatı, 1 ədəd kardiomonitor, süni tənəffüs etibarən dövlət tibb müəssisələrində pulsuz xidmətə keçil­ aparatı və müxtəlif laboratoriya avadanlıqları, bərk və məsi dövlətin əhalinin sağlamlığına göstərdiyi qayğının yumşaq inventarlar alınmışdır. Xəstəxanada şəkərli diabet bariz nümunəsidir. Bu isə hər bir vətəndaşın, aztəminatlı xəstələr üçün hər bir şərait vardır və 60 adda dərman insanların müayinə və müalicəsinə şərait yaratmaq de­ stasionar xəstələrə pulsuz verilir. Psixotropik, onkoloji və məkdir. imtiyazlı xəstələr bütün dərmanlarla təmin olunurlar. Son illər Xaçmaz Mərkəzi Rayon xəstəxanasında apa­ Kənd tibb müəssisələrinin qızdırılması üçün 150 ədəd rılan təmir, yenidənqurma işləri və buranın müasir tələb­ soba və ağ neft yanacağı ayrılmışdır. lərə cavab verən yüksək keyfiyyətli tibbi avadanlıqlarla 2008-ci il ərzində xəstəxananın uşaq şöbəsi təmir təchiz olunması rayonda səhiyyə sahəsində böyük işlərin edilmiş, Nabran, Qalağan kəndlərində, Müqtədir qəsəbə­ görülməsindən xəbər verir. sində hər biri 10 otaqdan ibarət həkim ambulatoriyaları Hazırda Mərkəzi Rayon Xəstəxanası və onun 11 şö­ tikilib istifadəyə verilmişdir. 11 feldşer-mama məntəqəsi bəsi, eləcə də stasionar şöbəsi olan Vərəm dispanseri, Də­ yeni tikilmiş, daha 3 məntəqə üçün isə binalar tikilir. ri-zöhrəvi dispanseri, Təcili yardım stansiyası, poliklinika Rayonda dövlət tibb müəssisələri ilə yanaşı özəl tibb və uşaq məsləhətxanası, Ailə planlaşdırma və diaqnostika müəssisələri də yaradılmaqdadır. Açılışı ölkə Prezidenti mərkəzləri, Xudat Şəhər Xəstəxanası, 22 həkim ambula­ İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirilən beynəlxalq toriyası və 46 feldşer-mama məntəqəsi əhaliyə xidmət standartlara cavab verən “N-KAY-N klinik” MMC-nin göstərir. Rayon səhiyyə sistemində çalışan 1310 nəfərdən yeni üç mərtəbəli korpusu tikilmiş, şəhərin mərkəzində 9 185-i həkim, 666 nəfəri orta tibb işçisidir.

113 114 min kvadrat metr sahədə yeni sağlamlıq, istirahət və kəmləndirilməsi yolunda yeritdiyi siyasətin əsas istiqa­ ticarət mərkəzinin tikintisi sürətlə davam edir. mətlərindən biri də ölkəmizdə rabitənin dinamik yüksəlişi, Yaşayış məntəqələrinin içməli su təchizatının yaxşı­ onun əhalinin artan təlabatına cavab verən səviyyədə laşdırılması, çirkab suların və tullantıların zərərsiz­ qurulması olmuşdur. “Müstəqil respublikanın müstəqil ləşdirilməsi istiqamətində aparılan məqsədyönlü tədbirlər rabitəsi olmalıdır” deyən Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi dövrlərdə rabitəmiz əsl in­ ətraf mühitin sağlamlaşdırılmasına müsbət təsir göstərir. kişaf yolu keçmişdir. İndiki mərhələdə də möhtərəm Pre­ Əhalinin sağlamlığının qorunması istiqamətində Rayon zidentimiz İlham Əliyevin qayğısı, uzaqgörən siyasəti nə­ Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzi kompleks tədbirlər ticəsində rabitə sisteminin inkişafına dair mühüm qərarlar həyata keçirir. qəbul edilmiş və bu sahədə ciddi dönüş əmələ gəlmişdir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının Baş direktoru Marqaret Həmin dönüş, irəliləyiş özünü Xaçmaz rabitəsinin inki­ Çan Bakıda səfərdə olarkən Prezident İlham Əliyevlə gö­ şafında da göstərmişdir. Bu gün tərəqqi və yüksəlişin ope­ rüşündə demişdir: “Səhiyyə sistemində başladığınız isla­ rativ mənbəyi olan rabitə texnologiyalarının sürətlə inkişaf hatlar, bu sahədə irəli sürdüyünüz təşəbbüslər, Neft Fon­ etdirilməsi sahəsində mühüm nailiyyətlər qazanılmış, dunun vəsaitlərindən səhiyyənin məqsədləri üçün istifadə keçmiş sovetlər dönəmindən qalmış primitiv rabitə vasi­ olunması, icbari tibbi sığorta sisteminin tətbiqi ilə bağlı tələri və üsullarından qurtularaq yeniləşmiş və beynəlxalq planlarınız çox təqdirəlayiqdir. Sizin Azərbaycan xalqının standartlara cavab verən modern texnologiyalara sahib rifahına yönəlmiş xidmətləriniz, habelə xanım Mehriban olunmuşdur. Əliyevanın bu sahədəki fəaliyyəti onu deməyə əsas verir Xaçmaz Rayon Avtomat Telefon Stansiyası (ATS) ki, Azərbaycan xalqının gələcəyi etibarlı əllərdədir”. 1 müasir standartlara cavab verən yeni elektron stansiya ilə Xaçmazın səhiyyə işçiləri əhalinin sağlamlığının qo­ əvəz olunmuş, ATS-in abunə tutumu 1500 nömrə runması üçün səylə çalışırlar. Ölkə rəhbərliyi tərəfindən artırılmışdır. Bununla da Xaçmaz şəhər əhalisinin telefon onların əməyi yüksək qiymətləndirilir. Xaçmaz Rayon rabitəsinə olan tələbatı tam ödənilmişdir. 2008-ci ildə Mərkəzi Xəstəxanasının baş həkimi, bacarıqlı səhiyyə Xaçmaz şəhərində tutumu 1000 nömrə olan simsiz SDMA işçisi Bəhram Şahverdiyev əməkdar həkim adına layiq gö­ elektron ATS-i quraşdırılaraq istifadəyə verilmişdir. Bu­ rülmüşdür. Rayonda əhali səhiyyənin inkişafından razıdır nun nətiçəsində rayonun ən ucqar kəndlərinin və yaşayış və əmindirlər ki, onların sağlamlığı, həyatları etibarlı əl­ məntəqələrinin telefon rabitəsi, internet xidməti ilə təmin lərdədir. olunmaq imkanı əldə edilmişdir. Xaçmaz rabitəsinin inkişafı. Ümummilli lider Hey­ Xaçmazın Armudpadar və Ləcət kəndlərinin hər biri dər Əliyevin müstəqilliyimizin, dövlətçiliyimizin möh­ tutumu 256 nömrə olan Avropa standatlarına cavab verən Elektron ATS-lərlə (EATS) təmin olunmuşdur. Eyni za­ 1 “Xaçmaz” qəzeti. 9 may 2008-ci il manda Qalağan, Hacılar, İlxıçı, Xanlıqoba, Keymərəz, 115 116 Mollaburhanlı, Pərdiqıran, Moruqoba, Tağaroba, Əhmə- keçiriləcəkdir. Həmin avadanlıq Türkiyənin Karel şirkə­ doba, Hacıməmmədoba, Səlimoba, Ukuroba, Maqsud- tindən alınacaqdır. kənd, Hacıabdurrəhimoba, Düztahir, Fərzəlioba, Nağıoba Qovşaqda lokal rabitənin inkişafı ilə əlaqədar və s. kəndlərinin hər birində peyk rabitəsi vasitəsilə 4 ədəd şəhərlərarası və beynəlxalq rabitənin inkişafına da böyük telefon çəkilib istifadəyə verilmişdir. diqqət yetirilir. Rayonun bütün kənd ATS-ləri birbaşa Xaçmazda yeni rabitə və informasiya texnologiyala­ avtomatik şəhərlərarası və beynəlxalq rabitəyə qoşulmuş rının ənənə şəklini almış internet istifadəçilərinin sayı bir və bu məqsədlə şəhərlərarası kanalların sayı 180-dan il ərzində 3 dəfədən çox artaraq 4000 nəfərə çatmışdır. 2000-ə çatdırılmışdır. Qovşaqda 2 ədəd yüksək surətli ADSL internet avadan­ Rayon əhalisinə poçt xidmətləri göstərən Xaçmaz Poç- lıqları quraşdırılmış, 30 internet klub açılaraq əlavə 60 tamtı da son illər xeyli uğurlara nail olmuşdur. Poçtamtın yeni iş yeri yaradılmışdır. 27 şöbəsində müraciət edənlərə 24 adda xidmət göstərilir. Rayon ərazisində turizmin inkişafı ilə əlaqədar rabitə Buraya kommunal xidmətlərin haqqının ödənişi, məktub, sahəsində əlavə xidmətlərin həm səviyyəsi, həm də həcmi teleqram,bağlamaların göndərilməsi,təqaüdçülərin təqaüd­ xeyli artırılmış, 20 min manatlıq rabitə xidmətləri göstə­ lərinin evlərə çatdırılması və s. daxildir. Poçtamt 2008-ci rilmişdir. Aparılan ardıcıl tədbirlərin nəticəsində qovsağın ilin planını 113% yerinə yetirmişdir. Xaçmazın ayrı-ayrı abunəçilərinin sayı son 3 ildə iki dəfə artaraq 7200-dən kəndlərində xidmətin keyfiyyətini yüksəltmək, operativli­ 12848-ə çatmışdır. Bütün kənd ATS-ləri dizel genera­ yi təmin etmək məqsədilə yeni poçt binaları inşa edilir. torları və yanacaqla təmin olunmuşdur. Xaçmaz rabitəçiləri əhaliyə göstərilən xidmətin key­ 2008-ci ilin birinci rübündə Mollaburhanlı kəndində fiyyətini yüksəltmək üçün səylə çalışırlar. peyk rabitəsi vasitəsilə 32 nömrəlik mini ATS quraşdırılıb Xaçmaz gözəlliklər diyarıdır. Sıx meşələr, yamyaşıl istifadəyə verilmiş, kənd telefon şəbəkəsinin tikintisi başa çəmənliklər, bol sulu çaylar, sərin bulaqlar, təmiz hava, çatdırılmışdır. Xudat və Nabranda hər biri 1000 nömrəlik günəşli günlərin çoxluğu, zəngin flora və fauna, 9 iqlim CDMA tipli simsiz telefon stansiyası tikilib istifadəyə qurşağına malik gözəl təbiət, habelə yüzlərlə məbəd, qala, verilmişdir. 260 abonent yeni telefonla təmin olunmuş, 27 tarixi abidələr və s. daim xarici turistləri Azərbaycana cəlb km-lik rabitə xətləri cari təmir olunaraq 2 km uzun­ etmişdir. luğunda yeni rabitə xətti çəkilmişdir. Doğma Azərbaycanın fauna və florasına görə seçilən, Xudat şəhərində əlavə 2 ədəd bankomat, Niyazabad turizm baxımından potensialı geniş olan bölgələrindən biri kəndində 128 nömrə tutumlu EATS quraşdırılaraq istifa­ də Xaçmazdır. Dənizi, dağı, çayları, sərin bulaqları, səfalı dəyə verilmişdir. Kənd Xudat yaşayış məntəqəsində ATS meşələri, münbit torpağı və bunların hamısından qiymət­ binası təmir olunmuş, Seyidli kəndində 128 nömrəlik yeni lisi səmimi, qonaqpərvər insanları olan Xaçmazı mübali­ elektron ATS-in quraşdırılması yaxın vaxtda həyata ğəsiz dünya standartlarına cavab verən turizm bölgəsi adlandırmaq olar. Son 7-8 ildə özəl şirkətlərin səyləri sa­

117 118 yəsində Xaçmazda əsl turizm bumu müşahidə olunur. Ra­ ran sahilləri kimi yerləri az görmüşəm.Xacmazın yüksək yonda mehmanxanalar, pansionatlar, motellər tikilir, təkcə səviyyəli turizm mərkəzi olması bu reallıqlardan doğur. Azərbaycan vətəndaşları üçün deyil, həm də MDB, Av­ “Yer xəzinə, su qızıldır” demişlər müdrik atalarımız. ropa, Amerika və Asiya ölkələrindən gələn qonaqlar üçün Xacmaz şirin sular diyarıdır. Su həyatdır, Su dirilikdir, nəzərdə tutulmuş müvafiq infrastruktur yaradılır. Bütün varlıqların ilk yaradıcısı sudur. Alimlərin söylədik­ 2005-ci ilin iyul ayının 26-da Azərbaycan Prezidenti lərinə görə Yalamadan Niyazabadadək olan ərazidə yerin İlham Əliyev Xaçmazda olarkən Regional Turizm İnfor­ dərinliyində sirin bol sulu göl vardır. Həmin gölün suyu masiya Mərkəzinin açılış mərasimində iştirak etmişdir. bitib tükənmir. Bütün çaylar, bulaqlar mənbələrini uca Mərkəzin əsas məqsədi regionda daxili turizmi inkişaf Qafqaz dağlarının qarlı, buzlu zirvələrindən aldıqları üçün etdirmək, yerli və xarici turistləri bölgəyə cəlb etməkdir. suları daimidir. Onun fəaliyyəti nəticəsində ölkəmizin bu regionunun Rayonun Xudat ərazisindəki su mənbələrinin suyu turizm potensialı haqqında bütün məlumatları dünyanın xüsusi tərkibilə seçilir. Təmizliyi yüksək olduğu üçün bir hər yerinə çatdırmaq mümkün olacaqdır. Son illərdə 30-a çox adlı-sanlı firmalar Xudat meşələrindən çıxan ekoloji qədər belə mərkəz yaradılmışdır. İndi Xaçmaz rayonunda təmiz sudan istifadə edirlər. Eyni zamanda həmin suyu yataq yerləri təmin olunmaqla eyni vaxtda 6 mindən artıq qablaşdıraraq satışını təşkil edirlər. Təsadüfi deyildir ki, turisti qəbul etmək imkanı vardır. ötən əsrin əvvəllərində Bakı şəhərinin suya olan tələbatını Mərkəzdə yaradılmış xüsusi sayt vasitəsilə dünyanın ödəmək məqsədilə dahi mesenat Hacı Zeynalabdin Tağı- hər bir yerindən insanlar Xaçmazın istənilən istirahət yev Xudatın Şollar qəsəbəsindən Bakıya şirin su xəttinin mərkəzində özlərinə əvvəlcədən yer sifariş verə və kirayə çəkilişinə nail olmuşdur. edə bilərlər. Eyni zamanda tərkibinə görə seçilən bol sulu Samur Hazırda rayonda çoxlu sayda kiçik ailə pansionatları çayının suyu da Samur-Abşeron kanalının köməyi ilə Ba­ və 10-dan artıq iri turizm obyekti fəaliyyət göstərir. Rayon kıya çatdırılır. Bu kanal Dağıstan sərhədindən başlayaraq mərkəzində yerləşən “Elit” mehmanxanası, “Palma”, Ceyranbatan su anbarınadək uzanır. Uzunluğu 182 kilo- “Atlant”, “Malibu”, “Green Vill”, “Çoban bulağı”, “Şah­ metrdir.Samur-Dəvəçi adlanan birinci hissə 109 kilometr dağ”, “Dostluq”, “Xəzər”, “Nabran” və s. sayı 100-ə yaxın olmaqla 1939-1941-ci illərdə əl ilə qazılmışdır,73 kilometr müasir istirahət zonaları onların yalnız bir qismidir. Yaxın uzunluğunda ikinci hissə isə 1951-1955-ci illərdə çəkilmiş­ vaxtlarda çoxsaylı turistlər üçün nəzərdə tutulan ən müasir dir. Sukeçirmə qabiliyyəti hər saniyədə 85 kubmetrdir.1 mehmanxana kompleksinin tikintisi nəzərdə tutulur. Xudatın fəxri olan özəl “Şollar” firması Xudat suyun­ Fəaliyyətimlə əlaqədar dünyanın bir çox ölkələrində dan istifadə edərək nəinki Azərbaycanda, hətta xaricdə olmuşam, ən müasir inkişaf etmiş istirahət zonalarını gəz­ mişəm. Lakin səmimi deyərdim ki, Xəzərin Yalama, Nab- 1 Həsənov X.N. Təbiət haqqında düşüncələr. Bakı. “Azərnəşr”. 1992, səh. 35 119 120 məşhur olan “Xudat suyu”, “Xudat duşesi”, “Şollar suyu” Suiti Xəzərdə yaşayan yeganə məməli heyvandır. Sayı adlı çox keyfiyyətli sərinləşdirici içkilər istehsal edir. Fir­ getdikcə azalmaqdadır. Xəzərdə su bitkiləri də yaxşı in­ manın təsisçisi Adil Cəbrayılov Xaçmazın bacarıqlı sa- kişaf edir. Burada flora 574 növ və yarımnövdən ibarətdir. hibkarlarındandır. Ali bitkilərdən dənizotu, suçiçəyi, rupiyya geniş yayıl­ Xaçmaz rayonunun ən iri çayları Samur, Qusarçay, mışdır. Vəlvələçay, Qudyalçaydır. Bu çaylar rayonun təbiətində, Xəzər dənizi mühüm su yolları qovşağıdır. Burada iqtisadiyyatında mühüm rol oynayırlar. Rayon ərazisində Həştərxan, Bakı, Mahaçqala, Türkmənbaşı, Aktau, Ənzəli çoxlu sayda sərin bulaqlar, göllər, mineral su mənbələri və sair limanlar yerləşir. 5 Xəzəryanı dövlətin liman vardır. Möcüzədir ki, dəniz sahilinin bir neçə metrliyində şəhərləri vasitəsilə həm yükləri daşımaq olar, həm də şirin sulu bulaqlar vardır. bundan turistlər istifadə edər. Ərazinin unikallığı ondadır ki, Xaçmaz və Xudat şə­ Nəzərə alsaq ki, Xəzər dənizi Volqa çayı və Ros- hərləri ərazisində, Qusarçay, Müqtədir yaşayış məntəqə­ tov-Don kanalı vasitəsilə Baltik, Azov, Qara və Aralıq lərində və başqa yerlərdə minerallarla zəngin olan termal dənizlərinə çıxış əldə edir, onun dünya əhəmiyyətli gə­ sular çıxır. Həmin mənbələrin yaxınlığında istirahət ocaq­ mi nəqliyyatına malik olmasının sübuta ehtiyacı yoxdur. ları yaradılmaqdadır. Hal-hazırda Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi İdarəsinin gəmiləri Xəzər dənizi zonanın təbii zənginliyində əhəmiyyətli dünyanın bütün limanlarına daxil olurlar. Bu əlverişli yer tutur. Xəzər qumlu sahilli, canlı aləmlə zəngin olan şərait bölgədə turizmin intensiv inkişafı üçün böyük dənizdir. Onun canlı aləmi balıqlardan, su quşlarından, imkanlar yaradır. suitidən, onurğasız heyvanlardan, su bitkilərindən iba­ Azərbaycan təbiətinin ən qiymətli neməti torpaqdır rətdir. Xəzər dənizinin faunası 1332 növdən ibarətdir.1 - ana torpaq. Xalq şairi S. Vurğunun dediyi kimi, “Qa­ Balıqların 111 növü Xəzər dənizində yaşayır. Burada ra torpaq bir anadır, insanlara, bir ana”. Bu sözlərdə nə kilkə və siyənək kimi balıqlar həmişə dənizdə, nərə, qədər dərin məna, hikmət vardır. Rəngarəng ətirli çiçək­ uzunburun, kələmo, şamayı, çəki, külmə, xəşəm, naxa, lər, dadlı meyvə bağları, durnagözlü bulaqlar torpağın ilanbalığı, çapaq, xəzər qızılbalığı, ağ qızılbalıq, kütüm və məhsuludur, torpaq onların anasıdır. Haqlı olaraq söylə­ s. balıqlar isə həm dənizdə, həm də çaylarda yaşayırlar. nilir ki, torpaq təbiətin güzgüsüdür. Torpaq bəşəriyyətin Xəzərdəki balıqların əksəriyyəti Azərbaycana aid olan varlığında həlledici rol oynayan başlıca sərvətdir. sularda, çaylarda məskunlaşmışdır.2 Xaçmaz rayonunun yerləşdiyi Quba-Xaçmaz düzən­ liyində subasar çəmən-meşə(tuqay), allüvial-çəmən, ba­ taqlıq, şoran, şorakət torpaqlar, qumluqlar yayılmışdır. Xaçmaz torpağının münbitliyinin sübutudur ki, doğma 1 Qasımov Ə. Xəzərin canlı aləmi və onun qorunması. Bakı. “Azər- nəşr”. 1979, səh.13 Şuşamızın zəngin, münbit torpaqlarında bitən “Xarı bül­ 2 Yenə orada. səh. 43 bül” ta qədimdən Xudat-Nabran meşələrini bəzəməkdədir. 121 122 Meşələr təbiətin ən gözəl, rəngarəng, cazibədar liba­ Turizm Xaçmaz rayonunun ikinci mühüm inkişaf sıdır. Bu libasın insanlara bəxş etdiyi nemətlərdən biri istiqamətidir. “Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət də estetik əhəmiyyəti, zövq, həzz, gözəllik mənbəyi ol­ Proqramı”nda nəzərdə tutulan, dövlət səviyyəsində həya­ masıdır. Təbiəti duyan, dərk edən insan həmişə meşəni ta keçirilən bu istiqamət uğurla inkişaf etdirilir. Bu zövq, həzz mənbəyi sanmışdır. Xaçmazın meşələri, məhz sahədə ən önəmli rol oynayan avtomobil yolları yeni­ belə bir mənbə olduğu üçün daim sevilir, insanlar ora dən qurulur, infrastruktur yaradılır. can atır, təbiətdən zövq almaq üçün meşələri özlərinə Son illərdə rayonda çoxlu sayda böyük və kiçik məskən seçirlər. istirahət zonaları istifadəyə verilib. Hazırda yeni iri Yay günlərinin bol günəşli olması Tanrının bizə rekreasiya obyektləri tikilir. bəxş etdiyi ən gözəl nemətlərdəndir. Min hektar yer sət­ Təbii ki, turuzmin dünya standartları səviyyəsində təş­ hi ən güclü müasir elektrik stansiyasının bir gündə is­ kilində kadrların mövcudluğu əsas şərtlərdəndir. Bu məq­ tehsal etdiyi enerjidən çox günəş enerjisi alır. Bu qə­ sədlə yeni yaradılmış Azərbaycan Turizm İnstitutu çox dər enerjinin az bir hissəsi fotosintez prosesinə sərf olu­ önəmli bir funksiyanı yerinə yetirir. İnstitutda turizm nur. Xəzərin Yalama-Nabran sahilləri, bütövlükdə Xaç­ sahəsində çalışacaq milli kadrları hazırlamaq üçün bütün maz rayonu günəşli günlərin sayı və insanın sağ­ imkanlar yaradılmışdır. Tələbələrin təcrübə mübadiləsi lamlığında mühüm rol oynayan infraqırmızı şüaların məqsədilə xarici ölkələrə göndərilməsi həyata keçırilir, bolluğu ilə seçilir. xarici mütəxəssislər Azərbaycana dəvət olunurlar. Xaçmaz rayonunun özünəməxsus xüsusiyyətlərindən Turizmin inkişaf etdiyi ölkələrin təcrübəsi, xüsusilə biri də orada daim küləkli hava şəraitinin olmasıdır. Bir ərazi və əhalisi Azərbaycanla təxminən eyni olan və tərəfdə Qafqaz dağları, digər tərəfdə Xəzər dənizi əra­ turizmin inkişafına görə dünyada ikinci yerdə duran zidə daim axşam və gündüz saatlarında briz küləklərinin Avstriyanın bu sahədəki uğurları öyrənilir. əmələ gəlməsinə səbəb olur. Deməli, burada yaşayanlar Tez-tez Azərbaycana gələn mütəxəssislərin fikirlə­ həm dağ, həm də dəniz havası ilə tənəffüs edirlər. rinə görə bölgələrdəki restoranlar, bədii sənətkarlıq nü­ Xəzər dənizinin sahilində yerləşməsi Xaçmazda hava­ munələri, təhlükəsizlik, mədəniyyət, qədim ənənələr, gö­ nın il boyu isti və mülayim keçməsinə səbəb olur ki, zəl landşaft və ovçuluq, meyvə bağlarında salınmış kənd­ bu da turistləri bölgəyə təkcə yayda deyil, il boyu cəlb lər turizmin inkişafında xüsusi rol oynaya bilər. edən amillərdəndir. Bölgələrdə, ümumilikdə Azərbaycanda turizmin inki­ Maraqlıdır ki, yerli əhali erkən yaz günlərində şafını həyata keçirən Azərbaycan Mədəniyyət və Tu­ Xaçmazın isti havasından uzaqlaşmaq və ya müvəq­ rizm Nazirliyi turistlərə xidmətin yüksəldilməsi məq­ qəti də olsa, artıq keçmiş olan qarlı qışa “qayıtmaq” sədilə bütün mehmanxanaları, şəxsi evləri lisenziyalaş­ istədikdə 20-30 kilometr məsafə qət edərək dağlar dırmaq fikrindədir. Bu turistlərə daha keyfiyyətli xid­ qoynunda yerləşən qarlı Qubaya, Qusara üz tuturlar. mət göstərilməsinə, əhalinin də turizmin inkişafına töh­

123 124 fə vermələrinə, maddi rifah hallarının yüksəldilməsinə Azərbaycanda müxtəlif xalqların, millətlərin nüma­ səbəb olacaq. 1 yəndələri yaşayırlar. Bu da Azərbaycanın milli sərvətidir. Çox sevindirici haldır ki, Ümummilli lider Heydər Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təbirincə desək: “Biz Əliyevin 85 illik yubileyi münasibətilə keçirilən tədbirlər Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun gözəl təbiətini çərçivəsində Nabran qəsəbəsində - Xəzər sahilində dün­ nəzərdə tuturuq. Lakin bütün bunlarla yanaşı, respublika­ ya standartlarına cavab verən ilk beşulduzlu istirahət mər­ nın ən başlıca sərvətlərindən biri, bəlkə də başlıca sər­ kəzi açılmışdır. “Oriental Hotel” beynəlxalq hotellər şə­ vəti qədimlərdən bu torpaqlarda yaşayan, öz taleyini, öz bəkəsinə daxil olan “Caspian Sea Resort” istirahət mər­ həyatını bu torpağa bağlayan, müxtəlif millətlərdən olan, kəzində tikilən altı korpusun hər birinə Azərbaycandakı müxtəlif dinlərə etiqad edən adamlardır. Ölkə nə qədər şəhərlərdən birinin adı verilmişdir. Kompleks ümumilikdə çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin olar.”1 gündə 116 qonaq qəbul edə bilər. 24 otel otağı, habelə 2 Bəli,respublikamızın çoxmillətli bir diyar olması onun prezident - lyuks nömrəsi beşulduzlu otel standartlarına zənginliyi deməkdir. Xalqımız mənən zəngin xalqdır. uyğun avadanlıqlarla təchiz edilmişdir. Mehmanxanada “Azərbaycan Respublikası dilindən, dinindən, etnik və hovuzu olan sağlamlıq mərkəzi, bir neçə bar, restoran, sosial mənşəyindən asılı olmayaraq, Azərbaycan dövlətinə konfrans zalı var. Gün ərzində 60 nəfərlik heyət dincə­ və onun qanunlarına tabe olan, ölkəmizdə və onun hü­ lənlərə yüksək səviyyəli xidmət göstərəcək. dudlarından kənarda yaşayan bütün Azərbaycan vətən­ Kompleksin rəhbərliyi dəniz gəzintiləri üçün qayıqlar daşlarını Azərbaycan xalqı, Azərbaycanı isə onların ümu­ almaq, tennis kortu və digər obyektlər tikmək niy­ mi, bölünməz vətəni, doğma yurdu hesab edir. Müstəqil yətindədir. respublikamız Azərbaycan xalqının milli-mənəvi dəyər­ Bölgələrdəki quruculuq işlərinin vüsəti, ümumilikdə lərinin, adət-ənənələrinin, milli-əxlaqi mentalitetinin, di­ bütün respublikada həyata keçirilən tədbirlər yaxın za­ linin, dininin qorunmasını, hamı üçün ümumi vətən he­ manlarda Azərbaycanın da dünyanın ən inkişaf edən öl­ sab olunan və xalqımızın dövlətçilik hisslərini, dövlət kələrdən birinə çevriləcəyinə, turizmin inkişafı baxımın­ rəmzlərini yaşadan vahid Azərbaycan dövləti ilə bağlayır. dan qabaqcıl yerlərdən birini tutacağına əminlik yaradır. Azərbaycan dövləti xalqımızın, milli varlığımızın, birli­ Xaçmaz dostluq diyarıdır. “Xaçmazın da öyünmə- yimizin, dinc və firavan həyatımızın təmin edilməsinin, yə, qürrələnməyə haqqı var: gözünü bu torpaqda açan hər kəsin hüquq və azadlıqlarının qorunmasının yega­ 22 millətin və xalqın övladı2 iftixarla, məhəbbətlə Xaç- nə, etibarlı vasitəsidi.”2 maza “Ana yurd“ deyir.”

1 “Bakı” qəzeti. 7 oktyabr 1993-cü il 1 Bax: “Palitra” qəzeti. 7 may 2008-ci il. səh.10 2 Xudiyev N.M. YAP- dünənin, bu günün, sabahın partiyasıdır. Bakı. 2 “ Xaçmaz-75 “ jurnalı. səh. 1 “Nurlar”, 2007, səh.100 125 126 Azərbaycanın bir ölkə kimi unikallığı ondadır ki, di­ ci ildə yenidən qaçqınlıq həyatını bir daha dadan mesxeti ni, adət-ənənəsi, vərdişləri başqa-başqa olan millətlərin, türkləri Azərbaycanı öz doğma vətənləri sanmışlar. Çeçen etnik qrupların, azsaylı xalqların nümayəndələri burada müharibəsi zamanı əzab çəkən müxtəlif xalqların nüma­ çox mehriban yaşayır, vətənimizin inkişafı üçün lazım yəndələri də Azərbaycanı özlərinə ikinci vətən seçdilər. olan işləri layiqincə görürlər. Bu gün azərbaycanlılar bu­ Bugünkü müstəqil Azərbaycan Respublikasında bütün rada yaşayan azsaylı ləzgilərin, talışların, tatların, kürd­ xalqlar dininə, mənşəyinə, dilinə görə deyil, bir torpağın, lərin, avarların, udin və ingiloyların, rus və yahudilərin, bir ölkənin vətəndaşları, övladları olmaları prinsiplərinə Axıska türklərinin, Şahdağ etnik qrupu xalqlarının, bir görə qiymətləndirilir. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev az­ sözlə, bu ərazidə məskunlaşan bütün xalqların və mil­ saylı xalqların nümayəndələri ilə görüşlərində dəfələrlə lətlərin hamısının dilinin, dininin, etnik psixologiyası­ dönə-dönə xatırlamışdır ki, “Mən sizlərlə görüşlərimi nın, maddi və mənəvi mədəniyyətlərinin, adət-ənənələri­ milli azlıqların nümayəndələri ilə görüş adlandırmaq istə­ nin qorunub saxlanmasında öz köməklərini əsirgəmirlər. məzdim. Bu, Azərbaycanın, Azərbaycan xalqının nüma­ Deməli, həmişə olduğu kimi bu gün də Azərbay­ yəndələri ilə görüşdür”.1 canda sayına görə azlıq təşkil edən etnoslar çoxluq Xaçmazın ərazisi Böyük İpək yolunun üzərində yer­ təşkil edən azərbaycanlılar tərəfindən himayə edilir, bu ləşdiyinə, Azərbaycanın “Şimal qapısı” kimi tanındığına isə əslində xalqın böyüklüyünü göstərir. görə daim şimaldan və cənubdan olan hücumlara mə­ “Azərbaycan Respublikasında yaşayan milli azlıq, ruz qalmışdır. Bu isə əhalinin etnik tərkibinin və dini azsaylı xalq və etnik qrupların hüquq və azadlıqları­ mənsubiyyətinin müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur. nın qorunması, dil və mədəniyyətlərinin inkişafı üçün “Müxtəlif dövrlərdə türkdilli, farsdilli, İber-Qafqaz dil dövlət yardımı haqqında 1992-ci il 16 sentyabr tarixli qrupuna məxsus xalqların Azərbaycana gəlməsi, həmçinin Prezident fərmanı da bu sahədə atılan mühüm addım­ slavyan, ərəb, səlcuq, monqolların hücumları bölgənin2 lardan biridir”.1 2 siyasi, iqtisadi, mədəni həyatına böyük təsir etmişdir”. Fərmanda azsaylı xalqların dillərində tədris vəsait­ Təbii ki, müharibələr zamanı qalib tərəf hakimiyyətini lərinin, bədii ədəbiyyatın nəşr olunması, radio və televi­ möhkəmlətmək məqsədilə ərazilərindən müxtəlif xalqları ziyada xüsusi proqramların hazırlanması nəzərdə tutul­ Azərbaycanda yerləşdirmiş və digər tərəfdən ərazinin muşdur. Zaman göstərdi ki, həyata keçirilməsi planlaş­ strateji mövqeyi, barlı-bərəkətli olması ayrı-ayrı xalq­ dırılan bütün tədbirlər müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilir. ların ərazilərə gəlişinə, məskunlaşmasına səbəb olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, qaçqınlıq həyatına düçar olan bir çox Sara Aşurbəyli “Şirvanşahlar dövləti” adlı tədqiqat xalqların nümayəndələri Azərbaycana pənah gətirmişlər. əsərində Şirvanda kürd məskənlərinin olduğunu, 1959-cu ildə Stalin repressiyasından əzab çəkən və 1988- 1 “Bakı” qəzeti. 7 oktyabr 1993-cü il. 1 “Xalq qəzeti”. 20 sentyabr 1992-ci il 2 Fatma Abbasova . “Sabran”. Bakı. “Elm”. 2002, səh.155 127 128 müxtəlif mənbələrin toponimikasının öyrənilməsi isə ənənələrini, mədəniyyətlərini qoruyub saxlamaqla yanaşı, köçəri türklərin hələ erkən orta əsrlərdə bu ərazilərə əhatəsində yaşadıqları digər xalqların da adət-ənənələrinə gəldiklərini göstərir.1 2 hörmətlə yanaşmış, qaynayıb-qarışmış, qız alıb, oğul “Mənbələrdən məlum olur ki, Şirvanda Qafqaz, İran evləndirmiş, mehriban ailə kimi formalaşmışlar. və türk mənşəli qədim əhali ilə yanaşı, VI-IX əsrlərdə Maraqlı tədqiqat əsəri olan Qəmərşah Cavadovun və sonralar ərəblər də yaşamışlar. “Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları” kita­ Şirvanın toponimikasının təhlili bizi aşağıdakı nəti­ bında bölgədə ayrı-ayrı azsaylı xalqların, milli azlıqla­ cələrə gətirib çıxarır. rın məskunlaşmasından, mədəniyyətindən dili və dinin­ Qədim zamanlarda Şirvan ərazisində (Xaçmaz böl­ dən geniş məlumat verilir. gəsi bu əraziyə daxildir - müəllif) buranın toponimi­ Təbiidir ki, hansı xalqın, etnik qrupun, milli azlıqların kasında iz qoyan müxtəlif tayfalar məskən salmışlar. aborigen və ya gəlmə olmasından, tarixin hansı məqam­ Mənbələr və toponomik məlumatlar göstərir ki, Qaf­ larında haradan köçürülməsindən asılı olmayaraq, hansı qaz, irandilli və türkdilli tayfalardan ibarət yerli əhali dilə, dinə etiqad etməsinə fərq qoyulmadan, hansı adət- eramızın əvvəllərindən etibarən köçəri türklərlə intensiv ənənələrə sadiq qalmasından asılı olmayaraq, hamı Tanrı surətdə qaynayıb-qarışmışdır. Türk tayfalarının burada dediyimiz, sitayiş etdiyimiz ulu, müqəddəs varlığın öv­ dərin kök salması Azərbaycan xalqının etnogenezində ladlarıdır. Hamı eyni torpaqda yaşayır, eyni havanı udur, mühüm komponentlərdən biri olmuşdur. uca dağlardan süzülüb gələn durna bulaqların suyunu Azərbaycanda məskunlaşmış ərəb tayfaları yerli əhali içir. Odur ki, tarix boyu məskunlaşmış insanlar, səmimi, ilə qaynayıb-qarışmış, dilləri aradan çıxmış, onun izləri dostluq, mehriban qonşuluq şəraitində yaşayıb-yaradır, yalnız toponomikada və məhəlli leksikada qalmışdır. qaynayıb-qarışırlar. Bu ərəb istilasınadək Azərbaycanda türk və iran2 ünsür- Seçki kampaniyası zamanı Xaçmaz rayonunda gəz­ lərinin davamlı və sabit olduğunu göstərir”. diyim kəndlərin milli tərkibi ilə maraqlandıqca sevin­ Xaçmaz ərazisində 22-dən artıq millətin, etnik qrupun, məyə bilmirdim. Müxtəlif millətlərin nümayəndələri bura­ azsaylı xalqların nümayəndələri yaşayırlar. Əhalinin əksə­ da elə qaynayıb-qarışıblar ki, kimin hansı millətin nü­ riyyətini təşkil edən azərbaycanlılarla yanaşı, türk, rus, mayəndəsi olub-olmamasına fərq qoyulmur. ukraynalı, ləzgi, tat, kurd, yəhudi, tatar, talış, avar, udin, Gəzdiyim, tanış olduğum kəndlərdə gördüm ki, milli gürcü, qrız, lak, osetin, acar, malakan, türkmən, belarus, tərkibin müxtəlifliyi bölgənin xarakterik xüsusiyyətlərin- özbək, çeçen, fars, qazax, tabasaran, polyak, moldavan və dəndir: Yeni Həyat qəsəbəsində əhali əsasən azərbaycan­ digər millətlərin nümayəndələri əsasən öz dillərini, adət- lılar, türklər, ləzgilər və digər millətlər, Maqsudkənddə azərbaycanlılar, ləzgilər və digər millətlər, Ş ollar 1 Sara Asurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Bakı. “Azərnəşr”. 1997, səh. 25 kəndində azərbaycanlılar, ləzgilər, digər qarışıq millətlər, 2 Yenə orada, səh.29 Şıxlar kəndində azərbaycanlılar, tatlar, ləzgilər, Tikanoba 129 130 kəndində azərbaycanlılar, qnzlılar, tatlar, Pərdiqıran kən­ mən bu görüşə əvvəlcədən hazırlıq gördüm və həmin dində azərbaycanlılar, ləzgilər, Şərifoba kəndində qrız görüşdən şox şey gözləyirdim. Fikrimdə yanılmamışam. və tatlar, Vələmir kəndində azərbaycanlılar və ləzgilər, Rayonunuz haqqında söhbət mənə xoş təsir bağış­ Sabiroba kəndində azərbaycanlılar, tatlar və ləzgilər, Ni- ladı ”. yazabadda azərbaycanlılar, tatlar, ləzgilər, qrızlılar, Alek- “Mən ukraynalı olsam da, Azərbaycanı öz doğma seyevkada azərbaycanlılar, ləzgilər və ruslar, Qadaşoba vətənim hesab edirəm. Zirvədən-zirvəyə ucalan böyük kəndində azərbaycanlılar və ləzgilər, Çiləgirdə azər­ yüksəliş yolları ilə inamla addımlayan, dostluğun qəd­ baycanlılar, ləzgilər və tatlar, Sibirobada azərbaycanlılar, rini bilən və onu əzizləyən gözəl xalqımızla fəxr edi­ qrızlar və tatlardan ibarətdir. Bütün kəndlərin əhalisi rəm” - deyən Xaçmaz şəhərində müəllimə işləyən Svet­ vahid Azərbaycanın vətəndaşı olmaqla, doğma diyarı lana Moxovanın fikirləri Xacmazın bir daha dostluq diya­ Azərbaycan üçün əlindən gələni əsirgəmirlər. rı olmasına əyani misaldır. Diqqəti cəlb edən bir maraqlı faktı da qeyd etmək Xaçmaz 3 saylı məktəbinin müəllimi Valentina istərdim ki, rayonlar arasında Xaçmaz şəhidlərinin sayına Liskonovanın dediklərindən: “Xaçmaz dostluq diyarıdır. görə öncül yerlərdən birini tutur. Kəndlərdə şəhidlərin sa­ Bu torpaq özünün bol nemətləri, əməksevər insanları yı onu göstərir ki, lazım gələrsə oğullar vətən uğranda ilə təkcə respublikamızda deyil, ölkəmizin hüdudlarından canından da keçməyə hazırdır. Müqtədir qəsəbəsi 6, Alek- kənarda da yaxşı tanınmışdır”. seyevka kəndi 3, Ləcət kəndi 5, Niyazabad inzibati ərazi * * * vahidlyi 10, Maqsudkənd 2, Yalama 1, Çiləgir kəndi 1 və Dağıstan Respublikası Milli Siyasət, İnformasiya və digər kəndlərin əhalisi də xeyli şəhid verərək xalqa, Xarici Əlaqələr naziri Məhəmməd Saleh Qusayev “Xalq­ vətənə olan sədaqətlərini bir daha nümayiş etdirmişlər. lar dostluğu” qazetinə verdiyi müsahibəsində demişdir: Qədim dostluğun, mehribanlığın nəticəsidir ki, hal- “... Mən bir neçə dəfə qardaş Azərbaycanda olmu­ hazırda fəaliyyət göstərən “Xaçmaz” rayon qəzeti uzun şam, Bakıda nümayəndə heyətimiz hörmətli Prezident illər “Dostluq” adını daşımışdır. Qəzetin 10 sentyabr Heydər Əliyevlə görüşmüşdür. Bu xalq fəxr edə bilər 1981-ci il tarixli nömrəsində Asiya, Afrika və Latın Ame­ ki, onun H. Əliyev kimi dahi oğlu var. Bu müdrik rikasının 38 ölkəsindən gəlmiş qonaqların Xacmaza - insan xalqlar dostluğunun böyük carçısıdır. Xalqlar dostluq diyarına gəlişindən söhbət açılır. Sülh, dostluq, dostluğu həyatımızın gözəl nemətidir. Biz daim bu həmrəylik görüşü iştirakçılarından efiopiyalı Hayle Se- neməti qoruyuruq. Uzun illərdir ki, Xaçmaz və Dərbənd lassiye İxdeqo deyir: “Arzumuz sülh, dostluq, həmrəy­ rayonları arasında dostluq əlaqələri davam edir. Artıq likdir. Xaçmazda səmimi qarşılandığımıza görə təşək­ bu dostluq gözəl bir ənənə şəklini almışdır. Dost kürümüzü bildiririk”. məsləhəti, dost təklifi gözəl səmərə verir. Nikaraqualı Benita Povelanın fikirləri də maraqlıdır: “Eşidəndə ki, biz kənd təsərrüfatı rayonuna gedəsiyik,

131 132 Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının dostluğu və “Xaçmaz şəhərində mayın 10-da, qardaşlığı əbədidir. Qoy nəsillərimiz bizim gözəl ənə- Yenə də görüşdük qardaşlar kimi, nələrimizlə fəxr etsinlər”.1 Uzun XX əsrin sonunda, Əl-ələ vermişdik sirdaşlar kimi. * * * Qardaşlıq görüşü, dostluq görüsü, Bir gün yox, il boyu uzanacaqdır. “Dostluq həyatımızın ən gözəl mənəvi sərvətidir. Tarixin sinəsi, tarixin döşü, Azərbaycan və Dağıstan xalqları arasındakı böyük ta­ Əbədi bir şöhrət qazanacaqdır.”1 rixi dostluq getdikcə gözəl bəhrələr verir. Mən həmişə öz cıxışlarımda demişəm: qardaş Azərbaycan, gözəl Da­ Bu mehriban qonşuluq, dostluq münasibətlərindən söz ğıstan ən böyük dostluğa bir nümunədir. açdıqca Dağıstan ziyalılarının, dövlət və siyasət xadim­ Azərbaycan və Dağıstan xalqları arasında dostluq lərinin “Açıq məktub”unu xatırlayıram: “Öz düşüncə və telləri get-gedə daha da möhkəmlənir. Biz tez-tez əməllərinə görə İlham Əliyev XXI əsrin adamıdır. görüşürük. Bizim nümayəndə heyəti vaxtaşırı olaraq Yəqin ki, nə Azərbaycanda, nə də Dağıstanda bu insa­ dostluq etdiyimiz Xaçmaz rayonunun əməkçiləri ilə nın şəxsiyyətini müəyyənləşdirən amilləri nəzərə alma­ görüşür. Sizin də nümayəndə heyətiniz tez-tez bizim yan insana rast gəlmək olmaz. Təmiz gen, müasir sa­ qonağımız olur. Dost məsləhəti, gözəl səmərəli təkliflər vad, beş xarici dildə danışmaq bacarığı, demokratik həmişə gözəl fayda verir.” Bu fikirlər Dağıstan Respub­ təfəkkür, bazar iqtisadiyyatına dair dərin dünyagörüşü likası Dövlət Şurasının üzvü, xaçmazlıların böyük dostu və nəhayət, yüksək işgüzarlıq. Azərbaycanın sosial Səid Camaloviç Qurbanova məxsusdur. və iqtisadi cəhətdən inkişafı uğrunda mübarizə üçün Azərbaycan-Dağıstan dostluğunun möhkəmliyinin, İlham Əliyev dünya səviyyəli iqtisadçı və siyasətçi ki­ əbədiliyinin nəticəsidir ki, 1998-ci ilin prezident seçki­ mi formalaşmışdır. lərində Ulu öndərimizin Xaçmaza səfəri zamanı dağıstanlı ...İlham Əliyev Dağıstanı, Dağıstan xalqını dərin mə­ qonaqlarımız da Heydər Əliyevi dəstəkləmək üçün həbbətlə sevir. Elə bu məhəbbəti də onda son dərəcə görüşə gəlmişdilər. yüksək intellektə sahib olan anası Zərifə xanım oyat­ Artıq uzun illərin ənənəsidir ki, hər il may ayının mışdır. Böyük Vətən müharibəsinin ağır illərində bütün 10-da Ulu öndərimiz H.Əliyevin ad günündə dağıstanlı dağıstanlıların sevimlisi olan Zərifə xanımın atası qonaqlar Xaçmaz rayonuna dostluq görüşünə gəlirlər. Əziz Əliyev Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin bi­ “Dərbənd“ qəzetinin baş redaktoru, istedadlı şair Təh- rinci katibi isləyərkən Dağıstanda yaşayan xalqların miraz İmanov dostcasına ürək sözlərini belə ifadə edir: deportasiyasının qarşısını almışdır.

1 “Xalqlar dostluğu” qəzeti . 11 noyabr 2002-ci il 1 “Xalqlar dostluğu” qəzeti. 05.01.2001-ci il 133 134 Biz istəyirik sizin seçdiyiniz şəxs İlham Əliyev olsun. Əziz Əliyevin Xaçmaz şəhərinin mərkəzində “Xaçmaz- Siz Yeni Azərbaycan Partiyasına səs verməklə yeni nəsil Dərbənd dostluğu” abidəsinin qarşısında büstü qoyul­ azərbaycanlılarının gənc siyasətçisi İlham Heydər oğlu muşdur, onun xatirəsinə muzey açılmışdır. Bu, Azərbay­ Əliyevə səs vermis olursunuz. can -Dağıstan dostluğuna layiqli bir töhfədir”. 1 Hörmətlə : 2006-cı ilin sentyabr ayının 16-ı Xaçmazda bayram idi. Bakıda keçirilən I Beynəlxalq Rus Kitabı Festivalı Dağıstan həmvətənlərinin Ümumdünya Assosiasiyası­ Xaçmazda da davam etdirildi. Festivalda 13 ölkədən nın vitse-prezidenti, Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə Əla­ ədiblər iştirak edirdi. Onlar Xaçmazla tanış olub, yaxın qə üzrə Dağıstan Assosiasiyasının prezidenti, Dağıstan elin dostları kimi bərəkətli Xaçmaz torpağında inkişaf­ Pedaqojı Universitetinin birinci prorektoru, Rusiya Sosial dan, xalqlar dostluğuna verilən diqqətdən məmnun Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Abdulla Maqamedov, olduqlarını bildirdilər. Dağıstanın Teatr Xadimləri İttifaqının sədri, Rusiya Fe­ Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin 85 illik yubileyi ilə derasiyasının xalq artisti Ayqum Ayqumov, Vətən Asso­ əlaqədar Yalama kəndində Heydər Əliyevin park və mu­ siasiyasının İcra Komitəsinin üzvləri - Rusiya və Dağıs­ zeyinin açılışında dağıstanlı dostlar da iştirak etmiş­ tanın elm xadimi Əbdülhəmid Əliyev, iqtisad elmləri dok­ dir. Dağıstan Respublikasının yüksək vəzifəli şəxs­ toru, professor, akademik Həmid Bucayev, filologiya elm­ lərindən ibarət nümayəndə heyəti azərbaycanlı həmkarları ləri doktoru, professor İsa Abdullayev, ”Daqestanskoe za- ilə birlikdə Ulu öndərimizin əziz xatirəsini yad etmiş, rubeje” qəzetinin redaktoru Natiq Cəfərov, professor Cə­ çıxışlarında xalqlar dostluğunun tərənnümünü qiymətlən­ lal Məmmədzadə. Mahaçqala. 25oktyabr 2000-ci il”.1 dirmiş bu dostluğun möhkəmliyinə sadiq qalacaqlarına Azərbaycan - Dağıstan dostluğunun təcəssümü kimi söz vermişlər. Xaçmaz şəhərinin mərkəzində “Xaçmaz-Dərbənd dostlu­ Xaçmazda dostluq münasibətləri qədirbilən xaçmaz- ğu” abidəsi ucaldılmışdır. Abidə önündə Azərbaycan xal­ lılar tərəfindən daim qorunur, inkişaf etdirilir. Düzdür, qının böyük oğlu Əziz Əliyevin büstü qoyulmuş, onun bədxahlar, məkrli hisslərin sahibləri zaman-zaman dost­ həyat və fəaliyyətini əks etdirən muzey yaradılmışdır. luğun pozulmasına cəhd göstərsələr də, artıq anlayırlar ki, Əmək veteranı Güləhməd Xəlilov böyük fəxrlə deyir: bu dostluğu pozmaq qeyri-mümkündür. Xaçmaz dostluq “Sevinirəm ki, mənə Əziz Əliyevlə görüşmək nəsib olmuş­ diyarıdır, həmişə də öz qonaqpərvərliyini qoruyub saxla­ dur. Hələ Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin birinci yacaq. katibi olarkən bizimlə görüşmüş və xeyli kömək etmişdir. Xaçmazda tarixi irsin qoruyucuları. Ulu öndər Heydər Əliyevin uzaqgörənliklə qədim tarixə malik Azər­ baycanın keçmişini və bu gününü yaşatmağın vacibliyi 1 “ İlham Əliyev böyük siyasətdə: reallıqlar və perspektivlər” . Bakı. “Qanun”. 1999, səh. 125-128. 1 “Xaçmaz” qəzeti, 23 yanvar 2008-ci il

135 136 naminə muzeylərin yaradılması təsəbbüsü zaman-zaman Xaçmazda Tarix-diyarşunaslıq muzeyi 1981-ci il sen­ özünü doğrultdu. Muzeylər adi mədəniyyət müəssisəsi tyabrın 27-də Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü deyil, xalqın, millətin, yurdun, torpağın tarixini yaşadan, ilə açılmışdır. Açılış zamanı H. Əliyev minlərlə xaçmaz- onun “tərcümeyi-halı”m əks etdirən mənəviyyat ocaq­ lı qarşısında çıxış etmişdir. Həmin çıxışda Xaçmaz və larıdır. Heydər Əliyev deyirdi: “Müstəqilliyimizi möh­ xaçmazlıların ünvanına xoş sözlər söylənmişdir. Daha kəmləndirmək üçün xalqımızın, millətimizin qədim ta­ sonra H.Əliyev muzeyin eksponatları ilə taniş olmuş, rixini, keçdiyi yolu elmi surətdə tədqiq edib, əsərlər, görülmüş işlərə yüksək qiymət vermişdir. illüstrativ materiallar, kinolentlər yaratmaq, bunu həm Bu gün Xaçmaz Tarix-diyarşünaslıq muzeyi böyümüş, öz xalqımıza, həm də bütün dünya xalqlarına göstər­ eksponatlarla zənginləşmişdir. Muzeyin artıq iki filialı mək lazımdır”. fəaliyyət göstərir. Onlardan biri Alekseyevka kənd milli Hələ XX əsrin 60-cı illərinin sonu 70-ci illərinin əv­ yaradıcılıq muzeyi, ikincisi isə Döyüş şöhrəti muzeyidir. vəllərində Azərbaycanda nəhəng quruculuq işləri ge­ Filiallarla birlikdə muzeyin 10.000-dən artıq eksponatı dərkən siyasi və mədəni həyatda da böyük əhəmiyyəti var. Muzeyin əsas binasının sahəsi 632 kvadrat metrdir. olan bir sıra memarlıq abidələri tikilib istifadəyə ve­ Həyətdə açıq səma altında da eksponatlar nümayiş etdi­ rilmiş, görkəmli insanların əzəmətli heykəlləri ucal­ rilir. Burada iri həcmli qəbir abidələri, sənduqələr, də­ dılmış, tarixi şəxsiyyətlərin muzeyləri açılmışdır. Bütün yirman daşları, arabalar, kənd təsərrüfatı alətləri və s. rayonlarda H.Əliyevin göstərişi ilə tarix-diyarşünaslıq toplanmışdır. Muzeyin fondunda olan eksponatlar muzeyləri yaradılmışdır. İtib-batmaqda olan tarix və vaxtaşırı numayiş etdirilir. mədəniyyət abidələri, qiymətli eksponatlar bu muzeylərə Muzeydə 20 nəfər çalışır. Muzeyin yaradılmasında toplanaraq dövlət mühafizəsinə götürülmüşdür. və inkişafında uzun müddət ona rəhbərlik etmiş İzzət Hər bir rayonun, bölgənin qədim tarixini, müasir İzzətovun əvəzsiz xidməti vardır. dövrünü, bu gününü və gələcəyini əks etdirən mədəni- Muzey daim dövlət qayğısında olmuşdur. Respub­ maarif müəssisəsi kimi muzeylərin rolu çox böyükdür. lika mədəniyyət nazirinin 07.09.05-ci il tarixli 323 saylı O cəhətdən muzeylərin əhəmiyyətini yüksək qiymət­ “Xaçmaz tarix-diyarşünaslıq muzeyi haqqında” əmrinə ləndirən, xalqının, vətəninin keçmişinə, bu gününə əsasən muzey əsaslı təmir olunmuş, eksponatlarla zəngin­ hörmət bəsləyən xaçmazlılar rayonda muzey şəbəkəsi ləşdirilmiş, müasir tələblərə cavab verən səviyyəyə çat­ yaratmışlar desək yanılmarıq: Heydər Əliyev muzeyi və dırılmışdır. onun Xudat şəhərində, Yalama kəndində filialları, Xaçmazda əhali, xüsusilə də məktəblilər, gənclər ara­ Tarix-diyarşünaslıq muzeyi, Xalça muzeyi, Şəxsiyyətlər sında hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsinin aşılanmasında, on­ muzeyi, Döyüş şöhrəti muzeyi, Əziz Əliyev muzeyi, ların yurda, vətənə sevgi ruhunda böyüdülməsində mu­ Zərifə Əliyeva muzeyi, Nəriman Nərimanov muzeyi, zeyin rolu əvəzsizdir. Şəhidlər xiyabanı və s.

137 138 Ulu öndərimizin ideyalarının layiqli davamçısı, res­ heykəli ucaldılmışdır. Parkda müasir fəvvarələr quraşdı­ publika Prezidenti İlham Əliyev muzeylərin həyatı­ rılmış, oturacaqlar qoyulmuşdur. Prezident İlham Əliyev mızda oynadığı rolu yüksək qiymətləndirir, daim onla­ Xaçmazda olarkən bu muzeydə də olmuş, yeni muzeyin rın yaşamasına, inkişaf etməsinə qayğı ilə yanaşır. zövqlə layihələndirilməsini xüsusi vurğulamışdır. Rayonda fəaliyyət göstərən Heydər Əliyev muzeyi və Azərbaycan xalqının görkəmli şəxsiyyətlərindən olan Xudat şəhərindəki, Yalama kəndindəki filialı dahi rəh­ Nəriman Nərimanovun həyatı, fəaliyyəti, ədəbi irsinin bərin ideyalarının yaşamasında, öyrənilib təbliğ edilmə­ öyrənilməsi və təbliğində mühüm rol oynayan Nəriman sində mühüm rol oynayır. Muzeylərdə dahi rəhbərə həsr Nərimanov muzeyi 1981-ci ildən Xudat şəhər 2 saylı orta olunmuş kitablar, mədəniyyətimizə, dilimizə və digər məktəbində fəaliyyət göstərir. Muzeyin yaradıcısı, rəhbəri sahələrə göstərdiyi diqqət və qayğını əks etdirən ma­ məktəbin müəllimi Nəzakət Kərimovadır. Muzey üç otaq­ teriallar vardır. da yerləşir. Orada eksponatlar xüsusi zövq və səliqə ilə Xaçmaz şəhərində Heydər Əliyev parkında müasir yerləşdirilmişdir. Müxtəlif sənədlər, fotoşəkillər və nadir tələblərə uyğun yaradılmış, 2005-ci ilin may ayının 10- əşyalardan ibarət muzeyin cəlbediciliyi ondadır ki, da istifadəyə verilmiş Heydər Əliyev muzeyində və Xu­ burada gürcüstanlı qonaqların muzeyə bağışladığı mərmər dat şəhərindəki filialında olarkən Prezident İlham Əliyev lövhə, tanınmış tədqiqatçı alimlərin N.Nərimanova həsr ekspozisiyaya baxmış, xatirə kitabına ürək sözlərini yaz­ etdikləri əsərlərin nüsxələri, doğulduğu evin, Metex mışdır. qalasının, kino-teatr binasının maketləri, Böyük Vətən Muzeylər arasında unikallığı ilə seçilən, tariximi­ müharibəsində qəhrəmancasına həlak olmuş oğlu Nəcəf zin, mədəniyyətimizin yaşamasında mühüm rol oynayan Nərimanovun xatirəsini əks etdirən əşyalar, sənədlər Xalça muzeyinin Xaçmazda yaradılması maddi-mənəvi ir­ nümayiş etdirilir. Məktəbin həyətində N.Nərimanovun simizə verilən xüsusi diqqətin nəticəsidir. qranit büstü ucaldılıb. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Xaçmazda olar­ Xaçmaz şəhərində “Xaçmaz-Dərbənd dostluğu” abidə­ kən Xalça muzeyinin rəmzi açılış lentini kəsmişdir. 150 sinin önündə xalqımızın böyük oğlu Əziz Əliyevin büstü kvadrat metr sahəsi olan bu muzeydə müxtəlif çeşnili qoyulmuşdur, onun həyat və fəaliyyəti ilə tanış olmaq xalçalar nümayiş etdirilir. Bu muzeyin yaradılması xal­ məqsədilə burada muzey yaradılmışdır. Muzeyin açılı­ çaçılığın təbliğinə, sənətin inkişafına mühüm təkan şında Dərbənd rayon adminstrasiyasının rəhbəri Q.Qur- vermişdir. banov iştirak etmiş, eksponatlarla tanış olmuş, xatirə ki­ Respublikada analoqu olmayan, açıq səma altında ya­ tabına ürək sözlərini yazmışdır. radılmış Şəxsiyyətlər muzeyinin Xaçmazda xüsusi yeri Görkəmli oftolmoloq alim, akademik, gözəl insan Zə­ var. Burada salınmış parkda Azərbaycan ədəbiyyatı və rifə xanım Əliyevanın adını daşıyan 8 saylı məktəbdə incəsənətinin inkişafında böyük xidmətləri olan 22 alimin həyat və yaradıcılığını əks etdirən muzey yara­ görkəmli şəxsiyyətin büstləri, dahi Nizami Gəncəvinin

139 140 dılmışdır. Burada hər şey zövqlə tərtib edilmiş, Zərifə sıra əsərlər isə məhv edilmişdir. Lakin xalqın böyük­ xanım Əliyevanın xidmətləri nümayiş etdirilmişdir. lüyü ondadır ki, mövcud olanı qoruyub saxlaya bilsin. Muzeylər xalqın yaddaşı, mənəviyyatımızın qoru­ Bu baxımdan da Azərbaycanda kitabxana işinə xüsusi yucularıdır. Onlara daim diqqət göstərmək, inkişaf et­ diqqət yetirilir. Əsasən Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin dirmək lazımdır. Bu baxımdan Xaçmaz rayonunda apa­ rəhbərliyi dövründə kitabxanaların qorunub saxlanma­ rılan çoxsahəli işlər təqdirəlayiqdir. sına, inkişafına çox böyük qayğı göstərilmişdir. Kitabxana xalqın, millətin bilik mənbəyidir. Ulu Dövlətin kitabxana işi sahəsində apardığı islahatlar öndərimiz Heydər Əliyev kitabı insanın həyat və fəaliy- nəticəsində kitabxanaların sayı artmış, onların maddi- yətinın əsas vasitəsi kimi qiymətləndirərək deyirdi: “Hər texniki bazası möhkəmlənmiş, binaları təmir edilmiş, birimiz ancaq kitab vasitəsi ilə təhsil almış, elmlərə kitab fondları əsaslı şəkildə inkişaf etdirilmiş, oxucu­ yiyələnmiş, həyatda yaşamağa, fəaliyyət göstərməyə ha­ lara xidmət sistemi tamamilə yenidən qurulmuş, yük­ zırlaşmışıq. Ona görə də hər birimiz kitablara borc­ sək ixtisaslı kadrlarla təmin edilmiş və nəhayət, XX luyuq. Həm kitabları yazıb yaratmaq, həm də onları əsrin 70-ci illərində kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi nəşr etmək əsas vəzifələrimizdən biridir.”1 başa çatdırılmışdır. O dövrdə yüksək ixtisaslı kitabxa- Ta qədimdən ən zəngin kitabxanaya malik olan dövlət, naçı kadrlar Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki hökmdar, şəhər varlı hesab edilərdi. Elm, zəka, tarix, BDU-nun) kitabxanaçılıq - informasiya fakültəsində ha­ düşüncə, mənəviyyat mənbəyi olan kitab çox güclü bir zırlanırdı. Həmin illərdə fakültəyə qəbul planı iki dəfə qüvvəyə malikdir. Hələ uşaq ikən bizə öyrədərdilər ki, ən artırılmışdı. Qəbul zamanı Azərbaycanın ucqar kənd yaxşı dost kitabdır. Kitab bilik mənbəyidir, onu sevin, qo­ rayonlarında yaşayan gənclərə xüsusi güzəştlər edilirdi. O ruyun. dövrdə kənd yerlərində 1192 yeni kitabxana açılmış, Hər bir yazılmış kitab xalqın, millətin tarixi,bilik mən­ onların fonduna 7 milyon 800 min nüsxə kitab daxil liyidir Təsadüfi deyildir ki, tarix boyu milləti, xalqı məhv olmuşdu. etmək üçün ilk öncə onun kitabxanalarını, yazılı mənbə­ XX əsrin 80-ci illərinin sonu 90-cı illərinin əvvəl­ lərini məhv etmişlər. lərində kitabxana işinə ayrılan büdcə yarıbayarı azal­ Azərbaycan xalqı xoşbəxtdir ki, onun tarixinin ən dılmış, kitabxanalara kitab almaq məqsədilə ayrılan vəsait qədim dövrlərini əks etdirən bir çox əlyazmalar, kitablar dayandırılmışdı.Kitabxana binalarının alınması, özəlləş­ bu günə qədər qorunub saxlanmışdır. Düzdür acı həqi­ məsi həyata keçirilirdi. qətdir ki, bəzi çox qiymətli əsərlər, əlyazmalar, kitab­ Dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ların müəyyən hissəsi xarici fondlarda saxlanılır. Tari­ kitabxanaların qorunması və inkişafına səbəb oldu. 1996- xin ayrı-ayrı mərhələlərində siyasi motivlərə görə bir cı ildə Prezidentin tövsiyəsinə əsasən Azər-baycan Res­ publikası Nazirlər Kabineti “Kitabxana işi haqqında” 1 Bax: “Respublika” qəzeti. 8 aprel 2008-ci il. Qərar qəbul etdi. Bu qərarda kitabxana şəbəkələrinin qo­ 141 142 runub saxlanması və əhaliyə kitabxana xidmətinin yax­ də yerləşməklə əsaslı təmir edilib, rayon əhalisinin in­ şılaşdırılması qarşıya bir vəzifə kimi qoyulmuşdu. formasiya xidmətində mühüm rol oynayır. Müstəqillik illərində Azərbaycanda çoxlu sayda Rayonda kitabxana şəbəkəsi genişdir. Bu kitabxana­ kitabxanalar yaradıldı. O çümlədən Azərbaycan Respub­ ların bəziləri uyğunlaşdırılmış binalarda yerləşir, oxu­ likası Milli Məclisinin kitabxanası buna misal ola bilər. cusu azdır. Bu məqsədlə vahid kitabxana sistemi yarat­ Parlament kitabxanası statusuna malik olan bu kitabxa­ maq qərarlaşdırılmış, standartlara cavab verən yeni ki­ na Milli Məclis Aparatında deputatlara informasiya təmi­ tabxanaların tikilməsinə vəsait ayrılmışdır. Elektron ki­ natının yaradılmasında mühüm rol oynayır. tabxananın yaradılması oxucular üçün maraqlı olacaqdır. Bu gün kitabxana şiyasəti müdrik Prezidentimiz İlham Onlar lazım olan məlumatı kompüter vasitəsilə axtarıb Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Ölkəmizdə latın tapacaqlar. Elektron kitabxana tam formalaşdıqdan sonra qrafikasına keçidlə əlaqədar Prezident sərəncamına bütün kənd kitabxanalarında kompüter avadanlığı əsasən çoxlu sayda qiymətli kitablar çap olunmuş, kitab­ quraşdırılaraq MKS-də vahid şəbəkəyə qoşulacaqdır. xana fondlarına daxil edilmişdir. Çox sevindirici haldır Mərkəzi rayon kitabxanasında ABŞ səfirliyinin təşəb­ ki, bu kitabların əksəriyyəti məktəb kitabxanalarına büsü ilə regional kitabxana məlumat mərkəzi fəaliyyət təmənnasız bağışlanmışdır. göstərir. Mərkəzin əsas məqsədi regional kitabxanaların Prezidentin “Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətin­ fəaliyyətini genişləndirmək və kitabxanaları ictimai in yaxşılaşdırılması haqqında” 20 aprel 2007-ci il tarixli mərkəzə çevirməkdir. Proqram çərçivəsində 2 layihə hə­ sərəncamı bir daha sübut edir ki, İlham Əliyev Ulu ön­ yata keçirilir I. Regional kitabxanaların inkişafı. II. Kitab­ dər Htydər Əliyevin bütün sahələrdə olduğu kimi, ki­ xanalarda informasiya mərkəzlərinin yaradılması. Mər­ tabxana işi sahəsində də apardığı siyasətinin layiqli da­ kəzdə ay ərzində 5 təlim keçirilir və bu xidmətdən 1000- vamçısıdır. dən artıq adam istifadə edir. Dövlətin kitabxanalara verdiyi qiymət Xaçmaz kitab­ Xudat şəhərində MKS-in tərkibində iki kitabxana - xana sisteminin qurulması və inkişafında da özünü gös­ Nizami adına kitabxana və uşaq kitabxanası fəaliyyət tərir. Xaçmaz rayon kitabxanası 1934-cü il dekabr ayının göstərir. Kitabxana fondu zəngindir. Oxucular kitabxa­ 31-də yaradılıb. Kitabxananın tərkibində 97 kənd, 5 şəhər nadan həvəslə istifadə edir və onlara göstərilən xidmətdən kitabxanası fəaliyyət göstərir ki, onlardan 2-si uşaq kitab­ razıdırlar.Kitabxana binası əsaslı təmir olunmuşdur. xanasıdır. Rayon üzrə vahid kitab fondu 687.130 nüsxə MKS-də aparılan bütün işlər dövlətin, birbaşa Ra­ təşkil etmişdir ki, bunlardan 97.834 nüsxəsi latın qrafi­ yon İcra Hakimiyyəti Aparatının rəhbərliyi ilə həyata kalı ədəbiyyatdır. keçirilir. Deməli, kitabxanalar yaşayır, inkişaf edir. Xaçmaz mərkəzləşdirilmiş kitabxana sistemində Xalqın qiymətli tarixi-mədəni, ədəbi-bədii və elmi-fəl­ (MKS) 132 nəfər çalışır. Sistemin əsas kitabxanası - səfi irsi qorunur. Kitabxanalar cəmiyyətimizin intellektu­ Mərkəzi rayon kitabxanası Şəxsiyyətlər muzeyi ərazisin­

143 144 al-mənəvi potensialının artırılmasında əvəzsiz rol oy­ hadisələrini o dövrlərin ideoloji tələbləri və prizması nayır. baxımından əks etdirmişdir. “Kitabxana xalq, millət üçün, cəmiyyət üçün mü­ 75 yaşını qeyd etmiş qəzetin keçdiyi tarixi yolu işıq­ qəddəs bir yer, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyidir. Ona landırmaq, keçilmiş səhifələri vərəqləmək çox maraqlı görə də kitabxanaya daim hörmət xalqımızın mə­ olardı. dəniyyətini nümayiş etdirən amillərdən biridir”- deyən Yerli qəzet XX əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində Ulu öndərimizin tövsiyələrini xaçmazlılar sözdə deyil, çətin və məhrumiyyətli illərini yaşamış, insanların qəl­ əməli işlərində qiymətləndirirlər. binə yol tapa-tapa, öz sözünü cəsarətlə deyə-deyə, gəlib bu günümüzə - ixtiyar yaşına çatmışdır. “Xaçmaz” qəzeti rayonun güzgüsüdür. Mətbuat hə­ Azərbaycan K(b)P və Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə yatımızın aynası, onun ayrılmaz hissəsidir. Əsası xal­ Komitəsinin 8 avqust 1930-cu il tarixli qərarı ilə Xaç­ qımızın böyük maarifpərvər oğlu Həsən bəy Zərdabi maz rayonu təşkil olunduqdan sonra 1932-ci il mayın tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan milli mətbuatı de­ 5-də partiya və sovet orqanı kimi “Qırmızı Xaçmaz” adlı mokratik ənənələrə, ideya məfkurəsinə sadiq qalaraq, qəzet təsis edilmişdi. Qəzet əvvəllər Azərbaycan və rus azad söz məkanında özünə layiq yer tutmuşdur. Azad, dillərində nəşr olunurdu. Onun məsul redaktoru Abdulla demokratik Azərbaycan idealı barədə ictimai rəyin forma­ Abdullayev idi . laşmasında, ölkədə və ayrı-ayrı bölgələrdə gedən nəhəng Təbii ki, ilk nəşrə başlayan qəzet başlanğıcda xeyli quruculuq işlərinin, islahatların aydın təsəvvürünü yarat­ çətinliklərlə üzləşdi. İlk nömrə hazırlandı və çap olunmaq maqda, insanları sözün qüdrətilə səfərbər etmək sahə­ üçün Bakıya göndərildi. “İnternasional” mətbəəsində iş sində fəal iş aparan mətbuat işçiləri yaradıcı imkanlarını çox olduğundan qəzet bir həftə gec nəşr olundu. Sonrakı genişləndirir, müstəqil Azərbaycanın daha firavan günləri nömrələr isə Qubada çap olunurdu. Birillik fəaliyyətindən naminə yüksək professionallıq göstərirlər. “Jurnalist əmə­ sonra qəzetin öz mətbəəsi yaradıldı. 1932-ci ildən 1938- yi qeyri-adi əməkdir. Böyük səy, zəhmət, cəsurluq, hünər, ci il iyulun 31-dək “Qırmızı Xaçmaz“ qəzetinin 305 nöm­ fədakarlıq, öz peşəsinə vurğunluq tələb edən əməkdir”. rəsi çapdan çıxmışdı. Daha sonra qəzet 1938-ci il avqus­ Bunu Ulu öndərimiz Heydər Əliyev demişdir. tun 5-dən “Döyüş postunda” adı ilə Azərbaycan və rus Xaçmaz rayonunu “Xaçmaz” qəzeti olmadan təsəvvür dillərində nəşrini davam etdirib. 1948-ci il yanvarın 1-dən etmək mümkün deyil. Sevindirici haldır ki, rayon qəzeti “Döyüş yolunda” adı ilə, 1954-cü il yanvarın 4-dən isə 2 artıq 75 illik yubileyini qeyd etmisdir. Bu tarix kifayət səhifəlik “Tərəvəzçi” adı ilə nəşr olunub. qədər sanballı yaşdır. Nəsillər ötüb keçmiş, qəzet onil­ Xaçmaz rayonu N.Xuruşşovun volyuntarizminin qur­ liklərin salnaməsini səhifələrində həkk etmiş, insanlarla, banı kimi Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 17 yanvar cəmiyyətlə sevincli, ağrılı-acılı illəri birgə yaşamış, həyat 1963-cü il tarixli qərarına uyğun olaraq ləğv edilib, Quba rayonunun tərkibinə qatıldıqdan sonra qəzetin fəaliyyəti

145 146 müvəqqəti dayandırıldı. 1965-ci ilin 16 yanvar tarixində SSRİ Jurnalistlər İttifaqının, Azərbaycan Yazıçılar Birliy­ Xaçmaz rayonu yenidən bərpa edildi, elə həmin il iyulun inin üzvləri olmuşdur. Bir nəfər Xaçmaz Rayon İcra Haki­ 21-dən rayon qəzeti “Dostluq” adı ilə nəşrə başladı. Yusif miyyətinin başçısı vəzifəsinədək yüksəlmişdir. Yusifzadə, Bahadur Musayev, Nizam Qasımov, Camal Bu yüksək adlara layiq görülmüş jurnalistlərdən Zey­ Budaqov, Nuhbala Yarəliyev, Sədulla Şahverdiyev, Fikrət nəddin Məmmədkərimov, Murad Qudyalçaylı, Sədrəddin Orucov, İlham Cəfərov bu qəzetlərin redaktorları ol­ İzzətov, İbrahim İbrahimov, Mütəllim Abbasov uzun illər muşlar. qəzetdə səmərəli fəaliyyət göstərmişlər. Qəzetin keçmiş “Dostluq” qəzeti əvvəl Quba mətbəəsindən gətirilmiş əməkdaşları “Qızıl qələm” mükafatı laureatı Azər TAc-ın köhnə çap maşınında nəşr olunurdu. 70-80-ci illərdə baş redaktoru Teymur Xaspoladov, Vaqif Mikayılov, Rza redaksiya və mətbəənin maddi-texniki bazası möhkəm­ Məlikov və başqalarının əməyi də qeyd olunmalıdır. ləndirilmiş, jurnalist və texniki kadr potensialının sə­ Xaçmaz Rayon İcra Hakimiyyəti Aparatının və jur­ viyyəsi yüksəldilmişdir. nalist kollektivinin təsisçisi olduğu “Xaçmaz” qəzeti “Dostluq” qəzeti Azərbaycan Respublikası Ali So­ rayonun ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatının ən veti Rəyasət Heyətinin Fəxri fərmanı ilə təltif edil­ müxtəlif sahələrinin işıqlandırılması üçün yaradıcılıq miş, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin keçirdiyi baxış imkanlarından daha geniş istifadə etmişdir. Rayonun səsi müsabiqələrdə dəfələrlə qalib kimi müxtəlif mükafatlara və aynası olan “Xaçmaz” qəzeti azad söz məkanında və layiq görülmüşdür. “Dostluq” qəzeti 2002-ci ilə kimi demokratik mühitdə özünəməxsus yer tutmuş, formatı çox səmərəli fəaliyyət göstərmiş, adına layiq işi ilə genişlənmiş, poliqrafik keyfiyyəti xeyli yaxşılaşmışdır. xalqlar arasında dostluq münasibətlərinin inkişafında “Xaçmaz” qəzeti əsası Ümummilli lider Heydər Əli­ mühüm rol oynamışdır. Artıq 2002-ci ilin yanvarından yev tərəfindən qoyulmuş uzaqgörən siyasətin layiqli qəzet “Xaçmaz” adı ilə fəaliyyətini davam etdirir. İndi­ davamçısı hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyev cənab­ yədək “Xaçmaz”ın 6050-dən çox sayı çapdan çıxmış­ larının həyata keçirdiyi dinamik və uğurlu işləri, re­ dır. Bunun 3368 sayı “Qızıl qələm” mükafatı laureatı gionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramının gö­ Fikrət Orucovun redaktorluğu ilə işıq üzü görmüşdür. zəl bəhrələrini, yenidənqurma, tikinti-abadlıq tədbirlərinin Fikrət müəllim bölgədə yeganə redaktordur ki, qəzetə geniş mənzərəsini və digər yenilikləri öz səhifələrində 28 il fasiləsiz rəhbərlik etmişdir. geniş işıqlandırır. XX əsrin 70-80-ci və sonrakı illərində “Dostluq” Sevindirici haldır ki, qəzetin hər sayında rayonun qəzetinin böyük tirajla həftədə üç dəfə işıq üzü gör­ ictimai-siyasi həyatına, görülən və görüləcək işlərə geniş məsi və əlavə bülletenlərin çap olunması üçün gecəli- yer verilir, Xaçmaz Rayon İcra Hakimiyyətinin fəaliy­ gündüzlü gərgin iş gedirdi. Təsadüfi deyildir ki, “Dost­ yəti oxuculara çatdırılır, reallıqlar, həqiqətlər, nöqsanlar luq” qəzetinin yetirmələrindən “Qızıl qələm” mükafatı la­ haqqında söz açılır. ureatı, əməkdar mədəniyyət işçisi və əməkdar jurnalist,

147 148 Hal-hazırda qəzetə bacarığı, peşəkarlığı ilə həmkarları “Ulduzlar” adlı ədəbi məclis təşkil edilmişdi. Rayonun arasında tanınan jurnalist İsmət Teyyubov rəhbərlik edir. bədii yaradıcılıqla məşğul olan istedadlı insanlarını öz Baş redaktor İsmət Teyyubov 40 ildən çoxdur ki, qəzetdə ətrafına toplayan bu məclis ayda bir dəfə keçirilirdi. Hər işləyir. O, 2005-ci ildə “Əməkdar jurnalist” fəxri adına məşğələdə ədəbi məclis üzvlərinin yeni-yeni yazıları layiq görülmüşdür. Müxbirlər Zinyət Haqverdiyeva, Gül- oxunur, müzakirə və təhlil olunurdu. Nailiyyətlər, uğurlar xar Rəhimli, Rəna Ağayeva da qəzetin işıq üzü görməsi təqdir edilir, nöqsanlar isə göstərilirdi. Bəyənilən yazılar üçün səylərini əsirgəmirlər. vaxtaşırı qəzetdə dərc olunurdu. Həmin illərdə poeziya Jurnalist zəmanəsinin görən gözü, vuran qəlbi, haqq sahəsində Zeynəddin Məmmədkərimovun (Azərbaycan sözünün carçısıdır. Bəli, artıq 75 illik yubileyini qeyd et­ Yazıçılar Birliyinin üzvü, “Qızıl qələm” mükafatı laurea­ miş, prinsipial yolu olan “Xaçmaz” xalqlar dostluğunun tı), Gülümbala Nəsirlinin, Nəcimə Babayevanın, Rəhman tərənnümünü, dövlətçiliyimizin təməl prinsiplərinin təbli­ Yusifoğlunun, Buxsay Muradın, Camal Pirkəndlinin, ğini, ölkədə və rayonda gedən nəhəng quruculuq işlərini Fərrux Museyibin, Hümmət Abulovun, nəsr sahəsində başlıca mövzu kimi səhifələrində işıqlandırır. Əsgər Axundovun, İbrahim İbrahimovun, Həqiqət Əliye­ Qəzetin əsas təsisçisi Xaçmaz Rayon İcra Hakimiy­ vanın, mənsur şeir sahəsində Fərzalı Ziyanurun adlarını yətinin başçısı Şəmsəddin Xanbabayev yubiley münasi­ fəxrlə çəkə bilərik. bətilə “Xaçmaz” qəzetini, onun yaradıcı kollektivini təbrik Həmin illərin bədii yazılarından bir nümunə: edərək demişdir: “Söz yox ki, “Xaçmaz” qəzeti bundan sonra da həqiqi və obyektiv fikirlə yaradıcılıq imkanlarını SİZ genişləndirərək, müstəqil Azərbaycanımızın daha firavan (Mənsur şeir) günləri naminə yüksək professionallıqla fəaliyyət göstərə­ cəkdir”. Yanımdan bir qız keçdi. Baxdım. Xatırlatdı mənə 75 il rayonla birgə addım-addım irəliləyən, daim in­ gəncliyimi, səni!.. Yerişi səninkiydi, ancaq... sən deyildin. kişafda olan “Xaçmaz” sevilə-sevilə izlənilirı. Bütün xaç- Dayanacağa çatıb dayandı o qız. Duruşu sənin­ mazlılar ondan xoş sabahlarımız naminə yeni-yeni müj­ kiydi, ancaq... sən deyildin. dələr gözləyirlər. İntizar dolu baxışlarını yola dikdi o. Baxışlar Xaçmaz ədəbi mühiti. Xaçmazda ədəbi mühitin for­ səninkiydi, ancaq ... sən deyildin. malaşması keçən əsrin 60-cı illərinə təsadüf edir. Həmin Avtobus göründü, nəhayət. Düşənlərin içindən bir illərdə rayonun mətbu orqanı olan “Dostluq” qəzetində qadın irəli çıxdı. Gözləri izdihamın içindən kimi isə jurnalist-şair Murad Qudyalçaylı (Arzumanov) məsul ka­ aradı. Baxdım. Nə yerişi səninkiydi, nə duruşu, nə tib vəzifəsində çalışır, bədii yaradıcılıqla məşğul olurdu. baxışı. Ancaq bu sən idin, sən. “Ana” deyib boynuna M.Qudyalçaylının altı şeir kitabı işıq üzü görmüşdür. sarılan bayaqkı qız isə sənin qızınmış. Fərzalı Ziyanur Məhz onun təşəbbüsü ilə “Dostluq” qəzetinin nəzdində

149 150 Onu da qeyd edim ki, yuxanda adı çəkilən yazar­ vaxt gələcək Xaçmazdakı “Ulduzlar” ədəbi məclisinin lardan Gülümbala Nəsirlinin, Nəcimə Babayevanın, Fər- üzvləri içərisindən Azərbaycan ədəbiyyatında öz dəsti- zalı Ziyanurun, Camal Pirkəndlinin hazırda bir və ya xətti olan istedadlı şair və yazıçılar yetişəcəkdir. bir neçə kitabı işıq üzü görmüşdür. Bədii yazılardan nümunələr: XX əsrin 70-ci illərinin sonu 80-ci illərinin əvvəl­ lərində “Ulduzlar” ədəbi məclisinin tərkibi bir qədər yeni­ MƏNİM GÖZƏL XAÇMAZIM ləşdi. Öz maraqlı bədii yazıları ilə seçilən, fərqlənən üzv­ lər meydana çıxdılar. Bunlardan Çimnaz Fərmanqızını, Bu gün bambaşqadır hüsnün, görkəmin, Rasim Məmmədəliyevi, Məmməd Qədiri, Şahnəzər Ələs­ Ey doğma Xaçmazım, sən necə şənsən. gərovu, Telman Təravətin adlarını çəkmək olar. Qoynunda boy atan çinarlar kimi, 1997-ci ildə şair Murad Qudyalçaylının vəfatı ilə Günbəgün, ilbəil gözəlləşənsən! əlaqədar “Ulduzlar” ədəbi məclisinin fəaliyyəti müvəq­ Bir xoş yüksəlişdir qəti olaraq dayandırıldı. sənin hər anın, 2000-ci ilin əvvəllərində fəaliyyəti dayandırılmış rayon Fərəh içindədir bu gün hər yanın. qəzeti yeni adla - “Xaçmaz” adı ilə nəşrə başladı. “Xaç­ Xaçmaz, gözəl Xaçmaz, maz” qəzetinə baş redaktor təyin olunmuş İlham Cəfərov səndədir ilk bahar, yenidən “Ulduzlar” ədəbi məclisinin fəaliyyətini bərpa et­ səndədir ilk yaz! mək qərarına gəldi və buna nail oldu. “Ulduzlar” ədəbi Ucalmısan necə, məclisinin yeni sədri Fərzalı Ziyanur (Həsənov) oldu. artmısan necə! Bundan sonra ədəbi məclis öz inkişafının yeni mər­ Xoş xəbər eşidib sahillərindən, hələsinə qədəm qoydu. Təcrübəli yazarlar məclisin məş­ Xəzər də nəğməylə ləpələnibdir. ğələlərində iştirak etməklə gənc yazarlara öz köməklərini Bu gün bir zirvəyə çatmısan ki, sən, əsirgəmirdilər. Belə yazarlara misal olaraq Qərib Aş- Üstünə ulduzlar səpələnibdir. karini, Əlyar Ələsgəri, Müzəffər Sakiti, Surxay Şahini Murad Qudyalçaylı. və başqalarını göstərmək olar. Gündən-günə inkişaf edən Dekabr, 1974-cü i. istedadlı yazarlardan Sabir Nemətov, Səyyad Sərraf, Pənah Elqəm, Məzahir Xaçmazlı, İbrahim Ağçaylı, MƏNİM NƏYİM VAR Kİ... Mövlan Şahid, Əli Bayramlı, Davud Qurban, Musa Va­ hid, Mehrəli Quliyev və başqalarını göstərmək olar. Mənim nəyim var ki, Bir sözlə, Xaçmaz ədəbi mühitinin inkişafında mü­ Şeirdən başqa. hüm rol oynayan “Ulduzlar” ədəbi məclisi bu gün də Əlimdən heç nə gəlmir, yaşayır, fəaliyyət göstərir və inkişaf edir. İnanıram ki, Xeyirdən başqa.

151 152 Yox elə bir qüvvə, Səsini faş etməz - ssəsi anılmaz. Məni cəlb edə. Oğul var qranit, ildırım daşı, Ana təbiəti, Nə qədər doğrasan, yonsan yonulmaz. Xeyirdən başqa. Oğul var xalqının pərvanəsidir, Mənim nəyim var ki, İncisi, yaqutu, ləl danəsidir... Oğru apara. Oxucum, mən sənə oğul deyirəm, Mənim nəyim var ki, Demə kitablardan nağıl deyirəm. Çənim qorxusun. Oğul var ocaqdı, yanar, yandırar, İstəyir aparıb, Oğul var yurdunu qanadlandırar. Açıb oxusun. Qərib Aşkari Mənim nəyim var ki, Şeirdən başqa... Telman Təravət

s a h ib s iz q ə b ir l ə r ... Sahibsiz qəbirlər qırılmış inam, Sahibsiz qəbirlər ümidsiz xəstə. Sahibsiz qəbirlər qəlbdə qalan kam, Sahibsiz qəbirlər gözü yol üstə... Sabir Nemətov

OĞUL VAR

Oğul var şir, pələng... fil balasıdır, Qızıldan tacı var, tacidarı var... Fəqət el içində oğul sanılmaz. Oğul var başlara hörülmüş çələng, Hünərdir, zirvədir, el qalasıdır. Həqiqət günəşdir, nağıl sanılmaz. Oğul var dağ çapar, qaldırar daşı,

153 154 Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Heydər Əli­ yevin Xaçmaz rayonuna ilk səfəri 1981-ci il sentyabr ayının 27-də olmuşdu. Həmin görüşü, həyəcanlı anları HEYDƏR ƏLİYEV VƏ XAÇMAZ ağsaqqal Əhməd Rüstəmov belə xatırlayır: “İnsanın hə­ yatında elə anlar olur ki, bu an bütün ömrü boyu unu­ İnsanlar var ki, bir müddət ağızlarda dolaşan nəğ­ tmur, xatırladıqca fərəh, sevinc, qürur hissi keçirir. mələrə bənzəyirlər, az sonra bu nəğmə unudulur. Da­ Belə bir an mənim həyatımda 26 il bundan əvvəl hilərin adı isə hər zaman dillərdə olur. O da dahiydi. olmuşdur. Həmin gü Heydər Əliyev cənabları ilk dəfə Və bütün dövrlərin dahisi olaraq qalacaq... rayonumuza qonaq gəlmişdi. O vaxtlar belə bir ənənə Ulu öndərimiz Heydər Əliyev 1969-cu il iyulun 14- var idi ki, respublikanın rəhbəri hansı rayona getsəydi də Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə seçil­ onun şərəfmə mütləq bir sosial-mədəniyyət və ya dikdən sonra respublikada aparılan islahatlar, ge­ sənaye obyekti açılırdı. Bu da əziz rəhbərdən həmin nişmiqyaslı quruculuq işləri nəticəsində Azərbaycan rayona hədiyyə qalırdı. Çox yaxşıdır ki, bu ənənə bu geridə qalmış aqrar-sənaye respublikasından SSRİ mə­ gün də respublikamızın həyatında yaşamaqdadır. Xaçmaz kanında hər il ön sıralarda gedən sənaye-aqrar respubli­ tarix-diyarşünaslıq muzeyi də məh bu cür xoşbəxt taleli kasına çevrildi. Bir sıra sənaye müəssisələri, elm, təh­ obyektlərdəndir. Mənim üçün böyük sevincli an idi ki, sil, səhiyyə və mədəniyyət obyektləri açıldı, xalqın rifah muzey eksponatları haqqında rəhbərimizə məlumat halı yüksəldi. Bütün sahələrdə qayğı və tələbkarlıq vermək mənə tapşırılmışdı. Çox həyəcanlı idim. artırıldı. Sentyabrın 27-də səhər tezdən muzeyin yerləşdiyi Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbərlik etdiyi 1969- N. Nərimanov küçəsi insan dənizindən təlatümə gəlmişdi. 1982-ci illər ərzində regionların sosial-iqtisadi inkişafına Ulu öndərimiz burada çox gözəl çıxış etdi, xaçmazlıların xüsusi diqqət və qayğı göstərir, tez-tez rayonlara səfərlər ünvanına tərifli sözlər söylədi. Çıxışlar qurtardıqdan edir, əhalinin yaşayış səviyyəsi ilə şəxsən özü tanış sonra Heydər Əliyev qırmızı lenti kəsib muzeyə daxil olurdu. Çox maraqlıdır ki, ölkə rəhbəri respublika üçün oldu və şən əhval-ruhiyyə ilə: “Hə buyur, kişi”- deyə­ xüsusi əhəmiyyət kəsb edən bölgələrə bir neçə dəfə rək foyeyə göz gəzdirdi. Mən məlumat verməyə başladım. səfər etmişdi. O, hər eksponata, hər detala çox diqqətlə baxır, yeri Ulu öndərimiz Azərbaycanın “Şimal qapısı” sayılan gəldikcə mənə suallar verirdi. Xaçmazda üç dəfə olmuşdu. Bu səfərlər xaçmazlılara Haşiyə olaraq deyim ki, Ulu öndər Heydər Əliyev böyük sevinc, el-obaya ruzi-bərəkət gətirmişdi. respublikaya rəhbərlik etdiyi ilk dövrlərdə özünəməxsus uzaqgörənliklə başa düşürdü ki, haçansa imperiyanın 155 156 əsarət zəncirləri qırılacaq, azadlıq, müstəqillik əldə edən raqlanmışdı. Həmin illərdəki bu səfərləri xatırladıqca bu xalqların həyatında muzeylər böyük rol oynayacaqdır. dahi insanın uzaqgörənliyinin bir daha şahidi olursan. Çünki muzeylər adi bir mədəniyyət obyekti deyil, xal­ Respublikanın rəhbəri görüşlərini davam etdirərkən qın, yurdun, torpağın tarixidir, tərcümeyi-halıdır, mənəvi Müqtədir qəsəbəsindəki “Partiyanın 18-ci konfransı” adı­ pasportlarıdır. Muzeyə baxış çox yaxşı keçdi”. na sovxoza gəlmiş, əmək qabaqcılları ilə görüşüb söhbət Respublikanın rəhbəri muzeyin açılışından sonra etmiş, onların plan və öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi ilə adamlara qoşularaq piyada Xaçmaz konserv kombinatına maraqlanmışdı. Bütün səfərlərində olduğu kimi, bu dəfə getmiş, oranın işi ilə tanış olmuşdu. O vaxtlar həmin də Heydər Əliyev şimal bölgəsinin Xaçmaz, Quba, Qusar, kombinat və Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin tikdirdiyi Dəvəçi Rayon Partiya Komitələrinin birinci katibləri ilə Xudat konserv zavodu Zaqafqaziyanın ən iri sənaye ob­ görüş keçirmiş, bölgənin mövcud vəziyyətini, gələcək yektlərindən sayılırdı. Səfər zamanı Heydər Əliyev Xu­ inkişaf perspektivlərini müzakirə etmişdi. dat konserv zavodunun əməkçiləri ilə də görüşmüşdü. 1982-ci ilin dekabr ayında Sov.İKP MK Siyasi Büro­ Minədək işçinin çalışdığı zavod kollektivi dahi rəhbəri sunun üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müa­ səmimi, qonaqpərvərliklə, əmək qələbələri ilə qarşılamış­ vini kimi yüksək vəzifəyə təyin olunduqdan sonra da dı. Heydər Əliyev doğma Azərbaycanı unutmamış, onun Heydər Əliyev hər zaman bütün sahələri diqqətdə inkişafı, çiçəklənməsi, əhalinin rifah halının daha da saxlayırdı. Xaçmazda olduğu zaman o, Xudat şəhərinə yüksəldilməsi üçün səylə çalışmışdır. gələrək təməli 1909-1917-ci illərdə qoyulmuş Ş ollar - Ən böyük arzularından biri olan Yalama-Nabranın Bakı su kəmərinin içməli su ehtiyatları ilə maraqlanmışdı. ümumittifaq əhəmiyyətli kurort zonasına çevrilməsini Daha sonra Yalama-Nabran zonasında kurort tikintisinin gerçəkləşdirmək məqsədilə Heydər Əliyev SSRİ Nazirlər planlaşdırılması və təbiəti mühafizənin təşkili ilə, bu Sovetinin və Ümumittifaq Həmkarlar İttifaqları Şurasının kurort zonasının inkişafı üçün Azərbaycan Dövlət La­ “Xəzər dənizinin qərb sahillərində ümumittifaq əhəmiy­ yihə İnstitutu tərəfindən hazırlanmış planın və texniki yətli kurort zonası yaratmaq haqqında” qərarını qəbul iqtisadi əsaslandırmaların sxemi ilə tanış olmuş, burada etdirmişdir. Qərara əsasən Yalama-Nabranda sanatoriya- sanatoriya-kurort şəbəkəsinin genişləndirilməsi, ümumit- kurort obyektlərinin, istirahət və turizm müəssisələrinin tifaq əhəmiyyətli istirahət ocaqlarının yaradılması üçün kompleks inkişafı, sağlamlıq ocaqları şəbəkəsinin yara­ lazımi göstərişlərini vermişdi. dılması nəzərdə tutulmuşdu. Heydər Əliyev Nabran istirahət zonasındakı “Xəzər” Heydər Əliyev 18 sentyabr 1983-cü ildə Sovet İtti­ və “Dostluq” turist bazalarında olmuş, burada dincələn faqının yüksək vəzifəli şəxslərilə Xaçmaz rayonuna ikin­ turistlərin istirahəti, onlara göstərilən xidmətlə də ma­ ci dəfə təşrif buyurmuş, “Xəzər” turist bazasında olmuş, 157 158 Yalama-Nabran zonasında kurort tikintisinin baş planını miz üçün geniş üfüqlər açdı. O illərin ağır, gərgin pro­ müzakirə etmişdir. İlk səfərindən keçən iki il ərzində bu sesləri bütün respublikada, o cümlədən Xaçmazda da nadir diyarda xeyli işlərin görüldüyünü vurğulayan Hey­ tədricən həll edilməyə başladı. Ölkəmiz öz gələcək uğur­ dər Əliyev görüləcək nəhəng quruculuq işlərinin hələ lu, xoş günlərinə doğru inamla, addım-addım irəlilədi. Bu qarşıda olduğunu söyləmişdir. təbiidur, çünki dövlətin başında həyatını, bütün ömrünü Ulu öndər Heydər Əliyev Xaşmaza ikinci səfəri za­ doğma Azərbaycanına, xalqına həsr etmiş Heydər Əliyev manı rayonun 1 saylı meyvəçilik sovxozunun tarla dü­ dayanmışdı. şərgəsində kənd zəhmətkeşləri ilə görüşüb söhbət etmiş, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Xaçmaza onların işi, maddi vəziyyəti ilə maraqlanmışdı. Rayonun üçüncü səfəri müstəqil Azərbaycan Respublikasının Pre­ Çkalov adına savxozunda olarkən yenicə tikilib istifadəyə zidenti kimi 1998-ci ilın oktyabr ayının 3-də olmuşdu. verilmiş 200 başlıq heyvandarlıq fermasında olmuş, ferma Prezident seçkiləri ərəfəsindəki səfəri zamanı Azərbaycan işçilərinin əməyini yüksək qiymətləndirmişdi. Bu tarixi Respublikasının Prezidenti ilə birlikdə, Dövlət Neft Şir­ görüşü əmək və Böyük Vətən müharibəsi veteranı Həmid kətinin birinci vitse-prezidenti Milli Olimpiya Komitə­ Məmmədov belə xatırlayır: “Biz eşidəndə ki, SSRİ kimi sinin prezidenti İlham Əliyev də xaçmazlılar qonaqı gəl­ dövlətin başçılarından biri, titanik savada malik, mişdi. nəhəng siyasətçi, xalqımızın fəxri Heydər Əliyev bizimlə Xaçmaza səfəri zamanı Heydər Əliyev Quba-Xaç- görüşə gəlir, bərk həyəcan keçirirdik. Mənim qəlbim maz bölgəsinin seçiciləri ilə görüşmüş, onların qayğı­ fərəh hissi ilə döyünürdü, çünki o dövrdə Azərbaycan ları ilə maraqlanmış, qarşıda görüləcək işlərdən, yaşa­ KP-nin XXVIII qurultayının nümayəndəsi kimi Heydər yış səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədilə həyata keçiri­ Əliyev ilə görüşmüşdüm. Həyəcanlı an gəlib çatdı. Heydər ləcək tədbirlər haqqında danışmışdı. O, regionun mey­ Əliyev və onu müşayiət edən şəxslər bizimlə görüşə gəl­ vəçilik və tərəvəzçiliklə məşğul olmasını, yeni iş yerləri­ dilər. Ulu öndərimiz ilk anlardan bizimlə elə mehriban­ nin açılmasının vacibliyini nəzərə alaraq Xaçmaz rayo­ casına söhbətə başladı ki, əvvəlki həyəcanımızdan əsər- nunda “Qafqaz” konserv zavodunun tikilməsi ideyasını əlamət qalmadı. Qayğıkeş rəhbər hər birimizin həyat irəli sürmüşdü. şəraiti, problemləri ilə tanış oldu, lazimi göstərişlərini Hal-hazırda Ulu öndərimizin arzusu gerçəkləşib. Bö­ verdi. Hələ indi də mən o tarixi görüşü xatırlayır, qürur yük potensiala, yüksək texnologiyaya malik “Qafqaz” hissi keçirirəm”. Konserv zavodunun 2003-cü ilin sentyabr ayının 12-də Ulu Tanrının rizası və Azərbaycan xalqının iradəsilə Azərbaycan Respublikasının Baş naziri İlham Əliyev Heydər Əliyev ikinci dəfə hakimiyyətə - müstəqil Azər­ tərəfindən rəsmi açılışı olmuşdur. Bu gün zavod fəaliyyət baycanın rəhbərliyinə qayıtdı və bu qayıdış gələcəyi­ 159 160 göstərir və rayonda işsizlik pobleminin həllində böyük rol nəticəsində xain əməllərin qarşısı alındı, dövlət çevrilişi oynayır. baş tutmadı. Sevindirici haldır ki, Xaçmaz üçün həmin tarixi gündə Heydər Əliyev gücünü, qüvvətini xalqdan alırdı. Prezidentimizlə görüşə tarixən dostluq telləri ilə baglı Təsadüfi deyildir ki, “Xalq -Heydər, Heydər -xalq birliyi olduğumuz dağıstanlılar da gəlmişdilər. sarsılmazdır” deyilir. Ulu öndərimiz möhtəşəm proqram xarakterlı nitqini HEYDƏR ƏLİYEV adı Azərbaycan xalqının qəlbində özünəməxsus nikbinliklə, bitirmişdi: möhtəşəm abidə kimi daim ucalacaqdır. “Əmin ola bilərsiniz ki, indiyə qədər olduğu kimi, bun­ “Dünyada Heydər Əliyev qədər xalqına yaxın, onun dan sonra da mən sizin etimadınızı doğruldacağam, bütün milli xüsusiyyətlərini bilən, inkişafı üçün bütün ömrümün son dəqiqəsinə qədər Azərbaycan xalqına, müs­ güc və bacarığını sərf edən, öz xalqı ilə qürrələnən az təqil Azərbaycana - sizə sədaqətlə xidmət edəcəyəm. siyasətçi tapmaq olar. Azərbaycanın siyasi, ictimai, mə­ Eşq olsun xızılılara, eşq olsun siyəzənlilərə, eşq dəni-sosial həyatının elə bir sahəsi yoxdur ki, orada olsun xaçmazlılara, eşq olsun dağıstanlılara, eşq olsun Heydər Əliyev qüdrəti, Heydər Əliyev qayğısı, Heydər qəhrəman Azərbaycan xalqına! Yaşasın müstəqil, demok­ Əliyev yanğısı hiss edilməsin”.1 ratik, qüdrətli Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan!” 1 Bu gün dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev aramızda yox­ Dahi rəhbərin çıxışı gurultulu alqışlarla, sevinclə, xoş dursa da, onun ideyaları, arzuları yaşayır, çiçəklənir. Ye­ gələcəyə boyük inam hissilə qarşılanmışdı. ri gəlmişkən, bir məqamı da xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev fəaliyyəti dövründə 2004-cü ilin may ayından fəaliyyətə başlayan Heydər həmişə Xaçmazı diqqətində saxlamış, qayğısını əsirgə­ Əliyey Fondunun əsas məqsədlərindən biri Ulu öndər məmişdi. Qədirbilən xaçmazlılar Vətənin ağır günündə də, tərəfindən yaradılmış azərbaycançılıq fəlsəfəsini, azər- sevincində də daim sevimli rəhbərləri ilə birlikdə ol­ baycançılıq ideyasını təbliğ etmək və gələcək nəsillərə muşlar. çatdırmaqdır. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YU­ Ölkəmiz üçün ağır günlərdə - 1994-cü il 4 oktyabr NESKO və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili, gecəsində də, 1995-ci ilin mart hadisələrində də Prezi­ Azərbaycanın birinci xanımı Mehriban xanım Əliyevanın dentin ölkə əhalisinə, xalqa müraciətini eşidən yüzlərlə təşkilatçılıq məharəti sayəsində həyata keçirilən humanitar xaçmazlı Bakıya axışdı. “El gücü sel gücüdür” deyirlər. proqramlar indi nəinki ölkəmizdə, bütün dünyada alqış­ Qəhrəman xalqımızın birliyi, Azərbaycan xalqının Hey­ lanır. Azərbaycan təhsilinə, Azərbaycan musiqisinə, Azər­ dər Əliyev kimi qəhrəman sərkərdəsinin güclü iradəsi baycan mədəniyyətinə, muğamlarına, milli-mənəvi dəyər­

1 “Xalq qəzeti”. 4 oktyabr 1998-ci il 1 “Milli Məclis” jurnalı. № 1. 2007-ci il 161 162 lərimizə diqqət və qayğının nəticəsidir ki, qısa müddətdə qoruyub yaşatdı, vətəni üçün gördüyü işlərlə xalqının fondun hesabına bütün respublikada, o cümlədən Xaç­ qəlbində özünə möhtəşəm bir abidə ucaltdı”. maz rayonunda çoxlu sayda məktəb binaları, mədəniy­ Böyükağa Qurbanov yət ocaqları inşa edilmiş, müxtəlif layihələr həyata ke­ Birinci çağırış Azərbaycan Respublikası çirilmişdir. “Yeniləsən Azərbaycana yeni məktəb” layi­ Milli Məclisinin deputatı həsi çərçivəsində Xaçmazda son illərdə 4 məktəb binası tikilərək, avadanlıqla təchiz edilmiş və uşaqlarımıza hə­ “Heydər Əliyev xalqının görən gözü, vuran əli, döyünən diyyə olunmuşdur. qəlbi, ən önəmlisi düşünən beyni idi. Torpağını canından Qədirbilən xacmazlılar Ulu öndər Heydər Əliyevin çox sevirdi. Onun bütovlüyü, düşmən tapdağından azad ideyalarına, onun irəli sürdüyü siyasi kursa daim sadiq olması ən böyük arzusu idi. Hakimiyyətə böyük qayıdı­ qalmış və bu gün də onu sevə-sevə yad edirlər. şından sonra öncə cəbhəyə, səngərə getməsi, əsgərlərə Xaçmazlılar Ulu öndər Heydər Əliyev haqqında mənəvi dayaq olması, onlara qayğı ilə yanaşması neçə- öz ürək sözlərini belə ifadə edirlər: neçə kəndimizin azad olmasına gətirib çıxardı...” Şöhrət Dadaşzadə “Xaçmaz rayonunun hər yerində, hər bir guşəsində Ulu Qarabağ müharibəsi veteranı rəhbərin izi görünür. 3 dəfə rayonumuz da səfər də gələn tarixi şəxsiyyət Xaçmaz və xaçmazlılar haqqında yüksək “iıyasət dahisi idi Heydər Əliyev. Öz silahdaşları onun fikirdə olmuşdur. Fədakar və qəhrəman xaçmazlılar Ulu möhkəm yaddaşı, gözəl nitqi qarşısında aciz idilər. Fenomen öndər Heydər Əliyev şəxsiyyəti ilə həmişə fəxr edirlər. idi bu böyük insan. Saatlarla eyni vəziyyətdə ayaq üstdə Rayonumuzda aparılan tikinti - quruculuq işləri, hər bir dayanıb məruzə edir, faktları təhlil edir, yorulmağın nə sahədə nail olduğumuz inkişaf Heydər Əliyevin adı ilə olduğunu hiss etmirdi. Heydər Əliyev zəkası, Heydər Əliyev bağlıdır. Hər bir addımda bu ümumbəşəiı insanın varlığını dühası xalqı bir çox bəlalardan qurtardı. Xalqa müraciət hiss edirik”. edən ölkə başçısı - milyonların sevimlisi gecənin zülmətini Nazim Ağayev yardı. 1994-cü il 4 oktyabr gecəsində xalqın sevgisi bir YAP-ın Xaçmaz Rayon Təşkilatının sədri daha göstərdi ki, xalq böyük və dahi oğlu Heydər Əliyevi sevir. Rayonumuzdan Bakıya axışan yüzlərlə insan xalq “O dahilər xoşbəxt sayıla bilər ki, öz zəhmətlərinin oğlunu - Heydər Əliyevi yekdilliklə dəstəklədi. 1995-ci ilin bəhrəsini görə bilir və həyata keçirdiyi işlərin mü­ mart hadisələrində də xalqın səsi özünü göstərdi. Bax, bu qabilində xalqının əbədi minnətdarlığını qazanırlar. Ulu idi xalq istəyi”. öndərimiz Heydər Əliyev məhz belə liderlərdəndir. O, Ələskər Babayev həyatının mənası saydığı müstəqil Azərbaycan dövlətini Xacmaz şəhər 6 saylı orta məktəbin direktoru 163 164 “O müdrik insanın ideyaları həyata keçdikcə, nailiy­ uca dağın əzəməti ondan uzaqlaşdıqca daha möhtəşəm yətlər qazanıldıqca Heydər Əliyev şəxsiyyətinin dahi­ görünür. Ulu öndərimiz əbədi dünyaya qovuşsa da, onun liyinin bir daha şahidi olursan. Ulu öndərin əbədiyaşar- böyüklüyü daha aydın hiss olunur. İllər ötsə də, Heydər lığı onun əməllərinin, ideyalarının yaşamasında, gerçək- Əliyev bizə daha yaxın olur, daha çox o dahi insana ləşməsindədir”. ehtiyacımız və sevgimiz artır”. Bəhrəm Şahverdiyev İsmət Teyyubov Əməkdar həkim “Xaçmaz” rayon qəzetinin müxbiri.

“Bu gün haqlı olaraq, Ulu öndərimiz bütün dünyada Səmimiliyi, sadiqliyi ilə seçilən xaçmazlılar Ulu ön­ Azərbaycanın və azərbaycançılığın simvolu kimi tanınır... dərimizə sevgi, ehtiram əlaməti olaraq, onun irsini, ide­ Heydər Əliyevin qəlbində böyük bir məhəbbət var idi. yalarını daim yaşatmaq, öyrənmək və inkişaf etdirmək Xalqa, vətənə məhəbbət, insanlara məhəbbət, təbiətə mə­ üçün Xaçmaz şəhərində Heydər Əliyev muzeyi və Xudat həbbət! Eyni zamanda o, böyük şəxsiyyət olmaqla bərabər, şəhərində, Yalama kəndində muzeyin filiallarını yarat­ böyük vətəndaş idi. Heydər Əliyev özü üçün yox, xalqı, mışlar. Xacmaz şəhərində muzey şəhərin gözəl guşə­ vətəni üçün yaşamışdır”. lərindən biri olan Heydər Əliyev parkının ərazisində yer­ Mədinə Nurməmmədova ləşir. Muzey 10 may 2005-ci ildə açılmışdır. Böyük zövq­ Xaçmaz Rayon Yəhsil Şöbəsinin müdiri lə yaradılmış Heydər Əliyev muzeyi və parkda Ulu öndərimizə qoyulmuş abidə gələcək nəsillərə təkrarolun­ “Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin adını daşıyan park, maz hədiyyə olmaqla, arxitekturasına, milli koloritliyinə orada dahi rəhbərə qoyulmuş əzəmətli abidə xalqımızın və əzəmətinə görə bənzərsizdir. qəhrəman oğluna dərin ehtiramının təcəssümüdür. Hər bir Xaçmaz şəhərinin mədəniyyət evi son dərəcə nə­ şəhəri, qəsəbəsi, kəndi Ulu öndərə əziz, doğma olan fis, müasir, milli ənənələrimiz nəzərə alınmaqla təmir Xaçmazın hər bir insanı hər gün, həmişə rəhbərimizin edilmiş və Ulu öndərimizə ehtiramın əlaməti olaraq ideyalarına sadiq qalmış və qalacaqdır”. “Heydər Əliyev adına mədəniyyət evi” adlandırılmışdır. Bu gün Heydər Əliyev siyasətinin layiqli davamçısı, Novruz Həsənov respublikamıza uğurla rəhbərlik edən, bizi daha möhtə­ Xudat şəhər sakini, sahibkar şəm bir gələcəyə aparan möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev böyük öndərimizin başladığı işləri müdriklik, “Bizi Ümummilli lider Heydər Əliyevin yaşam gün­ qətiyyət və əzmkarlıqla davam etdirir. lərindən qısa zaman kəsiyi ayırır. Hər bir başı qarlı 165 166 Xaçmaz rayonuna səfərlərinin birində cənab İlham mək məqsədilə rayonda sayca üçüncü olan Heydər Əliyev Əliyev Heydər Əliyev muzeyini ziyarət edərək xatirə ki­ muzeyi yaratmışlar. tabında öz ürək sözlərini belə ifadə etmişdir: “Heydər Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin 85 illik yubileyi Əliyev muzeyinin ekspozisiyası ilə tanış oldum. Muzeydə ərəfəsində rayonun Yalama kəndində 1,2 hektar ərazidə Heydər Əliyevin həyat və fəaliyyəti fotoşəkillərdə və yaraşıqlı park salınmış və muzey inşa olunmuşdur. başqa eksponatlarda əks olunur. Xalqımızın Ümummilli 2008-ci ilin mayın 10-da qardaşlaşmış Azərbaycan- lideri Heydər Əliyevin tarixi irsinin öyrənilməsi və Dağıstan dostluğunun tərənnümunə dönmüş dostluq gö­ tədqiqi gələcək nəsillərin tərbiyə olunmasında mühüm rüşü zamanı dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin büstü, mu­ əhəmiyyət kəsb edir. Xalqa sədaqətlə xidmət etmək, zey və adını daşıyan parkın təntənəli açılışı olmuşdur onun qayğıları ilə yaşamaq, Azərbaycan dövlət müstə­ Görüşdə Azərbaycan və Dağıstan Respublikalarının rəh­ qilliyini möhkəmləndirmək Heydər Əliyev fəaliyyətinin bər işçiləri iştirak etmiş, Ulu öndərimiz haqqında xatirə­ əsas prioritetləri idi . lərindən, onun xidmətlərindən, gələcəyimiz üçün gördüyü Bu gün bu siyasət Azərbaycanda davam etdirilir işlərdən ürək dolusu danışmışlar. və bundan sonra əbədi yaşayacaq. Dahi rəhbərin özü olmasa da, ideyaları, arzuları, İlham Əliyev qurduğu dövlət yaşayır, çiçəklənir, dünya ölkələri ara­ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti sında adına layiq olduğu yerini tutur. Xazmaz şəhəri 26.07.2005-ci il”. Ulu öndərimizin 2003-cü ilin oktyabr ayının 1-də dahiyanə söylədiyi sözləri bizlər daim qəlbimizdə ya­ Bəli, xalqımızın böyük lideri, əvəzolunmaz şəxsiy­ şatmalı, fəaliyyət proqramı kimi qəbul etməliyik: “Müs­ yət, nəhəng siyasətçi Heydər Əlirza oğlu Əliyevin müa­ təqil dövlətimiz bu gün dünya ölkələrinin ən qabaqcıl siri olmaq səadəti mənə də nəsib olub. Ağlım kəsəndən təcrübələrindən və dəyərlərindən bəhrələnərək inkişaf onun nümunəsi məni ahanruba kimi özünə çəkib. Bu edir. Ölkəmiz beynəlxalq aləmdə öz layiqli yerini tutub. qüdrətli insanın ömür yolundan çox təsirlənmişəm. Onun İndi dünyanın, regionun və bizi əhatə edən xarici aləmin ağlı, müdrikliyi, uzaqgörənliyi, fəaliyyəti, bütövlükdə hə­ əsas strateji və qlobal məsələləri bizim rəyimiz, məna­ yatı hər kəs üçün nümunədir. Bu nümunədən görüb felərimiz nəzərə alınmadan həll edilmir. Azərbaycanın götürməliyik, hər birimiz onun ibrətamiz həyat yolun­ iqtisadi həyatı yenidən qurulur, yüksək dinamizmlə dir­ dan öyrənməliyik. çəlir və inkişaf edir. Dövlətimiz getdikcə öz müdafiə qa­ Dostluğu, səmimiliyi, sadiqliyi ilə seçilən xaçmazlılar biliyyətini artırır, hərbi cəhətdən güclənir. dahi rəhbərin irsini, ideyalarını yaşatmaq, inkişaf etdir­ Bu illərdə xalqımız və dövlətimiz üçün taleyüklü əhəmiyyət kəsb edən məsələləri həll edə bilmişik. İlk 167 168 növbədə dövlətçiliyimizin əsasını təşkil edən ictimai- Bəli, bu gün müstəqil Azərbaycana cavan, enerjili, siyasi sabitliyə nail olmuş, milli birlik və qanunların intellektual, vətənpərvər, ən əsası isə Heydər Əliyev kimi aliliyinə söykənən vətəndaş cəmiyyətinin təməlini qoy­ fenomen və dahi bir şəxsiyyətin ocağının istisində bö­ muşuq. İkincisi, hər bir dövlətin, onun yaşamasının qa­ yümüş və onun siyasi kusunu keçmiş bir şəxsin - İlham yəsini təşkil edən ölkə iqtisadiyyatını yenidən qurmuşuq, Əliyevin rəhbərlik etməsi xalqımızın öz tarixinin ən inkişaf yoluna çıxarmışıq. Üçüncüsü, Azərbaycan xalqı­ şərəfli dövrlərindən birini yaşamasından xəbər verir. nın istək və arzularının ifadəsi olan, özünün bütün mü­ vafiq təsisatlarına malik güclü, demokratik dövlətimizi qura bilmişik, onun müstəqilliyinin dönməzliyini təmin etmişik. Yalnız milli birliyə, ictimai-siyasi sabitliyə ma­ lik, iqtisadiyyatı dinamik inkişaf edən, güclü dövlət təsisatları olan, demokratik və vətəndaş cəmiyyətinə əsaslanan müstəqil dövlətlə hər şeyi, o cümlədən ərazi bütövlüyünü və digər məsələləri həll etmək olar. Əmi­ nəm ki, bu məhz belə olacaq . Mən öz mənalı həyatımın 60 ilini xalqımın bu gü­ nü və sabahı ilə yaşamışam. Bunun son 10 ili müstə­ qil Azərbaycan dövlətinə xidmətdə keçib. Lakin mənim tamamlanmamış çox perspektivli planlarım var. Son vaxtlar səhhətimdə yaranan bəzi problemlər mənə imkan vermir ki, bütün bu başladığım, nəticələrini aydın gördü­ yüm işləri tamamlayım. Üzümü sizə - həmvətənlərimə tutaraq, qarşıdan gələn prezident seçkilərində prezident­ liyə namizəd, mənim siyasi varisim, Yeni Azərbaycan Partiyası sədrinin birinci müavini İlham Əliyevi dəstək­ ləməyə çağırıram. O, yüksək intellektli, praqmatik dü­ şüncəli, müasir dünya siyasətini və iqtisadiyyatını gözəl bilən, enerjili və təşəbbüskar bir şəxsiyyətdir”.1

1 'Xalq qəzeti”. 3 oktyabr 2003-cü il 169 170 lər sosial-iqtisadi məsələlərlə bağlı qəbul olunmuş Döv­ lət Proqramları, həyata keçirilmiş tədbirlər ölkəmizdə yoxsulluq səviyyəsinin aşağı düşməsində mühüm rol oy­ nayır. İLHAM ƏLİYEV VƏ XAÇMAZ Xalqa arxalanmaq, xalqa, doğma Azərbaycana xidmət etmək - bu, İlham Əliyevin həyat və fəaliyyətinin əsas Heydər Əliyev xalqımız üçün son dərəcə misilsiz, özəyini təşkil edir. Onun çox genişmiqyaslı, əhatəli fəa­ müqayisəyəgəlməz dərəcədə böyük işlər görən tarixi şəx­ liyyəti bütöv Azərbaycana və azərbaycançılığa xidmətin siyyətdir. Onun Azərbaycana bəxş etdiyi ən qiymətli, ən bariz nümunəsidir, örnəyidir. Azərbaycana, doğma xal­ əvəzolunmaz xidmətlərdən, yadigarlardan biri də İlham qının dünəninə, bu gününə, sabahına sədaqət onun qəlbin­ Əliyevdir. O, müasir Azərbaycan gəncliyinin, yeni Azər­ də, qanında, genindədir. Xalqımız buna görə onu yüksək baycan dünyasının ümidlərini, arzu və istəklərini, daha qiymətləndirir, ona etibar edir, ümid bəsləyir. böyük, daha xoşbəxt perspektivlərini təmsil edir. Onun is- Hələ 13 fevral 2004-cü ildə “Azərbaycan Respub­ tiqlalçı, islahatçı təfəkkürü, sarsılmaz milli mövqeyi Hey­ likası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı (2004-2008-ci dər Əliyev kursu, platforması ətrafında birləşir. illər) Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi barədə fərman Bəli, Ulu öndərin qurucusu olduğu müstəqil Azər­ imzalayan dövlət başçısı respublikanın bütün regionların­ baycanın taleyi indi çox etibarlı əllərdədir. Ümummilli ın tarazlı və davamlı inkişafını təmin etmişdir. Bu fər­ liderin uğurlu neft strategiyası, habelə İpək yolu, sahib­ man, ilk növbədə, regionların qeyri-proporsional inkişa­ karlıq, qeyri-neft sektorunun, regionların sürətli inkişaf fının qarşısının alınması baxımından əhəmiyyətlidir. məsələləri - bütün bunlar Prezident İlham Əliyevin apar­ Fərman əsasında Azərbaycan hökuməti yerlərdə kənd dığı işlərin mahiyyətində, sosial-iqtisadi nəticələrində da­ təsərrüfatının, qeyri-neft sektorunun inkişafına yardım vam etdirilir. göstərmiş, o cümlədən çoxlu sayda emal müəs-sisələrinin Dövlətimizin başçısı cənab İlham Əliyevin pre­ yaradılmasının, xidmət və digər infrastruktur obyektləri­ zident seçkiləri öncəsi verdiyi vədlər bu gün öz əksini nin, turizmin inkişafını və bütün bunların fonunda yeni görülən işlərdə tapır. “Mən istəyirəm Azərbaycanda yox­ iş yerlərinin açılmasını təmin etmişdir. Fermer təsərrü­ sul olmasın, işsiz olmasın ... Hamı yaxşı yaşasın!”- bu, fatlarının inkişafı, fermerlərə uzunmüddətli kreditlərin ve­ möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin ən böyük devi­ rilməsi kimi zəruri məsələlər də diqqətdən kənarda qalma­ zidir. Bu deviz dövlətçiliyimizin qorunması, müstəqilliyi­ mışdır. Dövlət Proqramı regionların inkişafına xidmət et­ mizin möhkəmləndirilməsi işinə, ölkəmizin tərəqqisinə, məklə yanaşı, həm də yerlərdə infrastrukturun yeniləşmə­ insanların rifah halının yüksəlməsinə xidmət edir. Son il­ sini, nəqliyyat-kommunikasiyaların bərpasını, habelə el­ 171 172 mi-texniki tərəqqini, mədəni yüksəlişi, müasir informasiya 2003-cü ildə Prezident bəyan etmişdi ki, Azərbay­ texnologiyalarının tətbiqini sürətləndirmişdir. canda yoxsulluğun, işsizliyin aradan qaldırılması üçün 2008-ci ilin 11 fevralında ölkə Prezidenti İlham Əli­ beş il ərzində altı yüz min yeni iş yerləri açılmalıdır. Artıq yevin iştirakı ilə “Azərbaycan Respublikası regionlarının 650 min yeni iş yerləri açılmışdır ki, onlardan 480 mini sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın icrasının daimi iş yerləridir. Yeni iş yerlərinin açılması isə yerli is­ dördillik yekunlarına həsr olunmuş konfrans keçirilmiş tehsalın gücləndirilməsi deməkdir. Yeni iş yerlərinin ya­ və görülmüş işlər analiz edilərək, qarşıdakı mühüm fəa­ radılması regionlarda, bölgələrdə yoxsulluğun azalmasına liyyət proqramı, strategiya müəyyənəşdirilmişdir. Kon­ gətirib çıxarmışdır. Son dörd il ərzində Azərbaycanda fransda dörd ildə görülən işləri, nailiyyətləri cənab Pre­ yoxsulluq səviyyəsi 49 %-dən 16%-ə düşmüşdür. zident yüksək qiymətləndirmişdir. Prezident qeyd etmişdir Aparılan təhlil göstərir ki, Dövlət Proqramında təsbit ki, bu proqramın ilkin konturları hələ 2003-cü ildə prezi­ olunan bütün maddələrin 98%-i icra olunmuşdur. Prezi­ dent seçkiləri ərəfəsində təqdim edilmişdir. Son dörd il dent elan etmişdir ki, bu inkişafı hərtərəfli və çoxşaxəli ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatının hərtərəfli inkişafı etmək üçün mütləq və mütləq regionların sosial-iqtisadi üçün Dövlət Proqramı çox yüksək rol oynamışdır. Azər­ inkişafı Dövlət Proqramı davam etdirilməlidir. Azərbay­ baycan iqtisadiyyatı ümumilikdə çox yüksək sürətlə inki­ can xalqını narahat edən bütün məsələlər 2009-2013-cü şaf etmişdir. Dörd il ərzində iqtisadiyyat 96% artmışır, illərdə yeni qəbul olunacaq Dövlət Proqramı çərçivəsində ümumi daxili məhsul 2 dəfə yüksəlmişdir. Azərbaycan həll olunmalıdır. iqtisadiyyatının inkişafı, əlbəttə ki, xalqın rifah halının “Azərbaycanın gücü bölgələrin gücündədir” - deyən yaxşılaşmasına gətirib çıxarır və sosial məsələlər diqqət cənab Prezident çalışdığı ilk günlərdən vahid Azərbaycan mərkəzində olur. Azərbaycanda valyuta ehtiyatları artır. ideyası uğranda mübarizə aparmış, bütün Azərbaycanı Bu gün valyuta ehtiyatlarımızın həcmi 7,3 milyard dollar yüksək dərəcədə inkişaf etmiş bir dövlətə çevirməyi qar­ səviyyəsindədir. 2008-ci ildə bu məbləğin iki dəfə artması şısına məqsəd qoymuşdur. gözlənilir. Dörd il ərzində Azərbaycanın büdcəsi on də­ Respublikanın hər bölgəsinin sosial-iqtisadi inkişafı­ fə artmışdır. Bu da yəqin ki, analoqu olmayan bir gös­ na şəxsən nəzarət edən Prezident İlham Əliyev tez-tez təricidir. Respublikamızın icmal büdcəsi bu il 12 milyard bölgələrə səfərlər edir, işlərin gedişi ilə tanış olur, əha­ dollar təşkil edir. İstisna olunmur ki, müəyyən mərhələdə li ilə görüşür, gələcəyə istiqamətlənmiş göstərişlərini ve­ büdcəyə yeni əlavələr edilə bilsin.1 rir. Təsadüfi deyildir ki, cənab Prezident respublikanın yüksək inkişaf tempi ilə irəliləyən Xaçmaz rayonuna 1 “Xalq qəzeti”. 15 fevral 2008-ci il da dəfələrlə səfər etmişdir. Möhtərəm Prezidentimizin 173 174 rayona ilk səfəri 1998-ci ilin 3 oktyabrında olmuşdur. piya Komitəsinin prezidenti kimi geniş fəaliyyəti ilə Həmin gün Ulu öndərimiz Heydər Əliyev prezident seç­ yanaşı, ölkəmizin Avropa Şurası Parlament Assam- kiləri qabağı Xaçmaza səfər edərkən İlham Əliyev də bleyasındakı nümayəndə heyətinin rəhbəri statusunda Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin vitse- da Azərbaycanın milli maraqlarının təmin olunması prezidenti, Milli Olimpiya Komitəsinin prezidenti kimi ilə bağlı mühüm işlər görmüşdür. xaçmazlıların qonağı olmuşdu. Görüşə toplaşmış çoxsaylı “Mən ona özüm qədər inanıram və gələcəyinə bö­ Xızı, Dəvəçi, Siyəzən, Xaçmaz rayonlarından olan əhali yük ümidlər bəsləyirəm” - iqtibası ilə Ulu öndərimiz və qonşu Dağıstan Respublikasından gəlmiş qonaqlar Heydər Əliyevin 2003-cü ilin prezident seçkiləri ərə­ Ulu öndər Heydər Əliyevi və xalqımızın gələcək lideri fəsində öz namizədliyini İlham Əliyevin xeyrinə geri İlham Əliyevi böyük alqışlarla qarşıladılar. Rayon mər­ götürməsindən sonra cənab İlham Əliyevin xalqımızın kəzindəki “Xəzər” kinoteatrı qarşısında on minlərlə siyasi iradəsi sayəsində Azərbaycan Respublikasının adam möhtərəm Prezidentə, onun ideyalarına sadiqlik­ Prezidenti seçildiyi 2003-cü ilin oktyabr günündən lərini bir daha nümayiş etdirdilər. keçən müddət ərzində Azərbaycanın həyatında baş verən Zaman fədakar, sadiq xaçmazlıların Heydər Əliyev ictimai-siyasi proseslərə, qazanılan uğurlara diqqət ideyalarını, arzularını sözdə deyil, əməldə həyata ke­ yetirsək, Ümummilli liderin böyük uzaqgörənliklə söylə­ çirdiklərini sübuta yetirdi. diyi bu fikirlərin həyatda nə dərəcədə özünü doğrultduğu­ İlham Əliyev ikinci dəfə Xaçmaz rayonuna 2000- nun şahidi olarıq. Bu gün Azərbaycan Prezidentinin hə­ ci ilin noyabr ayının 3-də Azərbaycan Respublikası yata keçirdiyi siyasət hesabına ölkəmizin əldə etdiyi Milli Məclisinə seçkilər ərəfəsində gəlmişdi. O, Milli uğurlar əslində Ulu öndərimizin bir vaxtlar ideallarında Məclisə deputatlığa namizəd kimi Xaçmaz əhalisi qar­ yaşatdığı və onların həyata keçirilməsi üçün zəruri əsaslar şısında öz platformasını elan etmiş, onların problemləri hazırladığı ülvi arzulardır. ilə tanış olmuşdu. İlham Əliyev Xaçmaz rayonuna üçüncü dəfə Azər­ İkinci çağırış Milli Məclisə seçkilər dövründə Yeni baycan Respublikasının Baş naziri kimi 2003-ci il sen- Azərbaycan Partiyasının proporsional siyahısına rəhbərlik tiyabrın 12-də gəlmişdir. Səfər zamanı Ulu öndərimiz edən cənab İlham Əliyevin qazandığı yüksək nailiy­ Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə rayonda tikilən Azərsun yətlər onun vətəndaşlar arasında ölkəmizin sabahını Holding şirkətinin “Qafqaz” konserv zavodunun açılışın­ təmin edəcək alternativsiz lider kimi qəbul olunması da iştirak etmiş, xaçmazlılar qarşısında nitq söyləmişdir. həqiqətinin təsdiqinə çevrildi. Bu çıxışda Baş nazir İlham Əliyev iqtisadiyyata, iqtisadi Cənab İlham Əliyev 90-cı illərin ortalarından eti­ problemlərə dərindən bələd olduğunu bir daha təsdiq etdi. barən ARDNŞ-in vitse-prezidenti, eləcə də Milli Olim­ “Hökumətin məqsədi daxili bazarı yerli məhsullarla tə­ 175 176 min etməkdir” 1 - deyən, bunun üçün idxal-ixrac proses­ leytenant Elçin Quliyevlə birlikdə sərhədçilərlə görüş­ lərinin xüsusi tənzimlənməsinə ehtiyac olduğunu vurğula­ müş, zastavada daha çox fərqlənən əsgər və zabitlərə yan lham Əliyev Azərbaycan Nazirlər Kabinetinin bu mükafatlar təqdim etmişdi. Sərhəd zastavasında muzey­ və digər ciddi problemlərinin həlli istiqamətində ope­ lə və silah nümunələri ilə tanış olmuşdu. Zastavanın iş­ rativ qərarlar qəbul edəcəyini, praktik nəticələrə nail ola indən razı qalan Prezident Azərbaycanımızın “Şimal qapı- biləcəyini bütün mərasim iştirakçılarının, bütün xalqın sı”nın etibarlı əllərdə olduğunu, bu bölgənin strateji cə­ diqqətinə çatdırdı. Təxminən yarım saata yaxın bir müd­ hətdən tarixən vətənimiz üçün önəmli əhəmiyyət kəsb et­ dəti əhatə edən böyük bir çıxışda heç bir kağıza, qeydə diyini bir daha qeyd etmişdi. baxmayan, bütün faktları, rəqəmləri, iqtisadi göstəriciləri Regionların iqtisadi inkişafını daim diqqət mər­ hafizəsindən deyən, iqtisadiyyatla bağlı analitik təhlillə­ kəzində saxlayan cənab Prezident hələ bir il öncə açı­ rində yalnız öz intellektual bazasına arxalanan Baş na­ lışında iştirak etdiyi “Qafqaz” konserv zavodunda da ol­ zir İlham Əliyev 10 minlərlə insan qarşısında əsl Heydər muşdu. Orada sexlərdə quraşdırılmış müasir avadanlıq­ Əliyev nümunəsi göstərdi. Çoxları həmin mərasimdə fə­ larla, istehsal olunan məhsullarla tanış olmuş, əməkçilərlə rəhlə deyirdi ki, halal olsun, atasının oğludur. görüşüb səmimi söhbət etmişdi. 2003- cü ilin prezident seçkilərində xaçmazlılar Ölkə iqtisadiyyatının bütün sahələrinin dinamik yekdilliklə İlham Əliyevə səs verdilər. Prezident İlham inkişafını təmin etmək İlham Əliyev strategiyasının Əliyevin dövlət başçısı kimi andiçmə mərasimində əsasını təşkil edir. Təsadüfi deyildir ki, Xaçmazda söylədiyi: “Mən hər bir Azərbaycan vətəndaşının olarkən ölkə başçısı Xanarx kanalının tikintisi ilə Prezidenti olacağam” sözləri cəmiyyətimizin hər bir tanış olmuş, bir sıra məsləhət və tövsiyələrini ver­ üzvü tərəfindən böyük minnətdarlıqla qarşılandı. mişdi. Sonda İlham Əliyev rayonda tikilən Mədəniyyət 2004- cü ilin 21 iyul tarixi də Xaçmazın tarixinə və istirahət parkının açılışında söylədiyi hərtərəfli qızıl hərflərlə yazıldı. Artıq cənab İlham Əliyev Xaç- nitqində görülmüş işlərdən razı qaldığını, lakin hələ maza ölkə Prezidenti kimi səfər edirdi. Azərbaycan Res­ çox işlərin irəlidə olduğunu, xaçmazlılara inandığını, publikasının Prezidenti İlham Əliyev və xanımı Mehriban etibar etdiyini bildirmişdi. Əliyeva Heydər Əliyev ideyalarına daim sadiq qalan Qarşıya qoyulan möhtəşəm quruculuq, yaradıcılıq xaçmazlıların görüşünə gəlmişdi. işlərinin əsasında təbii ki, insan amili durur. Qurub- Xaçmazda ölkə Prezidenti Xudat Sərhəd Zasta- yaradan da insandır, ondan bəhrələnən də. İnsan ami­ vasında olmuş, orada sərhəd xidmətinin rəisi general linə böyük önəm verən möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev həyata keçiriləcək işlərin əsas icraçısı olan 1 “Paritet “ qəzeti. 15 sentyabr 2003-cü il rəhbər kadrların seçilməsinə xüsusi diqqət yetirir. 177 178 Regionun srateji mövqeyini, xaçmazlılann təşəbbüs­ etmişdir. Azərbaycan Respublikasının bayraqları, Ulu kar fəaliyyətlərini nəzərə alaraq 2004-cü ilin oktya­ öndərimiz Heydər Əliyevin və Prezident İlham Əliyevin brında ölkə rəhbəri Xaçmazın daha dinamik inkişafını portretləri, transporantlarla bayramsayağı bəzədilmiş Xaç­ təmin etmək məqsədilə rayona yeni icra başçısı təyin maz və minlərlə xaçmazlılar möhtərəm Prezident İlham etdi. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev məktəbinin yetir­ Əliyevi və xanımı Mehriban Əliyevanı ürəkaçıqlığı ilə məsi, sadiq silahdaşı və onunla çiyin-çiyinə çalışmış, qarşıladılar. Qısa müddətdə Xaçmazın simasının YAP-ın yaradıcılarından biri olan Şəmsəddin Xan- tanınmaz dərəcədə dəyişməsi cənab Prezidenti çox babayev ilk günlərdən əhali ilə qaynayıb-qarışdı, insan­ sevindirdi: “Mən bölgələrə tez-tez gedirəm, vəziyyətlə ların qurub-yaratmaq istəklərini Prezidentimiz tərəfindən tanış oluram. Ölkənin nəbzini tuturam. Hiss edirəm ki, qarşıya qoyulmuş məcraya yönəltdi. Qısa müddətdə ölkəmiz inkişaf edir və bu, hər bir bölgədə özünü Xaçmaz ümumilikdə böyük tikinti meydançasına çevrildi. göstərir. O cümlədən Xaçmazda da. Mən Xaçmazda Burada bir məqama xüsusi diqqət yetirmək yerinə dəfələrlə olmuşam. Prezident seçkiləri ərəfəsində, bir il düşərdi. Xaçmaz rayonu respublikada elə rayonlardandır bundan əvvəl də olmuşam və bu gün də buradayam. ki, ərazisində iki şəhər vardır və rayonun ikinci şəhəri Burada yeni yaranan obyektlərlə hələ tanış olacağam. olan Xudat son onilliklər ərzində həmişə diqqətdən Ancaq ilk təəssürat belədir ki, Xaçmaz çox dəyişib, kənarda qalmışdı. Lakin Ş.Xanbabayev rayon rəhbəri abadlaşıbdır. Küçələr salınıb, binalar bərpa olunub, kimi Xudata və digər yaşayış məntəqələrinin də inkişafına abadlıq, inkişaf hiss olunur. Deməli, bunu etmək müm­ eyni münasibət bəslədi. Bu münasibətin nəticəsidir ki, kündür, sadəcə istək olmalı, adamın ürəyi yanmalıdır və artıq Xudat da Xaçmazla bərabər inkişaf edir, kücələri görülən işlər proqram üzrə getməlidir”.1 abadlaşır, yeni istirahət parkı, Ulu öndərimizin xatirəsinə Prezident İlham Əliyev və xanımı Mehriban Əli­ Heydər Əliyev muzeyi yaradılmışdır. yeva əvvəlcə Xaçmaz Uşaq Gənclər İdman Məktəbinin Ş.Xanbabayevin əməyi sayəsində rayonda tarixi ob­ yeni binasına getdilər. Mehribanlıqla rəmzi açılışı bil­ yektlər təmir edilmiş, yeni-yeni təhsil, səhiyyə ocaqları dirən lenti kəsdilər, balaca idmançıların nümunəvi çıxış­ tikilmiş, müəssisələr istifadəyə verilmiş, yeni iş yerləri larına baxdılar, məktəblə tanış oldular. Məktəbdə 635 yaradılmış, əhalinin sosial rifah halının yaxşılaşması idmançı uşaqla 30 müəllim-məşqçi məşğul olacaq. Cə­ istiqamətində çoxsaylı tədbirlər həyata keçirilmişdir. nab İlham Əliyev bütün fəaliyyətimizin əsasında sağ­ Xaçmaz rayonunun dinamik inkişafı, qazanılan uğur­ lam, dövlətə sadiq, savadlı gənc nəslin yetişdirilməsinin ların, görülən işlərin bəhrəsidir ki, möhtərəm Prezi­ durduğunu vurğuladı. dentimiz İlham Əliyev sayca beşinci, ölkə rəhbəri kimi ikinci dəfə 2005-ci ilin 26 iyununda Xaçmaza səfər 1 “Xalq qəzeti”. 27 iyul 2005-ci il 179 180 Prezident İlham Əliyevi və xanımı Mehriban Əliye­ vəzçilik, meyvəçilik məhsullarından ibarət sərgi ilə tanış vanı hörmət və ehtiramla qarşılayan sakinlər rəhbərimizlə oldu. görüşüb səmimi söhbət etdilər. Cənab İlham Əliyev Biznes forumda qeyd edildi ki, müasir Azərbaycanın onların problemləri ilə maraqlandı, şikayətlərini dinlədi. qurucusu Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında başlanmış Sonra Heydər Əliyev adına parka gedərək Ulu öndərin iqtisadi islahatların Prezident İlham Əliyev tərəfindən orada ucaldılmış abidəsi önünə gül dəstəsi qoydu, parkda ardıcıl surətdə davam etdirilməsi nəticəsində ölkəmizin görülmüş işləri yüksək qiymətləndirdi. sosial-iqtisadi inkişafı daha da sürətlənməkdədir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev parkda Ümum­ Prezident İlham Əliyev tədbirdə geniş nitq söylədi: milli lider Heydər Əliyevin xatirəsinə yaradılmış muzeylə “Biz növbəti dəfə görüşdük. Mən çox şadam ki, hər dəfə də tanış oldu. Muzey müasir tələblərə uyğun olan altı görüşəndə yeni müəssisələrin açılışı, yeni infras- guşədən ibarətdir. Burada Ulu öndərin həyat və fəaliy­ trukturanın yaranması haqqında məlumatlar səslənir. Bir il yətini əks etdirən fotoşəkillər, eksponatlar, əsərlər, kitab­ bundan əvvəl Quba şəhərində kredit yarmarkası keçir­ lar nümayiş olunur. Dövlətimizin başçısı muzeyin ayrı- mişdik, bu dəfə bunu Xaçmazda etdik. ayrı guşələri ilə tanış oldu, xatirə kitabına ürək sözlərini Dünən Qubada idim, bu gün buradayam, vəziyyətlə yazdı. tanış oluram. Çox sevinirəm ki, bir il ərzində həm Muzeydən xatirə olaraq Heydər Əliyev Fonduna mu­ Qubada, həm də Xaçmazda çox böyük dəyişikliklər var. zeyin maketi və rəsm əsəri təqdim edildi. Muzeyin Abadlıq, quruculuq işləri gedir, yeni parklar salınır, həyətində yerli rəssamların əsərlərindən ibarət sərgi nü­ binalar tikilir. İnkişaf göz qabağındadır. mayiş etdirilmişdi. Əlbəttə, sahibkarların rolu ildən-ilə artır. Sahib­ Cənab Prezident İlham Əliyev iqtisadi yüksəlişin mü­ karlığın inkişafı, özəl sektorun güclənməsi bizim fəaliy­ hüm amilllərdən biri olan sahibkarlığın inkişafına da yətimizin əsas istiqamətləridir”.1 xüsusi qayğı göstərir. Odur ki, Xaşmazda olarkən Rayon Daha sonra Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Mədəniyyət Evində Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu sahib­ İlham Əliyevin iştirakı ilə kredit müqavilələrinin imzalan­ karlarının iştirakı ilə biznes forum və kredit yarmarkası ması mərasimi oldu. keçirilmişdi. Prezident tədbirdə iştirak etdi. Dövlətimizin Özəl sektorun, sahibkarlığın inkişafının vacibliyinin si­ başçısı əvvəlcə ölkəmizin şimal bölgəsində yerləşən Qu­ yasətimizin əsasını təşkil etdiyini dəfələrlə qeyd edən öl­ ba, Qusar, Xaçmaz, Dəvəçi, Siyəzən rayonlarında fəaliy­ kə başçısı Xaçmazda yenicə istifadəyə veriləcək “N- yət göstərən müəssisələrdə, fermer təsərrüfatlarında isteh­ KAY-M klinik” özəl tibb klinikasının açılışında, müvəf­ sal olunan xalçalardan, tikinti materialları, ərzaq, un mə­ mulatları, arıçılıq, heyvandarlıq, quşçuluq, taxılçılıq, tərə­ 1 “Xalq qəzeti”. 27 iyul 2005-ci il 181 182 fəqiyyətlə fəaliyyət göstərən “Qafqaz” konserv zavodunda məktəb” layihəsi üzrə rayonda tikilən üç təhsil ocağını oldu. Zavodda olarkən Prezident İlham Əliyev dedi: “Bu yeni tədris ilində istifadəyə vermək nəzərdə tutulmuşdur. zavoda artıq üçüncü dəfədir ki, gəlirəm. İlk dəfə 2003-cü Prezident İlham Əliyev Xaçmazda keçirdiyi səfəri ilin sentyabrında açılışda iştirak etdim, keçən il də gəl­ yüksək qiymətləndirmişdi. mişdim. Hər dəfə gələndə görürəm ki, yeni avadanlıq qu­ Xaçmazlılar xalqımızın Ümummilli lideri Heydər raşdırılır, yeni sahələr açılır, istehsal olunan malların Əliyevin siyasi xəttini uğurla davam etdirdiyinə və keyfiyyəti artır, çeşidləri çoxalır. Məhsul həm ölkə da­ regionların sosial-iqtisadi inkişafına, əhalinin güzəranının xilində, həm də xarici bazarda satılır. Burada iş şəraiti yaxşılaşdırılmasına diqqət yetirdiyinə görə Prezident yaxşıdır. Mənə deyirlər ki, əməkhaqqı yüksəkdir. Bu məni İlham Əliyevə minnətdarlıqlarını bildirdilər. çox sevindirir”.1 Qeyd etmək istəyirəm ki, ölkə başçısının Azərbaycanın Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu sosial mövqeyi, təbii bölgələrinə, xüsusən Xaçmaza səfərləri çox zəngin, sərvətləri, iqtisadi potensialı baxımından ölkə iqtisa­ səmərəli, işgüzar şəraitdə keçir. Hər səfər zamanı bir və ya diyyatında özünəməxsus yer tutur. Burada turizm üçün iki yeni müəssisə, obyekt açılırdısa, hazırkı görüşlərdə 6, böyük imkanlar vardır. Odur ki, ölkə rəhbərinin gös­ 7 və daha çox yeni salınmış park, küçə, müəssisə, obyekt tərişinə əsasən Xaçmazda Regional Turizm İnformasiya əhalinin istifadəsinə verilir. Bu fəaliyyətdə məhz xalqa Mərkəzi yaradılmışdır. Cənab Prezident mərkəzin açılı­ diqqət və qayğı prinsipinin durduğunun şahidi oluruq. şında şəxsən iştirak etmışdir. O qeyd etmişdir ki, Prezident İlham Əliyevin yorulmaz, əzmkar fəaliyyəti, ölkəmizdə turizmin inkişafı üçün mühüm layihələrin tükənməz səyi, prinsipiallığı xalqın Heydər Əliyev siyasi həyata keçirilməsi, infrastrukturun yaradılması vacibdir. kursuna inam və etimadını daha da artırır. Bunun üçün bizim gözəl təbiətimiz, səfalı yerlərimiz var “Dövlətimizin siyasəti birmənalıdır - iqtisadi inkişafa və bundan səmərəli istifadə olunmalıdır. nail olmaq və sosial məsələləri həll etmək”1 - fikrini söy­ Vaxtın azlığına baxmayaraq, olduqca səmərəli, işgüzar ləyən İlham Əliyev bölgələrdə strateji əhəmiyyət daşıyan keçən səfər zamanı Prezidentin xanımı, Heydər Əliyev sənaye obyektlərinin tikintisinə, açılışına, istismarına Fondunun prezidenti, YUNESKO və İSESKO-nun xoş­ xususi diqqət yetirir. Bu siyasətin nəticəsidir ki, növbəti məramlı səfiri Mehriban xanım Əliyeva Xaçmaz rayo­ dəfə 7 dekabr 2006-cı il tarixində Xaçmaza səfər etmiş nunun bir sıra kəndlərinə getmiş, orada inşa olunan Prezident orada bölgənin sürətli inkişafı üçün böyük rol məktəblərin tikintisi ilə tanış olmuşdu. Bildirmişdi ki, oynayacaq, gücü 87 meqavat olan Xaçmaz Modul tipli Heydər Əliyev Fondunun “Yeniləşən Azərbaycana yeni elektrik stansiyasının açılışını həyata keçirmişdir.

1 Yenə orada. 1 “Xaçmaz”qəzeti. 23 dekabr 2006-cı il 183 184 “Azərbaycanda çox güclü sənayeləşmə prosesi get­ tikilməsindən razılığını bildirmiş, şəhərə xüsusi yaraşıq məlidir, yeni müəssisələr, zavodlar, fabriklər, güclü iqti­ verdiyini söyləmişdir. sadi potensial yaradılmalıdır ki, ölkəmiz hərtərəfli inkişaf Açılışı Ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən 1981- etsin. Bunu etmək üçün mütləq və mütləq kifayət qədər ci ildə həyata keçirilmiş və təmamilə yenidən qurulmuş, elektrik enerjisi olmalıdır. Ona görə ilk növbədə elektrik zənginləşmiş rayon tarix-diyarşünaslıq muzeyi ilə tanışlıq stansiyalarının tikintisi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Prezident İlham Əliyevdə xoş təəssürat yaratmışdır. Xaçmaz Elektrik Stansiyasının təməlqoyma mərasimi Açıq səma altında yaradılmış, respublikamızda ana­ mart ayında keçirilmişdir. Yəni bir ildən az bir müddətdə loqu olmayan Şəxsiyyətlər muzeyi ilə tanış olan cənab stansiya işə düşüb və 87 meqavat elektrik enerjisi istehsal Prezident Azərbaycan ədəbiyyat və incəsənətinin inki­ edəcəkdir. şafında böyük xidmətlər göstərmiş görkəmli şəxsiy­ Azərbaycanın həm iqtisadi, həm də siyasi çəkisi artır. yətlərin büstlərinə, dahi Nizaminin heykəlinə maraqla ta­ Bu da bizi, əlbəttə ki, çox sevindirir”.1 2 maşa etmişdir. Dövlətimizin başçısı xaçmazlılar qarşısında çıxışında Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Xaçmaz mə­ qeyd etmişdir ki, “Xaçmaz şəhəri də gözəlləşir, abadlaşır. dəniyyət və istirahət parkında da olmuşdur. Şəhər sakin­ Mən bir neçə dəfə Xaçmazda olmuşam. Prezidentlik lərinin istirahətinə xidmət edən, gözəl şəraiti olan parkda dövründə də bir neçə dəfə gəlmişəm. Bu mənim üçün uşaqlar üçün xüsusi güşələr yaradılmış, müxtəlif yellən­ şərəfdir və hər dəfə gələndə burada yeniliklər görürəm. cəklər, oyuncaqlar quraşdırılmışdır. Süni çaylar, şəlalə və Hələ bu gün səhər buraya gələrkən də gördüm. Sonra fəvvarələr istirahət güşəsinə xüsusi yaraşıq verir. Parkda yeni yaradılmış müəssisələrə, başqa yerlərə də baş coxlu sayda bəzək ağacı əkilmişdir. Parkı gəzən Prezident 2 çəkəcəyəm”. İlham Əliyev burada yaradılmış şəraiti, səliqə-səhmanı Prezident səfəri çərçivəsində Ulu öndər Heydər yüksək qiymətləndirmişdir. Əliyevin abidəsini ziyarət etmiş, ora gül dəstəsi qoymuş, Həmin gün Prezident Xaçmazda Xalça muzeyinin açı­ daha sonra Xaçmazın rəmzinə çevrilmiş “Qoşa qapı” lışını bildirən rəmzi lenti kəsdi. 150 kvadrat metr sahəsi abidəsinə baxmışdır. Milli memarlıq üslubunda ucal­ olan bu muzeydə, əsasən müxtəlif çeşnili Quba, Dərbənd, dılmış qapının üzərində böyük saat da quraşdırılmışdır. Şirvan xalçaları, xalq sənəti nümunələri nümayiş etdir­ Dövlətimizin başçısı “Qoşa qapı”nın milli üslubda ilirdi. Ekspozisiyada yüzə yaxın xalça və xalça məmulatı vardır. Yerli sakinlər də bu sənət növü ilə bağlı əl işlərini muzeyə təqdim edirlər. Dövlət başçısı muzeyin eks­ 1 “Azərbaycan” qəzeti. 8 dekabr 2006-cı il pozisiyası ilə yaxından tanış oldu və ona xatirə olaraq 2 Yenə orada. 185 186 Xaçmaz rayonuna səfərlərini əks etdirən fotoalbom xoş niyyət, arzu varsa, doğma xalqına sevgi, məhəbbət hədiyyə edildi. varsa, istənilən məsələ öz həllini tapa bilər”.1 Səfər zamanı ən yaddaqalan görüşlərdən biri Yeni Sonra dövlət başçısı İlham Əliyev Xaçmaz rayonuna Azərbaycan Partiyasının Xaçmaz Rayon Təşkilatının yeni səfərini davam etdirərək rayonun ikinci böyük şəhəri olan inzibati binasının açılışı zamanı oldu. Xaçmazda bu Xudata gəldi. Azərbaycanın şimali-şərqində böyük yaşa­ partiyanın üzvlərinin sayı 6500 nəfərdən çoxdur. Parti­ yış məntəqələrindən birincisi olan Xudatın strateji baxı­ yaya əsasən gənclər meyil göstərirlər. Lakin çox sevin­ mdan özünəməxsus yeri var. Xudat şəhər ictimaiyətinin dirici haldır ki, yaşlı adamlar da partiyaya üzv olmaq nümayəndələri dövlətimizin başçısını böyük hörmət və istəyirlər. 85 yaşlı bir qocanın partiyaya keçməsi Yeni ehtiramla, hərarətlə qarşıladılar. Azərbaycan Partiyasının necə böyük bir nüfuza malik Prezident İlham Əliyev əvvəlcə Heydər Əliyev olduğunu bir daha nümayiş etdirir. Bəli, cəmiyyətimizin parkında Ümummilli liderin abidəsini ziyarət edərək gül aparıcı partiyası böyüyür, inkişaf edir, ölkəmizin bütün dəstəsi qoydu, Heydər Əliyev muzeyinin Xudat filialı ilə taleyüklü məsələlərinin həllində mühüm rol oynayır. tanış oldu. Muzeydə Ulu öndərə həsr olunmuş kitablar, Yeni Azərbaycan Partiyasının sədri, respublika Pre­ Ümummilli liderin fəaliyyətini əks etdirən fotolar, mate­ zidenti İlham Əliyev Xaçmazda partiya fəalları ilə görüşü riallar vardır. Prezident ekspozisiyaya baxdı və muzeyin zamanı demişdir: “Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvü xatirə kitabına ürək sözlərini yazdı. olmaq böyük məsuliyyətdir. Əlbəttə, insanlar daha da Xudat Azərbaycanın şimal sərhədində yerləşdiyi üçün tələbkar olmalı, daha da səmərəli işləməli və bu yüksək şəhərdə çox yüksək hərbi hazırlığa malik sərhəd dəstəsi adı çox şərəflə daşımalıdırlar. Mən əminəm ki, Xaçmaz fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Rayon Təşkilatında məhz bu ab-hava, bu ovqat var. Silahlı Qüvvələrin Ali Baş komandanı İlham Əliyev Əminəm ki, siz də öz fəaliyyətinizdə, hərə öz yerində Xudat şəhərində sərhədçilər üçün tikilmiş yaşayış bizim ümumi işimizə həmişə dəstək olacaqsınız, fəal şəhərciyinin istifadəyə verilməsinə həsr olunmuş məra­ olacaqsınız və Azərbaycanın gələcək inkişafı üçün əliniz­ simdə iştirak etdi. Dövlət Sərhəd Xidmətinin rəisi, dən gələni edəcəksiniz”.1 general-leytenant Elçin Quliyev Ali Baş komandana Partiya sədri, respublika Prezidenti İlham Əliyev YAP­ raport verdi. Şəhərciyin həyətində toplaşan sərhədçilər və ın Xaçmaz Rayon Təşkilatının işini, Rayon İcra onların ailə üzvləri Prezidenti alqışlarla salamladılar. Hakimiyyətinin başçısı Şəmsəddin Xanbabayevin fəaliy­ Sevindirici haldır ki, bu yaşayış şəhərciyi Ali Baş yətini yüksək qiymətləndirdi: “Bu onu göstərir ki, əgər

1 “Azərbaycan” qəzeti. 8 dekabr 2006-cı il ^‘Azərbaycan” qəzeti. 8 dekabr 2006-cı il. 187 188 komandan İlham Əliyevin sərəncamına əsasən 2006-cı Yalama-Nabran zonasının dünya şöhrətli istirahət ocağına ildə inşa edilmişdir. çevrilməsi haqqındakı arzuları, istəkləri reallaşmaqdadır. Prezident İlham Əliyev şəhərciklə yaxından tanış oldu, Bununla da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ayrı-ayrı mənzillərə baxdı, yaradılan şəraitlə maraqlandı. İlham Əliyevin Xaçmaza növbəti səfəri başa çatdı. Məlumat verdilər ki, respublikada ilk dəfədir ki, belə “Xaçmaz rayonunda çox böyük intellektual potensial şəhərcik salinmışdır. Burada iki mərtəbəli binalarda 66 var, çox gözəl insanlar var. Burada çox fəal, vətənpərvər mənzil vardır. Mənzillər Xudat şərhəd dəstəsinin xid­ insanlar yaşayır. mətdə fərqlənən zabitlərinə verilir. Şəhərciyin həyətində Mən çox şadam ki, biz yenidən görüşürük. Son beş il sakinlərin və uşaqların istirahəti üçün gözəl şərait yara­ ərzində bir neçə dəfə rayona gəlmişəm. Hər dəfə dılmışdır. yenilikləri görəndə çox sevinirəm. Sizin hamınızı böyük Dövlətimizin başçısının adından hər bir mənzilə rəngli nailiyyətlər münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm”. Bu də­ televizor hədiyyə olundu. Azərbaycan Respublikasının yərli sözləri ölkə başçısı İlham Əliyev 27 sentyabr 2008- Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş komandanı İlham ci ildə Xaçmaza səfəri zamanı söyləmişdi. Əliyev sərhədçiləri əlamətdar hadisə münasibəti ilə təbrik Xaçmaz həqiqətən də son illərdə Azərbaycanın ən sürətli edərək dedi: “...Mən çox şadam ki, sərhəd qoşunlarının inkişaf tempinə malik, dinamik inkişafı ilə seçilən ra­ uğurlu fəaliyyəti Azərbaycanın təhlükəsizliyinin təmin yonlarından biridir. Mən də bu rayondan seçilmiş millət olunmasına öz töhfəsini verir”.1 vəkili kimi buna sevinir və qürur duyuram. Sonra Prezident İlham Əliyev xidməti mənzillərin Prezident İlham Əliyevin Xaçmaz rayonuna növbəti orderlərini sahiblərinə təqdim etdi. Yeni mənzil alanlar səfəri zamanı mən də rayonun zəhmətsevər icra başçısı, dövlətimizin başçısına minnətdarlıqlarını bildirdilər. hörmətli Şəmsəddin müəllimlə birlikdə möhtərəm Dövlət başçısı İlham Əliyev Xaçmaz səfərini turizmin Prezidentimiz İlham Əliyevi müşayiət edirdim. inkişafı və istirahət üçün nadir təbiəti olan Nabranda yeni Əziz xaçmazlılar möhtərəm Prezident İlham Əliyevə tikilmiş “Malibu”, “Palma” və “Atlant” istirahət bəslədikləri sevgini, istəyi, ürək sözlərini belə ifadə mərkəzlərini tanışlıqla davam etdirdi. Dövlətimizin edirlər: başçısına məlumat verildi ki, fəaliyyət göstərən bu Biz xoşbəxtik ona görə ki, Heydər Əliyevin qurduğu istirahət mərkəzlərində dincələnlər üçün hər cür şərait müstəqil Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıyıq. Biz yaradılmışdır. Burada Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin xoşbəxtik ona görə ki, işıqlı və xoş gələcəyimizin açarı, Azərbaycan dövlətinin sükanı Sizin güclü əllərinizdədir. Yaqut Nəsibova 1 “Azərbaycan “ qəzeti . 8 dekabr 2006-cı il rayon sakini 189 190 tarixinin ən şərəfli dövrlərindən birini yaşayır. Bütün Bu gün Xaçmazda böyük quruculuq, abadlıq işləri sahələrdə dinamik inkişaf, işgüzarlıq müşahidə edilir. görülür. Şəhərimizin siması gündən-günə gözəlləşir. Bu Yorulmadan xalqın gələcəyi, təhlükəsizliyi uğrunda əzmlə inkişaf və tərəqqi böyük Həydər Əliyevin ideyalarının mübarizə aparan möhtərəm Prezidentimizə böyük uğurlar gerçəkləşməsinin, Ulu öndərin siyasi kursunu bacarıqla diləyirəm. irəli aparan hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyevin uzaq­ Həqiqət Məmmədova görən və işıqlı əməllərinin bəhrəsidir. Dİ və İXİ Həmkarlar İttifaqının Xaçmaz Rayon Komitəsinin sədri Nəcməddin Mərdanov Xaçmaz Peşə liseyinin direktoru Xaçmaz şəhərində keçirilən Rayon İcra Haki­ miyyəti başçısının 2008-ci ilin yekunlarına həsr edilmiş Möhtərəm Prezidentimə - İlham Əliyev cənablarına yığıncağında rayon ictimaiyyətinin Azərbaycan Respub­ insanların yaxşı yaşaması, onların maddi rifah halının likasının Prezidenti İlham Əliyevə ünvanlanmış müraciəti: daha da yaxşılaşması naminə qəbul etdiyi bütün qərar və göstərişlərə görə minnətdaram. Biz də öz növbəmizdə Zatı aliləri! üzərimizə düşən vəzifələri ruh yüksəkliyi ilə yerinə yetirir, Möhtərəm cənab Prezident! Prezidentimizin ümidlərini doğrultmağa çalışırıq. Müstəqil Azərbaycanın qurucusu və memarı, xal­ Aydın Heybətov qımızın Ümummilli lideri Heydər Əlirza oğlu Əliyev Qədmalıqışlaq kənd sakini tərəfindən əsası qoyulmuş, hazırda respublika həyatının bütün sahələrini əhatə edən inkişaf və tərəqqi Sizin Heydər Əliyev siyasi kursunun layiqli davamçısı, rəhbərliyinizlə son dərəcə dinamik, ardıcıl və ugurla xalqımızın sevimlisi hörmətli Prezidentimiz İlham Əliyev davam etdirilir. Ulu öndərimizin işıqlı ideyalarını uğurla cənabları respublikamızı uğurla tərəqqiyə aparır. həyata keçirməklə Siz Azərbaycanı gözəl bir diyara, Hörmətli Prezidentimiz rayonumuzun inkişafı üçün çox inkişaf etmiş bir məmləkətə çevirirsiniz. Bu gün doğma işlər görmüşdür. Azərbaycanımızın hər bir güşəsində, hər bir eldə, obada, Vəlirza Hacımırzəyev Ümummilli liderimizin arzuları Sizin səyinizlə reallığa Xaçmaz bələdiyyəsinin sədri çevrilir. Siz doğma Azərbaycanımızın inkişafı, tərəqqisi və Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin arzu və ideyalarını xoşbəxt gələcəyi naminə müqayisəolunmaz işlərinizlə yorulmadan, fədakarlıqla yerinə yetirən Prezidentimiz ölkəmizin iqtisadi qüdrətinin artması, dünyanın ən inkişaf İlham Əliyevin fəaliyyətinin nəticəsidir ki, xalqımız öz etmiş dövlətləri sırasında öz layiqli yerini tutması üçün 191 192 yorulmadan çalışırsınız. Bu gün hər bir Azərbaycan və­ təndaşının öz vətəni, Prezidenti ilə qürur duymağa sözün Möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin uğurlu əsl mənasında haqqı vardır. fəaliyyəti həmişə məni bu qənaətə gətirir: Heydər Əliyev Möhtərəm cənab Prezident! ölməyib! O bizim sıralarımızdadır. Əgər Ulu öndərin 27 sentyabr 2008-ci il tarixində rayonumuza növbəti böyük ideyaları, amalları bizimlədirsə, demək, bu belədir. səfərinizlə Siz diqqət və qayğınız sayəsində son illər Əgər onun siyasi kursunu ləyaqətlə davam etdirən gənc özünün dinamik inkişaf dövrünü yaşayan Xaçmaz Prezidentimiz İlham Əliyev bu gün xalqın, millətin rayonunun tarixinə daha bir parlaq səhifə yazdınız. Bu ürəyindən xəbər verən işlər görürsə, üstəlik, bütün dünya səfər Sizi ürəkdən sevən, hər zaman Sizə dayaq olan, sadə onu qəbul edirsə, demək, Heydər Əliyev sağdır, öz bö­ və mehriban davranışınıza qibtə edən xaçmazlıların yüklüyü, müdrikliyi, dühası və əməlləri ilə onu sevən hər qəlbində silinməz bir iz qoydu. Rayon ictimaiyyətinin bir kəsin qəlbində yaşayır! Azərbaycan isə İlhamla, inamla qrup nümayəndəsi ilə görüşünüz zamanı Xaçmazda irəliləyir. Bu yolun önündə Heydər Əliyev dühasından görülən işlərə verdiyiniz yüksək qiymət bizim üçün daha nur alan İlham Əliyev gedir. Sözümün bu yerində Ulu yaxşı işləməyə bir çağırışdır və biz bu çağırışa öz əməli öndərimizin İlham Əliyevi xarakterizə edərkən dediyi işimizlə cavab verməyə hazırıq. sözləri xatırlayıram: “Mən ona özüm qədər inanıram və Möhtərəm cənab Prezident! gələcəyinə böyük ümidlər bəsləyirəm!” Sizi sevən, Sizə inanan və Sizə güvənən xaçmazlılar Biz də ona inanırıq. İnanırıq ki, Azərbaycan tarixində adından vətənimiz Azərbaycan naminə gördüyünüz ən möhtəşəm qələbə sözünü möhtərəm Prezidentimiz cə­ misilsiz işlərə görə Sizə bir daha dərin minnətdarlığımızı nab İlham Əliyev yazacaq. Xalqın böyük inamla, intizarla, bildirir, Sizə uzun ömür, möhkəm can sağlığı, səadət səbirsizliklə gözlədiyi qələbə sözünü! Möhtərəm Pre­ arzulayır, gələcək fəaliyyətinizdə ən böyük uğurlar və zidentimiz, Ali Baş komandan İlham Əliyevin xalqımıza qələbələr diləyirik. bəxş etdəcəyi Qələbə sevinci, Azərbaycanımızın zəfər Sizləri bir daha əmin edirik ki, respublikamızın tacı olacaq!1 ictimai-siyasi həyatında həmişə ön sıralarda gedən xaçmazlılar bundan sonra da Sizin uğurla həyata keçirdiyiniz Heydər Əliyev srateji xəttini birmənalı müdafiə edəcək və hər bir çağırışınıza əməli işimizlə cavab verəcəyik.1 1 Bax: “Heydər Əliyev irsi və Azərbaycan dövlətçiliyi”. “Azərbaycan” 1 “Xaçmaz” qəzeti. 25 dekabr 2007-ci il nəşriyyatı, 2005, səh.756 193 194 Tərtib edənlər: NİZAMİXUDİYEV filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Əməkdar elm xadimi

RAMİZ MƏMMƏDOV Xaşmaz rayonu Xudat şəhər 1 saylı orta məktəbin müəllimi

XAÇMAZ: Elmi redaktoru: ZAHİD XƏLİLOV GÖRÜŞLƏR, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor DÜŞÜNCƏLƏR Xaçmaz: görüşlər, düşüncələr... Bakı, “Elm və təhsil”, 2014.

Kitabda Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri olan Xaçmaz və onun qədirbilən, qonaqpərvər insanları ilə bağlı görüşlər, düşüncələr öz əksini tapmışdır. Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

© “Təhsil”, EIM, 2010 © “Elm və təhsil”, 2014

195 196 imkan verdi. Kəndbəkənd gəzdikcə, ziyalılarla, ağsaq­ BİR NEÇƏ SÖZ qallarla, yerli camaatla görüşdükcə məndə bu bölgəyə, insanlara sevgi, məhəbbət daha da artdı. Səmimi deyim ki, Xaçmaz rayonu Azərbaycanın Şimal qapılarından biri Xaşmaz mənə doğma Şahbuzumu, təbiəti, meşələri isə olmaqla respublikamızın ictimai-siyasi və iqtisadi həya­ Batabatı xatırlatdı. Məndə bir daha əminlik yarandı ki, tında mühüm rol oynayır. Ölkəmizdə ardıcıl surətdə doğma Azərbaycanımızın hər bölgəsi hər birimizə əzizdir. həyata keçirilən geniş və məqsədyönlü islahatlar rayonun Xaşmazda mən özümü bəzi deputatlığa namizədlərin simasını köklü surətdə dəyişmiş, əhalinin rifahı dediyi kimi “yad” yox, doğmadan da doğma hiss etdim. yüksəlmiş, sabitlik və əmin-amanlıq şəraitində qayğı, Ən çox xatırlanan və heç vaxt unudulmayan isə diqqət daha da artırılmışdır. görüşlərdən yorğun Bakıya qayıdarkən keçirdiyim ağır Üçüncü çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məc­ avtomobil qəzasından sonra xaçmazlıların mənə gös­ lisinə seçkilər zamanı 2005-ci il sentyabr-oktyabr ayla­ tərdikləri doğma münasibət oldu. Saysız-hesabsız zənglər, rında seçki kampaniyası ilə əlaqədar Xaçmazın 103 ya­ teleqramlar, görüşlər, insanların baş verən hadisədən şayış məntəqəsində seçicilərimlə görüşlər keçirməyi qar­ təəssüf hissi keçirmələri, narahatçılıqları mənim tezliklə şıma məqsəd qoymuşdum. Həm mənə artıq doğmalaşmış normal həyata qayıtmağımda həlledici rol oynadı. Xaçmazın tarixini, mədəniyyətini, coğrafi mövqeyini, Əziz xaşmazlılar! Həyatım boyu sizə minnətdaram, təbiətini öyrənmək, həm də seçicilərim olan insanların borcluyam və mübaliğəsiz deyirəm ki, sizin səsləriniz məni həyat şəraiti, problemləri, gündəlik qayğıları ilə maraq­ təkcə deputat etmədi, eyni zamanda, tezliklə qaynar lanmaq gələcək fəaliyyətimdə mənə çox kömək edə həyata qaytardı. bilərdi. Keçirdiyim və artıq tarixə dönmüş həmin görüşlərin Həmin dövrdə bir neçə məntəqə istisna olmaqla demək təəssüratlarını sizinlə bərabər bir daha yaşamaq olar ki, hamısında əhali ilə görüşdüm. Bu görüşlərdən xoş məqsədilə müxtəlif məntəqələrdə qədirbilən insanların o təəssüratlarla, səmimi hisslərlə ayrılmağımla bərabər, in­ zaman videolentə alınmış bəzi çıxışlarını sizə təqdim sanların münasibətlərindən mənəvi zövq aldım. etməyi özümə borc bildim. Keçirdiyim və artıq tarixə dönmüş həmin görüşlərin təəssüratlarını sizinlə bərabər bir daha yaşamaq məqsədilə müxtəlif məntəqələrdə qədirbilən insanların o Nizamı XUDİYEV zaman videolentə alınmış bəzi çıxışlarını kitaba əlavə Millət vəkili etməyi özümə borc bildim. Çoxsaylı görüşlər, toy və yas məclislərindəki iştirakım, oradakı səmimi, açıq söhbətlər mənə yerlərdəki vəziyyəti, problemləri, camaatın dərd-sərini öyrənməyə daha çox 197 198 GÖRÜŞLƏR Hörmətli seçicilər, tərcümeyi-haldan gördüz ki, Niza­ mi müəllimin nə qədər mükafatları, fəxri adları var. Bu, şübhəsiz ki, 56 yaşlı bir adam üçün həddən artıq çoxdur. Xudat şəhəri Hörmətli seçicilər! Seçiminizdə yanılmayın. Sizə kö­ mək edəcək, problemlərinizi həll etməyə real imkanı olan Zahid Xəlil (filologiya elmləri doktoru, professor): - namizədə - Nizami Xudiyevə səs verin! Sizin bu gün deputatlığa namizəd Nizami Xudiyevlə gö­ Kələntər Kələntərli (şair) : - Bir dəfə jurnalist mənə rüşə gəlməyiniz bu siyasi hadisəyə yüksək qiymət vermə­ sual verdi ki, ən çox sevdiyin söz hansıdır. Dedim ki, yinizlə bağlıdır. Ölkəmizin hər yerində, hətta xarici ölkə­ müəllim. Müəllim bizə savad, elm, bilik verir. Sizin bu lərdə də respublikamızda keçiriləcək parlament seçkilərinə bölgədən - Xaçmaz kənd seçki dairəsindən deputatlığa na­ böyük maraq var. Bu gün kimi seçməliyik? Bu, çox vacib mizəd Nizami Xudiyev də müəllimdir. bir sualdır. Çünki bəzən elə adamlar seçilir ki, onlar o ada Nizami müəllim institutu bitirəndən sonra Elmi Şura­ layiq olmurlar. Hər kəsin seçmək, səs vermək hüququ var. nın qərarı ilə «Azərbaycan dilçiliyi» kafedrasında müəllim Kimə səs verəcəyini hər kəs özü müəyyənləşdirməlidir. kimi fəaliyyətə başlayıb, rektorluğa qədər yüksəlib. Ni­ Biz kimi seçiriksə, kimə səs veririksə, öz taleyimizi seç­ zami müəllim çox böyük alimdir. miş oluruq. Bir xalqı məhv etmək üçün əvvəlcə o xalqın dilini Biz bu gün sizə Xaçmaz kənd seçki dairəsindən Yeni əlindən alırlar. Dil olmasa, xalq yoxdur, xalq olmasa, Azərbaycan Partiyasının namizədi olan filologiya elmləri mədəniyyət yoxdur. Nizami müəllimin dilçilik sahəsin­ doktoru, professor Nizami Xudiyevi təqdim edirik. Elə dəki uğurları çox yüksəkdir. Yazdığı kitabların çoxu da Nizami müəllimin kitabları onun böyük alim olmasından dilimizlə - Azərbaycan dili ilə bağlıdır. Onlar çox böyük, xəbər verir. İstəyirəm yadınıza Nizami Gəncəvinin bir sö­ gərgin zəhmətin hesabına başa gəlib. Ona görə Nizami zünü salam: müəllim fəxr edilməli bir alimdir. Dilçi alimlər arasında Qüvvət elmdədir, başqa cür heç kəs, çox böyük nüfuzu var. Heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz. Nizami müəllim qurub yaradandır. Televiziyaya sədr Doğrudan da, elmli, bilikli insanlar, alimlər yüksək gələndən sonra oradakı abadlıq hamının gözü qar­ mədəniyyətə sahib olan adamlar cəmiyyətin ən layiqli şısındadır. üzvləridir. Bu gün siz qürur duymalısınız ki, Nizami müəllim Siz Nizami Xudiyevin tərcümeyi-halını dinləyin, sonra sizin dairədən deputatlığa namizəddir. O, 9 ildən artıqdır söhbətimizi davam etdirək. (Nizami Xudiyevin tərcümeyi- ki, Azərbaycan dövlətçiliyinə xidmət edən Azərbaycan halı oxunur.) televiziyasının sədridir.

199 200 Hörmətli seçicilər! Mən inanıram ki, siz 6 noyabrda Cəmil Bədəlov (YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının seçki məntəqəsinə gedib ən layiqli namizədə - Nizami üzvü): - Mən sizi salamlayıram. Bura dünyanın ən qiy­ Xudiyevə səs verəcəksiniz. mətli hədiyyəsini gətirmişəm. Bu sünbüldür. Yadıma 90- cı illərin çətin günləri düşür. Onda vətənimiz əldən ge­ Yavər Əliyev (ADPU-nun müəllimi): - Bizim bu gün dirdi. Azərbaycan parçalanmaq təhlükəsi qarşısında idi. O bura gəlməkdə əsas məqsədimiz Xaçmaz kənd seçki dai­ vaxt respublikanın tanınmış ziyalıları Naxçıvana - Heydər rəsindən deputatlığa namizəd Nizami Xudiyev haqqında, Əliyevə müraciət etdilər. O günlə bu günü müqayisə et­ onun fəaliyyəti haqqında sizə ətraflı məlumat verməkdir. sək, görərik ki, necə böyük işlər görülüb. Nizami müəllim Mən Nizami müəllimlə 1968-ci ildən tanışam. Özüm öz tarixi missiyasını yerinə yetirib. Üzü ağ, alnı açıqdır. Ağdam rayonundanam. Biz dostuq, yoldaşıq. Onu demək O, nə qədər müəllimlər, pedaqoqlar yetirib. istəyirəm ki, Nizami Xudiyev hələ tələbə ikən xeyirxah Heydər Əliyev Xaçmaz torpağında qardaş qırğınının işlər görürdü. O, institutda Nizami Gəncəvi təqaüdü ilə qarşısını aldı. Bu gün biz bu torpaqda gözəl nemət olan oxuyurdu. Biz də çalışırdıq ki, onun kimi qabaqcıl olaq, sünbül bitiririk. Həmişə arzu etmişəm ki, Heydər Əliyevi fəal olaq. ikinci dəfə hakimiyyətə gətirən adamlara bu sünbüldən Nizami Xudiyev Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitu­ verim. İndi onu sizə təqdim edirəm. tunun Həmkarlar İttifaqı Komitəsinin sədri işlədiyi dövrdə Nizami müəllim, biz - Yeni Azərbaycan Partiyasının institutun Xankəndində yerləşən filialı Gəncəyə köçürül­ Xaçmaz Rayon Təşkilatının üzvləri öz namizədimizlə fəxr dü. Bu, Nizami müəllimi çox narahat etdi. O çalışırdı ki, edirik və bilirik ki, qədirbilən, zəhmətkeş camaatımız filial Şuşada fəaliyyət göstərsin. Nizami Xudiyevin sədr­ hamılıqla sizə səs verəcək. liyi ilə xüsusi qrup yaradıldı. Biz ora getdik. Nizami Xu­ diyevin əməyi sayəsində institutun filialı yenidən Gəncə­ Köhnə Xudat kəndi dən Şuşaya qaytarılıb fəaliyyətə başladı. Mən orada neçə dəfə özüm Nizami Xudiyevin həyatının təhlükə ilə qarşı­ Şəfaəddin Hacıyev (kənd sakini): - Hörmətli seçicilər! laşmasının şahidi oldum. Vertolyot qəzasından onu Allah Nizami müəllim öz platforması haqqında çox geniş xilas elədi. danışdı. Əgər o, çıxış etməsəydi belə, biz onu yaxşı ta­ Nizami Xudiyev hara gedirsə, ancaq qurub yaratmaqla nıyırıq. Ona görə mən bütün seçiciləri Nizami Xudiyevə məşğuldur. Mən inanıram ki, o, qısa vaxtda sizin səs verməyə çağırıram. problemlərinizin də həllinə kömək edəcək. Ona görə sizi Biz bu yaxınlarda Milli Məclisə deputat seçəcəyik. parlament seçkilərində real imkanı, potensial gücü olan Seçdiyimiz o deputat isə bizi parlamentdə təmsil edəcək. namizədə - Nizami Xudiyevə səs verməyə çağırıram. Bilirik ki, deputatlar dünyanın bir çox ölkələrində olurlar. Respublikamızı təmsil edirlər. Nizami Xudiyev də belə deputatlardandır.

201 202 Nizami müəllim görkəmli pedaqoqdur. Özünün dediyi ziyalısı kimi sizi əmin edirəm ki, bizim Həsənqala kən­ kimi, balalarımız onun yazdığı kitablardan ana dilimizi dinin seçiciləri bir nəfər kimi sizə səs verəcəklər. mükəmməl öyrənirlər. Ona görə də Nizami müəllimə minnətdarıq. Nərəcan kəndi Nizami Xudiyev xeyirxah bir insandır. O, qısa vaxt ərzində Xaçmaz-Xudat camaatı üçün çox böyük işlər Camalağa Musayev (kənd ağsaqqalı): - Nizami görüb. Və biz inanırıq ki, bu işlər gələcəkdə də davam müəllim, çox şadıq ki, bu gün bizim Nərəcan kəndinə edəcək. gəlmisiz. Çox sevinirik ki, bizim Xaçmaz kənd seçki Əziz həmyerlilərim! Mən sizi belə bir xeyirxah insana dairəsindən deputatlığa namizəd məhz sizsiz. Sağ olsun səs verməyə çağırıram. kənd camaatı. Məni ağsaqqal kimi dinləyir, hörmətimi saxlayırlar. Mən də bu gün onlara müraciət edirəm ki, bizə Ağaverdi Qədirov (Həsənqala kənd orta məktəbinin ancaq Nizami Xudiyev lazımdır. Problemlərimizi ancaq direktoru): - Hörmətli Nizami müəllim, mən APİ-nin və ancaq o, həll edə bilər. Sizə seçkilərdə uğurlar arzu­ 1977-ci il məzunuyam. Ali məktəbi bitirərkən çəkdirdiyi­ layıram. miz “Məzun”un yuxarı hissəsində 3 nəfərin şəkli var. Rektor Haşım Ağayevin, prorektor Şükür Sadıqovun və Hacı Hacıyev (kənd sakini, tələbə yoldaşı): - Nizami İnstitut Həmkarlar Təşkilatının sədri Nizami Xudiyevin. müəllim, bura mənim elim, obamdır. Mən bu kənddə Mən özümü Nizami Xudiyevin və digər adlarını çəkdiyim doğulmuşam. Bu elin adamı kimi sizə “xoş gəlmisiniz” müəllimlərimin yetirməsi sayıram. Onların mənim üçün deyirəm. Atalar deyib ki, işi bacarana tapşır. sərf etdikləri əməyi doğrultmuşam. 28 illik pedaqoji sta­ Hörmətli kənd sakinləri! Mən Nizami müəllimi 1966- jım var. “Qabaqcıl maarif əlaçısı” döş nişanına, “Metodist cı ildən tanıyıram. Onun elə o vaxtdan bir məqsədi var idi. müəllim” adına layiq görülmüşəm. Buna görə sizə öz Oxumaq, elm adamı olmaq. O, arzusuna nail oldu. Öz təşəkkürümü bildirirəm. əməyinin, biliyinin sayəsində gəlib bu günkü səviyyəyə Nizami müəllim, sizə 2000 nəfərlik Həsənqala kən­ çatıb. Yazdığı saysız-hesabsız kitablar zehninin, yuxusuz dinin əhalisi adından “xoş gəlmisiz” deyirəm. Mən çox gecələrinin məhsuludur. Nizami müəllim balalarımız üçün sevinirəm ki, siz bu dairədən deputat olmaq istəyirsiniz. dərsliklər yazır. Özü də «Azərbaycan dili» dərslikləri. İnanıram ki, xalqım bunun mahiyyətini başa düşəcək və Onlara dilimizin incəliklərini öyrədir. Buna görə hamımız Nizami Xudiyevə səs verəcək. Nizami müəllimə borcluyuq. Xudat zonasında ən böyük kəndlərdən biri Həsənqala Əziz kənd sakinləri! Mənim həmvətənlərim. Seçimi kəndidir. Böyük bir əraziyə malikdir. Eyni zamanda da düz etmək lazımdır. Ağa qara demək olmaz. Nizami müəl­ qədim kənddir. tünc dövründən ora yaşayış məskəni ol­ lim dünyagörmüş insandır. O, həm alimdir, həm ictimai muşdur. Həsənqala tarixi abidəsi bu gün də var. Bu kəndin xadimdir, həm siyasət adamıdır - Milli Məclisin üzvüdür.

203 204 Ölkəmizi dünyanın hər yerində ləyaqətlə təmsil edir. Biz Pirquluoba kəndi sevinməliyik ki, belə bir insan deputatlığa namizədliyini məhz bizim bölgədən verib. Bu, Azərbaycan Prezidenti İsfəndiyar müəllim: - Allah-taala yeri, göyü xəlq möhtərəm İlham Əliyevin bizim bölgəyə olan qayğısı, edəndə 18 min məxluq yaradıb. Onlardan yalnız birinə diqqətidir ki, bu gün Nizami müəllim burdadır. İllərdən şüur bəxş edib. O da insana. Yerin, göyün müqəddəratını bəri yığılıb qalan qalaq-qalaq problemləri həll etmək ona tapşırıb. Biz elə ömür sürməliyik ki, nə vaxtsa etdiyi­ üçün, bizə kömək etmək üçün gəlib. Özü də problemləri miz səhvin peşimançılığını çəkməyək. həll etmək üçün onun real imkanları genişdir. Azərbaycan sürətlə inkişaf edir. Dünyada ona inam, Nizami müəllimin Milli Məclisdə təmsil olunması hörmət o qədər böyükdür ki, iqtisadiyyatına milyonlarla üçün ona bizim dəstəyimiz, səsimiz lazımdır. Atalar deyib investisiya qoyulur. Respublikamızın iqtisadi, siyasi, hərbi ki, görünən kəndə nə bələdçi. Nizami müəllim elm gücü gündən-günə artır. Ancaq bir şeyi yaddan çıxarmaq adamıdır, professordur, halal zəhmət adamıdır. Mən sizin olmaz ki, xalqın ən böyük sərvəti onun intellektual-mə­ hamınızı ona səs verməyə çağırıram. nəvi sərvətidir. Ulu öndərimiz Azərbaycan xalqına ən böyük nemət Rəfiqə İbrahimova (orta məktəbin dil-ədəbiyyat müəl­ olan azadlıq bəxş etmişdir. Heydər Əliyevin ən yaxın si­ limi): - Mən Nizami müəllimi Pedaqoji İnstitutdan tanı­ lahdaşlarından olan Nizami Xudiyev bu gün yazdığı 67 ki­ yıram. İlk dəfə onun müəllimlik fəaliyyəti bizim qrupdan tabı ilə Azərbaycan xalqının mənəviyyatına qiyməti heç başlayıb. 1970-ci il 60-cı qrup. “Azərbaycan dilinin tarixi nə ilə ölçülməyən investisiya qoyub. Təkcə bu kifayətdir qrammatikası” fənnindən bizə dərs deyib. Biz Nizami ki, biz onu Xaçmaz bölgəsinin səlahiyyətli nümayəndəsi Xudiyevi bir müəllim kimi çox istəyirdik.Hələ gənc ikən kimi Azərbaycan xalqının gələcəyini həll edən Milli Məc­ çox istedadlı bir insan idi. İnstitutu bitirəndən sonra da lisdə görək. Nizami Xudiyevin fəaliyyətini həmişə izləmişik.Biz ədə­ Dağıstan şairi Rəsul Həmzətov yazır: “Mən cavanlı­ biyyatı sevməyi Nizami müəllimdən öyrənmişik. Bu gün ğımda bir gün kənddən rayon mərkəzinə gedirdim. Bir də ondan öyrəndiklərimizi öz şagirdlərimizə öyrədirik. xeyli gedəndən sonra babamla getdiyim cığıra döndüm. O Hörmətli Nizami müəllim, sizin bu bölgədən nami­ cığırı babamdan başqa heç kim tanımırdı. Bir az getmiş­ zədliyinizi alqışlayıram və əmin edirəm ki, noyabrın 6-da dim ki, qarşıma bir ağsaqqal çıxdı. Salam verdim. Sa­ Xaçmaz kənd seçki dairəsinin seçiciləri sizə səs verəcək lamımı alıb məni saxladı. Soruşdu ki, hardan gəlib, hara və siz bizim deputatımız olacaqsız. gedirsən? Dedim filan kənddən filan kəndə. Kimin oğlusan? Filankəsin. Mənə diqqətlə baxdı və dedi: “Bala, bu sənin babanın cığırıdır. Çalış həyatda öz cığırını tap”. Əziz həmvətənlərim! Bu gün gözəl insanın, gözəl alimin, yaşadığı 56 ilin ömür salnaməsi ilə xalqına olan

205 206 məhəbbətini sübut etmiş bir insanın ömür cığırıdır bu görüşdüm. Nizami müəllim, mən sizə uğurlar arzulayıram. kitablar. Onun gördüyü işlərdir bunlar. Buna görə Nizami Sizdən öyrəndiklərimi mən bu gün öz şagirdlərimə öy­ müəllimə hörmət, ehtiram hamımızın borcudur. rədirəm. Bu günlərdə biz böyük bir seçim qarşısındayıq. Əgər Buranın öz adət-ənənələri var. Ululardan qalan adət- səhv addım atsaq, bunu bizə heç kəs bağışlamayacaq. ənənələr bu gün də qorunub saxlanır. Bu kənddə böyüyə Namizədliyini bizim bölgədən irəli sürmüş 19 nəfərin hər hörmət var. Bu kənddə elmə, maarifə yüksək qiymət ve­ birinə hörmətim var. Amma mən deyərdim ki, Nizami rilir. Bu məktəbi bitirən şagirdlərin sorağı çox uzaqlardan müəllimə səs verək. Niyə? Çünki biz gözəl bir cəmiyyət, gəlir. Bu balaca kənddə ziyalı, oxumuş adam çoxdur. On­ bir imarət tikirik. Gözəl bir memarımız ola-ola memar­ lar elmə, alimə qiymət verməyi bacarırlar. Sizə seçkilərdə lıqdan xəbəri olmayan adamı niyə seçək? Bu, düz deyil. uğurlar arzulayırıq. Bizim quracağımız “evin” memarı Nizami Xudiyevdir. Nizami müəllim haqqında saatlarla danışmaq olar. Biz Mürşüdoba kəndi çalışmalıyıq ki, vətənimiz azad, xalqımız firavan yaşasın. Bu gün Azərbaycan dövlətinin gözəl rəhbəri var. Onun ən Səfər Mövsümov (kənd sakini): - Bu gün biz görkəmli yaxın silahdaşlarından biri professor Nizami Xudiyevdir. alim, əməkdar elm xadimi, professor, Milli Məclisin de­ Mən bütün Xaçmaz kənd seçki dairəsinin seçicilərini putatı Nizami Xudiyevin görüşünə toplaşmışıq. Bütün bu Nizami Xudiyevə səs verməyə çağırıram. məclis iştirakçıları adından Nizami Xudiyevə “xoş gəl- misiz” deyirik. Mollabürhan kəndi Nizami Xudiyev 56 illik ömrünün 35 ilini təhsillə, elmlə, ictimai fəaliyyətlə məşğul olan bir şəxsiyyətdir. Elə Südabə Bayramova (müəllimə): - Bütün qonaqlara bir ev yoxdur ki, Nizami müəllimi orada tanımasınlar. 3- xoş gəlmisiniz deyirəm. Nizami müəllim, sizi isə ikiqat cü sinifdən başlayaraq 11-ci sinfə qədər bütün şagirdlər salamlayıram. Çünki bir vaxtlar mən sizin tələbəniz olmu­ Azərbaycan dilini onun yazdığı dərsliklərdən öyrənirlər. şam. “Qədim türk abidələrinin dili”ndən, “Orxon-Yenisey Ona görə Nizami müəllim həm də uşaqların, gənc nəslin abidələrinin dili”ndən dərs demisiz mənə. Eşidəndə ki, siz ən yaxın dostudur. bizim məktəbə qonaq gələcəksiz, ürəyimdə sizə deməyə o Elə bir məktəb yoxdur ki, orada dil-ədəbiyyat müəllimi qədər sözüm var idi ki. Dahilərdən biri demişkən: olmasın. Nizami müəllim həmin müəllimlərin ya tələbə Müəllim olsam da onun önündə, yoldaşıdır, ya da müəllimidir. Deməli, Nizami müəllim Özümü yenə də tələbə sandım. müəllimlər müəllimidir. O, öz fəaliyyəti sayəsində, öz Sizin çıxışınıza qulaq asdıqca, özümü yenə də audi­ halal zəhməti sayəsində müəllimlikdən rektorluğa qədər toriyada hiss etdim, tələbəlik illərinə qayıtdım. Çox se­ yüksəlib. Hazırda Azərbaycan Respublikasının əməkdar vindim ki, müəllimlərimdən biri ilə burada - öz yurdumda elm xadimi, professordur.

207 208 Nizami müəllim eyni zamanda, ictimai xadimdir. 10 bəxt insanlar hesab edirəm. Ona görə ki, Nizami müəllim ildir ki, Milli Məclisin deputatıdır. Həmişə Milli Məclisin kimi bir namizəd bu bölgədən deputat seçiləcək. Biz buna iclaslarını izləyirəm. Orada Nizami müəllim hər hansı əminik. İnanırıq ki, o, bizim problemlərimizi parlament, müzakirə olunan məsələ ilə bağlı çox tutarlı çıxışlar edir. hökumət səviyyəsində qaldırmağa qadir bir insandır. Mən inanıram ki, 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsinin Burada Nizami müəllimin kitabları düzülüb. Çoxdur, seçiciləri Nizami müəllimə etimad göstərib şimal bölgə­ sayı-hesabı yoxdur. Elə bir kitabı - Zamanın axarı ilə az sindən Milli Məclisə deputat seçsələr, o, xaçmazlıların qala 1000 səhifədir. Özü də elmi kitabdır. Nizami Xu- etimadını doğruldacaq və Milli Məclisdə onları ləyaqətlə diyevin 67 kitabı var. İndi özünüz fikirləşin ki, bu, nə təmsil edəcək. deməkdir. Hər biri də xalqın dili, taleyi ilə bağlıdır. Ni­ Nizami müəllim xeyirxah insandır. Qısa vaxt ərzində zami müəllim çox böyük alimdir, ictimai-siyasi xadimdir. Xudat camaatı üçün çox iş görüb. Əgər möhtərəm Pre­ Ona görə xaçmazlılar öz seçimlərini ediblər. Xaçmaz kənd zidentimiz şimal bölgəsində “Regionların sosial-iqtisadi seçki dairəsinin seçiciləri parlament seçkilərində ona səs inkişafı haqqında Dövlət Proqramı”nı həyata keçirmək verəcəklər. üçün Nizami müəllimi bura deputatlığa namizəd göndə- ribsə, deməli, Nizami müəllimin gücünə, ictimai-siyasi M.Hüseynova (YAP-ın üzvü): - Hörmətli Nizami xadim kimi fəaliyyətinə bələd olduğu üçün belə edib. müəllim, hörmətli qonaqlar. Sizə Yeni Azərbaycan Parti­ Hörmətli məclis iştirakçıları! Mən hamınızı 6 noyabr yasının üzvləri adından “xoş gəlmisiniz” deyirəm. Bu gün 2006-cı ildə keçiriləcək parlament seçkilərində Nizami Ləcət camaatı sizin görüşünüzə toplaşıb. Mən Yeni Azər­ Xudiyevə səs verməyə çağırıram. baycan Partiyasının üzvü kimi sizin Milli Məclis depu­ tatlığına namizədliyinizi bəyənirəm. Əmin ola bilərsiz ki, Ləcət kəndi Ləcət camaatı sizi dəstəkləyəcək və siz bizim dairənin de­ putatı olacaqsınız. Nizami Xudiyevin Azərbaycan döv­ Nazim Ağayev (Xaçmaz Rayon Mədəniyyət və Tu­ lətinin və dövlətçiliyinin qorunub saxlanmasında, inkişa­ rizm Şöbəsinin müdiri): - Əziz və hörmətli Ləcət camaatı! fında çox böyük rolu var. Əziz və hörmətli dostlar, bacı və qardaşlar! Bu gün biz Hörmətli Nizami müəllim! Siz elm adamısız. Qazan­ çox qürur hissi ilə öz namizədimizin - Nizami Xudiyevin dığınız hörmətin də miqyası çox böyükdür. Bir təhsil çıxışına qulaq asdıq. Bir daha hamımız gördük ki, Yeni işçisi kimi sizi əmin edirəm ki, artıq bizim deputatımızsız. Azərbaycan Partiyasının, onun sədrinin, İdarə Heyətinin Biz Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin siyasətinin bizim bölgədən irəli sürdüyü namizəd nəyə qadirdir, hansı davamçısı, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin sədri intellektual səviyyəyə malikdir. Biz fəxr edirik ki, bu olduğu Yeni Azərbaycan Partiyası tərəfindən irəli sürül­ bölgədən məhz Nizami Xudiyev kimi xalqımızın layiqli müş namizədi - Nizami Xudiyevi dəstəkləyirik. Hamılıqla oğlu deputatlığa namizəddir. Mən Xaçmaz camaatını xoş­ ona səs verəcəyik. Sizə can sağlığı və uğurlar arzulayırıq.

209 210 Nizami müəllim, bu gün Bostançı kəndinin ağsaq­ M.Hacıxanov (Kənd Veteranlar Şurasının sədri, 83 qalları, bütün sakinləri adından sizə öz minnətdarlığımızı yaşlı ağsaqqal): - Hörmətli Ləcət camaatı! Nizami müəl­ bildirirəm. Sizi əmin edirəm ki, yalnız sizə səs verəcəyik. limin çıxışından eşitdik ki, o, hələ deputat olmamış bizim Müdriklərin belə bir kəlamı var: İnsan yaranmayı ki, təkcə üçün nə qədər işlər görüb. Ona görə Nizami Xudiyev özü yaşasın. O yaranıb ki, həm də yaşatsın». Nizami bizim deputatımızdır. Xudiyev məhz belə insandır. O, özü yaşaya-yaşaya, ya­ 83 yaşım var. Prezidentimiz İlham Əliyevi mən daimi ratmağı, yaşatmağı da bacarır. Mən sizi ona səs verməyə prezident sayıram. Çünki onun gördüyü işlər, camaatla çağırıram. görüşləri hamısı göz qabağındadır. Ona görə mən inanı­ ram ki, Azərbaycan yaxın gələcəkdə İlham Əliyevin kö­ Yeni Həyat kəndi məyi sayəsində çox yüksələcək. Nizami Xudiyev də İlham Əliyevin sədri olduğu Yeni Azərbaycan Partiyasının na­ Əhməd Şadıyev (kənd ağsaqqalı): - Bu gün bizim mizədidir. Ona görə də əziz xalqım, seçiminizi edin, üçün əlamətdar gündür. Çünki dilçi alim, Yeni Azər­ yanılmayın. Deputat seçkilərində Nizami Xudiyevə səs baycan Partiyasının yaradıcılarından olan, cənab Pre­ verin! Bunu mən bir ağsaqqal kimi, bir müharibə veteranı zidentin ən yaxın silahdaşlarından biri Nizami Xudiyev kimi deyirəm və dediklərimə də inanıram. kəndimizə seçicilərlə görüşə gəlib. Hörmətli Nizami müəllim, sizin təbliğata ehtiyacınız Bostançı kəndi yoxdur. Çünki sizin həyat yolunuz, yazdığınız kitablar, rəhbərlik etdiyiniz Azərbaycan televiziyası bizə onu Mövlud müəllim (kənd sakini): - Hörmətli qonaqlar, deməyə əsas verir ki, siz Azərbaycanın dövlət müstə­ hörmətli ağsaqqallar! Nizami Xudiyev Ümummilli lide­ qilliyini hər şeydən üstün tutub dövlətimizə və xalqımıza rimiz Heydər Əliyevin yetirməsidir. Onun siyasi məktə­ ləyaqətlə xidmət edirsiz. Qısa müddətdə Xudatda gör­ bini keçmiş bir insandır. Eyni zamanda, Azərbaycan düyünüz işlər onu göstərir ki, sizin üçün əlçatmayan heç xalqının ən layiqli oğullarındandır. Biz fəxr etməliyik ki, nə yoxdur. Seçkilər yaxınlaşdıqca camaatımız sizi daha Nizami müəllim bu bölgədən deputatlığa namizəddir. Bu çox sevir və inam bəsləyir. Allah-təalanın bizə göndərdiyi ən böyük töhfədir. Çünki Sizin yazdığınız kitablar Azərbaycan elminə, mənə­ o, bizim bundan sonra daha yaxşı yaşamağımız üçün çox viyyatına heç nə ilə əvəz olunmayan böyük sərvətdir. çalışacaq. Mən buna əminəm. Ona görə biz gərək Xüsusən, Ulu öndərimiz Heydər Əliyev haqqında yaz­ seçimimizdə səhv etməyək. Səhv etsək, gələcək nəsillər dığınız kitablar onu göstərir ki, xalqını sevən insan sizin bunu bizə bağışlamazlar. Biz ağsaqqallar hər şeyi yaxşı kimi olmalıdır. Siz Heydər Əliyevin anadan olduğu tor­ görürük. Ona görə gərək ağa qara deməyək. Demək pağın yetirməsisiz. istəyənlərə də imkan verməyək.

211 212 Heydər Əliyev Azərbaycan dövlət müstəqilliyinin orucluq ayında görüşürük. Seçkilərdə ancaq düzlüyə yaradıcısıdır. Heydər Əliyev biz insanlara qəhrəmanlığı, qiymət vermək lazımdır. Mən inanıram ki, belə də olacaq. vətənə məhəbbət hissini miras qoyub. Özündən sonra Həqiqət qalib gələcək və siz bizim deputatımız olacaqsız. Azərbaycan xalqının taleyini, dövlətini, dövlətçiliyini İlham Əliyev kimi böyük şəxsiyyətə tapşırıb. Nizami müəllim, biz artıq seçimimizi etmişik. Sizin bu Maqsudkənd kəndi bölgədən deputat seçilməyiniz bizim üçün qələbə olacaq. Ən azı ona görə ki, bizi Milli Məclisdə Nizami Xudiyev Heybət Əzimov (müəllim): - Əziz və hörmətli Nizami kimi bir şəxsiyyət təmsil edəcək. Sizə parlament seçki­ müəllim. Siz bizim Maqsudkənd kəndinə xoş gəlmisiniz. lərində uğurlar arzu edirəm. Camaat, bu gün elə bir insanla görüşürük ki, onun titul­ larını natiqlər söylədilər. Onları sayıb qurtarmaq olmaz. Sona Dövlətova (dil-ədəbiyyat müəllimi): - Hörmətli Nizami Xudiyev Heydər Əliyev məktəbinin yetirməsidir. Nizami müəllim, mən dil-ədəbiyyat müəllimiyəm. Sizin O, Xaçmaz camaatı üçün çox işlər görəcək. yaradıcılığınızla yaxından tanışam. İndi tərcümeyi-halı­ Nizami müəllim, biz sizin adınızı fəxrlə çəkirik, sizə nızla da tanış oldum. Siz Heydər Əliyev məktəbinin yetir- uğurlar arzulayırıq. məsisiz, Yeni Azərbaycan Partiyasının İdarə Heyətinin Nizami müəllim görkəmli şəxsiyyətdir, görkəmli alim­ üzvüsüz. Biz bu partiyaya, Heydər Əliyev məktəbinə ina­ dir. Bizim məktəbin müəllimlərinin çoxu Pedaqoji İnsti­ nırıq. tutun tələbələridir. Biz çalışırıq ki, bu kəndin balalarını Mən milliyətcə ləzgiyəm. Azərbaycan Dövlət Univer­ layiqli şəxsiyyətlər kimi yetişdirək. sitetinin filologiya fakültəsini bitirmişəm. Azərbaycan Nizami müəllim, biz sizə uğurlar diləyirik. Hər dəfə dilini azərbaycanlılardan heç də pis bilmirəm. Bizim bir sizi televizorda görəndə sevinirik. Mən sizi həmişə özümə vətənimiz var. O da müstəqil Azərbaycan Respublikasıdır. mayak sayıram. Siz inanın ki, bizim kəndin əhalisi Hamımız o respublikanın vətəndaşlarıyıq. əməksevər, layiqli şəxsə qiymət verməyi bacaran Nizami müəllim, 6 noyabr parlament seçkilərində sizə insanlardır. Biz 6 noyabrda hamılıqla sizə səs verəcəyik. səs verəcəyimizə söz veririk. Sizə işlərinizdə uğurlar, ailə səadəti arzulayırıq. R.Hüseynov (kənd sakini): - Bu gün deputatlığa Qasım Əzimov (axska türkü): - Hörmətli Nizami namizədlə görüşə yığışmışıq. Nizami müəllim kəndimizə müəllim, mən bu gün öz kəndimin camaatı adından sizə gəlməklə özündən əvvəlki deputatlara ibrət dərsi verdi. təşəkkürümü bildirirəm. Çox şadam. Deyirlər alim gəlişi Çox deputatlar seçmişik, amma üzlərini də görməmişik. elə-obaya xeyir-bərəkət gətirər. Bu insan gör nə qədər sadə, qəlbi təmizdir ki, gəlib kənd Milliyyətcə axska türküyəm. Biz burada məskun­ sakinləri ilə görüşür, onları dinləyir. Nizami müəllim, sizə laşmışıq. Sizinlə müsəlmanın ən müqəddəs ayında -

213 214 bu yolda uğurlar, can sağlığı arzulayıram. Arzu edirəm ki, Əgər siz Nizami müəllimə səs versəz, bu kəndin gələ­ deputat olandan sonra da vaxt tapıb tez-tez bizimlə görüşə cəyinə səs vermiş olacaqsız. Arzu edirəm ki, Nizami gələsiz. Bütün kənd sakinlərini 6 noyabr parlament seç­ müəllim gələn dəfə bura deputat kimi gəlsin. kilərində Nizami Xudiyevə səs verməyə çağırıram. C.Rəcəbov (gənc kənd sakini): - Nizami müəllim, sizi Müqtədir qəsəbəsi salamlayıram. Gənclər adından danışmaq üçün mənə söz verildiyinə görə çox sevinirəm. Sizə bir şer həsr etmişəm. Zeynət Ələkbərova (kənd sakini): - Nizami müəllim, sizi Müqtədir camaatı adından salamlayıram. “Xoş Bu gün gəlişinlə sevindi kəndim, gəlmisiz” deyirəm. Nizami müəllim, siz arxayın ola bilər- Kəndimin oğluyam, ilhama gəldim. siz ki, biz hamımız yalnız sizə səs verəcəyik. Siz dün- Hamı tək mənim də sevindi qəlbim, yagörmüş, intellektual səviyyəli bir adamsız. Biz tez-tez Sizi salamlayım, ey böyük insan, sizin Milli Məclisdəki çıxışlarınıza qulaq asırıq. Axı necə Heydər məktəbinin uğurlu yolu, ola bilər ki, biz sizə səs verməyək. Elə sizin kitablara Uğurla gedirsiz siz də bu yolu. nəzər salsaq, bizə hər şey aydın olur. Siz Heydər Əliyevin Namuslu xalqımın qeyrətli oğlu, yetirməsisiz. Biz insanlar həmişə o dahi şəxsiyyətə borc­ Sizi salamlayım, ey böyük insan! luyuq. Nə yaxşı o yenidən hakimiyyətə qayıdıb xalqı Nizami adındı, özün dahisən, bəladan qurtardı. İndi isə onun yolunu hörmətli Prezi­ Azəri elminin sanki şahısan. dentimiz İlham Əliyev davam etdirir. Biz də ona əməli İndi rayonumun namizədisən, işlərimizlə kömək etməliyik. Ona görə də builki parlament Sizi salamlayım, ey böyük insan, seçkilərində Yeni Azərbaycan Partiyasının nümayən­ Müəllim, ziyalı, yazıb-yaradan. dəsinə - Nizami Xudiyevə səs verəcəyik. Çünki Nizami müəllim Heydər Əliyev məktəbini keçib, onun əməllərinin Mən bütün gəncləri Nizami Xudiyevə səs verməyə layiqli davamçılarından biridir. Biz əgər problemlərimizi çağırıram. həll etmək istəyiriksə, yalnız Nizami Xudiyevə səs H.Ələsgərov (müəllim): - Mən Nizami müəllimlə verməliyik ki, o da bizim problemlərimizin həllində kö­ tələbəlik vaxtlarında institutun voleybol komandasında mək etsin. Nizami Xudiyev layiqli namizəddir. çıxış etmişəm. Həmişə aramızda səmimi, xoş münasibət Nizami müəllim, sizə parlament seçkilərində uğurlar olub. Nizami müəllim heç vaxt ağa qara, qaraya ağ deyən arzulayıram. adam olmayıb. Onun öz sözü olub. O, təmiz, halal, dediyi Nəcmulla Nurullayev (kənd ağsaqqalı): - Hörmətli sözün ağası olan bir adamdır. Nizami müəllim, Müqtədir camaatı adından sizə uzun ömür, cansağlığı, seçkilərdə uğurlar arzulayıram.

215 216 Hörmətli bacılar və qardaşlar! Xatnlayırsızsa, 1981-ci Nizami Xudiyev Yeni Azərbaycan Partiyasının layiqli ilin sentyabr ayında Heydər Əliyevlə sizin görüşünüz nümayəndəsidir. Mən inanıram ki, 6 noyabrda biz öz olmuşdu. O demişdi ki, Xaçmazın Müqtədir qəsəbəsinin seçimimizi düzgün edəcəyik və Nizami Xudiyevə səs torpağı çox münbit, insanları çox mehriban və səda­ verəcəyik. O, bizim deputatımız olacaq. Nizami müəllim, qətlidir. Bu gün bizim camaat fəxr edir ki, görüşümüzə sizə təşəkkür edirik. ziyalı, alim, millət vəkili, professor Nizami Xudiyev gəlib. Siz əmin ola bilərsiz ki, burada müxtəlif millətlər bir ailə C.Əzimov (kənd sakini, YAP-ın üzvü): - Hörmətli kimi mehriban yaşayırlar. Əminliklə, bir ağsaqqal kimi müqtədirlilər! Hörmətli Nizami müəllim! Sizi salam­ deyirəm ki, onlar hamısı sizə səs verəcəklər. layırıq. Onu demək istəyirəm ki, bizim bu gün Nizami Nizami müəllim, bizim problemlərimiz çoxdur. Bilirik müəllim kimi deputata böyük ehtiyacımız var, çünki ki, onları yalnız sizin köməyinizlə həll edə bilərik. Ha­ bizlərin problemlərinin açarı Nizami müəllimin əlindədir. mımız 6 noyabr parlament seçkilərində sizə səs verəcəyik. Ona görə hamımız 6 noyabrda bir nəfər kimi Nizami Xudiyevə səs verib, onu Xaçmazın deputatı seçəcəyik. B.Budaqov (kənd sakini): - Əziz həmvətənlər! İcazə verin Milli Məclisin üzvü Nizami Xudiyevə görüşümüzə Qusarçay kəndi gəldiyi üçün minnətdarlıq edim. Nizami müəllimin tərcümeyi-halını dinlədik. Hər birimizə aydın oldu ki, o, N.Ağayev (YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının İdarə kimdir. Nizami müəllim Azərbaycanın layiqli oğludur. Bu Heyətinin üzvü): - Hörmətli Nizami müəllim, hörmətli kitablar da onun necə alim olmasından xəbər verir. seçicilər! Bu gün biz ölkəmizin, vətənimizin taleyində ən Bizim seçəcəyimiz deputat təkcə Xaçmazın yox, bütün məsuliyyətli anları yaşayırıq. Hamı bilir ki, noyabrın 6-da Azərbaycanın deputatı olacaq. Nizami müəllimin titul­ növbəti parlament seçkiləri keçirilir və hamımız istəyirik larını sadalamaqla qurtarmaq olmur. Bu qədər titul hər ki, parlamentdə bizi xalqımızın layiqli övladları təmsil adama verilmir. O bu adlara layiqdir və bu adlar bizə çox etsinlər. Azərbaycan dövlətinin, Azərbaycan xalqının şeyi deyir. taleyüklü məsələlərini həll edə biləcək insanlar Milli Bizi Milli Məclisdə təmsil edəcək deputat prob­ Məclisə seçilsinlər. Bu istiqamətdə də artıq bir neçə lemlərimizi həll etməyi bacarmalıdır. Onu yalnız Nizami vaxtdır təbliğat kampaniyası gedir. Xudiyev edə bilər. Əgər biz ona səs versək, yanılmarıq. Yeni Azərbaycan Partiyasının bu dairədən nüma­ Deputatlığı dövründə gördüyü işlər buna əyani sübutdur. yəndəsi bizim hamımızın böyük hörmət bəslədiyimiz və Hər kəs burada çıxış edib, xalqa çox söz deyə bilər, çox sevdiyimiz, yaxından tanıdığımız bir insandır. O, Milli vədlər verə bilər. Amma əsas işdir, əməldir. O işi də hər Məclisin deputatı, Azərbaycan Televiziya və Radio kəs görə bilməz. Verilişləri Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin sədri, professor Nizami Xudiyevdir.

217 218 Hər bir seçici istəyir ki, onu Milli Məclisdə daha Q.Qədirov (kənd sakini): - İcazə verin hamınızın adın­ layiqli insan təmsil etsin. Mənə elə gəlir ki, bu dairənin dan Nizami müəllimə “xoş gəlmisiz” deyim. Onu seçicilərinin bəxti gətirib. Və mən inanıram ki, 56 saylı salamlayım. Seçki kampaniyasında ona uğurlar arzulayım. Xaçmaz kənd seçki dairəsinin bütün seçiciləri Nizami Əlbəttə, hər bir insan arzu edir ki, cəmiyyətdə yüksək müəllimə səs verəcəklər. Çünki o, respublikada sayılıb- mövqe tutsun. Amma hər kəs düşünməlidir ki, buna necə seçilən, Azərbaycan xalqını yüksək tribunalarda ləyaqətlə nail olmaq olar. Bunun üçün insan xalqına, millətinə təmsil edən bir insandır. Parlamentə seçiləcək hər bir layiqincə xidmət etməlidir. Belə insanlardan biri bu gün deputat möhtərəm prezidentimizə, dövlətimizə siyasi seçki platforması ilə bizim görüşümüzə gələn Nizami dəstək olmalıdır. Xalq da parlamentə elə oğullar seç­ Xudiyevdir. Nizami müəllimin böyük nailiyyətlərinin məlidir ki, prezidentimizin köməyi və onların dəstəyi kiçik bir hissəsi gözümüzün qarşısındadır. Hər birimiz ana sayəsində Azərbaycan qısa müddətdə dünya dövlətləri vətən, ana torpaq, ana dili sözlərini tez-tez işlədirik. içərisində öz layiqli yerini tutsun. Balalarımıza ana dilini öyrədən dərsliklərimizin müəllifi Mən Nizami müəllimi Heydər Əliyev məktəbinin şa­ Nizami Xudiyevdir. Bu, danılmaz faktdır. girdi hesab edirəm. Biz Milli Məclisdə onun çox çıxış­ Nizami Xudiyev kimdir? Şəxsən o, məni tanımır. Mən larına qulaq asmışıq. O, real, obyektiv, xalqın mənafeyinə isə onu yaxşı tanıyıram. Çünki mətbuatı, televiziyanı xidmət edən çıxışlar edir. Elə ona görə də biz Nizami izləyərkən onun kim olduğunu görürəm. O, ictimai-siyasi Xudiyevə səs verməliyik. xadimdir, böyük alimdir, türkoloqdur. Bunu tək Azər­ Bir məqamı da nəzərinizə çatdırım. Mən də bu baycan yox, bütün dünya qəbul etmişdir. Nizami müəl­ dairədən deputatlığa namizədliyimi verə bilərdim. Amma limin tərcümeyi-halı oxunarkən biz gördük ki, Nizami gəlin fikirləşək. Bu xalqı, bu camaatı Milli Məclisdə Xudiyev hansı titulları, fəxri adları qazanıb. Nizami Xudiyev kimi təmsil etmək qüdrətimiz varmı? Nizami Xudiyev Yeni Azərbaycan Partiyası İdarə He­ Yox! Çünki o pilləyə qalxmaq üçün həqiqətən dahi yətinin üzvüdür. Onun üzvü olduğu partiya xalqın rifahı adamların ətrafında siyasi məktəb keçmək gərəkdir. Parla­ naminə çox işlər görür. Mən bütün Xaçmaz kənd seçki ment peşəkarlardan ibarət olmalıdır, alimlərdən ibarət dairəsinin seçicilərini Nizami Xudiyevə səs verməyə ça­ olmalıdır. Parlament həqiqətən xalqını, dövlətini sevən ğırıram. insanlardan ibarət olmalıdır. Bütün bu keyfiyyətlər Niza­ mi Xudiyevdə var. O, bizim hər birimizi Milli Məclisdə Yalama kəndi layiqincə təmsil edəcək. Buna görə də mən Yeni Azər­ baycan Partiyası Xaçmaz Rayon Təşkilatının üzvü kimi Vaqif Sərdarov (YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının inanıram ki, bu dairənin seçiciləri Nizami Xudiyevə səs Yalama kəndi üzrə nümayəndəsi): - Bu gün qarşınızda verəcəklər. böyük sevinclə çıxış edirəm. Əziz yalamalılar, hörmətli dostlar, bacı və qardaşlar! İcazə verin hamınızın adından

219 220 görkəmli alim, Azərbaycanın gələcəyi naminə çox işlər Nizami müəllim siyasi və dövlət xadimi kimi görə bilən hörmətli Nizami Xudiyevə bu gün bizimlə Azərbaycanın, respublikanın şimal bölgəsi olan görüşə gəldiyinə görə öz salamlarımı və dərin min­ Xaçmazın, Yalamanın inkişafına kömək edəcək. nətdarlığımı bildirim. Xoş gəlmisiz. Sizə parlament seçkilərində uğurlar arzu edirəm. Nizami müəllim, Ulu öndərimiz, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycan xalqına böyük nemətlər bəxş Sultanmurad Əlixanov ( kənd sakini): - Hörmətli etmişdir: azadlıq, dövlətçilik. Onun Azərbaycan xalqına yoldaşlar! Hamı bilir ki, qarşıdan parlament seçkiləri verdiyi böyük töhfələrdən biri də bu dövlətə, xalqa xidmət gəlir. Bu seçkilərdə iştirakınız vacibdir. Mən Nizami edən Nizami Xudiyev kimi şəxsiyyətlərdir ki, onunla uzun müəllimi Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri müddət çiyin-çiyinə işləyib. Bu gün də Ulu öndərin Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin sədri kimi yaxşı tanıyıram. ideyalarına sadiq qalaraq elmi-pedaqoji fəaliyyəti, dövlət Bu gün o, həm də Xaçmaz kənd seçki dairəsindən de­ strukturlarındakı işi ilə Azərbaycanın gələcəyi naminə putatlığa namizəddir. Bilirik ki, dövlətin mühüm əlindən gələni əsirgəmir. Nizami müəllimin kitabları, qərarlarının yerinə yetirilməsində, gənclərin vətənpərvər monoqrafiyaları göz qabağındadır. Bunların içərisində ruhda böyüməsində Nizami müəllimin böyük əməyi var, “Ana dili” kitabını gördüm. qayğısı çoxdur. Müstəqil Azərbaycanın qarşısında mühüm Ən böyük sərvətlərdən biri də xalqın ana dilidir. problemlər durur. Bunları yerinə yetirmək üçün bizə Doğrudan da, ana dili xalqın milli sərvətidir. İnsan layiqli deputat lazımdır. O da Nizami Xudiyevdir. Bilirik anasını, vətənini sevdiyi qədər öz ana dilini də sevməlidir. ki, bu işin öhdəsindən o, layiqincə gələcək. Nizami Xudiyevin təkcə bu sahədə olan tədqiqatları xalqımızın çox böyük sərvətidir. Kələntər Kələntərli (şair ): - Həyatda elə insanlar olur Biz çalışmalıyıq ki, Milli Məclisdə bizi elə deputat ki, onlar haqqında danışanda gərək ürəyinin qapısını təmsil etsin ki, həqiqətən öz torpağına, xalqına, dövlətinə, taybatay açasan, sözə xəsislik etməyəsən. Nizami müəllim dövlətçiliyinə sadiq insan olsun. O insan Azərbaycanı elə insanlardandır. Siz onun tərcümeyi-halı ilə tanış xarici ölkələrdə də ləyaqətlə təmsil edə bilsin. Çünki bu olmusuz. Görün nə qədər kitabların müəllifidir. Özü də gün iqtisadi, siyasi cəhətdən gündən-günə inkişaf edən ana dilimiz haqqında. Dil xalqımızın milli sərvətidir. Dil Azərbaycan Avropa, dünya ölkələrinə inteqrasiya edir. yoxdursa, o xalq da yoxdur. Dil yoxdursa, o xalqın Hörmətli Nizami müəllim. Yalama camaatı həmişə mədəniyyəti də yoxdur. Azərbaycan dövlətinə, dövlətçiliyinə, xalqına, Preziden­ Bu gün Azərbaycan radiosunda ləzgi dilində verilişlər tinin siyasi kursuna sadiqliyi ilə fərqlənən insanlar olub. verilməsi çox böyük hadisədir. Bu işdə Azərbaycan Mən sizi əmin edə bilərəm ki, Yalama camaatı hamılıqla Televiziya və Radio Verilişləri Qapalı Səhmdar Cə­ sizə səs verəcək. miyyətinin sədri Nizami müəllimin çox böyük köməyi var.

221 222 Mən fəxr edirəm ki, burada Nizami Xudiyev haqqında gələcək deputatımız bizimlə görüşə gəlib, qayğılarımızla söz deyirəm, sizin qarşınızda çıxış edirəm. O, çox dəyərli tanış olur. bir insandır. Onun haqqında nə qədər danışsan, yenə azdır. Respublikamızın əməkdar elm xadimi, professor Ni­ Nizami müəllim televiziyaya sədr gələndən sonra ora zami Xudiyev 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən tamam dəyişdi. Nizami müəllim yüksək mədəniyyətə, deputatlığa namizəddir. 6 noyabr Azərbaycan tarixinə yüksək etikaya, yüksək əxlaqa malik bir insandır. O bu əlamətdar bir gün kimi daxil olacaq. Biz xalqımızın ən bölgənin problemlərini yaxşı bilir. Onları həll etmək üçün layiqli oğluna - Nizami Mənaf oğlu Xudiyevə səs verə­ real imkanları var. Ona görə siz ona səs versəz, cəyik. yanılmazsız. Sizə seçkilərdə uğurlar arzulayıram. Deputat seçmək çox şərəfli, məsuliyyətli bir işdir. Ona görə doğru, düzgün seçim etməliyik. Nizami müəllimin Cəlil Balamətov (kənd sakini): - Nizami müəllim, seçkiqabağı platforması ilə yaxından tanış olanda gördük sizə, qonaqlara Yalama camaatı adından xoş gəlmisiz de­ ki, o, öz nüfuzu sayəsində seçicilərin arzu və istəklərini yirəm. Mən Nizami müəllimi tələbə vaxtından, institutda yerinə yetirməyə qadir olan bir deputat olacaq. Adı XXI komsomol komitəsinin katibi olan vaxtdan tanıyıram. əsrin dünya alimləri və ziyalıları kitabına daxil edilmiş Nizami müəllim bizim yerlərə çox gəlib, buranın görməli görkəmli alim, ziyalı olan Nizami müəllimə 6 noyabrda yerlərində çox olub. Nizami Xudiyevi biz həmişə gözəl keçiriləcək parlament seçkilərində uğurlar arzulayıram. müəllim, etibarlı dost kimi tanımışıq. O, bizim ağrı-acı­ Hamınızı ona səs verməyə çağırıram. Ümid edirəm ki, mızı heç xəbərimiz olmadan hiss edib. Qayğılarını bizdən Nizami müəllim Xaçmazın deputatı olacaq və biz də əsirgəməyib. O cümlədən mənim kimi yüzlərlə tələbənin onunla fəxr edəcəyik. oxumasında, yüzlərlə elmi mütəxəssislərin hazırlanma­ sında onun böyük əməyi var. Bu gün bizim üçün fəxrdir Ramiz Cavadov (kənd sakini): - Nizami müəllim, ki, Nizami müəllim respublikamızda tanınan bir insandır, mən sizi qabaqcadan deputat seçilməyiniz münasibəti ilə televiziyanın sədridir. Tez-tez hökumət və parlament təbrik edirəm. Burada oturan yoldaşlar Nizami müəllimi nümayəndə heyətlərinin tərkibində xarici səfərlərdə olur, həqiqətən qiyabi tanıyırlar. Mənsə onu şəxsən yaxından bizi orada ləyaqətlə təmsil edir. Ona görə mən sizi layiqli tanıyan bir adamam. Baxmayaraq ki, uzun müddətdir yoldaş, gənclərin dostu, himayəçisi olan bir insanın - ayrılmışıq, indi görüşürük. Bu görüş mənim üçün Nizami Xudiyevin arxasınca getməyə, parlament seçki­ əlamətdardır. İnanıram ki, bundan sonra belə görüşlərimiz lərində onu dəstəkləməyə çağırıram. çox olacaq. Mən sizi təbrik edirəm və bütün Yalama seçicilərini sizə səs verməyə çağırıram və bu çağırışıma da Gülməddin Şıxmətov ( kənd sakini): - Bu gün biz inanıram. yalamalılar üçün çox əlamətdar bir gündür. Fəxr edirik ki,

223 224 Nadir Süleymanov (YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının ikinci dəfə hakimiyyətə gətirməklə Azərbaycan xalqını sədri); - Hörmətli Yalama camaatı, əziz həmyerlilər! Mən bəlalardan, parçalanmadan xilas etdilər. Elə buna görə biz istərdim sizin icazənizlə Yalama və yalamalılar haqqında Nizami Xudiyevə borcluyuq və ona səs verməliyik. bir neçə kəlmə söz deyim. Yalama Xaçmazda və Yalamada əsasən ləzgilər yaşayırlar. Onlar azər­ ümumiyyətlə, respublikamızda xüsusi yeri olan bir baycanlılara çox yaxın insanlardır. Biz həmişə bir olmu­ kənddir. Yalama qardaş Dağıstanla qonşudur. Buranın şuq, bundan sonra da bir olacağıq. Bir olub Azərbaycanın camaatı öz halal zəhməti ilə yaşayan, son tikələrini qon­ xoş gələcəyini görmək istəyən, Azərbaycan uğranda şuları ilə bölüşməyə hazır olan insanlardır. Yalamalılar şəhidlər verən insanlarıq. Mən əminəm ki, Nizami Xu- qədirbilən insanlardır. diyev Azərbaycan üçün, bizim Xaçmaz bölgəsi üçün Bu gün respublikamız demokratiya şəraitində çox bundan sonra çox işlər görəcək. Bunun üçün onun həm əzmlə irəliləyir, inkişaf edir. Biz YAP-ın üzvləri olaraq real, həm də potensial imkanları var. Sizin hamınızı 6 istəyirik ki, respublikamızda bütün seçkilər demokratik noyabr parlament seçkilərində Nizami Xudiyevə səs şəraitdə keçsin. Bu seçkilərə qara yaxmaq istəyənlərin verməyə çağırıram. cəhdi puça çıxsın. Biz onu sizin dəstəyinizlə etmək istəyirik və sizə böyük ümidlər bəsləyirik. Biz gələcək Abbasyar Heydərov (YAP Xaçmaz Rayon Təş­ parlamentimizi formalaşdırmağa çalışırıq. Yalamalılar da kilatının İdarə Heyətinin üzvü); - Bizim Xaçmaz rayo­ kifayət qədər gözüaçıq insanlardır və istərlər ki, seçdikləri nunda iki dairə var. Xaçmaz şəhər və Xaçmaz kənd seçki deputat onlara layiq olsun. Hər kəsin ürəyində belə bir dairələri. Bizim üçün çox maraqlı idi ki, bu dairələrdən sual ola bilər; Nizami Xudiyev bizim üçün nə edəcək? YAP-ın nümayəndəsi kim olacaq. Təbii ki, biz onun Mən bu suala cavab verməzdən əvvəl onun bu günə kimi seçilməsi uğrunda mübarizə aparan insanlar olacayıq. Mən artıq sizlər üçün etdiklərini sadalamaq istəyirəm. Nizami eşidəndə ki, Xaçmaz kənd seçki dairəsindən YAP Xudiyev yüzlərlə elmi əsərlərin, xalqımıza lazım olan çox tərəfindən deputatlığa namizəd çox hörmətli, hamımızın sanballı kitabların müəllifidir. Nizami Xudiyev respub­ yaxşı tanıdığı millət vəkili, professor Nizami Xudiyevdir, likamıza, o cümlədən Xaçmaza ali təhsilli gözəl mütə­ səmimi deyim ki, qısqanclıq hissi məni boğdu. Mən özüm xəssislər - müəllimlər bəxş edən alimdir, müəllimdir. Ən Xaçmaz şəhərində yaşayıram. İstərdim ki, Nizami Xu- nəhayət, Nizami Xudiyev Azərbaycanın həyatında mühüm diyev namizədliyini Xaçmaz şəhər seçki dairəsindən irəli yer tutan, Azərbaycanın siyasi həyatında mühüm rol sürəydi. Ancaq sonra özümdə təskinlik tapdım ki, Nizami oynayan Yeni Azərbaycan Partiyasının yaradıcılarından müəllim Xaçmaz kənd seçki dairəsindən seçilsə də, bütün biridir. Elə buna görə də Azərbaycan xalqı Nizami Xu- Xaçmazın deputatı olacaq. Ona görə sevindim. Yeni diyevə borclu olmalı, onu dəstəkləməlidir. Əgər Nizami Azərbaycan Partiyasının üzvləri bir-birimizi təbrik etdik Xudiyev kimi insanlar olmasa idi, YAP yaranmazdı. ki, bizim dairədən də ləyaqətli, çox gözəl, Azərbaycan Məhz Nizami müəllim kimi insanlar Heydər Əliyevi

225 226 üçün, Xaçmaz üçün real işlər görəcək bir insan deputatlığa hamınızı Nizami müəllimin ətrafında sıx birləşməyə, onu namizəddir. dəstəkləməyə çağırıram. Nizami Xudiyev həmişə sözünü Milli Məclis xalqın, dövlətin ən çətin məqamlarında o deyən şəxs olub. Bizə də belə deputat lazımdır. ağır yükü üzərinə götürməyi bacaran insanların yeridir. Nizami müəllim, sizə seçkilərdə uğurlar arzulayırıq. Mən Milli Məclisin iclaslarını diqqətlə izləyirəm. O, çox səbirlə, təmkinlə, məntiqli, səlis, obyektiv çıxışlar edir. Yavər Əliyev (ADPU-nun müəllimi): - Əziz nab- Əziz Yalama camaatı! Bizim partiya seçimini edib. ranlılar! Bizim gəlişimizin məqsədi sizə aydındır. Mən Bilirik ki, siz də bu seçimi bəyənib dəstəkləyəcəksiz. Biz Nizami müəllimi tələbəlik vaxtından tanımışam. O, çox Heydər Əliyev məktəbinin şagirdlərinə səs verməliyik. çalışqan tələbə idi. Nizami Gəncəvi adına təqaüd alırdı. Biz Heydər Əliyev idarəetmə məktəbinin iştirakçılarına Hələ tələbə ikən institutun bütün problemlərinin həllində səs verməliyik. Təsadüfi adamlara səs verməməliyik. yaxından iştirak edirdi. Tələbə ikən komsomol komi­ İnanıram ki, yalamalılar seçimlərini düzgün edəcəklər və təsinin katibi vəzifəsinə qədər yüksəlmişdi. İnstitutu biti­ Yeni Azərbaycan Partiyasının layiqli nümayəndəsi olan rəndən sonra da Elmi Şuranın qərarı ilə institutda müəllim Nizami Xudiyevə səs verəcəklər. saxlandı. Nizami müəllimin elmi fəaliyyəti haqqında da danışıldı. 67 kitabı var. Orta məktəblər üçün dərsliklər ya­ Nabran qəsəbəsi zıb. Siyasi monoqrafiyalar yazıb. Bizim institutda Nizami müəllim bütün ictimai vəzifələrdə çalışıb. Komsomol B.Əliyev (qəsəbə sakini, meşə işçisi): - Hörmətli Nab- komitəsinin katibi, İnstitut Həmkarlar İttifaqının katibi, ran camaatı! İcazə verin hamınızın adından ictimai-siyasi birinci prorektor, rektor vəzifələrinə qədər yüksəlib. Sonra xadim, millət vəkili Nizami Xudiyevi salamlayım, ona öz da Nizami müəllim dövlət televiziyasına sədr təyin dərin minnətdarlığımı bildirim. Nizami müəllim 56 saylı olunub. Xaçmaz kənd seçki dairəsindən deputatlığa namizəddir. Əziz nabranlılar! Bunları deməkdə məqsədim odur ki, İnanıram ki, bizim camaat onun şəxsiyyətinə hörmət edib, 6 noyabr parlament seçkilərində Nizami Xudiyevə səs seçkilərdə hamılıqla ona səs verəcək. Nizami müəllim 10 verəsiz, seçiminizdə yanılmayasız. ildir ki, Naxçıvanın deputatıdır. Bu 10 ildə o, çox işlər görüb. Haralarda olub, hansı çıxışları edib, hansı titulları, Zahid Xəlil (ADPU-nun müəllimi, filologiya elmləri adları qazanıb. Bunların hamısı Nizami müəllimin kimli­ doktoru, professor): - Nabranın ictimai-siyasi həyatında yini sübut edir. Belə bir şəxsin bizim deputatımız olma­ əlamətdar hadisənin başlanğıcıdır. Bu gün görüşünüzə sına hamımız sevinirik. O, deputat seçilən gün biz bayram sizin dairədən deputatlığa namizəd Nizami Xudiyev gə­ edəcəyik. lib. O, 10 ildir ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasının de­ Nizami Xudiyev dünyaşöhrətli alimdir. Bir sıra xarici putatıdır. Sizə onu da deyim ki, Nizami müəllim Naxçıvan ölkələrdə vətənimizi ləyaqətlə təmsil edir. Ona görə camaatı üçün çox böyük işlər görüb. O, sözün həqiqi mə­

227 228 nasında deputat olub, sözün həqiqi mənasında xalqla Nizami müəllimin çox parlaq həyat və fəaliyyəti bizim vəhdətdə olub, onların səsini eşidib və lazımi təşkilatlara xalqımızın gözünün qabağındadır. Nizami Xudiyev o çatdırıb. insandır ki, Azərbaycan parçalanma təhlükəsi altında Nizami Xudiyev ziyalı ailəsində böyuyub. Uzun müd­ olanda o, Naxçıvana - Heydər Əliyevin yanına gedib gə­ dət Naxçıvanın müxtəlif rayonlarında katib işləyən, Şərq lirdi. Heç nədən qorxmadan. Əgər Heydər Əliyev ikinci qapısı qəzetinin redaktoru, Azərbaycanda bir sıra jurnalist dəfə hakimiyyətə gəlməsəydi, bizlərin vəziyyəti necə kadrların yetişməsində əməyi olan Mənaf Xudiyevin olardı?! Hamımız bunu yaxşı bilirik. oğludur. Nizami müəllim atasından cəmiyyətə, insanlara Nizami Xudiyev Heydər Əliyev məktəbinin davam­ xidmət etmək dərsi öyrənib. Onun tərcümeyi-halından da çısıdır. O, Yeni Azərbaycan Partiyası İdarə Heyətinin üz­ görürsüz ki, bu boyda ictimai-siyasi hadisələrdə fəal vüdür. Azərbaycanın Televiziya və Radio Verilişləri iştirak etmək insandan böyük dəyanət tələb edir. Eyni Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin sədridir. İki dəfə Naxçıvan zamanda, Nizami müəllimdə elə bir daxili güc, qüvvət var Muxtar Respublikasından Milli Məclisə deputat seçilib. ki, o, bu monoqrafiyaları yazmaqla bərabər, eyni zaman­ Siyasi təcrübəsi var. da, deputatlıq fəaliyyətini də çox yüksək səviyyədə yerinə Hörmətli Nabran camaatı! Mən inanıram ki, siz yetirir. Bu gün Nizami Xudiyevin namizədliyi bu bölgə­ seçkilərdə düzgün seçim edəcəksiniz. dən - 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən irəli sürü­ lüb. Mən əminəm ki, Xaçmaz camaatı bu seçkilərdə se­ Kələntər Kələntərov ( şair): - Əziz nabranlılar! Mən çimlərində yanılmayacaqlar. bu gün bura çox böyük sevinclə gəlmişəm. Gəlişimin məqsədi də bu il keçiriləcək parlament seçkilərində na­ Nadir Süleymanov (Yeni Azərbaycan Partiyası Xaç­ mizədliyi Xaçmaz kənd seçki dairəsindən irəli sürülmüş maz Rayon Təşkilatının sədri): - Hörmətli nabranlılar! Nizami Xudiyevi sizlərlə tanış etməkdir. Parlament seçkiləri ərəfəsində yaşayırıq. Bütün siyasi Bizim hörmətli Nizami müəllim qızıl kimi adamdır. partiyalar, siyasi bloklar öz namizədlərini irəli sürüblər. Mən 9 ildir Azərbaycan radiosunda böyük redaktor vəzi­ Bəzi insanlar müstəqil olaraq öz namizədliklərini veriblər. fəsində çalışıram, bu kişi ilə bir yerdə işləyirəm. Nizami Çox qürur hissi duyuram ki, Yeni Azərbaycan Partiyasının müəllim çox böyük alimdir. Mən APİ-də oxumuşam. üzvü olaraq bu gün YAP-ın siyahısı ilə namizədliyi irəli Nizami müəllim məndən sonra institutu bitirib müəllim, sürülmüş çox görkəmli alimimiz, respublikanın sayılıb- sonra rektor olub. Sonra da AzTV-yə sədr gəlib. Doğur­ seçilən bir insanı haqqında söz deyirəm. dan da çox qiymətli bir insandır. Nabran camaatı gözüaçıq, sabahı haqda düşünməyi Mən inanıram ki, Nizami Xudiyev bu bölgədən bacaran insanlardır. Bu baxımdan sizlərə təklif edirəm ki, deputat seçiləcək. O, çox insanpərvər, işgüzar adamdır. namizədlərin siyahısı ilə tanış olasınız. Onda kimin nəyə Nizami müəllim şirkətə gələndən şirkət elə dəyişib ki, qadir olduğunu özünüz görəcəksiniz. adam heyran olur. Deputatlığa namizədə səs verəndə, elə

229 230 adama səs vermək lazımdır ki, onun gücü olsun, qüdrəti təmiz olsa, millətimiz torpağını, xalqını nə qədər çox olsun. Nizami Xudiyev çox cəsarətli insandır. O, həm də sevsə, onda millətin gələcəyi də yaxşı olar. çox böyük əsərlərin müəllifidir. İnsanın mənəvi qüruru, mənəvi əzmi olmalıdır ki, Əziz nabranlılar! Əgər siz Nizami Xudiyevə səs bütün çətinliklərə sinə gərsin. Bizim müstəqil dövlətimizi versəz, çox şeyə nail olacaqsız. daha da möhkəmləndirmək lazımdır. Hər kəs buna çalışmalıdır. Niyazabad kəndi Hörmətli Nizami müəllim! Biz sizi hər gün görürük. Siz dediyiniz kimi, hər axşam ailələrimizin qonağı D.Dadaşova (kənd sakini, müəllim): - Nizami müəllim, olursuz. Azərbaycan televiziyasında türk dünyası haqqın­ sizi Niyazabad kənd sakinləri adından salamlayırıq. Mən da olan silsilə verilişlər hamımızın xoşuna gəlir. Gənc­ sizi yaxşı tanıyıram, tələbəniz olmuşam. Azərbaycan Pe­ lərimizdə vətənə məhəbbət hissi oyadır. daqoji Universitetində mühazirələrinizi dinləmişəm. Bura­ Bu torpaq nə qədər qədim olsa da, problemləri çoxdur. da sizin tələbələriniz çoxdur. Onlar göstərdiyiniz yolla ge­ Sizin səfərlərinizlə əlaqədar bura diqqət artırılıb. Biz dirlər. Vətəni sevmək, onu qorumaq üçün siz bizə çox şey sərhəd bölgəsində yaşayırıq. Bura başqa dövlətlərlə müna­ öyrətmisiz. Biz də dərs dediyimiz uşaqları vətənpərvər, sibət qurmaq üçün ən əlverişli yerdir. Mən bir müəllim xalqını, dilini sevən vətəndaşlar kimi tərbiyə edirik. kimi əvvəlc ə öz məktəbimizdən danışmaq istəyirəm. Mək­ Deputat xalqın elçisidir, deputatı xalq seçir. Biz yaxşı təbimiz XIX əsrin 70-80-ci illərində çar Rusiyasının bilirik ki, xalqımızın ziyalı sözünə, ziyalı məsləhətinə fərmanı ilə yaradılıb. Bu məktəbin 150 yaşı var. Nə o böyük ehtiyacı var. Bu gün xalq əvvəlki xalq deyil. O, ağı vaxt, nə də sovet dönəmində bizim məktəbin normal bi­ qaradan seçməyi bacarır. Bu gün xalq yaxşı bilir ki, kimə nası olmayıb. Bizim məktəb binasına ehtiyacımız var. səs verəcək. İnanıram ki, bu məsələnin həllində bizə kömək edəcək­ Bizim bu torpaq qədim mahaldır. Azərbaycan dövlət­ siniz. çiliyinin əsası da bu torpaqda qoyulub. XII əsrdə Şirvan­ Nizami müəllim, mən sizi tanıyan bir insan kimi Ni- şahlar dövləti, Təbriz-Atabəylər dövləti, XVI əsrdə Şah yazabad camaatını sizə səs verməyə çağırıram. İsmayıl dövləti. Bu dövlətlərin içərisində Fətəli xanın başçılıq etdiyi Quba xanlığının da xüsusi yeri var. Buranın Məmməd Ağayev (Qarabağlı kəndinin sakini): - Hör­ camaatı elə tərbiyə olmuşdur ki, dövlətçilik, dövlətçiliyin mətli Nizami müəllim! Xoş gəlmisiz. Biz Yeni Azər­ möhkəmlənməsi, suverenlik bizim hər birimizi düşün­ baycan Partiyasını aparıcı bir partiya kimi dəstəkləyirik. dürən ən mühüm məsələlərdir. Qarabağlı camaatı adından sizə öz təşəkkürümü bildirirəm İstəyin böyüyü, kiçiyi ola bilər. Ən böyük işlər ki, bizi yad edib, görüşümüzə gəlmisiz. Deputatlığa na­ ideologiyadan başlayır. Millətimizin ideologiyası nə qədər mizədlər arasında bura gələn ilk namizədsiz. Bu vaxta qədər seçilən deputatların heç üzünü görə bilməmişik. Heç

231 232 kəs problemlərimizi həll etməyib. Problemlər isə üst-üstə dilini, Azərbaycan mədəniyyətini, ədəbiyyatını təbliğ edən yığılıb qalıb. Biz sizi dəstəkləməyə, səs verməyə hazırıq. bir orator əgər bizim kənddən deputatlığa dəstək istəyirsə, Bizim ağrılı problemlərimiz çoxdur. Kəndimizdə tibb mənə elə gəlir ki, bütün Xaçmaz bu dəstəyi alqışlamalıdır. məntəqəsi yoxdur, işığımız çox pis vəziyyətdədir. Kö­ Mənim dilimi Dədəm Qorqud yaratdı, Mahmud məkçi transformator, təmizləyici qurğular lazımdır. Kaşğari onu “Divani lüğət-it türk” kitabı ilə bütün dün­ Hörmətli Nizami müəllim! Biz hamımız sizi yaya bəyan etdi. Professor Mirzə Kazım bəy onu elə təbliğ dəstəkləyirik, 6 noyabr parlament seçkilərində sizə səs etdi ki, artıq türk dilləri içərisində Azərbaycan dilinin verəcəyimizə söz veririk. dəsti-xətti göründü. XX əsrin əvvəllərində Dəmirçizadə onu yüksək zirvələrə qaldırdı. XX əsrin sonu XXI əsrin M.Cəfərov (kənd sakini, Qarabağ müharibəsi vete­ əvvəllərində isə Dəmirçizadənin tələbəsi Nizami Xudiyev ranı): - Nizami müəllim çıxışında Xaçmazın tarixi, insan­ müəlliminin davamçısı kimi Azərbaycan dilini daha da ları haqqında danışdı. Xaçmaz Azərbaycanın şimal böl- inkişaf etdirdi. Onlarla elmi məqalələr yazdı. Biz bunu gəsindəki rayonlarından biridir. Avropaya açılan geniş alqışlamalıyıq. qapıdır. Bu bölgənin adamları həmişə öz sözünü deməyi 900 ildən üzü bəri bizim məşhur bir kəlamımız var: bacaran insanlardır. Belə ki, platformanızda qeyd edirsiz ki, xalqın problemlərini həll etməyə çalışan bir namizəd- Arzular kamalla yetişər başa, siz. Buna real imkanınız var. Biz Qarabağ müharibəsi Xalqa hörmət elə, ədəblə yaşa. veteranları da hamı kimi sizə inanırıq. Kamil bir palançı olsa da insan, Xaçmaz Qarabağ müharibəsində 200-ə yaxın şəhid Yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan. verib. Qarabağ veteranlarının sayı isə 1000-dən artıqdır. Biz bu gün dövlətimizə, möhtərəm Prezidentimiz İlham Bu gün Nizami ədəbi məktəbinin təmsilçisi, özünün Əliyevə minnətdarıq. Biz həmişə Yeni Azərbaycan Par­ məktəbini yaradan Nizami Xudiyev bizim kəndə qonaq tiyasını dəstəkləmişik, bundan sonra da dəstəkləyəcəyik. gəlib. Qarşınızda onun kitablarıdır, rəflərə yerləşmir. Ço­ Qarabağ veteranlarının əksəriyyəti Yeni Azərbaycan xu da hələ burada yoxdur. Əgər bu 30 illik yaradıcılıqda o, Partiyasının üzvləridir. bizim dilimizi, ədəbiyyatımızı qoruyub hifz edibsə, biz bu Hörmətli Nizami müəllim! Biz parlament seçkilərində namizədi alqışlamalıyıq, ona dəstək olmalıyıq. sizə səs verəcəyik, sizə dəstək olacayıq. Nizami müəllim, 10 il bundan əvvəl Naxçıvanda mən sizin şərəfinizə “Heydər bulağı” tikdirdim. Bir sürpriz Qərib Aşkari (şair): - Yaxın günlərdə seçim qarşısın­ olaraq deyim ki, Yeni Həyat kəndində də sizin şərəfinizə dayıq. Bizim bölgədən 19 nəfər deputatlığa namizəd var. “Heydər bulağı” tikiləcək. Oktyabrın 27-də Xaçmazın Amma biz xalqa, vətənə ləyaqətlə xidmət edən adamı yubileyində bulağın açılışı olacaq. seçməliyik. Dünyaşöhrətli alim, professor, Azərbaycan

233 234 Bu nərdtaxta nərdtaxtadır, Hər oğulun taxtı deyil. Dinləyir həvəslə hamını hər an, Bu taxtada qoşa atmaq, Silinər qəlbindən şübhə və güman, Hər oğulun baxtı deyil. Fərqi yoxdur ki, danışır hardan, Xaçmazlı, ya da ki, olsun şəkili, Bu Nizaminin baxtıdır. Biz bu baxtı alqışlayırıq. Hər an qayğılıdır millət vəkili.

Rauf Qurbanov (Niyazabad kənd orta məktəbinin Çevrilsin gülşənə vətən torpağı, riyaziyyat müəllimi): - Hörmətli Nizami müəllim! Mən Qoy dönsün cənnətə onun qucağı, sizi məktəbimizin bütün kollektivi adından salamlayıram. Tərənnüm eləyir belə övladı, Məktəbimiz rayonda sayılıb-seçilən məktəblərdəndir. Mə­ Qoy olsun laləzar obası, eli, zunlarımız respublikanın müxtəlif ali məktəblərində təhsil Hər an qayğılıdır millət vəkili. alırlar. Nizami müəllim sizin şərəfinizə bir şer söyləmək istəyirəm. Yazdığım bu şer bütün millət vəkillərinə ünvan­ Nizami müəllim, sizə seçkilərdə uğurlar arzulayırıq. lanır. Söz veririk ki, biz hamımız sizə dəstək olacağıq.

Dədəli kəndi Millət vəkili Yuxudan sübh tezdən oyanıb durar, Zahid Xəlil (filologiya elmləri doktoru, professor): - Hər zaman həvəslə yaradar, qurar, Xoş gördük, hörmətli Dədəli kəndinin sakinləri! Nizami Müxtəlif qayğıyla beynini yorar, müəllimin bioqrafiyası çox zəngindir. O, fəaliyyətinin Çox erkən ağarar başında teli, kiçik dövründə doğurdan da böyük işlər görüb. Əgər onun Hər an qayğılıdır millət vəkili. bioqrafiyasına nəzər salsaq görərik ki, N.Xudiyev 60-dan artıq monoqrafiyanın müəllifidir. Bu ağlasığası şey deyil. İstər alçaq olsun, istərsə uca, İnsan gərək 90 il yaşaya ki, bu qədər əsər yaza, yarada. İstər cavan olsun, istərsə qoca, Deməli, gör bu insan nə qədər işgüzardır. Dinləyir insanı nur saça-saça, Nizami müəllim 10 ildir Naxçıvanın deputatıdır. Nax­ Baldan da çox şirin görünər dili, çıvan şəhərinin camaatı bu dəfə də tələb edirdi ki, Nizami Hər an qayğılıdır millət vəkili. müəllim namizədliyini yenə oradan versin. Niyə? Çünki cadar-cadar olmuş bu torpaqlara Nizami müəllim su gətirirdi. Bu təkcə bir adamın işi deyil, buna dövlət qay­

235 236 ğısı da lazımdır. Nizami müəllim bunların hamısını ağlı, prezidentimizə sədaqətli, layiqli bir namizəd var. Biz niyə savadı, səriştəsi ilə dövlət tərəfindən həll etdi. kənardan namizəd axtarmalıyıq? Nizami müəllim Xaçmaz torpağını yaxşı tanıyır. Bu Başqa bir məsələyə toxunmaq istəyirəm. Artıq neçə torpaqla qohumluğu var; qız verib, qız alıb. Onun real im­ gündür ki, seçki ilə bağlı təbliğat kampaniyası başlayıb. kanları çoxdur. Belə bir adamdan istifadə etmək lazımdır. Siz özünüz də Nizami müəllimin çıxışından görürsünüz Sizin yanınıza bu münasibətlə gəlmişik ki, Nizami ki, o, öz opponentləri haqqında heç bir söz demir, onlara müəllimi yaxından tanıyasız. İmkanınız olacaq, götür-qoy hörmətlə yanaşır. Bizim burada qərargahımız var. Ora edin. Nizami müəllimdən başqa da sizin namizədləriniz yığışırıq, qarşımıza məqsəd, vəzifə qoyuruq. Bu vəzifələr var. Onları da dinləyin, görəcəkləri işlərə qulaq asın. gündən-günə reallaşacaq. Arzumuzdur ki, parlamentdə Ancaq mən sizə deyirəm ki, Nizami müəllimə səs versəz, bizi layiqli bir insan təmsil etsin. yanılmazsız. Sizə uğurlar arzulayıram. Burada iştirak edənlərin hamısı hər gün televiziyaya baxır, Milli Məclisin xronikalarına tamaşa edirlər. Abdulla Didarov (kənd sakini, YAP Xaçmaz Rayon Görürük ki, Nizami müəllim orada necə tutarlı çıxışlar Təşkilatının İdarə Heyətinin üzvü): - Hörmətli seçicilər. edir. Biz qərargahda görüşəndə seçicilər ona müəyyən Noyabrın 6-da üzərinizə məsuliyyətli bir iş düşür. De­ problemlərini söyləyirlər. Nizami müəllim açıq deyir ki, putatlığa namizədlərə səs verməlisiniz. O namizədlərdən söz verməyi xoşlamıram. Mənim real imkanım var. O biri Nizami Xudiyev bu gün sizlərlə görüşə gəlib. Özü imkandan istifadə edə bilərəm. Mən xeyriyyəçiliyə gəl­ haqqında, görəcəyi işlər haqqında məlumat verəcək. Mən məmişəm. Ali qanunverici orqana namizədlərdən biriyəm. YAP Xaçmaz İdarə Heyətinin üzvü kimi bu kampaniyaya Hörmətli seçicilər, bütün bunları nəzərə almaq qoşulmuşam. Çünki o, kənardan gələn namizəd deyil. lazımdır. Bir də Nizami müəllim ona görə Milli Məclisin Bizim namizəddir, YAP özü irəli sürüb. Hər bir YAP üzvü olmalıdır ki, mən deyərdim ordakı deputatların bəlkə üzvünün də borcudur ki, öz namizədini müdafiə etsin, də bir çoxu Nizami müəllim qədər dövlətinə, prezidentinə dəstəkləsin. Bir şey deyim ki, namizədi o vaxt müdafiə sədaqətlə xidmət etməyib. Niyə biz belə bir insanı etmək asan olur ki, o namizədin hörməti, nüfuzu olsun. seçməməliyik? Niyə problemlərimizi onun köməyi ilə Biz sevinirik ki, Nizami müəllim Xaçmaz rayonundan yerinə yetirməyə çalışmamalıyıq? deputatlığa namizəd irəli sürülüb. Sevinirik ki, Milli Heydər Əliyevin bizə miras qoyub getdiyi ölkənin Məclisdə millət vəkilimiz Nizami müəllim olacaq. çiçəklənməsinə çalışmalıyıq. Prezidentimiz İlham Əliyevi Bu gün ölkəmizdə yaranan demokratik ab-havanın dəstəkləyib Milli Məclisə, dövlətə, ona sadiq olan in­ nəticəsidir ki, bizim seçki dairəsindən 19 nəfər deputatlığa sanları seçməliyik. Xalqımızın layiqli oğluna səs vermə­ namizəd var. 19 nəfərin tərcümeyi-halı ilə tanış olanda liyik. Nizami müəllim, sizə bu seçkilərdə uğurlar arzu­ görürük ki, bunların içərisində dövlətimizə, xalqımıza, layırıq.

237 238 Ağalar Abuzərov (Kənd Ağsaqqallar Şurasının sədri); yurub. Heç bir çıxışa qulaq asmadan, təkcə onun tər­ - Hörmətli professor, alim Nizami Xudiyev! Hörmətli cümeyi-halını dinləyib Nizami müəllimlə yaxından tanış Dədəli kəndinin sakinləri! Mən Bostançı kəndinin saki­ olmaq olar. niyəm. Eyni zamanda, bu sovetlikdə deputat olmuşam. Nizami Xudiyev böyük əməli işləri ilə fərqlənən, Təqaüdçüyəm, əmək veteranıyam, müəlliməm. Nizami siyasi arenada öz sözünü demiş layiqli namizədlərdən Xudiyev də müəllimdir. Mən onun tərcümeyi-halını biridir. Öz intellekti ilə digər namizədlərdən çox üstündür. oxumuşam. Tanınmış insandır. Onu bir alim kimi bütün Ona görə sizi Nizami müəllimə səs verməyə çağırıram. dünyada tanıyırlar. YAP tərəfindən deputatlığa namizəd YAP ideyalarını layiqincə təmsil edən Nizami Xudiyevə göstərilmiş Nizami Xudiyev hər yerdə Azərbaycan elmini, səs verin! mədəniyyətini, dilini təbliğ edir. Xüsusilə də XX əsrdə ermənilərin torpaqlarımızın 20 faizini işğal etməsi, qaç­ S.Rzayev (kənd sakini, müəllim): - Nizami müəllimin qınlar haqqında da kitablar yazıb. Bu haqda hər yerdə namizədliyi 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən ve­ çıxış edir. Belə bir insanın Azərbaycanın şimal bölgəsi rilib. Biz bununla fəxr edirik. Bu dairədən 19 nəfər na­ olan Xaçmazdan deputatlığa namizəd olması ilə mən fəxr mizəd var. Hər gün onları televiziya vasitəsi ilə dinləyirik. edirəm. Halva-halva deməklə ağız şirin olmaz. Onun üçün Hər şeyi də yaxşı görürük. Nizami müəllim bizə lazımdır, zəhmət çəkmək lazımdır. Heç kəs yalana uymamalıdır. biz xaçmazlılara lazımdır. Nizami müəllim deputat Gördüklərini inkar etməməlidir. Mən bir ağsaqqal kimi, seçilsə, mən inanıram ki, Xaçmaz abad olacaq. Burada ziyalı kimi vətənimi, xalqımı sevirəm. Bizim dairədən 19 2500 müəllim var. Onun 1500-dən çoxu YAP-ın üzvüdür. nəfər deputatlığa namizəd var. Xaçmaza bir deputat Biz müəllimlər Nizami Xudiyevi - belə bir xeyirxah insanı lazımdır. O da Nizami Xudiyevdir. Heç bir namizəd dəstəkləyəcəyik. Çünki o, Naxçıvandan da seçilə bilərdi. burada onun yerini verə bilməz. Amma məhz şimal bölgəsini - Xaçmazı seçib ki, bu yerin problemi çoxdur. Onları həll etməkdə bizə kömək olsun. Mehyəddin Mahmudov (kənd sakini): - Hörmətli Nizami müəllim! Sizi, qonaqları salamlayıram, “xoş Yeni Sudur kəndi gəlmisiz” deyirəm. Dədəli kənd orta məktəbində 270 şa­ girdin təlim-tərbiyəsi ilə 24 müəllim məşğul olur. Onların Şöhrəddin Qasımov (kənd sakini): - Hörmətli Nizami 70 faizi Yeni Azərbaycan Partiyasının üzvüdür. Müəl­ müəllim, icazə verin sizi Yeni Sudur kəndində salamla­ limlərin əksəriyyəti Pedaqoji Universitetin yetirmələridir. yım, “xoş gəlmisiniz” deyim. Bizim kəndin sakinləri Yeni Sentyabrın 6-dan deputatlığa namizədlərin təbliğatına start Azərbaycan Partiyasını, onun rəhbəri möhtərəm Preziden­ verilib. Bu gün bizim məktəbə Azərbaycan Televiziya və timiz İlham Əliyevi dəstəkləyir, apardığı daxili və xarici Radio Verilişləri Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin sədri, siyasəti bəyənirlər. millət vəkili, alim, professor Nizami Xudiyev təşrif bu­

239 240 Nizami Xudiyev YAP-ın nümayəndəsi kimi 56 saylı Nizami müəllim hal-hazırda da Milli Məclisin üz­ Xaçmaz kənd seçki dairəsindən deputatlığa namizəddir. vüdür, deputatdır. Amma bizim bölgədən deputatlığa Mən sizi əmin edirəm ki, kəndimizin bütün seçiciləri ona namizəddir. Təbliğatı dövründə, bu qısa vaxt ərzində səs verəcəklər. Nizami müəllim bir sıra problemlərin həll olunmasında Nizami müəllim qısa vaxt ərzində Xaçmaz-Xudat böl­ bizə kömək edib. Biz onun real imkanlarına inanırıq və gəsində çox işlər görüb. İnanırıq ki, bundan sonra da gö­ parlament seçkilərində ona səs verəcəyimizə söz veririk. rəcək. Hörmətli Nizami müəllim, siz artıq bu seçicilərin Moruqoba kəndi qəlbinə yol tapmısız. Xalqımız sizi sevir, dəstəkləyir. Əmin ola bilərsiz ki, artıq biz sizi deputat seçmişik. Siz bi­ Dəmirbəy Qəribov (kənd ağsaqqalı): - Hörmətli Ni­ zim deputatımızsız. Sizə gələcək işlərinizdə uğurlar arzu­ zami müəllim, Moruqoba kəndinə xoş gəlmisiniz! Kəndin layıram. camaatının sizin kimi qonaqlara çox böyük ehtiyacı var. Bizim xalq zəhmətkeş xalqdır, işgüzar xalqdır. Çoxdandır Şollar qəsəbəsi bura heç kəs gəlmir. Sizin kəndimizə gəlişiniz, camaatla səmimi söhbətləriniz deyərdim ki, bizim üçün əsl toy- M.Əliyev (kənd sakini): - Çox hörmətli professor, bayrama çevrildi. Çox sevinirik. Arzu edirik ki, tez-tez dünya şöhrətli alim Nizami müəllim. Şollar kəndinə “xoş gəlib camaatla görüşəsiz. Siz arxayın ola bilərsiz ki, 6 gəlmisiniz”. Sizə qarşıdan gələn parlament seçkilərində noyabr parlament seçkilərində Moruqoba kəndinin seçi­ uğurlar arzulayıram. Bildiyiniz kimi, 2004-cü ildə “Re­ ciləri hamılıqla sizə səs verəcəklər. gionların sosial-iqtisadi inkişafı haqqında Dövlət Proq­ Nizami müəllim, bizim kəndimiz qədim tarixi olan bir ramı” qəbul edilmişdir. Prezident İlham Əliyev bizim kənddir. Buradakı məscidin yaşı çox böyükdür. Amma şimal bölgəsində olarkən o proqrama bəzi əlavələr də kəndimizin problemləri də çoxdur. İnanırıq ki, sizin kö­ etmişdir. Bu proqramın həyata keçirilməsində bizə elə bir məyinizlə onları həll edəcəyik. Nizami müəllim, seçki­ millət vəkili lazımdır ki, həmin proqramda nəzərdə lərdə sizə uğurlar arzulayırıq. tutulanlara əməl edilsin və bizim bölgənin sosial-iqtisadi inkişafına yardımçı olsun. Həmin şəxs sizsiz, Nizami Seyidlər kəndi müəllim. Deputat elə bir şəxs olmalıdır ki, o, həmin bölgənin Maral müəllimə (kənd sakini): - Hörmətli Nizami problemlərini görsün və onları Milli Məclis səviyyəsində müəllim, sizi Seyidlər kəndində salamlayıram. Mən 1979- həll etməyə qadir olsun. Biz o yerə ancaq Yeni Azərbay­ cu ildə Azərbaycan Pedaqoji İnstituna qəbul olmuşam. İlk can Partiyası tərəfindən namizədliyi irəli sürülən Nizami seminar müəllimim Nizami Xudiyev olub. “Türk abi- Xudiyevi layiq görürük. dələri”dən dərs deyirdi bizə. Həyacanlı idim. Müəllimimin

241 242 gözlərinə baxanda bir az sakitləşdim. Onun savadlı nitqi Qımılqışlaq kəndi məni valeh etdi. Biz hamımız onu çox istəyirdik. 1984-cü ildə institutu bitirdik. O, həmişə bizim qəlbimizdə yaşayır. Şıxkərim Ramazanov (kəndin mollası, axundu): - Televizorda görəndə çox sevinirəm. Bu gün də sevinirəm Bismillahir-rəhmanir rəhim! Mərhəmətli Allahın adı ilə. ki, Nizami müəllim bizim torpağın deputatı olacaq. Mən Hörmətli Nizami müəllim, hörmətli qonaqlar, xoş gəlmi­ bütün kənd camaatına belə bir sual vermək istəyirəm. Bu siniz. Nizami müəllim, Allah köməyiniz olsun. Mən sö­ vaxta qədər deputatlardan kimsə bizim kəndə, bizim zümə Həzrəti-Məhəmmədin kəlamı ilə başlamaq istə­ məktəbə gəlib? Xeyr. Ona görə də biz Nizami müəllimi yirəm: “Vilayətlərində alimi olmayan insanlar qanadları dəstəkləyirik, bizim torpağa “xoş gəlmisiz” deyirik. Söz kəsilmiş quşa bənzər. Çünki o vilayətdə elm yoxdur”. veririk ki, 6 noyabr parlament seçkilərində hamılıqla ona Bu gün bizim kəndə görkəmli alim Nizami Xudiyev səs verəcəyik. qədəm basıb. Onun məni Həcc ziyarətinə göndərmək tə­ Yataqoba kəndi şəbbüsü bütün Qımılqışlaq camaatı üçün fəxrdir. Allah nə­ zərini onun üstündən əksik etməsin. Telman Hüseynov (kənd sakini): - Hörmətli Nizami Nizami müəllim, mən 25 ildir bu kəndə ağsaqqallıq müəllim! Bizim kəndimizə xoş gəlmisiniz. Sizi bütün edirəm. Həm də Şeyxin əmri ilə 8 ildir bu məscidin mol- kənd sakinləri adından salamlayıram. Xalqıma sözümü lasıyam. Hamı - bütün kənd yaxşı bilir ki, mən necə mol­ qısa bir şerlə çatdırmaq istəyirəm. layam. Gecə-gündüz bir arzum var idi ki, Həcc ziyarətinə gedim. Buna görə çox sağ olun. Allah sizə də kömək ol­ O adama səs verək ki, sun. O adam dərdimizə. Hörmətli Nizami müəllim, bir Allah adamı kimi sizə Yanıb, göynəyə bilsin. söz verirəm ki, bütün Qımılqışlaq camaatı yalnız sizə səs O adama səs verək ki, verəcək. O adam səsimizi Ən uca zirvələrdən Həmid Beydiyev (kənd ağsaqqalı): - Hörmətli tədbir Car çəkib deyə bilsin. iştirakçıları, hörmətli Nizami müəllim! Qımılqışlaq kənd orta məktəbinin müəllimləri, kəndin ağsaqqaları adından O adam xalqımızın layiqli oğlu Nizami Xudiyevdir. sizi salamlayıram. Söz verirəm ki, kəndin seçiciləri bir Mən sizə seçkilərdə uğurlar arzulayıram. nəfər kimi sizə səs verəcəklər. Məktəbimiz rayonda ən qabaqcıl məktəblərdən biridir. Orada 34 nəfər müəllim çalışır. Məktəbə Nazim müəllim rəhbərlik edir. Məktəb Təhsil Nazirliyinin, Rayon Təhsil Şöbəsinin bütün göstərişlərinə əməl edir.

243 244 Hörmətli Qımılqışlaq camaatı! Biz Nizami Xudiyevin canımızdadır. Qardaş xalqın nümayəndələri bu bölgədə tərcümeyi-halını dinlədik, çıxışına da qulaq asdıq. Nizami çiyin-çiyinə verib Azərbaycan dövlətçiliyinin çiçəklən­ müəllim dünya miqyasında tanınmış alimdir, ziyalıdır, məsi uğranda mübarizə aparırlar. ictimai-siyasi xadimdir. İnanırıq ki, o, bizim üçün çox Siz mənim tərcümeyi-halımdan da bildiz ki, mən Nax­ işlər görəcək. Ona görə də biz 6 noyabr parlament çıvan Muxtar Respublikasında anadan olmuşam və iki seçkilərində bir nəfər kimi Nizami Xudiyevə səs ve­ dəfə 2 saylı Şərur-Babək seçki dairəsindən Milli Məclisə rəcəyik. deputat seçilmişəm. İndi də Milli Məclisin deputatıyam. Yeni Azərbaycan Partiyası, onun İdarə Heyəti, möhtərəm * * * Prezidentimiz mənim namizədliyimi bu dəfə bu bölgədən - Xaçmaz kənd seçki dairəsindən irəli sürməyi məsləhət Hörmətli seçicilərimlə görüşdüyüm hər bir kənddə bildi. Mən Naxçıvandan iki dəfə deputat seçilmişəm. mənim haqqımda xoş sözlər deyən, mənə etimad göstərən Birinci dəfə özümü doğrultduğum üçün Naxçıvan camaatı insanlara minnətdarlığımı bildirirəm. ikinci dəfə də mənə etimad göstərdi. Təbii ki, üçüncü dəfə Bütün kəndlərdə seçicilərlə görüşərkən təbii ki, də namizədliyimi irəli sürsə idim, yenə seçiləcəkdim. deputatlığa namizəd kimi geniş çıxışlar etmişəm. Lakin Ancaq YAP mənim namizədliyimi məhz bu bölgədən irəli həmin çıxışların hamısını kitaba daxil etməyi lüzum bil- sürməyə məsləhət bildi. Niyə? Ona görə ki, hər şeydən m əzdim. Çıxışlarımdan yalnız birini - Xanoba kəndindəki əvvəl “Regionların sosial-iqtisadi inkişafı haqqında çıxışımı oxucularımın nəzərinə çatdırmaq istəyirəm: (2004-2008-ci illər üçün) Dövlət Proqramı” qəbul edilib. Həmin proqramda Azərbaycanın şimal bölgəsinə - Nizami Xudiyev: - Hörmətli Xanoba kəndinin camaa­ Siyəzən, Dəvəçi, Quba, Qusar, Xaçmaz rayonlarının so­ tı, mənim əziz seçicilərim! Mən sizin haqqınızda, kəndiniz sial-iqtisadi inkişafına çox böyük yer ayrılıb, təxminən 40 haqqında çox yüksək fikirdəyəm. Bilirəm ki, bu kəndin faiz. Çünki bu bölgə Azərbaycanın sosial-iqtisadi inki­ sakinləri dövlətçiliyi sevən, qoruyan insanlardır, sərhəd şafında mühüm amildir. Həm də mühüm strateji əhə­ bölgəsinin ən layiqli əsgərləridir. miyyət daşıyır. Buradan Rusiyaya, Rusiyadan isə bütün Bu gün kəndin ağsaqqalları, ziyalıları, müəllimləri, Avropaya pəncərə açılır. Bu sahədə sizin kəndin əməyi sayılan-seçilən insanlar mənim görüşümə gəliblər. Bu daha böyükdür. Çünki siz sərhəd kəndisiz və bütün mənim üçün fəxrdir. Bura sərhəd kəndidir. Burada əsasən bunları nəzərə alan Yeni Azərbaycan Partiyası mənim ləzgi xalqının nümayəndələri yaşayırlar. Mənim bu xalqa siyasi təcrübəmi, siyasi biliyimi, dünyagörüşümü, iqtidar çox böyük hörmətim var. və hökumət nümayəndəsi olmağımı, YAP-ın yaradıcı­ Mən Heydər Əliyev məktəbinin bir nümayəndəsi, bir larından biri olmağımı, Ümummilli liderimiz Heydər əsgəri kimi beynəlmiləlçiliyi çox yüksək qiymətlən­ Əliyevin yaxın silahdaşı olmağımı, Prezidentimiz möh­ dirirəm. Biz fitrən beynəlmiləlçiyik. Bu bizim qanımızda, tərəm İlham Əliyevin ən yaxın köməkçilərindən biri

245 246 olduğumu nəzərə alıb məhz mənim namizədliyimi bu hörmətim var. Ağsaqqallar da onlara düzgün yol göstər­ bölgədən irəli sürübdür. məlidirlər. Burada 22 millətin nümayəndələri qardaş kimi yaşa­ Mənə etimad göstərsəniz, etimadınızı doğrultmağa yırlar. Bilirsiz ki, vaxtı ilə Azərbaycan çətin vəziyyətə çalışacağam. Diqqətinizə görə sağ olun. düşmüşdü. O zaman millətlər arasında ayrı-seçkilik sal­ mışdılar. Azərbaycan vətəndaşları özlərində hünər, qeyrət □ □ □ tapıb Naxçıvana - Heydər Əliyevə müraciət etdilər. Bunlar yadınızdadır. Bu gün burada yenə də millətlər qardaş kimi Həmin tarixi günlərdən, fərəhli anlardan uzaqlaşdıqca bir-biri ilə mehriban şəraitdə yaşayırlar. Partiya məni bura mənim üçün əziz olan, heç vaxt unudulmayan görüşləri göndərməklə beynəlmiləlçiliyi daha da artırmağa çalışır. xatırlayır və qəlbi təmiz, səmimi insanları yada salır, Siz bilirsiz ki, bu il əvvəlki illərdən fərqlənir. Xaçmaz onlarla qürur duyuram. kənd seçki dairəsindən 19 nəfər deputatlığa namizəd var. Hər namizəd gərək gəlib özü haqqında, görəcəyi işlər haqqında hesabat versin. Mən düşünürəm ki, bizim siyasi mübarizəmiz hörmət və etika şəraitində keçəcək. Uzun müddət Pedaqoji Universitetdə çalışmışam. Müəllimlikdən başlayıb rektorluğa qədər fəaliyyət gös­ tərmişəm. Burada mənim yetirmələrim çoxdur. Hörmətli seçicilər, mən sizinlə qiyabi tanışam. 2, 3, 4, 10, 11-ci sinifləri üçün “Azərbaycan dili”, rus məktəbinin 10-cu sinfi üçün “Azərbaycan dili” dərsliklərinin müəl­ lifiyəm. Uşaqlarınız o kitabları oxuyurlar. Deməli, mən həm də sizin evlərinizin daimi qonağıyam. Bilirəm, problemlər çoxdur. Mən sizin üçün əlimdən gələni etməyə hazıram. İnanıram ki, problemlərinizi bilən, onları həll etməyə real imkanı olan adama səs verəcəksiz. Burada ən böyük problem qaz problemidir. Danışıb bu il min kub artırmışıq. 2005-2006-cı ildə burada 6 min abonentə xidmət edən telefon şəbəkəsi əhalinin ixtiyarına veriləcək. Mən ağsaqqalları, müharibə veteranlarını, şəhid ailə­ lərini çox yüksək qiymətləndirirəm, gənclərə çox böyük

247 248 dılar. Mən də bir neçə variant üzərində götür-qoy etdikdən DÜŞÜNCƏLƏR sonra 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsi üzərində da­ yandım. GÖZƏL BÖLGƏNİ DAHA DA Artıq namizədlərin qeydiyyatı başa çatıb. Bu dairədən GÖZƏLLƏŞDİRƏN İNSANLAR deputat seçilmək istəyənlərin sayı 19 nəfərdir. Əksəriyyəti də yerli adamlardır. Kənar bölgədən olan gərək ki, mə­ Nizami Xudiyevin deputatlığa namizədliyinin Xaçmaz nəm. Namizədlərin peşə-ixtisas və partiya mənsubiyyəti rayonundan irəli sürülməsini başqaları kimi mən də gözlə­ kifayət qədər müxtəlifdir”. nilməz hadisə kimi qarşıladım. Axı biz Azərbaycan şərai­ Büruzə vermək istəməsə də, Nizami müəllimin hə­ tində hər hansı bir seçkili orqana iddialı şəxsin namizəd­ mişəkindən qayğılı və narahat olduğu hiss olunurdu. Ay­ liyinin əksər hallarda öz boya-başa çatdığı bölgədən veril­ dın məsələ idi: o, ciddi bir problem qarşısında idi. Na­ məsinə alışmışıq. Nizami müəllim də əvvəlki iki çağırışda mizədliyinin doğma Naxçıvan torpağından deyil, başqa parlamentə məhz doğulduğu Naxçıvan torpağından seçil­ bir bölgədən, hər halda ona Naxçıvan qədər tanış olmayan mişdi. Ona görə onunla görüşəndə mən ilk növbədə bu bir rayondan irəli sürülməsi onu, həqiqətən, ciddi bir məqamla maraqlandım. Nizami müəllimin cavabı əvvəlcə imtahanla üzbəüz qoymuşdu. qısa oldu: “Yeni Azərbaycan Partiyası belə məsləhət bi­ Reputasiyası, nüfuzu, ad-sanı sınaq qarşısında idi. O, lib”. (Nizami Xudiyev Yeni Azərbaycan Partiyası İdarə bir ictimai xadim, millət vəkili, ziyalı və alim kimi ölkədə Heyətinin üzvüdür). Ancaq sonra sualımı daha ətraflı nə qədər tanınmış olsa da, hər halda meydanda 18 nəfər cavablandırdı: “1995-ci ildə də, 2000-ci ildə də mənim rəqibin olduğu bir şəraitdə daha çox seçici səsi qazanmaq namizədliyim Naxçıvan Muxtar Respublikasının Şərur- elə də asan məsələ deyildi. Nizami Xudiyev kimi, Milli Babək dairəsindən verilmişdi. Bunu Ulu öndərimiz, Yeni Məclisin üzvü kimi, görkəmli alim kimi tanınmaq onun Azərbaycan Partiyasının sədri Heydər Əliyev məsləhət şəksiz üstünlükləri olsa da, ancaq indiki durumda bunlar görmüşdü. Hər iki seçkidə mən yüksək göstəricilərlə seçil­ kifayət deyildi. Yerli əhalinin, seçicilərin dəstəyini qazan­ mişdim. Bu dəfə də mən namizədliyimlə əlaqədar Naxçı­ maq üçün onlarla fəal, məqsədyönlü iş aparmaq lazım idi. van MR-na müraciət etmişdim. Ancaq bir müddət keçən­ Vəziyyəti gərginləşdirən bir amil də o idi ki, bəzi rəqibləri dən sonra YAP-dan bildirdilər ki, mənim namizədliyim hələ təbliğat-təşviqat kampaniyası başlanmazdan əvvəl Naxçıvandan deyil, başqa bir bölgədən nəzərdə tutulub. onun barəsində mənfi rəy yaratmaq yönündə iş aparmış, Bunu onunla əsaslandırdılar ki, məni kifayət qədər tanı­ namizədlərin yerli (guya ki, doğma) və gəlmə (guya yad) yırlar. Ona görə də namizədliyimi Azərbaycanın istənilən söhbətini ortaya atmış, seçicilərin müəyyən savadsız qis­ bölgəsindən verib əhalinin dəstəyini qazana bilərəm. mini öz təsirləri altına salmağa nail olmuşdular. Nizami Namizədliyimi vermək üçün mənə bir neçə rayonu müəllim bir növ dilemma qarşısında idi: bu seçkidə uğur məsləhət bildilər, seçim etməyi mənim öhdəmə burax­

249 250 onun nüfuzunu daha da möhkəmləndirə, uğursuzluq isə bu Seçicilərin inam və etimadını qazanmağa nüfuza müəyyən kölgə sala bilərdi. yönəlmiş taktika və strategiya Söhbət əsnasında Nizami müəllim narahatçılığının mənə də sirayət etdiyini duyub dedi: “Vəziyyət nə qədər Nizami müəllim məhz belə bir qənaətlə işə başladı. O, ciddi olsa da, ancaq hər hansı bir qorxudan, tərəddüddən, ilk əvvəl təbliğat strategiyasını və onun əsasında 2 ay yaxud qətiyyətsizlikdən söhbət gedə bilməz. Mən artıq davam edəcək təşviqat işlərinin planını işləyib hazırladı. qərarımı vermişəm: qətiyyətlə mübarizə aparmalıyam. Görüləsi işlərin, tədbirlərin sayı isə kifayət qədər çox və Məsəl var, deyirlər, su ki doldu qaba, oldu içməli. Aydın əhatəli idi. Buna görə tədbirlər planının tərtibi zamanı belə məsələdir ki, özünə hörmət edən şəxs qoşulduğu müba­ bir prinsipi əsas götürdü: nəzərdə tutulan tədbirlər seçki rizədə uduzmaq istəməz”. platforması və strategiyası ilə sıx surətdə uzlaşdırılmalıdır. Fikrimdə onun dediklərinin məntiqini davam etdirdim: Eyni zamanda, yerlərdə vəziyyəti, camaatı narahat edən xüsusən də, cəmiyyətdə kifayət qədər tanınan, ictimai problemləri öyrənib buna uyğun olaraq tədbirlər planında rəyin diqqət mərkəzində olan Nizami müəllim kimi adam. düzəliş və dəyişikliklər aparılmalıdır. Tədbirlər planı, Təbii ki, belə halda uğursuzluğun ağrı-acısı daha böyük seçki platforması və strategiyasında ölkə miqyaslı məsə­ olar. lələrlə yerli məsələlər sıx şəkildə əlaqələndirilməlidir. Nizami müəllim sözünə yekun vurdu: “İndi yalnız Dairədə kəndlərin, yaşayış məntəqələrinin sayı çox idi. irəliyə baxmaq, müvəffəqiyyət haqqında, uğur qazan­ Buna görə Nizami müəllim iki yerdə - Xudatda və Nab- mağın yolları barədə düşünmək lazımdır”. randa seçki qərargahı yaratdı. Bütün kəndlərdə, yaşayış Ancaq mən nədənsə hələ özümü onun uğur qazanacağı məntəqələrində ən azı bir-iki dəfə görüş keçirməyi inamına kökləyə bilmirdim. Çünki hazırkı durumda belə planlaşdırdı. Qərargahın işinə vəkillərini, yerli ziyalıları, bir inamı stimullaşdıra bilən amillər hələ kifayət qədər ağsaqqalları, camaatın içində hörməti, nüfuzu olan insan­ üzdə deyildi. Nizami müəllim elə bil mənim fikirlərimi ları cəlb etdi. oxuyurmuş kimi, onların səmtini öz düşüncələrinin məc­ Şimal bölgəsində, eləcə də Xaçmazda kifayət qədər rasına yönəltdi: “Mən belə bir qənaətdəyəm ki, əsl millət dostu, tanışı, qohumu, keçmiş tələbə yoldaşları və tələ­ vəkili o şəxs ola bilər ki, ölkənin istənilən bölgəsindən bələri olmasına baxmayaraq, ilk vaxtlar o, hələ Xaçmaza seçilə bilsin. Yalnız öz rayonunda tanınıb, onun hüdudla­ və xaçmazlılara lazımi dərəcədə bələd deyildi. Heç xaç- rından kənarda qəbul edilməyən şəxs millət vəkili adını mazlılar da onu istənilən səviyyədə tanımırdılar. Odur ki, daşıya bilməz. Adından da göründüyü kimi, millət vəkili Nizami müəllim ilk gündən qarşısına belə bir məqsəd bütün xalqı, milləti təmsil etməyi bacarmalıdır, yəni bu və qoydu: Xaçmaz və xaçmazlıların həyat və fəaliyyəti ilə ya digər bir bölgənin əhalisinin dəstəyi ilə bərabər, bağlı hər şeyi mümkün qədər incəliklərinə qədər öyrən­ bütövlükdə ölkə əhalisinin də etimadını qazanmalıdır”. mək. Bunun üçün ilk növbədə camaatla, əhali ilə, ağsaq­ qallarla canlı, səmimi ünsiyyət qurmaq, onlarla açıq söh­

251 252 bətlərə üstünlük vermək, camaatın dərd-sərini, prob­ müraciət, ərizə və şikayətlərin sayı günbəgün artdı. Bütün lemlərini ilk öncə onların öz dilindən eşitmək və mümkün bunlar isə həm də ona inamın, etimadın güclənməsinin olan əməli işləri yerindəcə görmək. ifadəsi idi. Bu da öz növbəsində onun nikbinliyini, qələ­ Nizami müəllim deyirdi ki, yalnız bu yolla camaatın bəyə inamını möhkəmləndirirdi. inamını, etimadını, etibarını qazanmaq olar. Mən camaatı Seçicilərlə açıq, səmimi, canlı ünsiyyət öz səmərəsini problemlərinin həllində onlara yardımçı olacağıma inan­ verdikcə, o, görüşlərin məzmunluluğu ilə bərabər, inten­ dırmalıyam. Seçicilərin inamını, etimadını qazanmadan sivliyinə də xüsusi diqqət yetirirdi. Qarşısına belə bir isə halal səs toplayıb qələbə qazanmaq olmaz. məqsəd qoymuşdu ki, dairəyə daxil olan 103 kəndin Nizami müəllim ilk gündən əhali ilə, seçicilərlə heç bir (məntəqənin) hamısında seçicilərlə ən azı bir dəfə görüş kənar vasitələrdən, inzibati resurslardan, icra orqanlarının keçirsin. kömək və dəstəyindən yararlanmadan iş aparmağı qərara Tədbirlər çox vaxt iki mərhələdən ibarət olurdu: aldı. Düşünürdü ki, inzibati resurslardan istifadə zəiflik 1) kütləvi görüşlər; 2) ağsaqqallar, ziyalılar, hörmətli, əlamətidir. Belə “dəstək”dən, “kömək”dən yalnız bacarığı, nüfuzlu insanlarla nisbətən məhdud dairədə açıq, səmimi, qabiliyyəti, fəaliyyət imkanları məhdud və zəif olanlar canlı, birbaşa söhbətlər. Belə söhbətlər bəzən dəyirmi stol yararlana bilər. arxasında, bəzən çay süfrəsində, bəzən açıq havada ayaq- Həqiqətən də əlaqələrin kifayət qədər əhatəli olmasına üstə, bəzən də gözlənilmədən ekspromt şəkildə keçirilirdi. baxmayaraq, Nizami müəllim əsas diqqət və enerjisini, Nizami müəllim bəzən toy məclislərində, yas məra­ seçki strategiyası və taktikasını mövcud normaların imkan simlərində iştirak edirdi. Bu cür görüşlər, açıq, səmimi verdiyi çərçivədə fəal və məqsədyönlü şəkildə qurmağa söhbətlər yerlərdəki vəziyyəti, problemləri, camaatın dərd- yönəltmişdi. sərini öyrənməyə, dinləməyə daha çox imkan verirdi. Bu Camaatın inamını qazanmaq! Nizami Xudiyevin seçki görüşlərdə o, həm də adamların qaldırdığı məsələləri, kampaniyasının əsas şüarı və prinsipi belə idi. Ancaq bunların səbəblərini öyrənirdi. bunu da özlüyündə qərarlaşdırmışdı ki, adamların ina­ Nizami müəllim görüşlər keçirməklə yanaşı, həm də mından, etibarından heç bir vəchlə istifadə etməməli; qərargahda seçiciləri qəbul edirdi. Onlarla məsləhətləşir, onların dərd-sərinə həssaslıqla, diqqətlə, qayğı ilə yanaş­ problemləri ilə maraqlanırdı. Xüsusilə də ağsaqqalların, malı; yerlərdə bu və ya digər problemi həll etmək üçün ziyalıların, yerli mütəxəssislərin məsləhət, mülahizə, real imkanlar olduqda, bunun operativ qaydada, yerindəcə tövsiyə və təkliflərini dinləyir, bunların qeydiyyatını həllinə kömək etməli, ancaq eyni zamanda adamlara aparır, təhlil edir, araşdırır, həlli mümkün olan bir çox reallaşması mümkün olmayan vədlər verməməli. məsələləri yerindəcə operativ şəkildə həll edirdi. Bütün bunların çox doğru bir addım olduğu tezliklə Nizami Xudiyevin seçki təşviqatı zamanı mən bir jur­ özünü göstərdi. Onunla görüşə gələn seçicilərin sayı nalist marağı ilə qeydlər aparırdım və düzü, bu mövzuda getdikcə artmağa başladı. Görüşlərdə edilən çıxış, sorğu, nə vaxtsa yazı yazacağımı heç ağlıma da gətirmirdim.

253 254 Qeydlər bir növ peşə vərdişindən irəli gələn bir məş­ sizin həyat yolunuz, yazdığınız kitablar, millət vəkili və ğuliyyət idi. Ancaq bu qeydlər sonradan mənim əməllicə partiya xadimi kimi fəaliyyətiniz bizə deməyə əsas verir karıma gəldi. Elə ki, məqalə yazmaq qərarına gəldim, əv­ ki, siz Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini hər şeydən vəlcə müşahidə etdiyim, gördüyüm və eşitdiklərimin mən­ üstün tutur, xalqımıza layiqincə xidmət edirsiniz. Qısa də doğurduğu duyğu, düşüncə və təəssüratları qələmə al­ vaxtda burada gördüyünüz işlər də deyilənləri bir daha maq istədim. Ancaq sonra gördüm ki, təşviqat kampaniya­ təsdiq edir. Seçkilər yaxınlaşdıqca camaatımızın sizə rəğ­ sı zamanı adamların mənim qeydlərimdə əksini tapan ay­ bəti, inamı daha da artır. Bizim seçimimiz artıq məlum­ rı-ayrı deyim, rəy, qeyd, mülahizə, tövsiyə və təkliflərini dur: hamımız sizə səs verəcəyik. İnanırıq ki, bu dairədən elə onların öz dili ilə versəm, daha maraqlı olar. Belə də məhz siz deputat seçiləcəksiniz. Özü də bu, yalnız sizin etdim. İndi onlardan bəzilərini oxuculara təqdim edirəm. qələbəniz olmayacaq, həm də bizim qələbəmiz olacaq. Xaçmazlılar seçim qarşısındadır: 19 namizəddən hansına üstünlük verməli?! Sona Dövlətova (“Yeni Həyat” qəsəbə sakini): - Mən milliyətcə ləzgiyəm, uşaqlarımıza Azərbaycan dilindən Ramiz Məmmədov (Xudat şəhər sakini): Biz rayonu­ dərs deyirəm. Nizami müəllim, sizin fəaliyyətiniz, yara­ muzdan kimlərin namizəd irəli sürüldüyünü diqqətlə dıcılığınız, həyat yolunuz bizim hər birimiz üçün, xüsusilə izləyirdik. Bir neçə şəxsin namizədliyini soyuqqanlı qar­ də gənclərimiz üçün gözəl bir örnəkdir. Siz Heydər Əliyev şıladıq. Çox böyük maraqla ölkəmizin aparıcı iqtidar məktəbinin yetirməsisiniz. YAP-ın İdarə Heyətinin üzvü­ partiyası olan Yeni Azərbaycan Partiyasından kimin na­ sünüz. Biz bu partiyaya, Heydər Əliyev məktəbinə inanı­ mizədliyinin irəli sürüləcəyini gözləyirdik. YAP-ın nami­ rıq və onun nümayəndəsinə də məmnuniyyətlə səs verə­ zədi açıqlanan zaman ürəyimiz fərəhlə doldu. Bu, hamının cəyik. yaxşı tanıdığı, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin yetirməsi, onun ideyalarının layiqli təbliğatçısı, dövləti­ Vaqif Sərdarov (Yalama kənd bələdiyyəsinin sədri): - mizin və dövlətçiliyimizin dayaqlarından biri olan Azər­ Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin xalqımıza bəxş etdiyi baycan Dövlət Televiziyası və Radiosuna rəhbərlik edən sərvətlərin sayı-hesabı yoxdur. Belə sərvətlərdən biri də görkəmli alim Nizami Xudiyev idi. Neçə illərdən bəri onun yetişdirdiyi bacarıqlı, peşəkar kadrlardır. Onlardan gözlədiyimizə çatmışdıq, yəni ürəyimizcə olan bir insanı biri də Nizami Xudiyevdir. Nizami müəllim YAP yaran­ deputat seçmək imkanı əldə etmişdik. dığı vaxtdan Ulu öndərin başçılığı ilə dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsinə sədaqətlə, peşəkarlıqla xidmət edir. Əhməd Əhmədov (“Yeni Həyat” qəsəbə sakini): - Bi­ ləndə ki, YAP Siyasi Şurası bizim dairədən sizin nami­ H.Nəbiyev (Yalama kənd sakini): - Bizim bölgədən zədliyinizi irəli sürüb, bu, hamımızın ürəyincə oldu. Ni­ deputatlığa namizədliyi verilən 19 nəfərin hər birinə zami müəllim, sizin təbliğatınıza ehtiyac yoxdur. Çünki hörmətim var. Elə namizədliyini verənlərdən 2 nəfər bizim kənddəndir. Amma mən məsləhət görürəm ki,

255 256 Nizami müəllimə səs verək. Niyə? Çünki biz gözəl bir Nəcmulla Nurullayev (Müqtədir kənd ağsaqqalı): - cəmiyyət-imarət tikirik. Yaxşı bir memarımız ola-ola me­ Bizim Nizami müəllim kimi şəxsiyyətə böyük ehtiyacımız marlıqdan xəbəri olmayan adamı niyə seçək? Bu, düzgün var, çünki onun seçicilərinə kömək etmək imkanları daha olmaz. Bizim “memarımız” Nizami Xudiyevdir. böyük, daha realdır. Biz görürük ki, Nizami müəllim, sa­ dəcə, söz demir, vəd vermir, əməli iş görür. Onun gördüyü Gülməddin Şixmətov (Yalama kənd sakini): - Xalqın işlər dediyimə əyani sübutdur. ən böyük sərvətlərindən biri ana dilidir. İnsan anasını, Vətənini sevdiyi kimi ana dilini də sevməlidir. Nizami Camalağa Musayev (Nərəcan kənd ağsaqqalı): - Biz Xudiyev yazdığı “Ana dili” dərslikləri ilə bu sərvəti bizə, çox şadıq ki, Nizami müəllimin deputatlığa namizədliyi xüsusilə də balalarımıza sevdirir. Bu, onun doğma məhz bizim bölgədən irəli sürülüb. Bu, Yeni Azərbaycan Azərbaycanımıza ən böyük xidmətlərindən biridir. Partiyasının, onun sədri cənab İlham Əliyevin bizim böl­ gəyə xüsusi diqqət və qayğısının ifadəsidir. Biz inanırıq Ş.Yaraliyev (Yalama kənd sakini): - Məni ən çox ki, bizim problemlərimizin həllinə məhz Nizami müəllim məmnun edən odur ki, Nizami müəllim bizim yerləri, kimi yüksək qabiliyyət sahibi olan insan kömək göstərə bizim dərd-sərimizi çoxumuzdan yaxşı bilir. O, az vaxtda bilər. əvvəlki deputatların 5 ildə gördüklərindən daha çox iş görüb. Rəfiqə İbrahimova (Nərəcan kənd sakini): - Mən Nizami müəllimi 1970-ci ildən - APİ-də tələbə olduğum Maya Əhmədova (Seyidlər kənd sakini): - Mən vaxtdan tanıyıram. O, müəllimlik fəaliyyətinə bizə birinci ADPU-nun məzunuyam. Dil-ədəbiyyat müəllimə siyəm. kursda dərs deməklə başladı. Biz Azərbaycan dilini, Nizami müəllimin tələbəsi olmuşam. Vaxtilə ondan ədəbiyyatı sevməyi Nizami müəllimdən öyrənmişik. İndi öyrəndiklərimi indi uşaqlara öyrədirəm. Nizami müəllimin isə ondan öyrəndiklərimizi şagirdlərimizə tədris edirik. indiyəqədərki fəaliyyəti, xidmətləri, yazdığı kitablar bizə Fəxr edirəm ki, mənim müəllimim bu gün ölkəmizin ən tam əsas verir ki, onu deputat seçək. Çox istərdim ki, tanınmış adamlarından biridir və deputatlığa namizəd­ həmyerlilərim mənim səsimə səs versinlər. Bir də yad­ liyini də məhz bizim bölgədən verib. larına salsınlar: indiyədək seçdiyimiz deputatlardan hansı bizim kəndə, bizim məktəbə gəlib? Ancaq mənim aldığım Dəmirbəy Qədirov (Ləcət kənd ağsaqqalı): - Nizami məlumata görə, Nizami müəllim indiyə qədər Xaçmazın müəllim, sizin kəndə gəlişiniz, camaatla səmimi söhbə­ əksər kəndlərində camaatla görüşlər keçirib. Onun bu tiniz bizi hədsiz dərəcədə məmnun etdi. Kəndimiz qədim, dairədən deputat seçilməsi YAP üçün nə qədər lazımdırsa, zəngin tarixi olan bir kənddir. Nailiyyətlərimiz çoxdur. ondan da çox bizə lazımdır. Amma problemlərimiz də az deyil. İnanırıq ki, onları sizin köməkliyinizlə həll edə biləcəyik.

257 258 D.Hacıyev (Ləcət kənd sakini): - Biz sevinirik ki, Bəhlul kişi (Mürşüdoba kənd sakini): - Nizami müəl­ xalqımızın Nizami müəllim kimi layiqli oğlunun lim qısa vaxtda camaatımız üçün çox iş görüb. Buna görə deputatlığa namizədliyi məhz bizim bölgədən verilib. biz ona minnətdarıq. Ancaq bizim problemlərimiz də var. Buna görə YAP-a, onun sədri cənab İlham Əliyevə dərin Özü də onların həlli təkcə yerli hakimiyyət orqanlarından təşəkkürümüzü bildiririk. asılı deyil. Ümidvarıq ki, iqtidar partiyamız, onun rəhbər­ liyi, eləcə də namizədliyi bizim bölgədən irəli sürülmüş M.Hacıxanov (Ləcət kəndinin 83 yaşlı ağsaqqalı): - Nizami müəllim bu problemlərin həllində bizə kömək Xaçmazlılar görürlər ki, Nizami müəllim hələ deputat edəcək. Bir halda ki, YAP bizim bölgədən məhz onun olmamış bizim üçün nə qədər işlər görüb. Ona görə biz deputat seçilməsini məsləhət bilib, deməli, onun gücünə, Nizami Xudiyevi elə indidən öz deputatımız sayırıq. qabiliyyətinə, səriştəsinə yaxşı bələddir. Təbii ki, bu, həm Ə.Heybətov (Maqsudkənd sakini): - Nizami müəllim də bizə göstərilən etimaddır. Biz Nizami müəllimə səs kəndimizə gəlməsi ilə, bizimlə açıq, səmimi söhbət etməsi verməklə bu etimadı doğrultmalıyıq. ilə, xüsusilə bir çox problemlərimizin həllinə əməli kömək N.Daşdəmirova (Xudat şəhər sakini): - Nizami Xudi- göstərməsi ilə çoxlarına dərs verdi. Axı biz indiyədək çox yev Azərbaycanın hər yerində tanınan bir insandır. O, deputatlar seçmişik, amma bəzilərinin heç üzlərini də ölkəmizin istənilən bölgəsindən namizədliyini verib uğur görməmişik. qazana bilər. Bizim dairənin digər namizədləri incimə­ Qurban Ayatov (Maqsudkənd sakini): - Mən şəhid sinlər, onların hər birinə hörmətimiz var, ancaq müqayisə atasıyam. Oğlumun büstünün qoyulmasında göstərdiyi kö­ etdikdə görürük ki, onların heç biri Nizami müəllim məyə görə Nizami müəllimə dərin minnətdarlığımı bildi­ yüksəkliyində deyildir. Nizami müəllimi deputat seçmək rirəm. imkanı bizim qismətimizə düşüb və biz xudatlılar bundan olduqca böyük fərəh duyuruq. Abdulla Didarov (Xaçmaz RİHB-nin Dədəli İƏV-də nümayəndəsi): - Mən yalnız Dədəli kəndində deyil, ona İsfəndiyar müəllim (Pirquluoba kənd ağsaqqalı): - qonşu olan Bostançı, Sabiroba və Nağıoba kəndlərində də Azərbaycanımız sürətlə inkişaf edir. Dünyada ona inam, əhalinin Nizami Xudiyevi necə böyük səmimiyyət və hörmət o qədər böyükdür ki, milyardlarla investisiya qo­ qonaqpərvərliklə, duz-çörəklə, ən əziz və doğma adamları yulur, iqtisadi, siyasi, hərbi gücü gündən-günə artır. An­ kimi qarşıladıqlarının şahidiyəm. Görürəm ki, onun kənd caq bir şeyi yaddan çıxarmaq olmaz ki, xalqın ən böyük və qəsəbələrdə xüsusi təqdimatına ehtiyac yoxdur. Hamı sərvəti onun intellektual-mənəvi sərvətidir. Ulu öndərimiz onu görkəmli ziyalı, alim, fəal ictimai xadim kimi yaxşı Heydər Əliyevin ən layiqli yetirmələrindən biri olan Ni­ tanıyır. zami Xudiyev 67 kitabı ilə Azərbaycan xalqının mənə­ viyyatına qiyməti heç nə ilə ölçülməyən investisiya qo­

259 260 yub. Təkcə bu kifayətdir ki, biz onu bölgəmizin nüma­ Hər şeyi görürük. Biz xaçmazlılara Nizami müəllim kimi yəndəsi kimi parlamentə deputat seçək. Nizami müəllim millət vəkili lazımdır. Mən inanıram ki, o, deputat seçilsə, xalqına məhəbbətini artıq sübut etmiş, həyatda özünə cığır bizim problemlərimizin həllinə yaxından kömək edəcək. açmış, iz qoymuş bir şəxsiyyətdir. Biz belə bir insana Problemlərimiz isə çoxdur. YAP da elə ona görə bizim hörmət və ehtiramımızı seçimimizlə - ona səs verməklə bölgədən Nizami müəllimin namizədliyini verib ki, bura­ təsdiq etməliyik. dakı problemlərin həllinə məhz onun köməklik göstərə biləcəyinə inanır. Mühyəddin Mahmudov (Dədəli kənd sakini, YAP-ın üzvü): - Deputatlığa namizədi o vaxt müdafiə etmək asan Ə.Aydəmirov (Qusarçay kənd sakini, YAP-ın üzvü): - olur ki, o namizədin hörməti, nüfuzu olsun. Biz çox məm­ Hər bir seçici istəyir ki, onu ali qanunvericilik orqanında nunuq ki, rayonumuzdan məhz Nizami müəllim kimi daha layiqli bir insan təmsil etsin. Mənə elə gəlir, bizim tanınan, seçilən, hörmətli, nüfuzlu bir şəxsiyyətin nami­ dairənin seçicilərinin bəxti gətirib ki, Nizami müəllimin zədliyi verilib. Biz öz seçimimizlə Milli Məclisdə bizim namizədliyi məhz bizim dairədən verilib. Axı o, ölkəmizin rayonu Nizami müəllim kimi görkəmli bir ziyalının təmsil sayılan, seçilən, xalqımızı yüksək kürsülərdə, məclislərdə etməsinə nail ola bilərik. ləyaqətlə təmsil edən bir insandır. Heydər Əliyev mək­ təbinin yetirməsidir. Dövlətçiliyimizə sədaqətlə, peşəkar­ Ş.Mövlanov (Dədəli kənd sakini): - Nizami müəllim lıqla xidmət edən bir adamdır. Elə ona görə də Nizami ona görə Milli Məclisin üzvü olmağa layiqdir ki, o, ötən Xudiyevə səs verməliyik. 10 ildə bunu artıq sübut edib. Nizami Xudiyev dövlətə, Mən Nizami Xudiyevin seçki təşviqatı mərhələsindəki dövlətçiliyimizə, Prezidentimizə sədaqətlə xidmət edir. fəaliyyətini yaxından izləmiş bir çox şəxslərlə də söhbət Ona görə biz ona səs verməklə Heydər Əliyev məktəbinə, etmişəm. İndi də onların rəylərindən bəzi fraqmentləri möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin siyasi kursuna oxuculara təqdim edirəm. səs vermiş olarıq. Nazim Ağayev (YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatı İdarə Ağalar Abuzorov (Bostançı kənd ağsaqqalı): - Bizim Heyətinin üzvü): - Biz təşviqat kampaniyasına başlamaz­ dairədən 19 nəfər deputatlığa namizəd var. Ancaq Xaçmaz dan əvvəl nəzərdə tutmuşduq ki, seçicilərlə görüşlər icra kənd seçki dairəsinə bir deputat lazımdır. O da Nizami nümayəndəliklərinin yerləşdiyi kəndlərdə keçirilsin. Lakin Xudiyevdir. Heç bir namizəd onun yerini verə bilməz. Nizami müəllim qətiyyətlə bildirdi ki, dairəyə daxil olan Nizami müəllim öz intellekti ilə digər namizədlərdən xeyli kəndlərin hamısında görüşlər keçirəcək. Həqiqətən də, üstündür. Nizami müəllim avto qəzaya düşənə qədər artıq 98 kənddə seçicilərlə görüşmüşdü. Görüş qabağı Nizami Xudiyev M.Cəlilov (Dədəli kənd sakini): - Biz hər gün bizdən gedəcəyi kənd haqqında ona çoxlu məlumat ver­ namizədlərin Xaçmaz televiziyası ilə çıxışlarını eşidirik.

261 262 məyi xahiş edirdi. Ancaq biz ona məlumatları verəndə təəccüblənirdik: məlum olurdu ki, onun həmin kənd Ramiz Məmmədov (Nizami Xudiyevin vəkili): - Mən haqqında bilgiləri bizim verdiyimiz məlumatlardan daha çox seçkilər, çox deputatlığa namizədlər görmüşəm, ancaq zəngindir. Nizami müəllim qədər bu işə məsuliyyətlə yanaşan, seçicilərə, onların istək, rəy, təklif və qeydlərinə Nizami Nəzakət Kərimova (Xudat şəhər 2 saylı orta məktəbin müəllim qədər diqqət və göstərən namizəd görməmişəm. müəllimi): - Nizami müəllim Xaçmazın yaşayış məntəqə­ O, bütün kəndlərdə, məntəqələrdə seçicilərlə şəxsən lərini gəzdikcə, bu yerlərin gözəlliklərini elə şövqlə dəyər­ görüşməyi qərara almışdı və heç bir çətinlik - pis hava ləndirirdi ki, adamlar cənnət timsallı bir məkanda yaşadıq­ şəraiti, bəzi kənd yollarının yararsızlığı, uzaqlığı onu larını sanki indi hiss edirdilər. Yerli adamlar etiraf edir­ fikrindən daşındırmırdı. Bəzən hətta seçicilərlə görüşə dilər ki, Xaçmaz rayonunun keçmişi, bu günü, təbiəti, həyatını riskə qoyaraq gedirdi. Nizami müəllimlə görüş­ təsərrüfatı, gələcək inkişaf perspektivləri haqqında bil­ dən sonra mən hər dəfə adamların əhval-ruhiyyəsinin giləri Nizami müəllimlə hər görüşdən sonra xeyli ge­ yaxşılaşdığını müşahidə edir, hətta ən qaraqabaq, dərdli, nişlənir. qayğılı insanların da onunla görüşdən sonra ovqatının Fitri zəka sahibi olan bu insan hansı kəndə gedirdisə, o durulduğunu hiss edirdim. ərazinin tarixi, əhalisi, iqtisadiyyatı, mədəniyyət abidələri Çox əlamətdar haldır ki, seçicilər Nizami müəllimi haqqında elə ətraflı məlumat verirdi ki, yerli sakinlər hələ o, deputat seçilməzdən əvvəl öz problemlərinin yaşadıqları yeri onun kimi tanımadıqlarını etiraf edirdilər. həllinə yardımçı sanır, onu arxa, ümid yeri bilirdilər. Nə qədər paradoksal görünsə də, ancaq bu bir faktdır ki, Təsadüfi deyil ki, Nizami müəllimin seçki qərargahının Nizami müəllim Xaçmazı xaçmazlılara tanıdır və sev­ qarşısı həmişə adamla dolu olurdu. dirirdi. Nizami Xudiyev rəqiblərinə hörmətlə yanaşır, onları Nizami müəllim görüşlərdə böyük məsələlərdən elə açıq dialoqa, sivil mübarizəyə dəvət edirdi. Ümumiyyətlə, sadə şəkildə danışırdı ki, iştirakçılar 2-3 saatın necə o, rəqiblərinə qarşı mübarizə aparmağa deyil, seçicilərlə keçdiyini hiss etmirdilər. O, hər bir vətəndaşın hüquq və fəal iş aparmağa qərar vermişdi. azadlıqlarının qorunmasından, Vətənimizin ərazi bütöv­ Nizami Xudiyev seçki dairəsinin əhatə etdiyi yaşayış lüyünün bərpa olunacağından, regionların sosial-iqtisadi məntəqələrinin, demək olar ki, hamısında (onların sayı inkişafı Dövlət Proqramı çərçivəsində nəzərdə tutulan 103-dür) seçicilərlə görüşlər keçirmiş, əhalinin sosial tədbirlərdən, yerli resurslardan istifadənin vacibliyindən, durumunu dərindən öyrənmiş, bir sıra problemlərin yeni iş yerlərinin açılması zərurətindən, əhalinin maddi həllinə əməli kömək göstərmişdir. rifahının, sosial müdafiəsinin yaxşılaşdırılması üçün ölkə Xudat şəhərində fəaliyyət göstərən qərargahında Niza­ rəhbərinin gördüyü davamlı işlərdən olduqca sadə və mi müəllim hər gün 50-60 seçici ilə görüşür, gün ərzində inandırıcı şəkildə bəhs edirdi. müxtəlif kəndlərdə olur, bəzən 3-4 görüş keçirir, axşam

263 264 qərargaha qayıtdıqdan sonra isə onu gözləyən insanları Bir çox kəndlərdə yol, torpaq, iaşə və sair məsələlərin qəbul edirdi. həlli üçün əlaqədar təşkilatlar qarşısında məsələ qaldırılıb. Mən az vaxtda gördüm və inandım ki, Nizami müəllim Mən köhnə xudatlı kimi deyə bilərəm ki, qısa müd­ vədinə sadiq, sözübütöv adamdır. İstər seçki təbliğatı dətdə Nizami müəllim qədər əhali arasında dərin hörmət mərhələsində, istərsə də seçkidən sonrakı vaxtda Nizami qazanan ikinci bir adam görməmişəm. O, az bir vaxtda Xudiyevin köməyi, təşkilatçılığı, təşəbbüsü və aidiyyəti hamı üçün doğma insana çevrilib. Mən buna xüsusilə təşkilatlar qarşısında məsələ qaldırması sayəsində yerlərdə Nizami müəllimin avtomobil qəzasına düşməsi xəbərin­ bir çox problemlərin həlli istiqamətində tədbirlər görül­ dən camaatımızın necə sarsıldığını, necə kədərləndiyini müşdür. Belə tədbirlərdən bəzilərinin adını çəkmək kifa­ görəndə əmin oldum. Həmin günlərdə uşaqlar, qadınlar, yətdir ki, hər kəsdə bunlarla bağlı əyani təsəvvür yaransın: kişilər, ağsaqqallar ara vermədən qərargaha gəlir, səmimi, Həsənqala, Ləcət kəndlərində və Xudat şəhərində su ürəkdən gələn bir canıyananlıqla Nizami müəllimin probleminin həlli üçün artezian quyuları vurulub və ya vəziyyəti və müalicəsi ilə maraqlanırdılar. təmir olunub. Xudat şəhər mədəniyyət evi yeni oturacaqlarla təmin N.Kərimova (Xudat şəhər sakini, müəllimə): - Eşit­ edilib. diyimiz avtoqəza xəbəri hamımızı sarsıtdı. Bunu sözlə Xudat Mərkəzi Xəstəxanası yeni təcili yardım ma­ ifadə etmək çətindir. Biz o dəhşətli xəbəri eşidəndən sonra şınları, USM aparatı, cərrahiyyə avadanlıqları, dərman televiziyanın önündən çəkilmir, onun vəziyyətindən xəbər preparatları ilə təmin olunub. tutmaq istəyirdik. Ulu yaradana dua edirdik ki, onun Hər həftənin şənbə və bazar günləri ehtiyacı olanlar həyatını hifz etsin. Hətta kiçik nəvəm Asimanın da əlləri Xudat Şəhər Xəstəxanasında müayinədən keçir, müalicə göydə idi və o, Allaha yalvarırdı ki, Nizami müəllimi alırlar. tezliklə həyata qaytarsın. Bir neçə məktəbə yeni parta, yazı lövhələri və Ələsgər Babayev (Xaçmaz Rayon Televiziya Veri­ kompüter dəstləri verilib. lişləri Şirkətinin sədri): - Bu ağır, gözlənilməz xəbər Xaçmaz Televiziya Verilişləri Mərkəzinin yayım vaxtı məktəb şagirdlərindən tutmuş rayon rəhbərliyinədək bütün artırılıb. xaçmazlıları dərindən kədərləndirdi. Mənə ardı-arası kə­ Bağça uşaqları və I sinif şagirdlərinə 1000 ədəd yeni il silmədən zəng edib Nizami müəllimin vəziyyəti, müali­ hədiyyəsi verilib. cəsinin gedişi ilə maraqlanırdılar. Xudatda Nizami müəl­ Xudat Şəhər Mədəniyyət Evinin ətrafındakı park limin seçki qərargahına gəlib nigarançılıqlarını bildirən­ abadlaşdırılıb. lərin sayı hədsiz idi. Çoxları ona məktub və teleqram Xeyli insanın, o cümlədən şəhid ailələrinin, əlillərin göndərir, köməkliklərini təklif edirdilər. sosial-məişət problemlərinin həlli istiqamətində müəyyən iş aparılıb.

265 266 N.Daşdəmirova (Xudat sakini): - Nizami müəllimin qələbənin çox böyük rolu oldu: həkimlərin müalicəsi nə avtoqəzaya düşməsi xəbəri məni şoka saldı, ağladım. qədər uğurlu gedirdisə, onun artıq doğmalaşdığı, ona halal Evdə əlil oğlum var, o, həmin iztirablı anları mənimlə bə­ deputat mandatı qazandırdığı seçicilərinin xeyir-duası və rabər yaşadı və tez-tez məndən soruşurdu: “Ana, o sağa­ mənəvi dəstəyi (telefon zəngləri, teleqramları, məktubları) lacaq?” Mən onu ovunduraraq cavab verirdim: “Narahat bu müalicənin sürətini bir o qədər artırırdı. olma, oğlum, mütləq sağalacaq. Bizim ulu tanrıya duala­ Ümumiyyətlə, qeyd edim ki, həmin günlərdə Nizami rımız onu yenidən bizə qaytaracaq.” Biz hər gün onun müəllimin səhhəti, müalicəsi, sağlamlığının bərpası ilə müalicəsi ilə maraqlanırdıq. Hətta ona ailəmiz adından tez yalnız seçiciləri deyil, bütün yaxınları, dostları, iş yoldaş­ sağalmaq arzusu ilə teleqram da vurduq. ları, tanışları, dövlət rəsmiləri, geniş ictimai dairələr də yaxından maraqlanır, onun ziyarətinə gəlirdilər. Öz növ­ Qurban Mərd (Əbilyataq kənd orta məktəbinin ri­ bəsində Nizami müəllim də müalicə prosesinin ciddiliyinə yaziyyat müəllimi) Nizami Xudiyevə ithaf etdiyi şeirində baxmayaraq, bütün gəlib-gedən, soruşan və zəng edənlərin misralarının onun müalicəsinə iynə-dərman qədər kömək kimliyi ilə həssaslıqla maraqlanırdı. Açıq hiss olunurdu ki, edəcəyinə inamını ifadə etmişdi. adamların bu diqqəti onun əhval-ruhiyyəsinə və əlbəttə, sağlamlığının bərpasına çox müsbət təsir göstərir. Halal deputatlıq mandatı 25 dekabr 2005-ci il. Nizami Xudiyevin seçkidən və Nəhayət, 6 noyabr 2005-ci il seçkilər günü gəlib çatdı. müalicədən sonra xaçmazlılarla ilk görüşdüyü gün. Bu İnsanlar axın-axın seçki məntəqələrinə gələrək istədikləri görüş barədə ən dolğun təsəvvürü onu səbirsizliklə gözlə­ namizədlərə səs verdilər. Çox maraqlıdır ki, bu seçkilərdə yən xaçmazlıların öz deyim və təəssüratları yaradır. seçicilərin əksəriyyəti seçimlərini gizlətmir, konkret deyir­ Onlardan bəzilərinə diqqət yetirək: dilər: bizim bir namizədimiz var, o da Nizami müəllimdir. N.Ağayev (Xaçmaz Rayon Mədəniyyət və Turizm Bəli, Nizami Mənaf oğlu Xudiyev seçkidə qələbə qazandı, Şöbəsinin müdiri): - Nizami müəllimin seçkidən sonra rəqiblərini xeyli arxada qoyaraq seçicilərin əksəriyyətinin Xaçmaza ilk gəlişi böyük bir bayrama çevrildi. səsini topladı. Nizami müəllim arzu etdiyi kimi, halal səs, halal mandat qazandı. N.Kərimova (Xudat şəhər 2 saylı orta məktəbin ali Həmin qələbə günü Nizami müəllim hələ müalicə olu­ kateqoriyalı müəllimi): - Biz Nizami müəllimin ağır yol nurdu, ancaq ürəyi seçicilərinin yanında idi, onlarla tez­ qəzasından sağ-salamat qurtarması üçün ulu Tanrıya liklə görüşmək arzusu ilə sağlamlığını bərpa edirdi. Mən dualar edirdik. Böyük yaradan bizim dualarımızı eşitdi və Nizami müəllimin müalicə prosesini yaxından müşahidə Nizami müəllim tezliklə sağalıb biz xudatlıların görüşünə edən bir adam kimi tam əminliklə deyə bilərəm ki, onun gəldi. Onun ayağının altında qurbanlar kəsildi. Hamı ilə ağır avtomobil qəzasından sonra tezliklə sağalmasında bu öz doğmaları kimi görüşdü. Dünya Azərbaycanlılarının

267 268 Həmrəylik Günü və Yeni il münasibətilə Mədəniyyət müəllimlə bölüşə bilməsək də (o, avtoqəzadan sonra hələ evində təntənəli bayram konserti oldu. müalicə olunurdu), ancaq biz bu görüşü çox gözləməli olmadıq. Dekabrın 25-də onun rayona gəlişi bizim üçün N.Daşdəmirova (Xudat şəhər sakini): - Allaha şükür­ sözün həqiqi mənasında toy-bayrama çevrildi. Onun lər olsun ki, Nizami müəllim tezliklə sağaldı və Xudata qarşılanma mərasimi olduqca səmimi və təsirli idi. seçicilərlə görüşə gəldi. Həmin gün Mədəniyyət evinin Adamlar onu ən əziz adamları kimi bağırlarına basaraq qarşısına o qədər adam yığışmışdı ki, mən Nizami müəl­ salamlayırdılar. Bəziləri hətta sevincdən kövrələrək dolux­ limi yalnız uzaqdan görə bildim. Camaat onu əhatəyə al­ sunmuşdular. mışdı. Hamı sevinirdi. Adamların üzündən şadlıq, təbəs­ süm yağırdı. Axı biz qısa bir müddətdə onunla çox doğ­ N.Seyidova (Xudat Şəhər Mədəniyyət evinin müdiri): malaşmışdıq. Bu gəliş, bu görüş bizə bir dünya sevinc - Nizami müəllimin xaçmazlılara ən böyük hədiyyəsi, bəxş etdi. əlbəttə, onun sağalıb seçicilərin görüşünə gəlməsi oldu. Ə.Babayev (Xaçmaz Rayon Televiziya Verilişləri Amma o, öz gəlişi ilə xaçmazlılara həm də musiqili- Şirkətinin sədri): - Xaçmazlıların Nizami Xudiyevə sayğı, nəğməli yeni il sovqatı gətirmişdi. Məktəblilərə, bağça sevgi və hörmətinin iki ən yüksək zirvəsi var: 6 noyabr və uşaqlarına, bədii istedadı olan gənclərə çoxlu yeni il 25 dekabr. 6 noyabr onun seçicilərin böyük əksəriyyətinin hədiyyələri bağışladı. Həmin gün Mədəniyyət evində inam, etibar və etimadının ifadəsi olan seçici səslərini Azərbaycanın görkəmli incəsənət ustalarının iştirakı ilə qazandığı gündür ki, biz bu günün sevincini bilavasitə böyük bir konsert oldu. Ancaq mən burada bir məqamı onunla birlikdə bölüşə bilməmişdik. Dekabrın 25-i isə xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Təbii ki, Nizami müəllimin onun reabilitasiyadan (müalicədən) sonra Xudata - seçi­ xaçmazlılara dəyərli hədiyyələrindən biri onun təşəbbüsü cilərlə görüşə gəldiyi gündür. Həmin gün rayon mər­ ilə Mədəniyyət evində keçirilən konsertlərdir. Adətən, kəzindən, yaxın və uzaq kəndlərdən bu görüşə minlərlə seçkiqabağı təşviqatın bir növü olan belə konsertlər seçki adam gəlmişdi. Xudat Mədəniyyət evi hələ belə bir büsat kampaniyası bitdikdən sonra davam etdirilmir. Amma görməmişdi. Nizami müəllimin ayağının altında qurbanlar Nizami Xudiyev bu sahədə də yenilik etdi: onun təşəb­ kəsildi, onu gül-çiçək dəstələrinə qərq etdilər. büsü ilə baş tutan maraqlı konsert proqramları seçkidən Nizami müəllim özü də xaçmazlıların ona bu isti, doğ­ sonra da xaçmazlıları sevindirir. İndi bizim bütün ma, səmimi münasibətindən əməlli-başlı təsirlənmişdi. camaatımız, hətta vaxtilə seçkiyə ən laqeyd olan adamlar Çıxış edib camaata minnətdarlığını bildirərkən o, kövrəl­ da Nizami Xudiyevə güvənərək onun ünvanına fəxrlə diyini istər-istəməz büruzə verirdi. “bizim deputatımız” ifadəsini işlədirlər. Camaatımız Nizami müəllimə o qədər isinişib ki, o, Ramiz Məmmədov (N.Xudiyevin vəkili): - Seçkidə Xaçmaza, Xudata bir-iki həftə gec gələndə qərargaha üz əldə etdiyi qələbənin sevincini noyabrın 6-da Nizami tutur, onun nə vaxt gələcəyi ilə maraqlanırlar. Nizami

269 270 müəllim də sağ olsun, bizi çox intizarda qoymur, hər ay ən canın bu gözəl hissəsi on illərdir sizin əməyinizlə, sizin azı bir-iki dəfə gəlib dairənin, adamların problemləri ilə zəhmətinizlə, sizin zəkanızla qurulub, yaradılıb, inkişaf yaxından maraqlanır, onların həlli üçün əlindən gələni edib. Buralarda qəhrəman, zəhmətkeş, fədakar insanlar əsirgəmir. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, Nizami müəllimin yaşayırlar.” Şimal bölgəsi haqqında, o cümlədən Xaçmaz bizim bölgədən millət vəkili seçilməsi onun şəxsi və xaçmazlılar haqqında bundan tutarlı, bundan sərrast və uğurundan çox biz xaçmazlıların uğurudur və biz bundan dəyərli söz demək çətindir. Bu gün Xaçmaz rayonu qürur hissi duyuruq. möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin xüsusi diqqəti və * * * qayğısı sayəsində özünün sürətli inkişaf dövrünü yaşayır. Aradan bir neçə il keçib. Bu vaxt ərzində Xaçmazda, Respublikaya rəhbərlik etdiyi dövrdə İlham Əliyev cə­ xaçmazlıların həyatında hansı dəyişikliklər baş verib?! nabları dörd dəfə Xaçmaz bölgəsinə səfər edib. Bu səfər­ Ölkəmizin hazırkı sosial-iqtisadi durumunda Xaçmaz lərin hər biri rayonda bir sıra böyük həyati əhəmiyyətli rayonu necə, nə kimi yer tutur, hansı özəl xüsusiyyətləri obyektlərin açılışı ilə, eyni zamanda irimiqyaslı tikinti- ilə fərqlənir? Bir millət vəkili kimi bu bölgənin ictimai- quruculuq işlərinə təkan verilməsi ilə əlamətdar olub, siyasi həyatında yaxından iştirak edən Nizami Xudiyevlə xaçmazlıların yaddaşına olduqca xoş, səmimi xatirələr bu suallar ətrafında söhbət edirik. kimi həkk edilib. — Xaçmaz rayonu və ümumiyyətlə, şimal bölgəsi Möhtərəm Prezidentimizin şəxsi təşəbbüsü və göstərişi Azərbaycanın digər bölgələrindən hər şeydən öncə özünün ilə qısa bir müddətdə tikilən Xaçmaz modul tipli elektrik təbii-coğrafi mövqeyi ilə seçilir. Ulu öndərimiz Heydər stansiyası istifadəyə verilib. Açılış mərasimində dövlət Əliyev 1998-ci ildə Xaçmaz rayonunda şimal bölgəsi başçımızın iştirak etdiyi bu elektrik stansiyası şimal seçiciləri ilə görüşü zamanı söyləyib: “Azərbaycanın bölgəsi rayonlarının enerjiyə olan tələbatını ödəməklə paytaxtı Bakıdan şimal sərhədinə qədər Xəzər dənizi yanaşı, həm də bölgədə iqtisadiyyatın inkişafına etibarlı kənarında və eyni zamanda Qafqaz dağlarının qoynunda təminat yaradıb. Ölkə başçısının xüsusi göstərişi ilə rayo­ bizim gözəl bölgələrimiz, gözəl rayonlarımız yerləşir və nun kənd və qəsəbələrinə müntəzəm qaz verilməsinin bu yerlərdə gözəl insanlar yaşayırlar. Bu bölgədə bir bərpası uğurla davam etdirilir. Son illərdə rayonda 13-dən tərəfdən dəniz sahili boyu gözəl meşələr, gözəl yerlər, o çox məktəb binası tikilib. Bunlardan 4-ü “Yeniləşən biri tərəfdən dağlar, çeşmələr, bulaqlar, çaylar, bağlar, Azərbaycana yeni məktəb” layihəsi çərçivəsində Heydər bağçalar və gül-çiçəkliklərin içərisində, Allahın bəxş Əliyev Fondunun təşəbbüsü və vəsaiti hesabına inşa etdiyi bu gözəl təbiətin əhatəsində, Azərbaycanın bu gözəl edilib. Rayonda 6 min nömrəlik yeni elektron tipli ATS bölgəsində siz yaşayırsınız və siz buranı daha da gözəl­ quraşdırılıb, gözəl və yaraşıqlı mədəniyyət və istirahət ləşdirirsiniz, siz buranı qurub-yaradırsınız. Təbiət bu parkı salınıb, Şəhidlər xiyabanı tikilib, əzəmətli “Qoşa yerlərə çox böyük gözəllik bəxş edibdir. Ancaq Azərbay­ qapı”, Yeni Azərbaycan Partiyası Xaçmaz Rayon Təşkilatı üçün yeni inzibati bina inşa edilib, rayonun tarix-diyar­

271 272 şünaslıq muzeyi yenidən qurulub, Ulu öndərimiz Heydər Bütün bu işlər “Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Əliyevin adını daşıyan küçədə Şəxsiyyətlər muzeyi Dövlət Proqramı” çərçivəsində görülən işlərin tərkib yaradılıb (yeri gəlmişkən bu, respublikada ilk belə hissəsidir. muzeydir), Xalçaçılıq muzeyi təşkil edilib. Dövlətimizin başçısı İlham Əliyev cənabları Xaçmaz Quruculuq və abadlıq işləri yalnız rayon mərkəzində rayonuna səfəri zamanı çıxışında “Regionların sosial- deyil, onun kənd və qəsəbələrində də gedir. Əhalinin iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın icrasının ümummilli həyat səviyyəsinin əsas göstəricilərindən biri olan yeni, əhəmiyyət daşıdığını xüsusi vurğulayaraq demişdir: müasir, yaraşıqlı yaşayış evləri tikilir, çoxlu minik və yük “Regionlarımızda uğurlarla bərabər problemlər də kifayət maşınları alınıb gətirilir. qədərdir. “Regionların sosial-iqtiadi inkişafı Dövlət Proq- Son illər yerli sahibkarlar tərəfindən onlarla müasir ramı”nın uğurlu icrası məhz bu problemlərin aradan tipli ticarət, iaşə və xidmət obyektləri tikilib istifadəyə qaldırılmasına yönəlmişdir. Çünki əsas problemlər böl- verilib. Bölgənin inkişafında önəmli yer tutan turizm gələrdədir və bölgələrin inkişafı Azərbaycanın inkişafı sektorunun inkişafı istiqamətində çox əhəmiyyətli işlər deməkdir. Bölgələrdə iş yerlərinin yaradılması Azərbay­ görülüb. Nabran qəsəbəsində yerləşən “Malibu”, “Palma”, canın hərtərəfli inkişafı deməkdir”. “Atlant” və digər istirahət mərkəzləri ölkəmizdə turizmin Möhtərəm Prezidentimiz həmin çıxışında Dövlət inkişafı səviyyəsinin ən yaxşı göstəriciləridir. Fərəhli hal­ Proqramının Xaçmaz rayonunda icrası istiqamətində əldə dır ki, ölkə başçısının diqqət və qayğısı sayəsində bölgədə olunan təcrübəni müsbət nümunə kimi dəyərləndirərək turizm sektorunda işlərin miqyası getdikcə artmaqdadır. qeyd etmişdir: “Mən prezidentlik dövründə Xaçmaza bir Ən mühüm nailiyyətlərdən biri də dövlətimizin baş­ neçə dəfə gəlmişəm və hər dəfə də gələndə burada çısının sərəncamına əsasən sərhədçilər üçün Xudat şə­ yeniliklər görürəm... Xaçmaz şəhəri gözəlləşir, abadlaşır... hərində tikilən yaşayış şəhərciyinin istifadəyə veril­ Bu, bizi çox sevindirir. Azərbaycanın gücü bölgələrin məsidir. Bu şəhərciyin, eləcə də inşası başa çatmış bir çox gücündədir. Buna nail olmaq üçün bütün aidiyyəti qurum­ digər obyektlərin istifadəyə verilməsinə həsr olunmuş lar səmərəli işləməlidirlər. Yerli icra orqanları, mərkəzi mərasimlərdə möhtərəm Prezidentimiz də iştirak etmiş, icra orqanları, nazirliklər, bütün qurumlar, hər bir məmur onların fəaliyyətinə xeyir-dua vermışdir. vicdanla işləməlidir və öz vəzifə borcunu yerinə yetir­ Həyata keçirilən bütün bu quruculuq işləri nəticəsində məlidir. Mənim tələbim budur, mənim siyasətim budur. rayonda son beş ildə 10823 yeni iş yeri açılmışdır. Mən çox şadam ki, son illər ərzində Xaçmazda çox böyük Bütün bu obyektlərin ərsəyə gəlməsində dövlət quruculuq işləri aparılır. Bu, məni çox sevindirir. Bu, onu tapşırıqlarını böyük məsuliyyətlə yerinə yetirən yerli icra göstərir ki, əgər xoş niyyət, arzu varsa və doğma xalqına orqanlarının, şəxsən icra başçısı Şəmsəddin Xanbabaye- sevgi, məhəbbət varsa, istənilən məsələ öz həllini tapa vin, sahibkarların, fermerlərin, iş adamlarının, rayonun bilər.” zəhmətkeşlərinin böyük zəhməti vardır.

273 274 Xaçmazlılann əməyinə verilən bu yüksək qiymət, MÜBARİZƏLİ GÜNLƏRİN XOŞ SONLUĞU əlbəttə, onları daha böyük quruculuq əzmi ilə işləməyə və yaşamağa ruhlandırır. Bəli, hazırda Xaçmaz torpağı öz XXI əsrə müstəqil dövlət kimi qədəm qoyan Azər­ inkişafının çiçəklənmə dövrünü yaşayır, özünün quru­ baycan Respublikası qazandığı istiqlalı qoruyub saxla­ culuq tempi ilə Azərbaycan rayonlarının ön sıralarında maq, demokratik dövlət qurmaq, fikir plüralizmi və addımlayır. Olduqca zəhmətkeş, sadə, halal, qədirbilən və azad bazar iqtisadiyyatına malik olan vətəndaş cəmiy­ qonaqpərvər camaat olan xaçmazlılar özlərinin ənənəvi yəti yaratmaq uğranda mübarizə aparır. əmək fəaliyyətlərini davam etdirməklə yanaşı, yeni 2005-ci il 6 noyabr tarixində keçirilən Milli Məclisə sahibkarlıq fəaliyyəti üsullarına və formalarına da cəsa­ III cağırış deputat seçkiləri demokratikliyi, şəffaflığı ba­ rətlə müraciət edir və böyük uğurlar qazanırlar. xımından daha mühüm, uğurlu addım kimi Azərbay­ canın dövlətçilik tarixinə daxil oldu. Bu seçki mənim Rabil Novruzov həyatımda ona görə əlamətdardır ki, Milli Məclisə 56 Jurnalist saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsi üzrə Yeni Azərbay­ mart, 2006-cı il can Partiyasının namizədi, görkəmli dövlət və elm xa­ dimi, filologiya elmləri doktoru, professor Nizami Xu- diyevin səlahiyyətli nümayəndəsi, vəkili oldum. Etiraf edim ki, seçki dövründə baş verənlər, xüsusilə profes­ sor Nizami Mənaf oğlu Xudiyevlə daha yaxından tə­ masda olmaq imkanı qazanmağım, görkəmli alimin is­ tər seçicilərlə, istərsə də seçki qərargahının üzvləri ilə davranış mədəniyyəti, yüksək əxlaqi dəyərlərə söy­ kənən ünsiyyət qabiliyyəti, sadəliyi və tələbkarlığı hə­ yatım üçün əsl örnək, heç vaxt unutmayacağım mək­ təb oldu. Qeyd edim ki, Azərbaycan Televiziya və Ra­ dio Verilişləri Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin “Xəbər­ lər” redaksiyasının şimal bölgəsi rayonları üzrə xüsusi müxbiri kimi daim bu bölgənin ictimai-siyasi, sosial- iqtisadi və mədəni həyatına yaxından bələd olmuşam. Milli Məclisə III çağırış deputat seçkilərinə hazırlıq, namizədlərin qeydiyyata alınması, təbliğat-təşviqat kam­ paniyası dövründə demokratik dəyərlərə, şəffaf, ədalətli seçkilərin tətbiqi prinsiplərinə cavab verən tədbirlərin

275 276 həyata keçirilməsinin fəal iştirakçısı, şahidi olmuşam. Qarşıma qoyulan vəzifənin nə dərəcədə məsuliyyətli Çünki bu tələbi dövlət televiziyasının xüsusi müxbiri olduğunu hiss etsəm də, qəlbim fərəh, sevinc duyğu­ kimi digər əməkdaşlarla yanaşı mənim də qarşımda Azər­ ları ilə dolmuşdu. Axı necə də sevinməyəydim ki, baycan Televiziya və Radio Verlişləri Qapalı Səhmdar professor Nizami Xudiyevin adı Azərbaycan ictimaiy­ Cəmiyyətinin sədri, millət vəkili, professor Nizami Xu- yətinə yaxşı tanışdır. Ədəbi dil tarixi sahəsində diyev qəti və başlıca peşə borcu kimi qoyurdu. Yaxşı sanballı tədqiqatları ilə bütün türk dünyasında böyük xatirimdədir, 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsi üzrə nüfuz qazanmış və elmi dairələrdə adı ehtiramla çəki­ müxtəlif siyasi partiyaların təmsilçilərinin və fərdi lən Nizami Xudiyev son illərdə millət vəkili kimi namizədlərin adları məlum olsa da, hələ Yeni Azərbaycan respublikamızın ictimai-siyasi həyatında da fəal iştirak Partiyası öz namizədlərini açıqlamamışdı. Bütün respub­ edir, müstəqil Azərbaycanda yeni dövlət quruculuğu lika ictimaiyyəti kimi xaçmazlılar da ölkəmizin ən işində bir vətəndaş, ziyalı kimi səmərəli fəaliyyət gös­ qabaqcıl, ən mütəşəkkil partiyası olan Yeni Azərbaycan tərir. O, bütün gücünü, bilik və bacarığını Azərbaycan Partiyasından deputatlığa namizədlərin kimliyini öyrən­ elminin, dilçiliyinin inkişafına, eləcə də müstəqil Azər­ məyə tələsirdi. 2005-ci il avqust ayının sonlarında baycan dövlətinin qüdrətlənməsi işinə sərf edir. Buna adları açıqlanan deputatlığa namizədlərin sırasında pro­ görə də professor Nizami Xudiyevin həm elmi-peda­ fessor Nizami Xudiyevin 56 saylı Xaçmaz kənd seçki qoji, həm də ictimai-siyasi fəaliyyəti xalqımızda böyük dairəsi üzrə namizədliyinin irəli sürülməsi çox-ları rəğbət doğurur. O cümlədən də xaçmazlılarda... kimi məni də sevindirdi. Heç vaxt unutmaram. Bu ərə­ Namizədliyinin qeydiyyata alınması üçün Xudat fədə televiziyadan zəng edib bildirdilər ki, sədr təcili Şəhər Mədəniyyət evində yerləşən 56 saylı Xaçmaz səni çağırtdırır. Qəbula girəndə həmişə tələbkar, ciddi kənd seçki dairəsinə gələn Nizami Xudiyevi ictimaiy­ olan Nizami müəllimi gülərüz gördüm. Öncə hər dəfə yətin nümayəndələri, sadə zəhmət adamları böyük meh­ olduğu kimi “işlər necədir, rayonlarda hörmətli Prezi­ ribanlıqla, ehtiramla qarşıladılar. Bizə yaxınlaşan hər dentimizin “Regionların sosial-iqtisadı inkişafının kəs artıq seçimini müəyyənləşdirdiyini, 6 noyabr seçki sürətləndirilməsi tədbirləri haqqında” imzaladığı sərən­ günü deputatlığa namizəd Nizami Xudiyevə səs camdan irəli gələn vəzifələrin icrası nə vəziyyətdədir?” verəcəyini qəti şəkildə bildirirdi. Lakin ötən dövr - deyə soruşdu. Ətraflı məlumatı dinlədikdən sonra ərzində qeydiyyata alınmış digər namizədlər də bacar­ qəfildən sərtləşdi. Bildirdi ki, parlament seçkilərində dıqları qədər iş görə bilmişdilər. Açığı professor Ni­ deputatlığa namizəd kimi özünə səlahiyyətli nümayən­ zami Xudiyevin namizədliyinin Yeni Azərbaycan də, vəkil kimi məni məsləhət bilir. Tövsiyə və tapşırıq­ Partiyası tərəfindən məhz bu dairədən irəli sürülməsi larını söylədikdən sonra nəzərimə onu da çatdırdı ki, bir digər namizədləri çıxılmaz vəziyyətə salmışdı. Oppo- gənc kimi mənə etibar edir. nentlərdən bəziləri elə ilk gündən məğlubiyyətləri ilə barışsa da, elələri də vardı ki, nəyin bahasına olursa-

277 278 olsun qalib gəlmək xatirinə hər cür əməllərdən, şər və qərargahının fəallarından olsa da, Xudat şəhərində böhtanla dolu təbliğat kampaniyasından belə çəkinmə­ yaşayış qeydiyyatı yoxdur və o, heç seçki hüququna da dilər. Nizami müəllimin səlahiyyətli nümayəndəsi və malik deyil. Eyyubov soyadlı bir ağsaqqal Vaqif Can- seçki qərargahının fəallarından biri kimi istər təbliğat- baxışovun səsinə səs verib Nizami Xudiyevə “nə təşviqat kampaniyası dövründə, istərsə də seçki dai­ səbəbə doğulduğunuz Naxçıvan bölgəsindən yox, məhz rəsindəki müzakirələr zamanı baş vermiş hadisələr, Xaçmaz rayonundan namizədliyinizi irəli sürmüsünüz?”- bəzi digər namizədlərin qərəzli seçki metod və üsul­ soruşdu və əlavə etdi ki, “bizim deputat olmağa layiq ları, millət vəkili seçilmək sevdası ilə törətdikləri olan xaçmazlılarımız dura-dura niyə sizə səs vermə­ əməllər seçicilərdə ikrah hissi oyadırdı. liyik?” Bu fikrə alqışları ilə dəstək verənlər də tapıl­ Oxucuların nəzərinə onu da çatdırmaq istərdim ki, dı. Tribunaya qalxan Nizami Xudiyev məntiqli çıxışı, 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsinin əhatə etdiyi müdrik fikirləri ilə hər kəsi heyrətləndirdi. Vaqif ərazi respublikamızın digər bölgələrindən bir çox cəhət­ Canbaxışov zalı tərk etdisə də, bir neçə gündən sonra ləri ilə fərqlənir. Dairənin hüdudları Xaçmaz rayonunun Köhnə Xudat kəndində seçicilərlə görüş keçirilən vaxt 103 yaşayış məntəqəsini əhatə edir. Ölkəmizin şimal ağsaqqal Eyyubov Şıxvəli kişi çıxış edərək yanlış sərhəddində yerləşən bu kənd və qəsəbələrin özünün fikirdə olduğunu bildirdi və seçki gününədək Nizami təbii-coğrafi və milli tərkibi çox rəngarəngdir. Qeyd Xudiyevin fəal təbliğatçılarından oldu. etdiyim bu və digər amillər seçkilər dövründə müba­ Görüşdən sonra təşkilatçılar, o cümlədən mən mat- rizənin nə dərəcədə gərgin keçəcəyindən soraq verirdi. məəttəl donub qalmışdıq. Açığı bu görüşün nəticələri, 12 sentyabr 2005-ci il. Deputatlığa namizəd, pro­ baş verənlər, tədbirin pozulmasına cəhd edənlərin gizli fessor Nizami Xudiyevin seçicilərlə ilk görüş günü. əməlləri bizi şok vəziyyətinə salmışdı. Yeni Azər­ Xudat Şəhər Mədəniyyət Evi, saat 15-00. Təşkilatçılar, baycan Partiyasının Xaçmazda, o cümlədən Xudat şəhə­ Yeni Azərbaycan Partiyası Xaçmaz Rayon Təşkilatı və rində minlərlə üzvi olsa da, bu partiyanın deputatlığa Nizami Xudiyevin seçki qərargahı özünə arxayın şəkildə namizədi ilə görüşə, onu dəstəkləməyə böyük əksə­ təntənəli bir görüşün keçiriləcəyini zənn etmişdik. riyyət gəlməmişdi. Nizami müəllimi əmin etmişdik ki, heç bir problem Nizami müəllim məni yanına çağırıb heç nə ol­ yoxdur və təşkilatçılar, o cümlədən mən üzərimizə mayıbmış kimi tövsiyələrini bildirdi. İlk sözü bu oldu düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetirmişik. Nəzərdə ki, Yeni Azərbaycan Partiyası Xaçmaz Rayon Təşki­ tutulan seçicilərin yarısından da azının iştirakı ilə latının mövcud vəziyyəti, partiya üzvlərinin siyasi keçirilən görüş elə təzəcə başlamışdı ki, Vaqif Can- fəallığının aşağı olması onu ciddi narahat edir. Əlavə baxışov adlı birisi ayağa qalxaraq “bizim öz nami­ etdi ki, “tez bir zamanda rayon təşkilatının fəaliyyə­ zədimiz var” - deyə qışqırdı. Sonradan öyrəndik ki, bu tində əsaslı dönüşə nail olunmalıdır. Mövcud vəziyyət şəxs deputatlığsa namizəd Əbülfət Məmmədovun seçki deputatlığa namizədlikdən daha çox Yeni Azərbaycan

279 280 Partiyası İdarə Heyətinin üzvü kimi məni daha çox İlk günlər bu fikirlərin söz xatirinə söylədiyini narahat edir”. düşünsəm də, Nizami Xudiyevin 103 kənddən 98-də Səhəri gün partiyanın Xaçmaz Rayon Təşkilatının seçicilərlə keçirilən görüşlərdə şəxsən iştirak etməsi qərargahında partiya fəalları, o cümlədən kənd və yanıldığımı üzə çıxardı. qəsəbələr üzrə ərazi ilk təşkilatlarının rəhbərləri ilə Seçki qərargahına kimlər gəlmirdi: ziyalılar, ağsaq­ toplantı keçirildi. Mövcud siyasi vəziyyət, əhalinin qallar, şəhid ailələri, əlillər, veteranlar, aztəminatlı ailə­ fəallığı, digər namizədlərin fəaliyyət istiqamətləri və sair lərin nümayəndələri və s. Günün birinci yarısında məsələlər barədə ətraflı müzakirələr, fikir mübadiləsi kəndlərdə seçicilərlə keçirilən görüşlərin təşkilati işləri aparıldı. Ayrılıqda hər bir ərazi ilk təşkilat rəhbərinin ilə məşğul olurdumsa, axşam saatlarında Nizami hesabatı dinlənildikdən sonra ümumi vəziyyətin düşü- müəllimin görüşünə gələnlərin qarşılanması və yola nüləndən də ciddi olduğu müəyyənləşdi. Reallıq o idi salınması işlərini də yerinə yetirirdim. İşimiz həddin­ ki, bəzi opponentlər tərəfindən Seçki Məcəlləsinin dən artıq çox idi. Ancaq yorulmaq nədir bilmirdik. tələbləri kobud şəkildə pozulurdu. Bütün bunları nə­ Necə yorğunluq hiss edəydik ki, hamımızdan qat-qat zərə alaraq Nizami Xudiyev seçki qərargahı qarşısında çox çalışan, günün 17-18 saatını müxtəlif görüşlər tapşırıqlar qoydu: 1) Yeni Azərbaycan Partiyasının hər keçirən Nizami müəllimin üzündən sevinc, qamətindən bir sıravi üzvünün siyasi fəallığının artırılmasına nail gümrahlıq əskik olmurdu. Verdiyi tapşırığın icrasında olmalı, 2) Yerlərdə seçicilərlə fərdi söhbətlərə xüsusi cüzi çatışmamazlığa, səhlənkarlığa yol verilməsini diqqət yetirilməli; 3) Opponentlərin fəaliyyət isti­ xoşlamazdı. Tərifi sevmədiyi kimi, tərifləməyi də qamətləri ciddi nəzarətdə saxlanmalı; 4) Seçki qərar­ sevməyən Nizami müəllim konkret tapşırıq kimi icra gahının hər bir yaşayış məntəqəsi üzrə təhkimçiləri edilən işlərin hesabatında dəqiqliyi tələb edirdi. Əvvəl müəyyənləşdirilməli və onlarla əlaqə ciddi nəzarətdə “nə xəbər var” deyə soruşur, mən danışdıqca diqqətlə saxlanmalı; 5) Seçki prosesi dövründə Dairə Seçki dinləyirdi. Sonda qəti qərarlar verirdi. Komissiyası ilə əlaqələrə xüsusi diqqət yetirilməli. Yalama kəndində seçicilərlə keçirilən görüş sayca Seçki prosesinin ilk günlərində Nabrandakı “Pal­ ikinci olsa da, əsl dönüş mərhələsi oldu. Kənddəki ma” istirahət mərkəzində seçki qərargahı yaratmışdıq. mədəniyyət kulubuna 600-dən artıq səsvermə hüququ Etiraf edim ki, qərargahın yaşayış məntəqələrinin ək­ olan kənd sakinləri toplaşmışdı. YAP Xaçmaz Rayon səriyyətindən uzaqda olması çoxlarının narazılığına sə­ Təşkilatının qərargahında keçirilən toplantıda qarşıya bəb olmuşdu. Bunu Nizami müəllimin diqqətinə çatdı­ qoyulan vəzifələrin həlli istiqamətində həyata keçi­ randa o, bildirdi ki, hələlik belə yaxşıdır. Hər kəndə rilmiş məqsədyönlü işlər öz müsbət təsirini göstər­ gedib görüş keçirəcəyik, hər bir seçicinin yanına mişdi. Təşkilatçıların hamısı kimi mənim də üzüm özümüz gedəcəyik. gülürdü. Nizami müəllimin taşırığı ilə seçicilərlə keçiriləcək görüş yerlərində onun yazdığı kitablardan,

281 282 haqqında bəhs edilən məqalələrdən, seçki platfor­ ləri onların boş vədlərinə, utopik çıxışlarına uymamağa malarından ibarət sərgilər təşkil olunmuşdu ki, bu da çağırdı. Nizami müəllimin seçki platformasını elan seçicilər tərəfindən böyük maraqla qarşılanırdı. Yala- etməsi, bölgənin sosial-iqtisadi və mədəni həyatının madakı görüşə Bakıdan Nizami müəllimin yaxınları, inkişafına nail olmaq üçün irəli sürdüyü dəyərli dostları da gəlmişdilər. Yalamalılar Nizami müəllimi proqram və təkliflər razılıqla qaşılandı. Bu yerdə gö­ sevinclə, gurultulu alqışlarla qarşıladılar. Görüş dörd saat rüşdə mənimlə yanaşı oturan bir ağsaqqalın söylə­ davam etdi. Əvvəlcə Nizami Xudiyevin zəngin və diklərini xatırlatmağı lazım bilirəm: “Əsl biz istəyən­ şərəfli tərcümeyi-halı oxundu. İctimaiyyətin nümayən­ dir. O birilər də gəlmişdi, nə danışdılar ki, boş-boş dələri, ziyalılar, Yeni Azərbaycan Partiyasının fəalları şeylər. Bizə gün ağlasa, bu kişi ağlayacaq. Kişinin adı çıxış etdilər. Çıxışlarda digər namizədlərin Nizami da var, andı da. Hörmətli adamdı. Eləsini seçməliyik Xudiyevə qarşı apardıqları qərəzli, sivil normalardan ki, dərdimizi deyəndə bizə bir gün ağlamağı bacarsın. uzaq təbliğatları qətiyyətlə pisləndi. Sonda Nizami Nizami Xudiyev dərdlərimizi, problemlərimizi bizim müəllimin çıxışı xüsusi maraqla qarşılandı. O, müasir özümüzdən yaxşı bilir. Allah bəd nəzərdən saxlasın. Azərbaycan dövlətinin qurucusu, Yeni Azərbaycan Par­ Mən ona səs verəcəyəm”. tiyasının yaradıcısı, Ümummilli lider Heydər Əliyevin Həmin gün Ləcət və Nabran kəndlərində də möh­ dövlətçiliyimizin qorunması və qüdrətlənməsi, ölkəmiz­ təşəm görüşlərimiz oldu. Görüşlərdə ictimayyətin nü­ də ictimai-siyasi sabitliyin, əmin-amanlığın bərqərar mayəndələri, ziyalılar öz fəallıqları ilə seçilirdilər. Elə olunması, əhalinin yaşayış səviyyəsinin yaxşılaşdırıl­ görüş olmazdı ki, yerdən söz alıb tribunaya qalxan ması məqsədilə sosial-iqtisadi sahələrdə həyata keçir­ seçicilərdən bir neçəsi söyləməsin ki, Nizami Xudiyev diyi məqsədyönlü tədbirləri, erməni işğalında olan mənim sevimli müəllimim olub, mən bu kişinin vətən torpaqlarımızın azadlığı, Azərbaycan Silahlı tələbəsiyəm. Hamınızı Azərbaycanımızın görkəmli elm Qüvvələrinin hərbi qüdrətinin artırılması və sair istiqa- adamına, dövlət xadiminə səs verməyə çağırıram! mətlərdəki əvəzsiz xidmətlərini və bu sahələrdə qa­ Nizami müəllimin dəyərli tövsiyələri nəticəsində zanılan nailiyyətləri minnətdarlıqla xatırladı. Ölkəmizin seçki qərargahının öz işində əsaslı dönüş yarandı. Ar­ gələcək inkişafı üçün Heydər Əliyev siyasi kursunun tıq kütləvi tədbirlərlə yanaşı fərdi söhbətlərə də xüsusi davam etdirilməsinin zəruriliyini konkret faktlarla diqqət yetirilirdi. Hər bir kəndin ağsaqqalları, hörmətli əsaslandırdı və bu yolda Prezident İlham Əliyevin adamları ilə təmaslara, onların qabiliyyətlərindən həyata keçirdiyi daxili və xarici siyasətin uğurlu nəti­ maksimum dərəcədə istifadə olunmasına ciddi əməl cələrini konkret faktlarla görüş iştirakçılarının diqqə­ olunurdu. Kəndlərdən seçicilərlə görüşlərdən qayıtdıq­ tinə çatdırdı. Ölkəmizdə radikal müxalifətin həyata dan sonra Nizami Xudiyev seçki qərargahının hər bir keçirdiyi təxribatları, pozuculuq, qarçıdurmaya yönələn kənd və qəsəbəsi üzrə səlahiyyətli nümayəndələri, təh- əməllərini qətiyyətlə pisləyən Nizami Xudiyev seçici­ kimçiləri ilə görüşür, mövcud vəziyyətlə tanış olur,

283 284 tövsiyə və tapşırıqlarını verirdi. Beləcə onun səhər Ləcət, Nabran, Niyazabad, Qımılqışlaq, Alekseyevka, saatlarından başlayan görüşləri, fərdi söhbətləri gecə Pirquluoba, Yeni Həyat, Nərəcan, Əhmədoba, Palçıqoba, yarısına - saat 2-3 radələrinədək davam edirdi. Açığı Uzunoba, Köhnə Xudat, Müqtədir, Qıraqlı, Maqsudkənd, Nizami müəllimin bu dərəcədə dözümlülüyü, fiziki Qusarçay və sair kəndlərdə keçirilən görüşləri qeyd qüvvəsi, davranışı məni çox heyrətləndirirdi. Heç kəsin etmək olar. Havadan asılı olmayaraq, gün ərzində 3, bacarmadığını o bacarırdı. Gümrahlığı ilə hər kəsə, o bəzən də 4 kənddə seçicilərlə görüşlər keçirilirdi. Hər bir çümlədən mənə də nümunə idi. görüş isə bir-birindən daha möhtəşəm, daha yadda­ Nizami müəllimin mahir pedaqoji və psixoloji qa­ qalan idi. Nizami müəllimin kəndlərə gedib seçicilərlə biliyyətinin seçkilər dövründə əyani şahidi oldum. görüşməsi, onların sosial problemləri ilə yaxından maraq­ Yüksək nitq mədəniyyətinə malik olan Nizami Xudiyev lanması, seçki platforması barədə ətraflı məlumat ver­ seçicilərlə görüşlərdə və fərdi söhbərlərdə auditoriyanı məsi, məntiqli olduğu qədər şirin, kəsərli olduğu qədər və həmsöhbət olduğu hər kəsi ələ almağı, fikirlərini sadə çıxışları xaçmazlılar tərəfindən rəğbətlə qarşılanır­ diqtə etməyi bacarırdı. Artıq hər şey öz axarına dı. Kəndləri bir-bir gəzdikcə bu yerlərin füsünkar təbiəti düşmüşdü, gündəlik tədbirlər əvvəlcədən tərtib edilmiş hər birimizi ovsunlayırdı. Xüsusilə də Nizami Xudiyevi... qrafikə uyğun şəkildə davam etdirilirdi. Az müddət ər­ Nabran yaxınlığındakı Tel kəndinin də özünəməxsus zində opponentlərimizi xeyli üstələmişdik. Təbliğatın təbii gözəlliyi var. Qədim, uca çinarlar, meyvə bağları, genişləndirilməsi ilə yanaşı, təşviqat materiallarının yaşıl ormanlar Tel kəndinə xüsusi gözəllik verir. 100­ yayılmasına da xüsusi diqqət yetirirdik. Nəfis şəkildə 120 evdən ibarət olan bu kəndə seçicilərlə görüşə hazırlanmış seçki platformaları, şəkil və plakatlar, gedərkən hər birimiz ovsunlanmışdıq. Kəndin mər­ bukletlər çap edilmiş, baxımlı, məzmunlu qısametrajlı kəzində çay süfrəsi arxasında seçicilərlə keçirilən gö­ videoroliklər hazırlanmışdı. Yerli “Xaçmaz TV”-nin, rüş də yaddaqalan oldu. Artıq xaçmazlılar kəndləri gə­ Qubada fəaliyyət göstərən və 56 saylı Xaçmaz kənd zən, hər bir seçici ilə özü təmasda olmağa çalışan Ni­ seçki dairəsinin hüdudlarında yayımlanan “Qütb” və zami Xudiyevi doğma adamları, ailə üzvü kimi qəbul “Xəyal” televiziyalarının imkanlarından da maksimum edirdilər. Görüşlərdə məktəblilər Nizami müəllimi əllə­ dərəcədə istifadə olunurdu. Fərdi qaydada hər bir rində gül-çiçəklə qarşılayırdılar, onu yaxından tanıyanlar seçiciyə təqvim və bukletlərin, kitabçaların paylanma­ qurbanlar kəsirdilər. Hər kəs mehriban insan, görkəmli sı, Nizami Xudiyevin şəkil-plakatlarının, seçki plat­ alim Nizami Xudiyevə qarşı sevgisini ifadə etməyə formalarının yayılması, ictimai yerlərdə yapışdırılması tələsir, onunla daha çox ünsiyyətdə olmağa çalışırdı. təmin olunmuşdu. Seçicilərlə görüşlərimiz mütəşək- Çoxmillətli Xaçmaz rayonunun kəndlərində keçirilən killiklə, uğurla davam edirdi. Sentyabrın sonlarınadək görüşlər sırasında Yeni Həyatdakı tədbiri xüsusi qeyd əksər iri yaşayış məntəqələrində Nizami Xudiyevin etməliyəm. Bu kəndin əhalisinin böyük əksəriyyətini seçicilərlə görüşləri keçirilmişdi. Bu sıradan Yalama, mesxeti türkləri təşkil edir. Kənd məktəbinin idman za­

285 286 lında keçirilən görüşdə yüzlərlə kənd sakini toplaş­ yerinə yetirir, şəkil-plakatları özüm hazırlayırdım. Qərar­ mışdı. Hər kəs görkəmli türkoloq alimin görüşünə gahda seçicilərin qəbulu da yaxşı təşkil olunmuşdu. Bu həvəslə gəlmişdi. Ağsaqqallar, ziyalılar çıxış edərək ən işə vəkillər xüsusi diqqətlə yanaşırdılar. Kəndlərdən layiqli namizəd olan Nizami Xudiyevə səs verəcək­ seçicilərlə görüşdən qayıtdıqdan sonra Nizami müəllim lərini bildirirdilər. Artıq Xaçmazda hansı məclisdə söh­ axşam saatlarından başlayaraq gecə yarıyadək vətən­ bət parlament seçkilərindən düşürdüsə, hər kəs ağız daşları şəxsən özü qəbul edirdi. İstər seçicilərlə görüş- dolusu Nizami Xudiyevin mütəşəkkil, düşünülmüş seç­ toplantılarda, istərsə də fərdi söhbətlərdə Nizami Xu- ki kampaniyasından, kəndlərə gedib seçicilərlə görüşlə­ diyev bir kəlmə də olsun digər namizədlərin əleyhinə rindən, sadə zəhmət adamları ilə mehriban, doğma ünsiy­ fikir söyləmir, əksinə onların hər birinə hörmətlə yanaş­ yətindən danışırdı. Hətta qonşu Dəvəçi, Quba və Qusar dığını qeyd edirdi. Seçki qərargahının bütün fəallarından rayonlarında da bu barədə söhbət açırdılar. AzTV-nin da başlıca tələbi bu idi. Mübarizənin gərginliyini ölkə­ müxbiri kimi bu rayonlara çəkilişlərə gedəndə Nizami mizdə demokratiyanın inkişafının təzahürü kimi xarek- müəllimi xaçmazlılara qısqandıqlarını ifadə edir, açıq terizə edirdi. Lakin bəzi namizədlərdə sivil mübarizə­ şəkildə “Heyif, bəxtimiz olsaydı Nizami Xudiyev öz dən əsər-əlamət belə yox idi. Seçki günü yaxınlaşdıqca namizədliyini elə bizim rayondan verərdi” - söyləyirdilər. opponentlərin təbliğatında qərəzçilik, şər, böhtan Seçki günü yaxınlaşdıqca mübarizə daha da gərgin­ kampaniyası daha da intensiv xarekter almışdı. Buna ləşirdi. Yaxşı xatirimdədir, oktyabrın 3-ü axşam Nizami baxmayaraq, müxtəlif kəndlərdən ağsaqqallar, ziyalılar müəllimlə “Palma” istirahət mərkəzində gəzişirdik. Artıq Nizami Xudiyevin seçki qərargahına gəlir, professoru bu gəzişmə bir ənənə halını almışdı. Hər axşam gecə saat­ kəndlərinə seçicilərlə görüşə dəvət edirdilər. Görüşlərin larında Nizami müəllim istirahət mərkəzinin həyətində keçirilmə tarixini və zamanını mən dəqiqləşdirib Niza­ gəzişməyi çox sevirdi. Olanlardan, keçənlərdən ətraflı mi Xudiyevi məlumatlandırırdım. Artıq 3-4 gün öncə­ söhbət edirdik. Arabir Nizami müəllim gənclik illərini, dən bilirdik ki, harada tədbir keçiriləcək. Bu işdə əsgərlik dövrünü xatırlayırdı. Zarafatlarından da qalmırdı. məndən inciyənlər də olurdu. Bir dəfə Telman adlı or­ Nizami müəllim mənə seçki qərargahını Xudat şə­ ta yaşlı bir kişi seçki qərargahına gəlib Qıraqlı kən­ hərinə köçürməyi və bunun üçün münasib yerin seçil­ dində Nizami Xudiyevlə əhalinin görüşmək istədiyini məsini tapşırdı. Xudat şəhərinin mərkəzində Nizami bildirdi. Ona görüşün 3 gündən sonra mümkünlüyünü Xudiyevin seçki qərargahının fəaliyyətə başlaması əhali bildirəndə incik şəkildə: “Qardaş, məni pis vəziyyətdə tərəfindən razılıqla qarşılandı. Qərərgahın tərtibatına, qoyma, camaata söz vermişəm ki, sabah Nizami müəl­ seçki materialları ilə təminatına xüsusi diqqət yetiril­ lim bizim kəndə gələcək”- dedi. mişdi. Nizami müəllim şəkil-plakatların hazırlanmasına Digər kəndlərdəki görüşlərin vaxtını qısaltmaq və paylanmasına, ictimai yerlərdən asılmasına da xü­ hesabına deyilən vaxtda Qıraqlı kəndində seçicilərlə susi diqqətlə yanaşırdı. Məhz bu səbəbdən işləri özüm görüşə nail olduq. Qeyd edim ki, o üç aylıq seçki

287 288 kampaniyası dövründə işlərin ağırlığına kimsənin fiziki Seçkilərə az qalmış namizədlərin bir neçəsi Nizami sağlamlığı dözməzdi ki, Nizami Xudiyev dözürdü. Elə Xudiyevin seçicilər arasında böyük nüfuza malik ol­ hey fikirləşirdim ki, bu kişi bu qədər gücü, enerjini duğunu nəzərə alaraq professorun xeyrinə öz nami­ haradan alır. 4 aydır bir yerdəyik. Bu müddət ərzində zədliklərini geri götürdülər. Nizami müəllimi həm də mehriban, qayğıkeş insan 2005-ci ilin 30 oktyabr tarixini həyatım boyu unut­ kimi tanıdım. O, hər kəsin sevincinə sevinir, dərdini maram. Xaçmazda soyuq və çiskinli hava vardı. Bakı­ özününki bilirdi. Xüsusilə yaşlı nəslə böyük hörmətlə, dan, Əbülfət Məmmədovun namizədliyinin ləğvi ilə ehtiramla yanaşırdı. Böyüklə böyük, uşaqla uşaq olur­ əlaqədar keçirilən Appelasiya məhkəməsinin iclasından du. İnsanlara elə qaynayıb qarışırdı ki, elə bil uzun qayıdırdım. Xaçmazın girişində Nizami müəllimlə illər onlarla bir yerdə yaşayıb. Açığı Nizami Xudiye- görüşdük. Ağcay kəndində seçicilərlə görüşə gedirdi. vin yüksək mənəvi-əxlaqi dəyərləri ilə fəxr edir, qürur Qısa söhbətdən sonra ayrıldıq. Mən Xudata qərargaha duyurdum. Seçki günü böyük əksəriyyətin Nizami gəldim. Qeyd edim ki, havaların nə qədər soyuq, yağ­ Xudiyevin lehinə səs verəcəyinə əmin idim. murlu keçməsinə baxmayaraq, Nizami müəllim seçici­ Oktyabrın ikinci ongünlüyündə Xudat Şəhər Mə­ lərlə görüşləri təxirə salmırdı. Axşam saat 9 radələrində dəniyyət Evinin qarşısında seçicilərlə keçirdiyimiz gö­ Ağçaydan görüşdən qayıtdılar. Əslində Nizami müəllim rüşün möhtəşəmliyi əminliyimi daha da artırdı. Nizami Ağçaydan birbaşa Bakıya getməli idi. Özünün dediyinə Xudiyevə dəstək olaraq Xaçmazın bütün kəndlərindən görə səhər rəsmi opponenti olduğu bir nəfərin doktorluq bu ünvana 20 minə yaxın seçici toplaşmışdı. Bakıdan müdafiəsi keçirilməli idi. Fikirləşdim ki, yəqin gedəsi qonaqlarımız da vardı. Respublikamızın ən populyar olmadı. Lakin az keçməmiş Nizami müəllim Bakıya mədəniyyət və incəsənət ustaları - müğənnilər, aktyorlar, gedəcəyini deyib, gələnədək görüləsi işlər barədə şair və yazıçılar da Xudata gəlmişdilər. Ağadadaş Ağa­ tapşırıqlarını verdi. Nəzərinə çatdırdım ki, hava duman yevin, Nazpəri Dostəliyevanın, Zaur Rzayevin, Faiq və yağmurludur. Gecə qalıb səhər tezdən yola çıxsa yaxşı Ağayevin, Aygün Kazımovanın, Namiq Qaraçuxurlu- idi. Ancaq fikrindən dönmədi. Nizami müəllim gedəndən nun, Teymur Mustafayevin, Manananın, Tünzalə Ağaye­ təxminən bir saat keçmişdi. Mobil telefonum zəng vanın, Elza Seyidcahanın, Elariz Məmmədovun, Mü­ çaldı. Zəng edən Xaçmaz Rayon İcra Hakimiyyətinin bariz Tağıyevin, Mətanət İskəndərlinin, Nüşabə Ələsgə- başçısı Şəmsəddin Xanbabayev idi. Soruşdu ki, harada­ rovanın, Ruhəngiz Musəvinin, Cavanşir Quliyevin, san? Dedim Xudatda, qərargahda. Dedi: “Nizami müəl­ Gülyaz və Gülyanaq Məmmədova bacılarının və baş­ limdən nə xəbər var? Bir şey bilirsən?” Söylədim ki, qalarının oxuduqları şən mahnılar, aktyor İlham Əs- bir saat önçə Bakıya çıxdı. Səmsəddin müəllim: “Bakıya gərovun və Azər Mirzəyevin söylədikləri şeirlər hər getməsini bilirəm. Dedim bəlkə səndə bir məlumat var. kəsdə xoş duyğular oyadırdı. Nə isə narahat olma, hər şey yaxşı olacaq”- deyib telefonu qapatdı. Açığı bu zəngdən çox narahat oldum.

289 290 Ürəyimə damdı ki, nə isə baş verib. Təcili Xaçmaz Nizami Xudiyevin seçki qərargahının önündə adam Rayon Polis Şöbəsinin rəisi Cavad müəllimə zəng əlindən tərpənmək olmurdu. Hadisə barədə məlumat etdim. Götürmədi. Sonra Xudat Şəhər Polis bölməsinin alan hər kəs qərargaha toplaşmışdı. Hamı kədər içində rəisi Azər müəllimə zəng çaldım. Azər müəllim telefonu idi. Göz yaşlarına boğulmuşduq. YAP Xaçmaz Rayon açan kimi dedi ki, “Əlövsət, Nizami müəllim necədir? Təşkilatının sədri Nadir Süleymanov məni təkliyə Deyirlər Siyəzəndə avtomobil qəzasına düşüb”. Elə bil çəkib təmkinli, səbirli olmağımı tapşırdı. Təkidlə dünya baçıma fırlandı. Gözlərim qaraldı. Bir o bildirdi ki, “əhali təlaş içindədir, şayiələr baş alıb ge­ yadımdadı ki, operator Rüstəm Rüstəmova dedim ki, dir. Bütün bunlara son qoymalıyıq. Toparlanıb seçkini təcili maşını sür! Siyəzənə necə çatdıq, bilmədim. Yol uğurla başa çatdırmalıyıq”. Yayılan şayiələrin qarşısını boyu beynimdən nələr keçmədi. Mərkəzi Neftçilər Xəs­ almaq üçün yerli Xaçmaz televiziyasının və Qubadakı təxanasının Siyəzən şöbəsinə çatanda Nizami müəllimi “Qütb” və “Xəyal” televiziyalarının çəkiliş qruplarını qan içində huşsuz vəziyyətdə gördüm. Aldığı yaralar qərargaha dəvət etdim. Baş vermiş avtomobil qəzası olduqca ciddi idi. Artıq baş vermiş avtomobil qəzası ilə və Nizami Xudiyevin səhhəti ilə əlaqədar müsahibələr əlaqədar ölkə rəhbərliyi də məlumatlandırılmışdı. Daxili verdim. Xahiş etdim ki, imkan daxilində çəkilişlər tez işlər naziri, general polkovnik Ramil Usubov və digər bir zamanda hazırlanıb gün ərzində bir neçə dəfə rəhbər şəxslər təcili Siyəzənə gəlmişdi. Həkimlərin efirə verilsin. Yeri gəlmişkən,. həmin günlərdə bizə səyi nəticəsində Nizami müəllim komadan çıxarıldı. verdikləri dəstəyə görə həm Xaçmaz televiziyasının, Özünə gələndə ilk soruşduğu sürücüsü Məcid oldu. həm də “Xəyal” televiziyasının bütün yaradıcı kollek­ Onu yanına çağırtdırıb səhhəti ilə maraqlandı. Həkim­ tivinə öz minnətdarlığımı bildirirəm. Bu televiziyaların lərin qərarı ilə Nizami Xudiyev təcili olaraq Bakıdakı əməkdaşları seçki qərargahı ilə mütəmadi əlaqə saxlayır, Mərkəzi Klinik Xəstəxanaya köçürüldü. Nizami Xudiyevin səhhəti ilə bağlı son məlumatları Pərişan halda gecədən xeyli keçmiş Xudata seçki tamaşaçılara çatdırırdılar. Məhz efirə gedən bu süjetlərin qərargahına qayıtdım. Səhər necə açıldı bilmədim. köməyi ilə bəzi qüvvələrin qəsdən yaydığı şayiələrin Bütün respublika Nizami Xudiyevin avtomobil qəza­ qarşısını qismən də olsa almağa nail olduq. Nadir sına düşməsindən danışırdı. Ölkənin aparıcı kütləvi Süleymanovla məsləhətləşdikdən sonra qərara gəldik ki, informasiya vasitələri bu barədə məlumatlar yayırdılar. təcili olaraq seçki qərargahının üzvlərinin, vəkillərin Dəhşətli o idi ki, Nizami müəllimin ölümü, beyninin və hər bir yaşayış məntəqəsi üzrə səlahiyyətli nü­ fəaliyyətinin dayandığı, hətta onun təcili olaraq Ameri­ mayəndələrin iştirakı ilə toplantı keçirək. Düşündüm kaya aparıldığı barədə şayiələr sürətlə yayılmaqda idi. ki, həmin toplantıda Nizami müəllimin sürücüsünün Özü də bu işdə digər namizədlər və onların vəkilləri də iştirak etməsinin ümumi işimizə xeyri dəyə bilər. xüsusi canfəşanlıq göstərirdilər. Qeyd edim ki, əhali arasında Nizami Xudiyevin sü­ rücüsünün qəza vaxtı hadisə yerində keçindiyi barədə

291 292 söz-söhbətlər də dolaşırdı. Əslində isə Məcidin heç iştirak edirdi. Toplantıda nəzərdə tutulandan xeyli çox bumu belə qanamamışdı. Təcili Məcidə zəng edib adam vardı. Öncə iştirakçılara baş vermiş avtomobil Xudata çağırtdırdım. Toplantını saat 17-ə təyin etdik. Bu qəzası və Nizami müəllimin səhhəti ilə bağlı ətraflı müddətdə mobil telefonum susmadı. Respublikanın müx­ məlumat verdim. Hüseyn müəllimin və Məcidin çıxışları təlif bölgələrindən, Xaçmazdan və ətraf rayonlardan iştirakçıların narahatçılığını xeyli yumşaltdı. Elə bu vaxt zəng edib Nizami müəllimin səhhəti ilə maraqlanırdılar. mobil telefonum zəng çaldı. Bu dəfə də zəng edən Nizami Kütləvi informasiya vasitələri, televiziyalar yeni nə kimi Xudiyev idi. Vəziyyətlə maraqlandı. Deyəndə ki, hazırda məlumat olduğunu soruşurdular. Təxminən günorta saat qərargahda iclasdı, bütün sizi sevənlər buradadır, 3-4 arası olardı. Qərargahda Nizami Xudiyevin qəbul hamıya salamını çatdırmağı tapşırdı. İştirakçılar Nizami otağında təkcə oturub bir azdan başlayacaq iclas barədə müəllimin salamını gurultulu alqışlarla qarşıladılar. fikirləşirdim. Bu vaxt mobil telefonum zəng çaldı. Səsindən hiss etdim ki, Nizami müəllim də kövrəldi. Fikirli-fikirli telefonu açdım: “Alo!” Qarşı tərəfdən İclasda çıxış edənlərin ilk sözü Nizami müəllimə doğma bir səs adımı çağırdı: “Əlövsət! Mənəm bala, Allahdan şəfa arzulamaq oldu. Yekdilliklə vurğulandı Nizami müəllimdi, narahat olmayın, lap yaxşıyam. Ha­ ki, indi hər birimiz öz üzərimizə düşən vəzifəni daha mıya salamımı çatdır! Söylə möhkəm olsunlar. Qəzadı məsuliyyətlə yerinə yetirməliyik. İlk növbədə opponent- da, qaçmaq olmur. Yaxşı, sağ ol. İmkan düşdükcə tez- lər tərəfindən məqsədli şəkildə əhali arasında yayılan tez zəng edib əlaqə saxlayacam. Möhkəm dur”. Qulaq­ şayiələrin qarşısının alınması məqsədilə qərara alındı larıma inanmırdım. Göz yaşları içində əlimdə tutduğum ki, yerlərdə seçicilərlə görüşlər davam etdirilsin. Bu mobil telefonuma baxırdım. Sözün düzü bu zəngə qədər işə rəhbərlik YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının sədri öz içimdə də Nizami müəllimin səhhəti ilə bağlı ni­ Nadir Süleymanova tapşırıldı. İnzibati ərazi vahidlik- garançılıq, narahatlıq vardı. Nizami müəllımi xəstəxanada lərindəki mobil təbliğat qrupları ilə əlaqəyə cavabdehlik o vəziyyətdə ki, görmüşdüm ağır nəticədən möhkəm YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının sədr müavini Abas- qorxurdum. Elə bil bu zəng mənə güc verdi. Yerimdən yar Heydərova tapşırıldı. Vətəndaşların qəbulu və onlara durub var gücümlə bağırdım. Qışqırtıma seçki qərərga- düzgün izahatların verilməsi, haqlı şikayətlərinin hının fəallarından olan vəkil Ramiz Məmmədov, Budaq həllinə yardım etmək kimi məsul işə isə Nizami Əliyev və Şimali kəndindən olan Elmira xanım gəldilər. müəllimin yaxın dostu Bilal müəllim və vəkil Ramiz Təntimiş halda “nə olub?” - deyə soruşdular. “Nizami Məmmədov cavabdeh idi. Tədbir iştirakçılarının hər müəllım yaxşıdı, indi özü ilə danışdım. Öz səsi idi”. birinə tapşırıldı ki, yerlərdəki təbliğat-təşviqat material­ Bağırtıdan az qaldı qulaqlarım partlasın. Hamı qışqırır, larına ciddi nəzarət olunmalı, cırılıb məhv edilmə­ göz yaşları içində bir-birini qucaqlayıb təbrik edirdi. lərinin qarşısını almaq üçün lazımi tədbirlər həyata Axşama təyin olunan iclasda Nizami Xudiyevin keçirilməlidir. Bu hal intensiv xarakter alarsa, təcili yaxın qohumu Hüseyn müəllim və sürücü Məcid də olaraq seçki qərargahını məlumatlandırsınlar. Yerli

293 294 televiziyalarla əlaqə saxlayıb təbliğat materiallarının, kidə seçicilərin fəallığından bütün müşahidəçilər razı videoroliklərin efirdə yayımlanması işində nəzarəti bir qalmışdı. Seçki başa çatdıqdan sonra məğlubiyyəti ilə az da gücləndirmələrini xahiş etdik. Nizami müəllimin barışan əksər namizədlər nəticələri öyrənmək üçün adından on minlərlə müraciət - məktublar çap etdik heç dairəyə gəlməyə belə lüzum görməmişdilər. Seçki və seçicilərə payladıq. Bu məktublarda o seçiciləri Ra­ yekunlaşdıqdan sonra əksər tərəfdarlarımız qərargaha mazan bayramı münasibətilə təbrik edirdi. Burada Niza­ toplaşmışdı. Hamı səbirsizliklə nəticələr barədə rəsmi mi müəllimin hər bir seçiciyə seçkilərin əhəmiyyəti ilə məlumatı gözləyirdi. Hamı diqqətini televiziyaya - Mər­ bağlı fikirləri ifadə olunurdu. kəzi Seçki Komissiyasının sədri Məzahir Pənahovun Az Nizami Xudiyevin Xaçmazda yoxluğu bütün sahə­ TV-də yayımlanan mətbuat konfransına yönəltmişdi. lərdə hiss olunurdu. Bəzən işin çoxluğu məni lap tən­ Bu da son! Məzahir Pənahov 56 saylı Xaçmaz kənd tidirdi. Belə hallarda Nizami müəllimin yaxın qohumu seçki dairəsi üzrə Nizami Mənaf oğlu Xudiyevin bö­ Hüseyn Əlixanov öz ağıllı tövsiyələri, məsləhətləri ilə yük səs çoxluğu ilə qalib gəldiyini elan etdi. Qərargahda mənə yol göstərirdi. Kəndlərdə seçicilərlə görüşlər nə­ hamı bir-birinə qarışmışdı. Hamı bir-birini qucaqlayır, zərdə tutduğumuzdan da yüksək səviyyədə keçirdi. öpüb təbrik edirdi. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Seçkinin son günlərində Nizami Xudiyevin oğlu Nazi­ Təcili Bakıya çatmaq, bu sevinci xəstəxanada Nizami min də sıralarımızda olması bizi daha da ruhlandırdı. Xudiyevlə birgə yaşamağa tələsirdim. Köhnə Xudat, Ləcət və Yalama inzibati ərazi vahid- Əlövsət Sadıq lərindəki kəndlərdə seçicilərlə keçirilən görüşlərdə Na­ səlahiyyətli nümayəndə zim Xudiyevin iştirak etməsi, gənc olmasına rəğmən dekabr 2005-ci il təmkinli, savadlı çıxışları ümumi işimizin xeyrinə öz müsbət töhfələrini verdi. Eyni zamanda bu dövrdə Nizami Xudiyevin efirdə yayımlanan videoroliklərində xəstəxanadan seçicilərə müraciətləri yayılan şayiələrin aradan qalxmasında başlıca amil oldu. Artıq Nizami Xudiyevin seçkidə tam üstünlüklə qalib gələcəyi heç kimdə şübhə doğurmurdu. Nəhayət ki, 6 noyabr seçki günü yetişdi. Seçkinin gedişatını izləmək üçün Xaçmaza yüzlərlə yerli və xarici müşahidəçilər, monitorinq qrupları, mətbuat işçi­ ləri də gəlmişdi. İlk saatlardan seçki qərargahına xoş xəbərlər, Nizami Xudiyevi dəstəkləyən seçicilərin fəallığı barədə məlumatlar daxil olmağa başladı. Seç­

295 296 deyəndə, atam razı olmayıb, əmimə deyib ki, orada çox işi ACILI , ŞİRİNLİ GÜNLƏR... yoxdu, tezliklə Bakıya qayıdacaq. Mən dostlarımla yemək yeyərkən atama zəng edib tez­ Bu xəbər çox dözülməz və sarsıdıcı oldu. Belə ki, 30 liklə qərargaha onun yanına gəlmək istədiyimi bildirəndə, oktyabr 2005-ci il saat 21 radələrində dostlarım Elnur və o, şəhərə qayıtmağımı məsləhət gördü. Dedi ki, özü də bir bibim oğlu Rasimlə Xaçmaz rayonundan Dəvəçi-Siyəzən azdan işini yekunlaşdırıb yola çıxacaq. Bu ürəyimcə istiqamətində Bakı şəhərinə qayıdırdıq. Rasim sükan olmasa da, onun dediyi kimi etdim. Şəhər istiqamətində arxasında oturmuşdu, Elnur isə mənimlə arxa oturacaqda yola çıxdıq. Biz yolda ikən atam telefon açaraq, harada əyləşmişdi. Biz həmin gün Xaçmaz rayonunun bir neçə olmağımız barədə xəbər aldı. Mən Xaçmaz rayonunu kəndində Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə keçdiyimizi bildirdim, atam da arxadan gəldikləri barədə deputatlığa namizəd olan atamın seçicilərlə keçirdiyi mənə məlumat verdi. səmimi və mənalı görüşlərdən danışır, onların bizə Mən haradan biləydim ki, təxminən yarım saatdan bağışladığı xoş ovqatın təsiri altında fikirlərimizi bö­ sonra bu yol mənə nələri yaşadacaq?! lüşürdük. Elə bu vaxt İlqar (o da bizdən təxminən 2 kilo­ İlqarın verdiyi bu dəhşətli xəbəri eşitsəm də, inanmaq metr aralıda gələn atamın əyləşdiyi xidməti avtomaşını istəmirdim. Rasimə qeyri-ixtiyari qayıtmaq lazım oldu­ müşayiət edirdi) mənim telefonuma zəng vurub çox hə­ ğunu, atamın avtomaşınının qəzaya uğradığını dedim. Biz yəcanla: «Nazim, tez qayıt, Kamazla toqquşdular!” - dedi. dərhal istiqaməti dəyişib geriyə yol aldıq. Salonda sakitlik Atamın Xaçmaz kəndlərindən birində seçicilərlə ke­ idi. Mən atamın mobil telefonuna zəng vurdum. Zəngimə çirdiyi sonuncu görüşdən biz hamılıqla saat 18.30 ra­ cavab gəlmədi. Hüseyn müəllimin telefonuna zəng vurub, dələrində çıxdıq. Həmin gün Ramazan ayının günlərinə ondan nə baş verdiyini soruşmaq istədim. O, atamın təsadüf edirdi. Mən Rasim və Elnurla Xudat yolunda onlardan irəlidə olduğunu, hələ ki, avtomaşını görmə­ yerləşən “Çoban” restoranında iftar açmaq istədiyimizi diyini söylədi. Daha sonra isə: “Hə, görürəm, yaxın­ atama deyəndə o, razılığını bildirdi. Atam isə xidməti laşıram” - dedi. Elə bu vaxt Rasim də onları gördü. Avto­ avtomaşınında Xudat şəhərində yerləşən seçki qərargahına maşın Dəvəçi rayonuna tərəf dayanmış vəziyyətdə idi. yollandı. Onu öz yoldaşları ilə birlikdə Bakıdan gəlmiş Dözməyib Rasimə: “saxla, saxla” - dedim. Rasim maşını Hüseyn müəllim və İlqar müşayiət edirdilər. Bu görüşdən saxlayan kimi tez düşüb qaçdım. Həmin an yalnız atamı bir gün əvvəl öz şəxsi avtomaşınında Xaçmaza gəlmiş görmək istəyirdim. Atamsa aldığı zədələrdən huşunu əmim Azər bu vaxt mənə zəng vurub harda olduğumuzu itirmişdi. Yaralarından axan qan üst-başını islatmışdı. xəbər aldı. Mən ona atamın Xudata qərargaha getdiyini, Dərhal onu İlqarın avtomaşınının arxa oturacağına uzadıb Elnur və Rasiminsə mənimlə olduğunu bildirdim. Daha Siyəzənə doğru hərəkət etdik. İlqar avtomaşını idarə edir, sonra o, atamla əlaqə saxlayıb Xudata gəlmək istədiyini mənsə arxaya çönub atamı danışdırmağa çalışırdım: “Ata, qurban olum, döz, az qalıb, yaxınlıqda xəstəxana yerləşir,

297 298 çatırıq. Necəsən? Yaxşısanmı?”. Onu bu vəziyyətdə artıq yolda idilər. Təxminən bir saatdan sonra əmim, görmək mənim üçün dözülməz idi. Gülgəz bibim, onun həyat yoldaşı Rabil əmi xəstəxanaya Tez əmimə telefon açaraq baş vermiş qəza barədə gəldilər. Bibim atamı bu vəziyyətdə görüb çox ağır məlumat verdim. Siyəzən xəstəxanasına getdiyimizi sarsıntı keçirdi. Mən onu bacardığım qədər sakitləş­ dedim. O, çox məyus oldu, bu dəqiqə nə lazımdırsa edə­ dirməyə çalışırdım. Əmim çox kədərli olmasına baxma­ cəyini dedi. Çox keçmədi yenidən zəng vuraraq, Siyə- yaraq, bir həkim kimi atamda müşahidə etdiyi zədələrlə zəndə “Neftçilər” xəstəxanasına getməyimizi məsləhət bağlı Bakıdakı həmkarları ilə telefonla danışırdı. Atamı gördü, özünün də yola çıxdığını bildirdi. Telefonla Ra­ rentgen müayinəsindən keçirmək üçün xəstəxananın simə “Neftçilər” xəstəxanasının yerini öyrənməyi tapşır­ birinci mərtəbəsinə endirdilər. Bu ərəfədə qohumlar iki- dım. O, Elnurla birlikdə yolun kənarında dayanmış taksi iki, üç-üç xəstəxanaya daxil olurdular. Qoşqar, Gülgəz sürücüsünü bələdçi kimi götürdü. Təxminən 10 dəqiqədən bibimin oğlanları Anarla Elçin, Rəfiqə bibim, həyat sonra xəstəxanaya çatdıq. Xəstəxananın həyətində atamı yoldaşı Cavanşir əmi, oğlu Vüqar, bibim oğlu Araz, maşından düşürərkən Rasim onu bu vəziyyətdə görüb qayınatası Arzu müəllim, qaynı Zaur, əmimin həyat hönkür-hönkür ağladı. Atamı köməkləşib xərəyə qoyduq, yoldaşı Gülnur, atası Zahid müəllim, çox keçmədi xəstəxananın üçüncü mərtəbəsinə qaldırdıq. Tibb Xaçmaz rayonundan, Bakıdan atamın yaxınları, işlədiyi personalı lazım olan ilkin tibbi yardım işinə başladılar. kollektivin əməkdaşları da gəldilər. Daha sonra Azər­ Hüseyn müəllim, Elnur, Rasim, İlqar əllərindən gələni baycan Respublikasının Daxili işlər naziri Ramil müəllim, edirdilər. Az keçmədi tibb işçilərinin köməyi sayəsində Azərbaycan Respublikasının Dövlət Yol Polisi İdarəsinin atam ayıldı, harada olduğunu soruşdu. Çünki qəza baş rəisi Ramiz müəllim və bir çox səlahiyyətli dövlət verən an o, yatmış olduğundan heç nəyi xatırlamırdı. Mən məmurları xəstəxanaya daxil oldular. Ramil müəllim ölkə atama yol qəzasına düşdüyünü, lakin hər şeyin qaydasında Prezidentinin baş vermiş hadisədən narahat olduğunu, olduğunu dedim. Daha sonra Hüseyn müəllim, onunla lazımi köməklik göstərməsi üçün ona tapşırıq verdiyini gəlmiş yoldaşlarla birlikdə qərara gəldik ki, xəstəxanada bildirdi. Şəhərdən gələn həkimlər atamı müayinə edib işləyən digər həkimlərin də təcili gətirilməsi üçün onların onun Bakıya aparılmasını məsləhət gördülər. Onu təcili arxasınca maşın göndərək. Elə bu vaxt əmim zəng vurdu, tibbi yardım maşınına yerləşdirdilər, saat 24 radələrində atamın vəziyyətini soruşdu. Dedi ki, həkim həmkarları ilə xəstəxananın həyətində olan çoxsaylı maşınlar təcili tibbi danışıb, təcrübəli həkimlərin, reanomobilin Siyəzənə yardım maşınının ardınca düzülərək yola düşdülər. Mən gəlməsini təşkil edib. və bibim oğlu Elçin Anarın idarə etdiyi maşına əyləşdik. Bir yerdə qərar tuta bilmirdim. Tez-tez atama yardım Maşın karvanını Dövlət Yol Polisi işçiləri müşayiət edən tibb işçilərindən onun vəziyyətini xəbər alırdım. edirdilər. Təcili tibbi yardım maşını çox zəif sürətlə Hadisə barədə eşidən qohumlarımız mənə zəng vurur­ hərəkət edirdi. Elə bu vaxt anam atamın məndə olan mobil dular. Zənglərin ardı-arası kəsilmirdi. Bibim oğlanları telefonuna zəng vurdu: “Nazim, hardasız? Xaçmazdan

299 300 çıxanda atan telefon açaraq gəlməyinizi demişdi”. Mən də səhhəti, işləri ilə maraqlanırdım. O da həmişəki kimi sakit tərzdə rayonda işlərin çox olmasına görə gecik­ özünü çox yaxşı hiss etdiyini, işlərinin də qaydasında diyimizi, narahat olmamasını dedim. olduğunu deyirdi. Mən yalnız həftənin şənbə günü Çox dərin iztirab keçirir, qəlbimdə atama Allahdan Xaçmaza, atamın yanına gedirdim. (Bu səfərlərdə Rasim, kömək diləyirdim. Yolda: “Atamın vəziyyəti birdən Elnur, Anar, Elçin və Rəhman məni tək qoymurdular. Ən ağırlaşar” deyə, narahatçılıq keçirir, bizdən irəlidə gedən azı ikisi mənimlə gedirdi.) Yol boyu uşaqlarla seçki təcili tibbi yardım maşınının həyəcan işıqlarına baxır, prosesi ilə bağlı atamın mübarizə meydanında qətiyyəti, Allaha dua edirdim ki, maşın dayanmasın. Arada bir təcili əzmkarlığı, camaat tərəfindən məhəbbətlə qarşılanması, yardım maşını yolun kənarına doğru çəkilib dayanırdı. həyatda qazandığı təcrübə, zəngin dünyagörüşü, səmimi Həmin an dərhal maşından düşüb təcili yardım maşınına nitqi haqqında danışırdıq. Biz yolda olarkən, o həmişə tərəf qaçırdım. Bu, atamın özünü yaxşı hiss etməməsi ilə adəti üzrə mənə telefon açır, ehtiyatlı olmağımızı, maşını bağlı olurdu. asta sürətlə sürməyimizi tapşırır, tez-tez harada Biz yolda ikən yenə anam mənə telefon açaraq atamın olduğumuz barədə xəbər alırdı. Biz Xaçmaz ərazisinə gəldiyi avtomaşının evə qayıdarkən yüngül qəzaya daxil olanda atamın yol boyu divarlara vurulmuş portret­ uğradığını, onun səhhəti ilə bağlı heç bir problem lərini görüb fərəh hissi keçirirdim. Nabranda yerləşən, olmadığını dedi. (Qəza hadisəsi ilə əlaqədar televiziya gecələməyimiz üçün şəraiti olan seçki qərargahına gedib kanallarının birində - “Xəbərlər” proqramında məlumat çatdıqda çox vaxt şənbə günü səhər atamın yanına getmiş verilmişdi.) Hüseyn müəllim və vəkilləri ilə müzakirə apardığının O vaxt Naxçıvanda olan nənəmi, şəhərdə bizi şahidi olurduq. O, gəlişimizdən çox sevinirdi, dərhal bizə həyəcanla, nigarançılıqla gözləyən anamı, bacılarımı yemək hazırlamaq üçün tapşırıq verir, hər birimizin işləri düşünürdüm... ilə maraqlanırdı. Keçirdiyi görüşlərlə bağlı söhbət edir, Mən atamın seçki marafonu başlayan andan seçi­ səhər keçirilməsi nəzərdə tutulmuş görüşlər barədə cilərinin qayğı və problemləri ilə maraqlanıb gələcəkdə bu danışırdı. taleyüklü məsələlərin həlli üçün çox gərgin işləməsini, Səhər erkən yuxudan qalxıb Xaçmazın müxtəlif yer­ camaatla aramsız görüşlər keçirməsini, söhbət etməsini, lərində toplaşmış seçicilərlə görüşə gedib, hər dəfə olduğu özünəməxsus tərzdə əsaslı, arqumentli şəkildə öz seçki kimi bir-birindən gözəl, maraqlı keçən bu görüşlərdən platforması barədə dolğun məlumatlar verməsini bilirdim. mənəvi zövq alırdıq. Atam zəngin həyat təcrübəsinə malik Bir neçə ay ərzində onun gərgin iş rejiminə bax­ bir insan, həm də səriştəli bir pedaqoq kimi auditoriyanı mayaraq, vaxt tapıb mənim ailəmlə, işlərimlə də ələ almağı bacarırdı. Onun maraqlı söhbətlərinə qulaq maraqlanırdı. asmamaq mümkün deyildi. Atamın bu insanların həyat Həftənin əksər hissəsini Xaçmazda, həmvətənlərimizlə tərzi, gündəlik qayğıları, məişət problemləri, əksər kənd görüşlərdə olduğu vaxtlarda mən Bakıdan ona telefon açır, camaatının məşğul olduğu təsərrüfat işləri ilə bağlı

301 302 məlumatlı olması onu bu zəhmətkeş xaçmazlılara daha apardıq. Taleyimizi müəyyən edəcək ən həlledici an gəlib çox sevdirirdi. Görüş iştirakçıları övladlarının maarif­ çatmışdı. Görəsən atam ciddi daxili zədə almamışdı ki?! lənməsində böyük rolu olan, 60-a yaxın dəyərli kitabların Həkimlər müayinə işləri ilə məşğul olarkən mən dəhlizdə müəllifi, əməkdar elm xadimi, professor Nizami Xudi- var-gəl edir, Allahdan kömək diləyirdim. Onun çox ciddi yevin namizədliyinin məhz Xaçmaz rayonundan irəli xəsarət almaması xəbəri gələndə isə yaşadığım dərin kədər sürülməsindən iftixar hissi keçirdiklərini dilə gətirir, onun içində ümidverici sevinc hissi duydum. YAP-ın İdarə Heyətinin üzvü, Azərbaycan Televiziya və Atamı xəstəxanının dördüncü mərtəbəsində yerləşən Radio Verilişləri Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin sədri kimi reanimasiya şöbəsinə qaldırdıq. O, qızlarını görmək xaçmazlılar üçün böyük işlər görəcəyinə əmin olduqlarını, istədiyini dedi. Bir azdan mən böyük nigarançılıq keçirən onu alternativsiz namizəd kimi dəyərləndirdiklərini bacılarımı onun palatasına gətirdim. bildirirdilər. Görüşlərdən sonra atam öz təəssüratlarını Atam ciddi həkim nəzarəti altında idi. Biz bütün bizimlə bölüşərkən təbiətinə vurğun olduğu Xaçmaz doğmalarımızla xəstəxananın birinci mərtəbəsində torpağının yetirdiyi insanların saflığı və qonaqpərvərliyi yerləşən gözləmə zalında bu inanılmaz günün acı xatirəsi barədə danışır, əgər millət vəkili seçilərsə, bu bölgənin barədə danışır, bir-birimizə təskinlik verirdik. inkişafı, sakinlərin rifah halının daha da yaxşılaşması üçün Atam sağalanadək yaxın qoyumlarım, dostlarımla dövlət başçısının rayonların sosial-iqtisadi inkişaf birgə onun yanında olur, qayğısına qalır, baş çəkməyə proqramı üzrə bütün səylərini göstərəcəyini deyirdi. gələnləri qarşılayırdıq. Atamı özlərinin böyüyü, arxası, .. .İndi isə seçki gününə bir həftə qalmış, qələbənin bir əzizi bilən bu qohum-qardaş onları daim isitmiş bu addımlığında onun qəzaya düşməsindən çox məyus çıraqdan ayrı qalmır, yanında olurdular. olmuşdum. Lakin özümü ələ almağı da bacarırdım. Bitib Atamın səhhəti ilə bağlı nigarançılıq keçirən, bir- tükənməyən, yorucu, əzablı olan bu yolu gələrkən atamın birinin ardınca xəstəxanaya, ona baş çəkməyə gələn dövlət görüşlərdə xitabət kürsüsündə əzəmətli görünüşü, alicə­ məmurları, incəsənət xadimləri, millət vəkilləri, müəl­ nablıq təlqin edən ifadəli siması, ziya saçan gözəl nitqi, limlər və başqa insanlar onu heç belə dar günə layiq daim məhəbbət və mehribanlıqla mənə baxan nurlu bilmirdilər. Hadisənin səhərisi günündən etibarən çöhrəsi gözlərim önündə canlanırdı. Onun məndən bir qədirbilən Xaçmaz camaatı atamın qəza keçirməsi ilə qədər öndə təcili yardım maşınında olması isə məni çox bağlı təəssüf ifadə edən teleqramlar göndərir, bir hissəsi üzürdü, qəhər içində boğulurdum. Nəhayət, beş saata də xəstəxanaya gəlirdi. yaxın davam edən yolun axırına yaxınlaşır, Bakı şəhərin­ Seçkiqabağı təbliğat prosesi getdiyi bu ərəfədə atam dəki Mərkəzi Klinik Xəstəxananın həyətinə daxil olurduq. televiziya vasitəsilə seçicilərinə müraciət etdi, tezliklə Biz avtomaşından düşərkən anamın, yaxınlarımızın sağalıb onların yanında olacağı haqda fikrini və yaxın­ dəhşət bürüyən, nigaran baxışlarını görüb, onları sakit­ laşmaqda olan Ramazan bayramı münasibətilə təbriklərini ləşdirməyə çalışdıq. Atamı xəstəxananın müayinə otağına onlara çatdırdı.

303 304 Mən əmimlə rayonda olan nənəmin hadisə barədə qəfil Azər əmim, Məşuqə, Gülgəz və Rəfiqə bibilərim, xəbər alacağını düşünüb ona telefon açmaq qərarına onların ailələri, Hüseyn müəllim və onun ailəsi, bizi sevən gəldik. Əmim atamın yüngül qəza keçirdiyini, narahat yüzlərlə qohum-əqrəba, dost-tanış bu hadisədən çox mə­ olmamasını desə də, nənəm elə həmin gün Bakıya gə­ yus olmuş, sarsılmışdılar. Atam xəstə olmasına baxma­ ləcəyini bildirdi. Axşam saatlarında atamın Naxçıvanda yaraq, ətrafında olan bu insanların işləri, vəziyyəti ilə yaşayan dostu Məhərrəm müəllimin nənəmlə birgə maraqlanır, həmişə olduğu kimi heç kəsi diqqət və xəstəxananın həyətinə daxil olduqlarını gördüm. Mən qayğıdan kənarda qoymurdu. Məni ən çox təsirləndirən nənəmin daim üzərimdə hiss etdiyim qayğısını, ata yurdu Şahbuzdan ona baş çəkməyə gələn əmiləri ilə uşaqlıqdan çox mehriban və cəfakeşliklə mənə həsr etdiyi olan görüşü idi. Görüşdükdən sonra atam məni yanına günləri xatırlayıb kövrəldim. Lakin toxtaq şəkildə nənəmə çağırıb: “Nazim, onlara lazım olan diqqəti və köməyi yaxınlaşıb öz təbirimcə: «Mama, narahat olma, şükür göstər” - dedi. Mən onda atamın öz kökünə nə qədər bağlı, Allaha, hər şey yaxşı qutardı» - dedim. O, ağlamsınaraq layiqli xələf olduğunu bir daha gördüm. mənə baxır, baxışları ilə sanki «bu nə işdir düşmüşük» Bir neçə gündən sonra - 6 noyabr 2005-ci il tarixində deyirdi. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə seçkilər günü Mən qəzanın ilkin, ən ağrılı vaxtlarının şahidi kimi çox gəlib çatdı. Mən seçkinin nəticəsinin atamın səhhətinə ba­ dərin sarsıntı keçirmişdim. Lakin Siyəzəndən Bakıya ğışlayacağı təsirin böyük olacağını bilir, həyəcan keçi­ qayıdarkən mənimlə telefon əlaqəsi saxlayan həyat rirdim. Nəhayət, axşam qədirbilən xaçmazlıların etdiyi se­ yoldaşım Fidana bu haqda heç nə deməmişdim. O, atamın çimin vətənin layiqli oğlu Nizami Xudiyev olduğunu eşit­ Mərkəzi Klinik Xəstəxanada müalicə aldığı palataya daxil dikdə çox məmnun oldum. Mən və yaxınlarım atamın mil­ olub onu əli gipsdə, halsız görəndə çox məyus oldu. lət vəkili seçilməsi münasibəti ilə çoxsaylı təbriklər aldıq. Atamsa qızım Aylanı da görmək istədiyini dedi. Sonra Daha bir neçə gün keçdikdən sonra atamın vəziyyəti yax­ Ayla, bacılarımın uşaqları Leyla, Əhməd, Cavid də atamın şılaşmağa başladı. Yaradan Ulu tanrıya bütün varlığımla yanına gəlib ona böyük sevinc bəxş etdilər. minnətdar olur, ona hədsiz şükran hissləri duyurdum. Bir Atam üç gündən sonra xəstəxananın üçüncü mərtə­ müddətdən sonra atam tamam yaxşılaşdı. Mən həsrətlə bəsində yerləşən VİP palataya keçirildi. Onun reabilita­ onun danışığını, hərəkətlərini izləyərkən qəlbimdə: “Hər siyası dövründə bütün qohumlarım atamı qayğı ilə əhatə qaranlıq gecənin, bir aydın gündüzü olur” - dedim. edirdilər. Gecələr anamla birgə yanında qalıb ona qulluq Nazim Xudiyev edən Gülgəz bibim, İslam, Vüqar, Adəm, Qoşqar, Rasim, Nizami Xudiyevin oğlu yanımızda olmuş Elçin, Erkin, Rahim, Anar, Araz, Dekabr, 2005-ci il Rövşən, Seyfəddin, dostlarım Elnur, Seymur, Zaur, Elşad, Murad, İlqar və digərlərinin də dərin məhəbbətini duyur­ dum. Onların yanımda olmaları kədərimi bir az azaldırdı.

305 306 UNUDULMAZ GÜNLƏR Amma daha söhbəti davam etdirə bilmədik. Təcili harasa getməli oldu. Mənim isə sabahkı iclasa Nizami Xudiyevin 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dai­ hazırlaşmaqdan başqa əlacım qalmadı. rəsindən deputatlığa namizədliyinin irəli sürüldüyünü 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsinə daxil olan eşidəndə birbaşa onun iş otağına getməyi qərarlaş­ kimi əsas tanışlıq onların adlarından başladı. Yeni dırdım. Axı onu bu regionda tanıyan çox az adam var Sudur, Yataqoba, Xudat, Xanoba, Ş ollar, Qusarçay, Pir- idi. Keçmiş tələbə yoldaşlarını, bizim universiteti (Azər­ quluoba, Niyazabad, Mürşüdoba, Maqsudkənd, Bostançı, baycan Dövlət Pedaqoji Universitetini) bitirib o yerlərə Yeni Həyat, Yalama, Seyidlər, ... mən bu kəndləri, müəllim kimi işləməyə gedən insanları yada saldım. onların gözəl insanlarını xatırlayanda yadıma Məmməd Qohum olduğumuz insanları düşündüm. Bu insanlar o Arazın “Üç oğul anası” poeması düşdü. Oğullarının cəb­ qədər az idi ki, seçkilərdə qalib gəlməyə ümid bəslə­ hə yollarını əzbərləyən ana haqqında şair yazır: mək olmazdı. Üstəlik həmin dairədən 19 namizədin Dunay, Kerç boğazı, Moskvaaltı... irəli sürüldüyünü eşidəndə, bu sevdanın baş tuta- Qəlbinə üç təzə kəlmə yazdı o. cağına ümidim azaldı. Ana nə bilirdi Dunayı, zadı, Nəhayət, AzTV sədrinin iş otağında üz-üzə əyləşdik. Arazdan özgə çay tanımazdı o. - Sən hara, Xaçmaz hara ?- soruşdum. Mən də qəlbimə bu kəndlərin adlarını yazdım, Sualımı başa düşdü. Daha doğrusu, bu sual onun insanların surətini köçürdüm. özünü də narahat edirdi. İlk görüşümüz Xudat şəhərində oldu. Həyət-bacası - Bilirsənmi, - dedi - bizim hər birimiz siyasi savadı­ küknar ağacları ilə bəzənən mədəniyyət sarayı adamla mızı, insanları cəlb etmək qabiliyyətimizi göstərməliyik. dolu idi. Amma bunlar, şair Zahid Xəlilin poeziya ax­ Qoy hər kəsə qabiliyyətinə görə qiymət verilsin. şamına toplaşan və hər şeirdən sonra gurultulu alqış­ Möhtərəm Prezidentimiz də bu fikirdədir. lar qoparacaq poeziya həvəskarları deyildi. Bu bir - Axı sən bu regionu tanımırsan, adamlarına bələd şairin və deputat seçilməyə gələn bir alimin siyasi deyilsən? savad nümayiş etdirməli olacaqları sınaq meydanı idi. - Əksinə, deyəsən mən bu regionu Naxçıvandan Salondakı insanların baxışlarında çaşqınlıq da var­ daha yaxşı tanıyıram. Doğrusu, vaxt azdır, əgər təbli­ dı, tərəddüd də. İnsanlar seçkiqabağı doyunca vəd ve­ ğat kampaniyasında iştirak etmək istəyirsənsə, sabah rib seçkidən sonra ilim-ilim itən deputatları çox gör­ tezdən hazır ol. Birinci iclasımız Xudat mədəniyyət müşdülər. Onların bir hissəsini qorxudan bu idi. “Gö­ evində olacaq. İlk iclası sən apararsan. rəsən Nizami Xudiyev də belələrindən deyil ki?! ...” - Mən? - deyə heyrətləndim. Başqa bir qismi digər namizədlərin adamları idi. Sa­ dəcə ara qarışdırmağa gəlmişdilər. Onların arasında dünyagörmüş, tükü-tükdən seçən ağsaqqallar, ziyalılar,

307 308 torpağının təəssübünü çəkən insanlar da var idi. İlk icla­ tün namizədlərə uğur diləyirəm. Amma əsas uğuru sımız belə bir mühitdə başladı. Mənim giriş nitqim sizə diləyirəm ki, seçiminizdə yanılmayasınız. Unutmayın on-on beş dəqiqə çəkdi. YAP-ın yerli nümayəndəsi, bir- ki, Milli Məclisə seçki beş ildən bir keçirilir. Bir dəfə iki müəllim bir neçə dəqiqə Nizami Xudiyevin tərcümeyi- səhv etmək beş il yanılmaq deməkdir”. halı haqqında məlumat verdilər. Özünü Vaqif kimi Salondakı insanların əhval-ruhiyyəsi birdən-birə də­ təqdim edən bir kişi və ağsaqqal Ş.Eyyubov Nizami yişmişdi. Mən Vaqifdən cavabdan razı qalıb qalmadığını Xudiyevə bir neçə sual verdilər: soruşmaq istəyəndə salondan dedilər ki, Vaqif birinci “Siz nə üçün öz namizədliyinizi Naxçıvandan de­ sualın cavabından sonra salonu tərk edib. yil, Xaçmazdan verirsiz? Siz Xaçmazı və xaçmazlıları Nizami Xudiyevdən sonra salon birdən-birə dil aç­ tanıyırsız? Bu qədər namizədin içində seçiləcəyinizə mışdı. Ağsaqqal bir kişi həyəcanla tribunaya qalxdı. inanırsız?” Hiss olunurdu ki, Nizami müəllimin çıxışından möh­ Sonralar mənə məlum oldu ki, Vaqif adlı adam di­ kəm təsirlənib: gər namizədlərdən biri tərəfindən öyrədilib göndərilib­ - Mən sənə səs verəcəyəm, oğul. Sənə inandım, sən miş. Yaxşı ki, həmin suallar verildi. Çünki Nizami Xu- də bizə inan, - dedi. diyevin cavabları onun ilk görüşdən bütün qabiliyyətini Bu lakonik çıxışdan sonra insanlar tribunada bir- üzə çıxardı. Əvvəla, məlum oldu ki, Nizami Xudiyev birini əvəz etməyə başladılar. İclas qurtarandan sonra nəinki Xaçmazın ərazisini, bu regionun xüsusiyyətlərini, da heç kəs getmək istəmirdi. İlk günün müvəffəqiy­ burada yaşayan insanların xarekterlərini, qabiliyyətlərini, yəti sonrakı günlər üçün əsas oldu. Axşam Nabranda dil xüsusiyyətlərini, bir sözlə, onların bütün həyat tər­ gecələdik. “Palma” otelinin qızılgüllü həyətində gəzə- zini dərindən bilir. gəzə bu günün təəssüratını özüm-özümə müzakirə edir­ Nizami Xudiyev çıxışında həmçinin Naxçıvanda rəh­ dim. Bu qələbənin sirrini axtarırdım. Bu qələbənin müəl­ bər vəzifələr tutan xaçmazlı insanları da xatırlatdı: “O, lifi Nizami Xudiyevin özü idi. Onun hazırlığı, biliyi, insanların çoxunun bu gün xaçmazlı olduğunu naxçı­ insanlarla söhbət etmək qabiliyyəti idi. Buna görə də vanlılar, demək olar ki, unutmuşlar. Balamet Balametov, qəti qərara gəldim: növbəti görüşlərdə sözü əvvəldən Hacıağa İbrahimov və digər insanlar təkcə şimal regio­ N. Xudiyevin özünə vermək lazımdır. Fikrimi YAP nunun deyil, həm də Naxçıvan torpağının oğullarıdır. Xaçmaz Rayon Təşkilatının sədri Nadir müəllim də Ulu öndərimiz Heydər Əliyev bizə tapşırırdı ki, harada bəyəndi. Bundan sonrakı görüşlərimizdə giriş söhbə­ işləsəniz, həmin torpağın övladı kimi fəaliyyət göstə­ tindən sonra sözü Nizami müəllimin özünə verirdik. rin. Görüşlərin ikinci günü Qubadan dostlarımız gəldi: Hörmətli dostumuz məndən soruşur ki, bu qədər na­ sədaqətinə hələ tələbəlik illərindən inandığım Laçın mizədin içində seçiləcəyimə inanırammı?! Əgər inan­ müəllim və Məmməd müəllim. Onlar Nizami müəl­ masaydım, indi sizin qarşınızda dayanmazdım. Mən bü­ limin tələbəlik illərinin dostları idi. Laçın müəllim

309 310 Quba Kənd Təsərrüfatı texnikumunun, Məmməd müəllim -Allah Prezidentimizə uzun ömür versin ki, səni bu isə Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Quba filialının rayona deputat məsləhət bilib. İkiniz də cavansınız. direktoru idi. Sonra şair Qərib Aşkari gəldi. Şair Allah canınıza dəyməsin. Kələntər Kələntərli, ADPU-nun dosentləri Rabil Nov­ Nizami Xudiyevin seçicilərə deyiləcək sözü çox idi: ruzov, Yavər Əliyev, Qulu Qasımov, Şakir Məmmədov - Əziz seçicilər. Möhtərəm Prezidentimiz İlham və başqaları Nizami müəllimin təbliğatına qoşuldular. Əliyev şimal bölgəsini, xüsusilə Xaçmaz rayonunu gülüs­ “Palma” istirahət mərkəzinin təsisçisi Akif müəllim tana çevirmək barədə düşünür. Az vaxtdan sonra bu böyük bir ürək nümayiş etdirdi. bölgədə işıq, qaz, su problemi olmayacaq. Yetişdir­ Görüşlərimiz Xaçmaz rayonunun bütün kəndlərində diyiniz meyvələr bağlarda çürüməyəcək, tərəvəzlər eyni hərarətlə qarşılanırdı. Bir dəfə kəndlərin birində yüksək səviyyədə istehsal olunacaq. Bu saat möhtərəm dedilər ki, toy var. Nizami müəllim təklif etdi ki, toyda Prezidentimiz bu məsələlər ətrafında düşünür, əməli iştirak edək. Fındıq ağacları baş-başa gələrək təbii fəaliyyət göstərir. Mən də, sizin icra nümayəndələri çadır düzəltdiyi bir həyətdə bizi mehribanlıqla qarşıladılar. də möhtərəm Prezidentimizin bu istəklərini həyata ke­ Dana ətindən bişirilmiş bozbaşı dünyanın heç bir resto­ çirmək üçün var qüvvəmizlə çalışacağıq. Əsas məsələ ranında yeməmişəm. Xaçmazlıların mətbəxi də özləri odur ki, bu günün siyasətini siz dərk edəsiniz, hamınız kimi gözəldir. Nizami müəllimin həmin toyda gənc­ möhtərəm Prezidentin, YAP-ın ətrafında birləşəsiniz. lərə söylədiyi təbrik nitqi indi də qulağımdadır. Ulu öndərimiz Heydər Əliyev deyirdi ki, xalqın birliyi Biz elə həmin gün toydan çıxıb iki əlilin görüşünə də olmasa, heç nəyə nail olmaq mümkün deyil. getdik. Onların heç biri yeriyə bilmirdi. Növbəti gün Salonda tam sakitlik idi. Hamı onu dinləyir, bir Nizami müəllim onlara əlil arabaları verilməsinə nail sözünü belə diqqətdən qaçırmaq istəmirdi. oldu. Yəqin ki, Pirquluoba kəndinin cavanları həmin Həmin gün yığıncaq xeyli çəkdi. Hətta iclas qurta­ görüşü unutmayacaqlar. randan sonra da ağsaqqallar onu dövrəyə aldılar. Nizami müəllim maşının arxa oturacağına əyləşəndə Söhbət axşam saat 9 : 00-a qədər uzandı. yorğunluğunu hiss etdi. Ayaqları gizildəyirdi. Bu gün Adamları yara-yara bir qarı Nizami müəllimə tərəf dörd kənddə olmuşdu. Hər görüşdən də yadda neçə- irəliləyirdi. O, əlində müqəddəs “Quran” tutmuşdu. neçə xoş təəssürat qalmışdı. Ona ümüd dolu nəzərlərlə “Quran”ı hündürə qaldırıb dedi: - Keç bunun altından, baxan insanları xatırladı. oğul, qoy “Quran” sənə kömək olsun... Bir ağbirçək qadın üzərrik yandırdı. Üzərriyin qatı Bütün bunları düşünə-düşünə Nizami müəllim yuxuya tüstüsü və qəribə iyi ətrafa yayıldı. Qadın tüstünü getdi. Maşın onu yüngülcə yırğalayırdı. Yuxuda əvvəlcə Nizamiyə tərəf püfləyir, sanki ona gələcək bəlaları bu üzərrik gördü, sonra “Quran”ı yuxarı qaldıran qadını... tüstüdə boğmaq istəyirdi: Birdən həmin qadının dəhşətlə açılan gözləri... təkərin tükürpədici səsi... Gurultu... Daha heç nə...

311 312 Nizami müəllim gözlərini açanda ətrafında ağ Mən bu sətirləri yazdığım günlərdə Nizami müəllimlə xalatlı insanların həyəcanlı sifətlərini gördü. Çöldə görüşmək istədim. Amma uzun müddət onu tapa insanların həyəcanla “özünə gəldi” sözlərini eşitdi. Nə bilmədim. Nə vaxt soruşurdum, deyirdilər Xaçmaza maşının çevrilməsi, nə onun arxa qapıdan çətinliklə gedib. Görünür, Xaçmazın gözəl insanları, təbiəti onu çıxarılıb aparılması yadına gəlmədi. Ayaqlarında və özünə möhkəm bağlayıb. Xaçmazlılar Nizamini, Nizami başında yaranan ağrılar getdikcə güclənir, dözülməz də xaçmazlıları sevir. Qoy bu sevgi qaim-qədim olsun. olurdu. Nə yaxşı ki, Siyəzən xəstəxanası müasir ləva­ zimatlarla zəngin idi. Nə yaxşı ki, Prezidentin göstərişi Zahid Xəlil ilə respublikanın ən tanınmış həkimləri özlərini şair, filologiya elmləri doktoru, professor xəstəxanaya çatdırmışdılar. Hüquq-mühafizə orqanlarının oktyabr, 2006-cı il böyük bir dəstəsi də burada idi. İynələr və həblər ağrıları azaldanda Nizami müəllim gözlərini açıb dedi: - Belə bir qəzadan salamat qurtarmaq ağılagəlməzdir. Ancaq məni “Quran”ın altından keçirən o qadını son anda yuxuda gördüm. Nizami Xudiyev seçkiyə bir neçə gün qalmış qəzaya düşdü. Başqa namizədlər onun mübarizədən çıxdığını güman etdilər. Lakin belə deyilmiş... Seçki prosesini izləmək üçün mən Xaçmaza get­ mişdim. Xudatın seçki məntəqələrinin birində müşahidəçi idim. İnsanların dəstə-dəstə məntəqələrə axışdığının və məhz Nizami Xudiyevə səs verdiklərinin şahidi oldum. Onların içərisində latın əlifbasını oxuya bilməyənlər məntəqə üzvlərinə yaxınlaşıb Nizami Xudiyevin adının hansı cərgədə olduğunu soruşur, ona səs verdiklərini ucadan deyirdilər. Çox qəribə idi. Nizami Xudiyev Mərkəzi Klinik Xəstəxanada ölümlə çarpışır, insanlarsa Xaçmazda ona səs verirdilər. Bəlkə də bu səslər Nizami Xudiyevi təkcə deputat etmədi, onu yenidən həyata qaytardı. Axı dünyada insan sevgisindən böyük həb yoxdur.

313 314 bir neçə ildir ki, təmasdayam. Bu işıqlı insan haqqında mənim də xoş təəssüratım var. MƏN DƏ NİZAMİ MÜƏLLİMLƏ İnsanlar dünyaya yalnız yaşamaq xatirinə gəlmir, FƏXR EDİRƏM həm də üstündə gəzdiyi torpağı zinətləndirmək üçün gəlir. Bu cəhətdən Nizami müəllimin dilimiz, milli- “Arzular kamalla yetişər başa, mənəvi dəyərlərimiz haqqında yazdığı çoxsaylı məqa­ Xalqa hörmət elə, ədəblə yaşa...” lələr, elmi və bədii əsərlər maraq doğurur. Mən bu Nədənsə sevimli millət vəkilimiz Nizami Mənaf kiçik yazımda alimin çoxsaylı elmi, bədii əsərləri oğlu Xudiyevi xatırlayanda Nizami Gəncəvinin bu mis­ haqqında söz açmaq, onları təhlil etmək fikrində de­ raları dilimə gəlir, XII yüzillikdən üzü bizlərə səmt yiləm. Məqsədim hörmətli millət vəkilimizin vətəninə, addımlayan gəlimli-gedimli dünyanı xatırlayıram. Dünya xalqına olan hörmətinin, məhəbbətinin tərəfimdən sezi­ sirli bir aləmdir. Onun ucu-bucağı görünmür. Dünya lən görüntülərinə aydınlıq gətirməkdir. həm də öz sirrini insanlığa bəyan etmir. İnsan Allah Bayaq dediyim kimi, insan sirli, sehrli bir kai­ tərəfindən ona bəxş olunmuş təfəkkür dünyası ilə natdır. Kainatın ənginliyi onun əlçatmazlığı ilə, insanın kainatı dərk edir, onun iç dünyasına baş vurur. dərinliyi isə onun xalqa, vətənə xidmətləri ilə ölçülür. Mənə hərdən elə gəlir ki, insan da kainat kimi sirli, Əslində bütün dərinliklər əlçatmazdır. Bu cəhətdən müəmmalıdır. Bu baxımdan hər bir insanda görünən və insan qəlbinin dərinlikləri də ünyetməzdir. görünməyən tərəflər var. İnsanın hamı fərəfindən görünən Mən N.Xudiyevin yazdığı III-V, X-XI siniflər üçün xarici görkəmi onun zahiri formasıdır. “Azərbaycan dili”, II siniflər üçün “Oxu”, ixtisaslaş­ Nadir və mütəmadi baş verən təbiət hadisələri - dırılmış məktəblər üçün “Azərbaycan dili” (V sinif), qasırğalar, püskürmələr, zəlzələlər, tornadalar, vulkanlar “Ana dili” (IV sinif) dərsliklərini; “Azərbaycan ədəbi təbiətin iç dünyasının təlatümü, ləngəri, kainata sözüdür. dilinin təşəkkülü”, “Tərcümə ədəbiyyatı və ədəbi Bu püskürmələr bəzən möcüzə, bəzən də faciələr gətirir. dilimiz”, “Azərbaycan ədəbi dili tarixi”, “Azərbaycan Hərdən mənə elə gəlir ki, insan da təbiət kimi bəzən ədəbi dilinin sovet dövrü”, “Heydər Əliyev və püskürür, öz mənəvi dünyasının odunu, alovunu ətrafa Azərbaycan dili”, “Xalq və dövlət naminə”, “Yazıçı yayır. dili və üslubu”, “Radio , televiziya və ədəbi dil”, Belə püskürtülü, təlatümlü, xoş ovqatlı insanlardan “Xalqın tarixi haqqı: dilimiz, varlığımız”, “Zamanın biri də adını həmişə hörmət və məhəbbətlə xatırladığım, axarı ilə” (2 cild) və s. kitablarını mütaliə etdikdən 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən Milli Məclisə sonra qürur hissi keçirdim. Nizami müəllim yetmişə deputat seçilmiş filologiya elmləri doktoru, professor yaxın elmi, bədii, publisistik kitabların müəllifidir. Bu Nizami Mənaf oğlu Xudiyevdir. Mən Nizami müəllimlə yazıda kitabların hamısı haqqında danışmaq, onları təhlil

315 316 etmək imkanım yoxdur. Ancaq sadə bir insan kimi mən insanlara olan xoş rəftarını hiss edir, rayon sakinlərinin Nizami müəllimin əsərlərindən bu qənaətlərə gəldim: şərəf və ləyaqətlərinin müdafiəçisi olduğunu duyub 1. Nizami müəllimin publisistikasında ötəri hisslər qürur hissi keçirirəm. deyil, həyat həqiqətləri olduğu kimi bəyan edilir, Xudat şəhər inzibati ərazi vahidliyinin nümayəndəsi hadisələr vətəndaş mövqeyindən işıqlandırılır. Mən bu kimi Nizami Xudiyevi Xudat şəhərinə seçicilərilə publisistikada Qarabağ faciəsinin acılarını, parçalanmış görüşə gəldiyi zaman tanımış, ona bir alim, müəllim, Azərbaycanın odlu göz yaşlarını, müstəqil Azər­ vətənpərvər insan kimi hörmət bəsləmişəm. Mən əhali baycanın XXI əsrdəki tarixi nailiyyətlərinin vətənpərvər ilə görüşdüyü zaman onun dövlətə, dövlətçiliyə, şərhini gördüm. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev siyasətinə sonsuz 2. Elmi əsərlərini mütaliə edərkən Nizami Xudiyevin bağlılığını, bu siyasətin xalqımızın inkişafındakı rolunun alim obyektivliyini, özündən əvvəlki ustad alimlərə - xalqa çatdırılmasında necə əzmkarlıq göstərdiyini müəllimləri Əbdüləzəl Dəmirçizadəyə, Mirzə Cavada, gözlərimlə görmüşəm. Onun ağsaqqallarla görüşlərindən Afat Qurbanova, Ağamusa Axundova, akademik Məm­ sonra həmin insanların həyata bağlılığının, həyatsevər- mədağa Şirəliyevə, Feyzulla Qasımzadəyə və başqa liyinin artdığının şahidi olmuşam. dilçi alimlərin fikir və mülahizələrinə söykənib Nizami müəllim Alqoçalılar sülaləsinin cəsur qar­ cəsarətli fundamental fikirlər irəli sürdüyünün şahidi talı, hamımızın fəxridir. Mən bu adla fəxr edirəm. oldum. 3. Kitablarını oxuduqca Ulu öndərimiz Heydər Əliyev Saleh Vəliməmmədov cənablarının bütün türk dünyasında gördüyü möhtəşəm Xaçmaz rayonu, Pirquluoba İƏV-nin nümayəndəsi işlərin təsvirini gördüm. “Fenomen”, “Tikdim ki, izim noyabr, 2007-ci il qala”, “Okean üzərində körpü”, “ Heydər Əliyev və Azərbaycan dili”, “Sənsiz”, “Əsrin müqavıləsi”(I, II filmlər) bədii ssenarilərini oxuduqdan, filmlərinə tamaşa etdikdən sonra Ulu öndərimizin həmişəyaşar obrazını daha aydın gördüm. Nəhayət, ən başlıcası bütün məqalə, çıxış və monoqrafiyalarında prinsipial, dönməz, cəsur bir insan obrazı - Nizami Mənaf oğlu Xudiyev obrazı gördüm. Bütün bu sadaladığım faktlardan əlavə Nizami müəllim həm də rayonumuzdan Milli Məclisə millət vəkili seçilmiş vətəndaşdır. Mən onu hər ay rayonumuzun müxtəlif bölgələrində seçiciləri ilə bir yerdə görür,

317 318 yardım maşını ilə təmin etdirdi, hər həftənin şənbə-bazar UNUDULMAZ XATİRƏLƏR günləri Xudat Şəhər Xəstəxanasında xəstələrə təmənnasız ultrasəs müayinəsi, müalicəsi və pulsuz dərmanlar Mən hörmətli millət vəkili, əməkdar elm xadimi, verilməsini təmin etdirdi. professor Nizami Xudiyevlə bağlı olan xatirələri heç vaxt Hətta 1 nəfər ağsaqqal uzun illər idi ki, Məkkə unutmuram. 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsində ziyarətinə getmək istəyirdi, lakin imkanı yox idi. Nizami seçkilər zamanı fəal iştirak etmişəm. Həmişə də o müəllim həmin ağsaqqalın arzusunu həyata keçirdi. O, görüşlərdən xoş təəssüratlarla qayıtmışam. adam sevincindən ağladı. 2 nəfərə əlil arabası veril­ Nizami müəllimi sadə, təvazökar, alicənab, mehriban, məsində öz əməyini əsirgəmədi. Bu qədər xeyirxah işlərin səmimi, zarafatcıl bir insan kimi tanıyıram. Seçicilərlə öhdəsindən layiqincə gəlmək, 103 kəndin əhalisinin görüşlərində mən insanların onunla ünsiyyətə necə böyük hörmətini qazanmaq hər adamın işi deyil. həvəslə can atdığının dəfələrlə şahidi olmuşam. O, hər Nizami müəllim bu az müddətdə bizə çox əziz, doğma kəsi öz dilində dindirməyi, hər kəsin könlünü almağı bir insan olub. Bir gün səhər işə getməyə hazırlaşırdım. bacarır. Ona görə də o, az müddət ərzində özünü hamıya Televizordan eşitdim ki, seçicilərlə görüşdən qayıdarkən sevdirə bilib. Nizami Xudiyev avtomobil qəzasına düşüb. Bu dəhşətli Mən Nizami Xudiyevin çıxışlarını saatlarla dinlə­ xəbər məni şoka saldı, gözlərim doldu, ağladım. Evdə əlil məkdən zövq alıram. oğlum var. O, məndən soruşdu ki, ana, o sağalacaq? Görüşlərdən birində bəzi “ağzıgöyçək”lər deyirdilər: (Həmin iztirablı anları o uşaq da mənimlə bərabər yaşadı). “Qoy deputatlığa namizəd öz yerimizdən olsun”. Mən bu Mən də dedim: “Sağalacaq! Narahat olma. Bizim Allaha “yerlipərəst” insanları pisləyirəm. Ona görə ki, vəd verib, yalvarışlarımız onu yenidən özümüzə qaytaracaq”. əməl etməyən «yerlilər» kimə lazımdır? Mən Nizami Hər gün bu hadisə ilə maraqlanırdım, hətta Nizami Xudiyevlə fəxr edirəm. müəllimə teleqram da vurdum. 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən namizədlikləri Bütün bunlar keçmiş olsun! irəli sürülən 19 nəfərdən heç biri Nizami müəllim kimi Allaha şükür ki, hər şey yaxşı qurtardı. Nizami güclü intellektə malik deyil. Xudiyev sağaldı və günlərin bir günü Xudata qayıtdı. Nizami Mənaf oğlu Xudiyev Yeni Azərbaycan Parti­ İstirahət günü idi. Nizami müəllimin gəlişindən xəbərim yası İdarə Heyətinin üzvüdür. O, böyük bir məktəb - Hey­ olmadığımdan həmin görüşdə iştirak etmək mənə qismət dər Əliyev məktəbi keçmişdir və fəaliyyətində sözü deyil, olmadı. Bu da məni çox məyus etdi. Ertəsi gün böyük bir əməli işi üstün sayır. Məsələn, Həsənqalada (kənd) arte­ konsert oldu. Onda da Nizami müəllimi uzaqdan gördüm zian quyusunu təmir etdirdi, Xudatda artezian quyuları və insanlar onu əhatəyə almışdılar. Hamı sevinirdi. Yeni il vurdurdu, Xudat Mədəniyyət Evini yeni oturacaqlarla ərəfəsi olduğundan hədiyyə gətirməyi də unutmamışdı. təmin etdirdi, Xudat Şəhər Xəstəxanasını 2 yeni təcili Hamının üzündə təbəssüm var idi. Mən də sevinirdim ki,

319 320 həqiqətən doğmamız olan Nizami müəllimə bizim ehtiyacımız var. Bu qısa müddət ərzində çox doğma­ ÇOXDAN GÖZLƏNİLƏN laşmışdıq. Allah onun canını sağ, ömrünü uzun eləsin! LAYİQLİ DEPUTAT Tanrı onu qorusun! 6 noyabr 2005-ci il tarixi yaddaşımıza müstəqil Nazənin Daşdəmirova dövlətimizin qanunvericilik orqanı olan Milli Məclisə III Xudat Şəhər İƏV-nin nümayəndəliyinin mühasibi çağırış seçkilər günü kimi daxil olmuşdur. fevral, 2006-cı il Yaşadığımız 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən kimlərin namizəd olacağını həsrətlə gözləyirdik. Əhali ərizələri qəbul edilmiş namizədləri soyuqqanlıqla qarşı­ layırdı. Lakin əsl canlanma ölkəmizin ən nüfuzlu partiyası olan Yeni Azərbaycan Partiyasının namizədləri açıqlanan zaman baş verdi. Qəlbimiz fərəh hissi ilə doldu. Uzun illərdən bəri gözlədiyimiz layiqli deputatı seçmək həvəsi seçkilərə marağımızı daha da yüksəltdi. Seçki dairəmizdən irəli sürülmüş namizəd Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin yetirməsi, onun ideyalarının layiqli davamçısı, Azərbaycan dövlətçiliyinin qorunub, inkişaf etməsində böyük xidmətləri olan, ümumdünya şöhrətli ziyalı, görkəmli dilçi - alim Nizami Mənaf oğlu Xudiyev idi. Mən Nizami Xudiyevi şəxsən tanımasam da, onunla qiyabi tanışlığım vardı. Bilirdim ki, vaxtilə təhsil aldığım APİ-nin (indiki Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universite­ tinin) nümunəvi yetirməsi olmuş, orada müxtəlif vəzifələrdə işləmiş, qocaman təhsil ocağının rektoru vəzifəsinə qədər yüksəlmişdir. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin təyinatı ilə dövlətçiliyimizin dayaqlarından biri olan Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətinin sədri təyin olunmuşdur. Yaradanıma minnətdaram ki, mənə seçkilər zamanı Nizami müəllimlə daim bir yerdə olmaq imkanı verdi. Yeni Azərbaycan Partiyasının mərkəzi qərargahından ve-

321 322 rilən etirbamaməyə əsasən Azərbaycan Respublikası Milli abidələrindən sayılır. Tapılan tikililər, məişət əşyaları, Məclisinə deputatlığa namizəd Nizami Xudiyevin səla­ gildən hazırlanmış qəbir küpləri Xudatın qədim keçmişin­ hiyyətli nümayəndəsi kimi fəaliyyətə başladım. Açığını dən xəbər verir. XVIII əsrdə feodal dövlətlərindən biri deyim ki, həyatda çox deputatlığa namizədlər görmüşəm, olan Quba xanlığının mərkəzi olmuşdur. Xanlığın banisi lakin Nizami müəllim kimi işə məsuliyyətlə yanaşan, hər Hüseynəli xan Xudatda qala tikdirmişdir. XIX-XX əsr­ bir seçiciyə diqqət və qayğısını əsirgəməyən zəhmətkeş lərdə Xudat şəhəri coğrafi mövqeyinə görə xüsusi əhəmiy­ namizəd görməmişdim. Daşıdığı yüksək vəzifəni, yət kəsb etmişdir. XIX əsrin sonlarında inşa olunmuş titullarını bir kənara qoyaraq seçiləcəyi şəhər, qəsəbə və dəmir yolu stansiyası tarixi abidə kimi qorunur. Azərbay­ kəndlərdə, hava şəraitinin pisliyini nəzərə almadan, bəzən can xalqının böyük oğlu “el atası” H. Z. Tağıyevin təşəb­ həyatını risk altında qoyaraq seçicilərlə görüşürdü. Hər büsü ilə Xudat yaxınlığındakı Şollardan Bakı şəhərinə çıxışında bu bölgədən deputat seçiləcəyindən fəxr içməli su kəməri çəkilmiş, 1916-ci ildə istifadəyə veril­ duyduğunu bildirirdi. Tarixçi kimi bölgənin keçmişindən, mişdir. dövlət xadimi kimi bu günündən, gələcəyindən söz açırdı. Xudat şəhəri 1943-cü ilin oktyabrın 8-də yaranmış, “Regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı” 1959-cu il dekabrın 4-də ləğv edilmiş Xudat rayonunun çərçivəsində nəzərdə tutulan işlərin həyata keçirilməsində mərkəzi olmuşdur. Şəhər 1963-cü ildə Qusar, 1965-ci ildə var qüvvəsini, fəal iştirakını əsirgəmirdi, seçki proqramını Xaçmaz rayonunun tərkibinə verilmişdir. bəyan edirdi, üçüncü dəfə millət vəkili kimi məhz bu Təbiət Xudatdan öz nemətlərini əsirgəməmişdir. Alim­ bölgədən, Azərbaycanın “Şimal qapısı” sayılan Xaç- lərin tədqiqatlarına görə Yalamadan Niyazabadadək mazdan seçilmək istəyini açıqlayırdı. yeraltı şirin sulu göl vardır. Torpağın dərinliyində təbiətin Mən haşiyə olaraq 56 saylı Xaçmaz kənd seçki möcüzəsi isti su mənbələrinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrə dairəsinin yerləşdiyi ərazinin tarixinə nəzər yetirmək görə Nabran meşəsində və dənizə yaxın ərazilərdə istərdim. Xaçmaz zonasının tarixi haqqında geniş, dolğun perspektivli neft yataqları vardır. məlumat “Xaçmaz 75” kitab-albomda verildiyi üçün əsas Nadir meşələri, buz kimi bulaqları, qumlu, günəşli diqqəti Xudat zonasına yönəldirəm. sahilləri, münbit torpağı bu zonada ümumdünya əhə­ Xudat qərbdən Qafqaz dağları, şərqdən Xəzər dənizi miyyətli kurortlar yaratmağa imkan verir. ilə əhatə olunan, coğrafi mövqecə dar keçiddə yerləş­ Xudat şəhəri rayon tabeliyində olan şəhər olduğu üçün, mişdir. Əsrlər boyu şimaldan cənuba, cənubdan şimala uzun illər inkişafına lazımi diqqət verilməmişdir. Lakin yürüşlər, basqınlar bu ərazilərdən keçmiş, tarixi “İpək sevindirici haldır ki, müstəqil dövlətimizin elə inkişaf yolu” vasitəsilə ticarət əlaqələri qurulmuşdur. Xudat ya­ mərhələsinə yetişmişik ki, böyük şəhərlərlə yanaşı xınlığındakı Təpəyatağı adlı tarixi məskən ilk tunc döv­ regionların inkişafı yüksək səviyyədə, dövlət başçısı rünə (e. ə. III minillik) aid edilmiş, Şimal-şərqi Azər­ səviyyəsində həyata keçirilməkdədir. baycanda Kür-Araz mədəniyyətinin xarakterik arxeoloji Artıq Xudatda da inkişaf, yüksəliş göz qabağındadır.

323 324 Məhz belə tarixi keçmişli, təbii baxımdan bol sərvətli, Seçki kampaniyası o qədər mütəşəkkil, əhalinin birliyi, inkişafı baxımından gələcəyi olan Xaçmaz-Xudat bölgə­ gələcəyə inamı şəraitində keçdi ki, əhalinin səmimi eti­ sindən Nizami Xudiyev kimi şəxsiyyətin deputat seçilməsi rafına görə, belə deputat seçkisi heç vaxt keçirilməmişdi. real zərurətdən doğmuşdur. Görüşlər zamanı şahidi oldum və nəticə çıxardım ki, Seçkiqabağı kampaniya zamanı üzərimə böyük mə­ hörmətli Nizami müəllim həyatında üç şeyə arxalanır: suliyyət düşürdü. N.Xudiyevin tərcümeyi-halını oxumaq Yaradana, xalqına və zəhmətinə. mənə həvalə olunmuşdu. Şərəfli həyat yolunu hər dəfə Söylədiyi kimi dəfələrlə müqəddəs ziyarətgahları oxuduqca arxada qalan 56 ildə nə qədər əziyyət, zəhmət, ziyarət edən N.Xudiyev daim Ulu Tanrıya şükr diləyirdi. gərgin əməyin durduğunu hiss edirdim. Tələbə vaxtı Təsadüfi deyil ki, din adamları, sadə insanlar müəllim “Nizami Gəncəvi” adına fərdi təqaüd alması, ali məktəbdə haqqında fikir deyərkən “Allah adamıdır” ifadəsini tez-tez müxtəlif vəzifələrdə çalışması, I, II çağırış millət vəkili işlədirdilər. kimi fəaliyyəti, daha sonra Azərbaycan Dövlət Televiziya Nizami müəllim olduqca zəhmətkeş insandır. Qısa və Radio Verilişlərin Şirkətinə sədr təyin edilməsi, alim, ömür yolunda 67 adda tədqiqat əsəri, dərslik və dərs dövlət xadimi kimi fəaliyyəti seçicilərdə bu insana olan vəsaiti yazmaq hər adama nəsib olmur. Nəzərə alsaq ki, bu rəğbəti daha da artırırdı. Tanınmış alimin Kembric əsərlərin bir hissəsi dövlət işlərində məsul vəzifələr Beynəlxalq Bioqrafiya İnstitutu tərəfindən “İlin bey­ daşımaqla eyni vaxtda yazılmışdır, alimə qibtə etməmək nəlxalq ziyalısı” elan olunması, adının dünyada “XXI olmur. əsrin ən görkəmli ziyalıları” kitabına daxil edilməsi Bəzən deyirlər ki, insanın sifət cizgiləri onun həyat seçicilərə dəqiq seçim etməyə əsas verirdi. Çıxışlardan yolunu, kimliyini biruzə verir. Nizami müəllimin sifətində sonra insanların qürur duyduqlarının şahidi olduqca, on­ çox ağsaqqalların qeyd etdiyi kimi nur var. Sifət ların sürəkli alqışlarını gördükcə Nizami müəllimin millət cizgilərinə baxdıqca bu insanda zəhmətsevərlik, qayğıkeş­ vəkili seçiləcəyinə məndə şüdhə qalmırdı. lik, müdriklik, vüqarlılıq, təmkinlik, həyat sevgisi, müba­ Lakin seçkiqabağı kampaniya düşündüyümüz qədər də rizlik görürəm. Nizami müəllimin həyat yolu gənclərə ör­ asan keçmədi. Rəqiblər onlara verilən hüquqlardan sui- nəkdir. Böyük müəllim, dünyaşöhrətli alim sanki yaşaya­ istifadə edərək, müxtəlif qeyri-qanuni yollara əl atırdılar. cağı dövrdə nələrisə görə bilməyəcəyindən ehtiyat edərək Nizami müəllimin böyüklüyü onda idi ki, öz rəqiblərinə gecə-gündüz çalışır, yazır, yaradır, araşdırır, tədqiq edir. hörmətlə yanaşır, onları açıq dialoqa, sivil mübarizəyə Nizami müəllim xalqa bağlı insandır. Xalq üçün dəvət edirdi. Qəlbi geniş insan olduğu üçün ona qarşı yaşayır, yaradır. Seçiləcəyi 100-dən çox kənd və qəsə­ mübarizə aparanları da səmimiyyətlə qəbul edib, hörmətlə bənin hamısında olmaq, seçicilərin arzu və istəklərini eşit­ yola salırdı. mək, imkanı daxilində onlara kömək etmək üçün bütün vasitələrdən istifadə etməyə çalışırdı. Xudat şəhərində çox böyük müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərən seçki qərar­

325 326 gahında hər gün 50-60-dan çox adam qəbul edilirdi. Gün “Qızıl qum” istirahət zonasının gözəlliklərindən danış­ ərzində müxtəlif kəndlərdə 3-4 görüş keçirdikdən sonra dıqca bizim istirahət ocaqlarımızın onlardan da gözəl, qərargaha gəlir və onu gözləyən insanları qəbul edərək yüksək səviyyəli olduğunu, xüsusilə sərin bulaqlı, nadir bir-bir dinləyirdi. O, enerjini xalqdan alırdı, xalqa da sərf ağaclara malik Yalama, Nabran meşələrinin, bol günəşli, edirdi. təmiz havalı, qumlu dəniz sahillərinin qorunub, dünya Nizami müəllim uşaqları çox sevir. Həmişə deyirdi ki, standartları səviyyəsində inkişaf etdiriləcəyini qeyd edirdi. uşaqlar mənim dostlarımdır. Yazılan ana dili dərslikləri, Dilimizin, tariximizin böyük tədqiqatçısı Nizami xüsusilə əlahiddə məktəblər üçün olan dərs vəsaitləri se­ Xudiyevi keçmişin ən məşhur alim və filosofları ilə vimli balalara müəllim töhfəsidir. Xudat Şəhər Mədəniy­ müqayisə etsəm, səhv etmərəm. Onlar öz xalqlarının yət evində, uşaq bağçalarında uşaqların çıxışlarını diqqətlə tarixini, mədəniyyətini əsərlərində yaşatmaqla xalqlarına, dinləyərək xoş sözlərini, hədiyyələrini onlardan əsirgə­ bəşəriyyətə böyük töhfələr vermiş, əsərləri yazmaqla mirdi. özləri də əsrlərlə yaşamışlar. Xalqımızın ləyaqətli oğlu Hörmətli ziyalımız çox səmimi insandır. Çıxışlarında Nizami müəllim də elmi əsərləri yazmaqla tarix yaradır, haqlı olaraq yarızarafatla qeyd edirdi ki, “Mən sizin yaşadır. Yazdıqları və yazacaqları nəinki 50-100 il, hətta evinizin qiyabi qonağıyam. İstəsəniz də, istəməsəniz də, min illərlə insanlıq durduqca yaşayacaqdır. televizoru açanda məni görürsünüz, eşidirsiniz. Balala­ El arasında çox doğru deyilmiş bir fikir var: “İnsan öz rınıza doğma dilimizi öyrədərkən yazdığım kitablardan ailəsinə, böyüklərinə hörmət etməsə, heç kəsə hörmət mənim fikirlərimi oxuyursunuz. Deməli, mən sizin etməz”. Nizami müəllim hamıya örnək olacaq bir övlad evinizin çağırılmamış qonağıyam. Əgər millət vəkili se­ olduğunu yazdığı “Mənalı ömür yolu” kitabı ilə çərsinizsə, sizin əyani, canlı qonağınız olacağam”. təsdiqləmişdir. Bu kitab Nizami müəllimin mənalı ömür Xudatda yaradılmış qərargah çox ahəngdar, mütəşəkkil yolu keçmiş atası Mənaf Xudiyevin həyatından bəhs edir. işləyirdi. Xüsusilə seçkiqabağı son həftəni qərargah Kitab həqiqətən də oğulun ata qarşısında övladlıq borcunu üzvləri böyük təmkinlə, dözümlə keçirdi. Bütün kəndlərlə yerinə yetirməsinin ən bariz nümunələrindəndir. əlaqə saxlanılır, seçicilər arasında ciddi iş aparılırdı, Mən Xudatda anadan olub böyüdüyüm üçün buranın təxribatların qarşısı alınırdı. yerli xüsusiyyətlərinə yaxşı bələdəm. Açığını deyim ki, Həmin günlərdə hörmətli seçicilər də qərargaha gələ­ Nizami müəllim kimi qısa müddətdə əhali arasında böyük rək öz arzu və istəklərini deyir, xidmətlərini təklif edir, hörmət qazanmış ikinci adam tanımıram. O, hamı üçün Nizami müəllimə hörmət və ehtiramlarını bildirirdilər. doğma insana çevrilmişdi. Seçki qabağı çox gərgin iş Nizami Xudiyev təbiət gözəlliklərinin vurğunudur. günündən sonra Bakıya qayıdan zaman avtomobil qəza­ Xaçmazın irili-xırdalı kəndlərini gəzdikcə təbiəti elə sına düşərkən Xudat əhalisinin, seçicilərinin necə həyə­ ustalıqla vəsf edirdi ki, əhali cənnət məkanda yaşadığını canla narahatlıq keçirdiklərinin şahidi olmuşam. Hər gün sanki indi hiss edirdi. Bolqarıstanın Sofiya şəhərinin, çoxlu sayda uşaq, qadın, ağsaqqal qərargaha gələrək doğ­

327 328 ma insan - Nizami müəllim haqqında dəqiq məlumat gəlmiş yüksək ixtisaslı həkimlər əhalini təmənnasız müa­ almağa çalışırdılar. Mən deyərdim ki, bax, budur el yinə edərək dərmanlarla təchiz etmişlər. Mədəniyyət evi­ hörməti qazanmaq! nin oturacaqları yeniləri ilə əvəz edilmiş, ətrafındakı park 6 noyabr 2005-ci il Milli Məclisə seçkilər günü gəldi abadlaşdırılmışdır. Bir çox məktəblərə kompüter, parta və və əsl ümumxalq seçkisi kimi tarixə yazıldı. İnsanlar axın- stullar verilmişdir. Çoxsaylı seçicilərin irili-xırdalı şəxsi axın seçki məntəqələrinə gələrək istədikləri namizədlərə problemləri həll edilmişdir. Görülmüş işlərin hamısını səs verirdilər. Çox maraqladır ki, bu seçkilərdə seçicilərin qeyd edə bilməsək də, əminliklə deyərdik: bu hələ işin əksəriyyəti seçimlərini gizlətmir, konkret deyirdilər: “Bi­ başlanğıcıdır. Görüləcək işlər hələ qarşıdadır. zim bir namizədimiz vardır. O, da Nizami Xudiyevdir”. Artıq seçkilər arxada qalmışdır. Nizami müəllim Nəticə sevindirici olmaya bilməzdi. Ömrünü xalqa, qədirbilən Xaçmaz seçiciləri tərəfindən ən yüksək ada - vətənə həsr etmiş insana - Nizami müəllimə qədirbilən millət vəkili adına layiq görülmüşdür. seçicilər bundan da böyük hədiyyə verə bilməzdilər. Xaçmazlılar Ulu öndərimiz Heydər Əliyev məktəbini Həyəcanlı anlar və nəticə: səs verən 22690 seçicidən keçmiş və sadiqliyini əməlində sübut etmiş Nizami 12777 nəfəri Nizami Mənaf oğlu Xudiyevə səs vermişdi. Xudiyevə inanır və ona güvənirlər. Bu qələbədir, özü də böyük qələbə! Çox təəssüf edirəm ki, həmin sevincli anlarda Nizami müəllim xəstəxanada idi. Lakin çox gözləməli Ramiz Məmmədov olmadıq. Nizami müəllim həkimlərin qadağalarına baxma­ deputatlığa namizədin vəkili yaraq, həmin sevincli anları bizimlə bölüşmək üçün oktyabr, 2006-cı il Xudata gəldi. O qədər mehriban, doğma qarşılanma oldu ki, bəziləri kövrəldiklərini gizlədə bilməyərək çox istəkli deputatlarını bağırlarına basırdı. Nizami Xudiyev sözünə sadiq insandır. Seçkiqabağı platformasında qeyd etdiyi kimi, elmlə təcrübənin, sözlə işin vəhdətinə çalışır və buna nail olur. Seçkidən sonrakı qısa müddət ərzində görülən işlər bunu deməyə əsas verir. Xudat, Həsənqala, Ləcət, İlxıçı, Niyazabad, Xuray, Tağaroba və başqa kəndlərdə su, bir çox kəndlərdə isə torpaq, yol, iaşə məsələləri qismən həll edilmişdir. Xudat şəhərində xəstəxananın bir neçə şöbəsi təmir edilmiş, oraya cərrahiyyə avadanlığı, USM aparatı, dərman preparatları verilmişdir. Bir neçə dəfə Bakıdan

329 330 idik ki, arxamızda sözün əsl mənasında xalqın partiyası olan Yeni Azərbaycan Partiyası, Ulu öndərimizin ideya­ YENİ AZƏRBAYCAN PARTİYASININ ları, onun doğma Azərbaycanın gələcək inkişafına hesab­ LAYİQLİ NAMİZƏDİ lanmış siyasi kursu, qarşıda isə ölkə Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə həyata keçirməli olduğumuz çox Yeni Azərbaycan Partiyasının yaradılması prosesindən işlər durur. Biz seçicilərin görüşünə başqaları kimi boş, başlayaraq aktiv siyasətə qoşulan bir insan kimi mən dərk yalan vədlər ilə getmirdik. Ən əsası odur ki, biz dediyimiz etmişəm ki, növbəti seçkiyə elə seçki gününün səhərindən sözə özümüz inanırdıq və insanlar bu həqiqəti hiss edərək hazırlaşmaq lazımdır. Eşidəndə ki, 56 saylı Xaçmaz kənd bizə daha inamla yanaşırdılar. Ən maraqlısı budur ki, seçki dairəsindən Yeni Azərbaycan Partiyası professor Ni­ Xudat Mədəniyyət evində keçirilən ilk görüşdə öyrə­ zami Xudiyevin namizədliyini irəli sürüb, çox sevindim. dilərək yerli-gəlmə söhbətini qaldıran bir ağsaqqal kişi Eyni zamanda başa düşürdüm ki, ilk vaxtlar qarşıya sonradan bizim təbliğatçımıza çevrilmişdi. müəyyən problemlər çıxacaq və bu seçki kampaniyasında Ümumiyyətlə, seçki qərargahına çoxsaylı insanlar daha ciddi işləmək lazım gələcəkdir. Çünki Heydər Əliyev müraciət edərək təbliğat kampaniyasında öz xidmətlərini məktəbinin ən layiqli nümayəndələrindən biri olan Nizami təklif edirdilər. Bu insanların əksəriyyəti Ulu öndərimizin Xudiyev digər namizədləri çox təşvişə salmışdı. Onun siyasi kursuna sadiq, Yeni Azərbaycan Partiyasına və nüfuzuna xələl gətirmək üçün heç bir bəhanə tapa bil­ onun sədri cənab İlham Əliyevə ürəkdən inanan, Nizami mədiklərinə görə onlar, xüsusilə də “Azadlıq” bloku can­ Xudiyevə böyük alim, görkəmli ictimai siyasi xadim kimi fəşanlıqla rayonda yerli-gəlmə söhbəti salmağa çalışırdı. hörmət bəsləyən insanlar idi. Eyni zamanda öz şəxsi Onlar bayraqlarla bəzədilmiş bir neçə maşınla rayon maraqlarından çıxış edərək yarınmaq istəyənlər də var idi. ərazisini gəzərək səs gücləndirici ilə «azadlıq-azadlıq» - Biz belələrini görür, hiss edir, onlara mane olmamağa deyə qışqırırdılar. Xaçmazlılar onları hər yerdə çox soyuq çalışırdıq. Lakin onlar bilərəkdən, ya bilməyərəkdən bizə qarşılayır və deyirdilər: “Çığırmaqla azadlıq əldə etmək çox ciddi maneçilik törədirdilər. Özlərinin Nizami olmaz. Azad olmaq, müstəqilliyi qorumaq üçün gərək müəllimə daha yaxın olduqlarını, təbliğat kampaniyasında vətəninə, xalqına, dövlətinə sədaqətlə xidmət etməyi daha çox lazım olduqlarını qabartmaq məqsədilə mənə, bacaran əsl vətəndaş olasan”. Bunu isə Ulu öndərimiz seçki qərargahının üzvlərinə, namizədin vəkili Əlövsət Heydər Əliyev öz mənalı həyatı ilə bütün dünyaya sübut Sadıqova qara yaxmağa çalışırdılar. Əvəzində isə seçki etmişdir. Onun ən layiqli davamçısı hörmətli Preziden­ kampaniyası dövründə istirahət etmədən, bəlkə də çox timiz İlham Əliyev isə «hər bir sözün arxasında konkret gecələri yuxusuz keçirən, hamıdan artıq iş görməyə alışan əməl durmalıdır» tezisini ardıcıl surətdə həyata keçirmək­ Nizami müəllimin üzündən təbəssüm əksik olmurdu və dədir. Bütün bunlar bizə qol-qanad verir, seçicilərlə daha istəyirdi ki, onun yorğunluğunu hiss etməsinlər. Bir sözlə, cəsarətlə, alnıaçıq danışmağa ürəkləndirirdi. Biz arxayın öhdəsinə düşən vəzifəsinə məsuliyyətlə yanaşan və imi­

331 332 cinə sadiqlik nümayiş etdirən bu təvazökar insan məni etdikdən, xüsusən də Nizami müəllimin mənalı, məntiqli heyran etdi. Əminliklə deyə bilərəm ki, 2005-ci il par­ çıxışını dinlədikdən sonra bütün zal, o cümlədən Əbül­ lament seçkilərində 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairə­ fəzin tərəfdarları, qohumları ayağa qalxaraq bizi alqışlarla sində aparılan təbliğat-təşviqat işi müasir seçki texno­ yola saldılar. logiyasından məharətlə istifadə etməklə tam demokratik Beləliklə, yad kimi qarşılandıq, doğma kimi ayrıldıq. şəraitdə keçirilmişdir. Xatirələr çoxdur. Lakin bunlardan üç kiçik epizodu Uşaq qəlbli böyük alim oxucuların nəzərinə çatdırmaqla yazımı tamamlamaq is­ tərdim. 67 kitabın müəllifi olan Nizami müəllim dünyada Yad kimi qarşılandıq, tanınmış alimdir. Böyük siyasi təcrübəsinə baxmayaraq, doğma kimi ayrıldıq. onun qəlbi körpə qəlbi kimi təmiz və incədir. O, həm də Həsənqala kəndi Xaçmazın qədim, böyük kəndlərin­ uşaqları çox sevir. Harda uşaqlarla rastlaşırdısa, “bunlar dən biridir. Deputatlığa namizədlərdən biri Əbülfəz mənim adamlarımdır, uşaqlardan müğayət olun” deyirdi. Məmmədov həmin kəndin sakinidir. Məlumat var idi ki, Yadımdadır, Qarabağlı kəndinə görüşə getmişdik. Orada onun muzdlu tərəfdarları bizi dırnaqarası “çox təntənə ilə” məlum oldu ki, orta məktəb başqa kənddə yerləşdiyindən qarşılayacaqlar. Bəzi yoldaşlar ora getməyi məsləhət gör­ uşaqlar təhsildən yayınırlar. Təsəvvür edin Nizami müəl­ mürdülər. Lakin Nizami müəllim bütün kəndlərə, xüsusən lim nə qədər hiddətləndi, necə əsəbiləşdi. Seçki platfor­ opponentləri olan məntəqələrə getməkdə israrlı idi. Bu, ması demək olar ki, unuduldu. Söhbətin mövzusu ancaq onun gücündən, siyasi təcrübəsindən, intellektual səviy­ uşaqlar, təhsil və uşaqların xalqımızın, millətimizin gələ­ yəsindən, xalqa inamından, daha çox isə seçici ilə cəyi olduğu haqqında oldu. Bununla da o, əsl müəllim, görüşmək arzusundan irəli gəlirdi. Bu insan ömrü boyu uşaqları, millətin gələcəyini sevən bir insan olduğunu vəzifələrdə olub kabinetdə oturmaq vərdişinə baxmayaraq, sübut etdi. nə qədər zəhmətkeş imiş. Seçki qərargahı gündə iki-üç görüş planlaşdırmışdı. Lakin Nizami müəllim gündə beş- Ot kökü üstə bitər altı görüş təşkil etməyimizi xahiş edirdi. Beləliklə, payızın soyuğuna, sızağına baxmayaraq, bütün görüşlərdə şəxsən Nizami müəllimin avtomobil qəzasına düşməsi ha­ özü böyük həvəslə iştirak edirdi. Yuxarıda qeyd olunduğu mımızı şok vəziyyətinə salmışdı. Dərhal qərargah üzvləri kimi, Həsənqala kəndində görüş keçirəcəyimiz binanın toplaşdı. Seçki qərargahının qarşısında yüzlərlə seçici var qarşısında Əbülfəzin tərəfdarları bizi çox hay-küylə idi. Bizə tez-tez zəng edib onun səhhəti ilə ma­ qarşıladılar. Elə təsəvvür yarandı ki, görüş baş tutma­ raqlanırdılar. O vaxta kimi Nizami müəllimlə birlikdə 98 yacaq. Lakin zalda əyləşən insanlara Nizami müəllimin görüş keçirmişdik. Cəmi 5 görüşümüz qalmışdı. Görüşləri həyat və yaradıcılığını, onun necə insan olduğunu izah davam etdirməyi qərara aldıq. Növbəti görüşə Yalama

333 334 kəndinə getdik. Maraqlı burasıdır ki, bu dəfə görüşə hətta başqa kəndlərdən də gələn xeyli insanlar var idi. Görüşə SADƏ VƏ SƏMİMİ INSAN yenicə başlamışdıq. Bu vaxt Nizami müəllimin oğlu Nazim mənə zəng etdi ki, bir neçə dəqiqədən sonra Nizami Xudiyevin millət vəkili seçilməsi 56 saylı Xaç­ Yalamada olacaq və seçicilərə atasının səhhəti haqqında maz kənd seçki dairəsinin seçicilərinin ən böyük uğuru­ məlumat verəcək. Doğrusu mən bir balaca ürəyimdə dur. 19 nəfər Milli Məclis üzvlüyünə namizədin içərisin­ narahatlıq keçirdim ki, görəsən seçicilər bunu necə qəbul dən ən layiqlisinə səs verən xaçmazlılar öz seçimlərindən edəcəklər. Nazim gəldi, çox gözəl, səlis və təmkinli nitq qürur duyurlar. Nizami müəllim millət vəkili seçiləndən söylədi. Atasının seçki platformasını seçicilərə çatdırdı, sonra onların görüşünə gələndə xaçmazlıların onu ən əziz onlara Nizami müəllimin sağlamlıq durumu haqqında adamları kimi qarşılamaları, gül-çiçəklə pişvazına çıxıb məlumat verdi. Seçicilər onu çox maraqla, heyranlıqla ayağının altında qurban kəsmələri, ən gözəl, səmimi dinlədilər, sürəkli alqışlarla yola saldılar. Bu ucaboylu sözlərini ona həsr etmələri bu səhnənin şahidi olan hər bir gənc oğlanın davranışı, insanlarla münasibəti, gülümsər, kəsi riqqətə gətirir, beyinlərdə bir sual canlandırırdı: axı mehriban çöhrəsi elə bil ədəb-ərkan, ləyaqət simvoludur. qısa bir zamanda bu qədər sevgi, bu qədər inam necə ya­ Ona görə də deyirəm ki, ot kökü üstə bitər. rana bilər? Nizami Xudiyevə olan sevginin sirri nədədir? Seçki dövründə dairə seçki komissiyasının üzvü oldu­ Nadir Süleymanov ğuma görə namizədlər haqqında fikirlərimi içimdə boğub YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının sədri neytral mövqe nümayiş etdirmişəm. Amma bir vətəndaş, mart, 2006-cı il bir seçici kimi o günlərin bəzi həqiqətlərini açıqlamaq mənim mənəvi borcumdur. Belə bir anlam var: “Hər şey müqayisədə dərk olunur”. Nizami Xudiyevi dərk etmək üçün 19 namizədin seçki­ qabağı təşviqatına nəzər salmaq kifayətdir. Namizədlərdən ilk dəfə təşviqat kampaniyasına başlayan Nizami müəllim oldu. Yadımdadır, Xudat Şəhər Mədəniyyət evinin zalında bütün hazırlıq işləri görülmüşdü, namizədin gəlişini göz­ ləyirdilər. Foyedə vitrinlər zövqlə bəzədilmişdi. Məni hey­ rətləndirən vitrinlərdəki kitabların çoxluğu idi. Söyləyən­ də ki, bu kitabların hamısı Nizami Xudiyevin qələminin məhsuludur, heyrətim ikiqat artdı. Ulu öndərə, Prezidentə, dövlətçiliyimizə, tariximizə, dilçiliyə, türkçülüyə, vətənə, elə, ataya, övlada məhəbbətini əks etdirən bu kitablar o

335 336 qədər gözəl, nəfis tərtibata malik idi ki, onları götürüb təmkinliyi, kritik vəziyyətlərdə qətiyyəti N.Xudiyev mək­ vərəqləməmək günah sayılardı. Yaxınlaşıb birini vərəq­ təbinin gücündən xəbər verirdi. Digər namizədlər və lədim. Bu Nizami müəllimin atasına həsr etdiyi “Mənalı onların vəkilləri birlikdə bu gücün qarşısında aciz idilər. ömür yolu” kitabı idi. Səhifələrin birində diqqətimi əldə Məhz bu təşkilatçılıq qabiliyyəti, qanunun aliliyini yazılmış məktubların foto şəkli cəlb etdi. Həmin səhifəni əlində rəhbər tutaraq, özünə və seçicilərinə böyük inam oxumağa başladım. Atanın Moskvaya oxumağa getmiş hissi Nizami Xudiyevə qələbə qazandırdı. oğluna yazdığı məktub - yaddaş haqqında müəllifin qeyd­ Nizami müəllimin digər namizədlərdən bir üstün ləri elə canlı, elə təsirli idi ki, kitabdan ayrıla bilmirdim. cəhəti də o idi ki, o, rəqiblərinə cavab verərkən belə öz bö­ Ani olaraq beynimdən belə bir fikir keçdi: “Bu namizəd yüklüyünü, səviyyəsini həmişə qoruyub saxlayırdı. Bu da qalib gəlməyə bilməz. Qələmi belə güclü olan bir insan insanların ona olan məhəbbətini daha da artırırdı. Nizami görün canlı ünsiyyət zamanı nələrə qadirdir. Və əlbəttə ki, Xudiyev yalnız millət vəkili seçilmək istəmirdi, çünki fikrimdə yanılmadım. Digər namizədlərdən tam fərqli onun kifayət qədər sanballı, nüfuzlu titulları var idi ki, bu olaraq Nizami Xudiyev dairə seçki komissiyasında qey­ hər bir insanın arzularının ən ali zirvəsi ola bilərdi. Nizami diyyata alındığı ilk gündən, təşviqata başladığı ilk andan Xudiyev insanların ona ehtiyacı olduğunu duyur, millət işini elə düzüb qoşmuşdu ki, elə bil bu onun yeni, vəkili seçilərsə, onlara daha çox kömək edə biləcəyini təkrarolunmaz əsəri idi. Nizami Xudiyev ürəkdən gələn düşünürdü. Özünə qarşı olan kiçicik bir diqqəti belə sözləri ilə seçicilərinin qəlbinə yol tapmış, bütün poten­ nəzərdən qaçırmayan bu gözəl insan özünün digərlərinə sialından istifadə edərək insanlarda özünə inam oyatmışdı. göstərdiyi əvəzolunmaz xidmətləri unudur, bunu adi hal Çox qəribə hal idi ki, millət vəkili seçilməmişdən əvvəl kimi qəbul edirdi. artıq seçicilər Nizami müəllimi problemlərinin həllində Nizami Xudiyevin üstün cəhətlərindən biri də o idi ki, yeganə çıxış yolu bilirdilər, onun seçki qərargahının o, xalqın etimad göstərdiyi, siyasətindən bəhrələndiyi, qarşısı həmişə adamla dolu olurdu. alternativi olmayan Yeni Azərbaycan Partiyasının irəli Nizami Xudiyevi digər namizədlərdən fərqləndirən sürdüyü namizəd idi. Heydər Əliyev məktəbinin yetirməsi cəhətlərdən biri də onun seçki kampaniyasını peşəkar sə­ olan Nizami Xudiyev sözü ilə işi arasında təzad olmayan, viyyədə, qanun çərçivəsində aparması, yüksək təşkilatçılıq xalqa güvənib xalq üçün çalışan bir partiyanın Siyasi Şu­ və rəhbərlik bacarığı idi. Nizami müəllimin seçki qə­ rasının İdarə Heyətinin üzvü idi. Bütün yuxarıda sa-dala- rargahı yeganə qərargah idi ki, onun işi bütün tələblərə dıqlarımın nəticəsidir ki, xaçmazlıların inamını, sevgisini tam cavab verirdi. Dairə seçki komissiyasının qərarlarına qazanan Nizami Xudiyev nəinki onların səslərini aldı, hörmətlə yanaşan, özünə və digər vəkillərə qarşı həddən həm də onların ürəklərini fəth etdi. artıq tələbkar olan seçki qərargahının rəhbəri Nizami Mən Nizami müəllimi bu böyük qələbə münasibətilə Xudiyevin səlahiyyətli nümayəndəsinin dairə seçki komis­ təbrik edirəm, ona cansağlığı, yeni-yeni qələbələr arzula­ siyasının iclaslarında davranışı, mübahisəli məsələlərdə yıram.

337 338 Nizami müəllim də ona olan bu sevgini, bu etimadı caqlarını yeniləri ilə əvəz etdirib, iclas stollarını və iclas layiqincə doğruldur. Xaçmazın və xaçmazlılann heç bir kürsüsünü dəyişdirib, öz adından mədəniyyət evinə bahalı probleminə laqeyd qalmayan millət vəkili seçki dövründə xalça, 10 ədəd yumşaq stul, rəqs ansamblının solistinə onun qarşısında qaldırılan bütün məsələləri həll etməyə CD-maqnitofon hədiyyə verib. çalışır. Su sarıdan korluq çəkən neçə-neçə kənddə, Xudat Nizami müəllimin xaçmazlılara ən böyük hədiyyəsi isə şəhərində artezian quyuları qazdırıb, kəndarası yollara, Mədəniyyət evində keçirilən konsertlərdir. Adətən seçki­ şəhərin küçələrinə daş, asfalt döşətdirib, bir neçə məktəbə qabağı təşviqatın bir növü olan konsertlər seçki bitdikdən kompüter hədiyyə edib. İmkansız ailələrə pulsuz səhiyyə sonra heç vaxt davam etdirilmir. Amma Nizami Xudiyev xidmətinin göstərilməsi mütəmadi hal alıb. Hər şənbə və bu sahədə də yenilik etdi, minlərlə seçicinin iştirak etdiyi bazar günləri yüzlərlə xaçmazlı təmənnasız olaraq Azər­ konsertlər seçkidən sonra da xaçmazlıları sevindirir. Azər baycanın ən sayılan professor və həkimlərinin qəbulunda Mirzəyevin, Ceyran Rəhimovanın, Telli Pənahqızının apa- olur, dəqiq diaqnostika aparatından keçir, lazımlı dərman rıcılıq etdikləri bu konsertlərdə Teymur Mustafayev, Ağa- preparatları ilə təmin olunurlar. Mən UNİSEF kimi böyük dadaş Ağayev, Zaur Rzayev, Məmmədbağır Bağırzadə bir təşkilatın “İlkin səhiyyə xidmətinin islahatı” layihə­ (allah ona rəhmət eləsin), Mübariz Tağıyev, Nazpəri Dost- sində icma üzvü qismində iştirak etmişəm və onların Xu- əliyeva, Manana, Faiq Ağayev, Ruhəngiz Allahverdiyeva, datda səhiyyə sahəsində “açıq qapı günləri”nin planlaş- Mətanət İsgəndərli, Gülüstan Əliyeva, Elza Seyidcahan, dırmasının şahidi olmuşam. Dünya bankından maliyyələ­ Gülyanaq və Gülyaz Məmmədovalar, Nüşabə Ələsgərli, şən, Səhiyyə Nazirliyinin UNİSEF-lə birlikdə həyata ke­ Cavanşir Məmmədov, Rəşad İlyasov, Firuzə İbadova, çirdiyi layihə çərçivəsində bu plan elə plan olaraq qaldı. Ədalət Şükürov, Abbas, Qismət, “Rezonans” qrupu, Tün- Amma Nizami Xudiyev bu planı hər həftə və hər şənbə- zalə Ağayeva, Azər Zeynalov, Bəsti Bəkirova, Könül Kə­ bazar həyata keçirirdi. O, bunu necə edirdi, bu, mənim rimova kimi tanınmış incəsənət xadimlərini bir araya üçün hələ də bir sirdir. Diabet xəstəliyinə tutulan bir xaç- gətirən Nizami Xudiyevin xaçmazlılara bəxş etdiyi sevinc mazlı balasının həyatı Nizami müəllimin köməyilə demək isə heç nə ilə müqayisə oluna bilməz. olar ki, xilas oldu. İndi o xəstə uşaq nə həkim müayinəsi, Xaçmaz televiziyasının yayım dairəsini genişləndirən nə də dərman sarıdan korluq çəkir. Nizami müəllimin ötürücünün qurulması millət vəkilinin mədəniyyətimizə Xudat Şəhər Xəstəxanasına gətirdiyi dəqiq diaqnostika və olan qayğısının real sübutudur. ultrasəs aparatından isə təkcə xaçmazlılar yox, ətraf Bu hələ başlanğıcdır. Qarşıda Nizami Xudiyevi qay­ rayonların əhalisi də istifadə edirlər. ğılarla dolu vəkillik həyatı gözləyir. İnanıram ki, Nizami Nizami Xudiyevin mədəniyyətə qayğısını isə xüsusilə müəllim çətin və məsuliyyətli işin öhdəsindən layiqincə qeyd etmək istəyirəm. Rəhbərlik etdiyim Xudat Şəhər gələcək. Mən Nizami müəllimə uğurlar diləyirəm. Mədəniyyət evinin əsaslı təmirini öz üzərinə götürən Nərgiz Seyidova millət vəkili artıq 300 yerlik konsert zalının köhnə otura­ Xudat şəhər sakini.aprel, 2007-ci il

339 340 insanların qəlbinə yol tapmağı bacarır və onlar da Nizami müəllimin sözlərinə inanırlar. EL ZİYALISI 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsində 103 kənd yerləşir. Biz fikirləşirdik ki, görüşlər icra nümayən­ Nizami müəllimi çoxdan tanısam da, onunla şəxsi dəliklərinin yerləşdiyi kəndlərdə keçirilsin. Lakin Nizami tanışlığım 2005-ci ilin parlament seçkiləri ərəfəsində baş müəllim hər bir kəndə gedəcəyini, seçicilərlə görüşəcəyini tutdu. Nizami müəllimin namizədliyi Yeni Azərbaycan bildirdi. Həqiqətən də Nizami müəllim demək olar ki, Partiyasının vahid namizədi kimi 56 saylı Xaçmaz kənd bütün kəndlərdə oldu. seçki dairəsindən irəli sürülmüşdü. Qeyd etməliyəm ki, Mən bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. Görüş- YAP öz namizədlərini açıqladığı zaman artıq bir çox qabağı Nizami müəllim gedəcəyi kənd haqqında çoxlu partiya üzvləri və bitərəflər öz namizədliklərini çoxdan məlumat öyrənməyi xoşlayırdı. Biz ona məlumatlar irəli sürmüşdülər. Nizami müəllimin Xaçmaz kənd seçki verəndə isə təəccüblənirdik. Çünki Nizami müəllimin dairəsindən namizədliyinin irəli sürülməsi digər nami­ həmin kənd haqqındakı məlumatları bizim məlumatlardan zədlər tərəfindən heç də birmənalı qarşılanmadı. Çünki zəngin olurdu. onlar yaxşı başa düşürdülər ki, Nizami müəllim kimi Xaçmaz rayonunun 56 saylı dairəsində çoxsaylı rəqiblə mübarizədə qalib gəlmək heç də asan olmayacaq. millətlərin və etnik qrupların nümayəndələri yaşayırlar. YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının İdarə Heyətinin Nizami müəllim onlara münasibətdə o qədər səmimi idi iclası çağrıldı. İdarə Heyətinin üzvi kimi mənə Nizami ki, həmin insanlar onu əzizləri kimi qarşılayıb yola müəllimin seçki kampaniyasında iştirak etmək tapşırıldı. salırdılar. Hamı bir nəfər kimi ona səs verəcəklərini Mən ərizə yazaraq məzuniyyətə çıxdım və seçki kampa­ bildirirdilər. Sözlərinin üstündə durdular da. niyasına qoşuldum. Onun seçki qərargahı Xudat şəhərində Nizami müəllim Azərbaycan təbiətinin vurğunudur. O, yerləşirdi. Nizami müəllimin seçicilərlə birinci görüşü də hər bir görüşündə Azərbaycanın füsünkar gözəlliyindən, elə Xudat şəhərində keçirildi. Açıq etiraf etməliyəm ki, xüsusilə də Xaçmazın bənzərsiz təbiətindən söz açır, onu görüş çox soyuq başladı. Görüşə öyrədilmiş adamlar qorumağın vacibliyindən danışırdı. İnsanlar Nizami qatılmışdı. Müxtəlif səpkili çıxışlar oldu. Nəhayət, Nizami müəllimə o qədər isinişmişdilər ki, o, bir-iki gün Xaçmaza müəllim çıxış etdi. Onun sadə, cəlbedici ifadələri zalda gəlməyən kimi qərargaha üz tutur, nə vaxt gələcəyini əyləşənləri heyran etməyə bilməzdi. Görüşün sonunda isə soruşurdular. bütün iştirakçılar ayağa qalxaraq Nizami müəllimi Nizami müəllim görüşə getdiyi hər bir kənddə mək­ alqışladılar, onu zaldan buraxmaq istəmirdilər. Nizami təblərlə tanış olur, dərsin keyfiyyəti, müəllim və şa­ müəllim onlara söz verdi ki, xudatlılarla görüşü çox girdlərin vəziyyəti ilə maraqlanırdı. Onu da qeyd etmə­ olacaq. Çalışacaq ki, onların problemlərinin həllinə yar­ liyəm ki, Nizami müəllimi müəllimlər çox böyük sevinc dım etsin. İlk görüş onu göstərdi ki, Nizami müəllim və rəğbətlə qarşılayırdılar. Elə bir kənd olmurdu ki, orada

341 342 Nizami müəllimin tələbəsi və ya tələbə yoldaşı olmasın. artıq seçicilərinin qəlbinə yol tapıb və onun qələbəsi Həmin insanlar isə Nizami müəllim haqqında o qədər xoş qaçılmazdır. sözlər söyləyirdilər ki, bütün bunlar seçicilərə xoş təsir Seçkilərdə Nizami müəllimin parlaq qələbəsi və qısa göstərirdi. müddət ərzində seçicilərinin problem və tapşırıqlarını Mən bir görüş haqqında xüsusi danışmaq istəyirəm. yerinə yetirməsi xaçmazlıların ona olan sevgisini qat-qat Namizədlərdən birinin doğulduğu kənd olan Həsənqalada artırdı. Nizami müəllimin seçkilərdən sonra Xaçmaza ilk görüş planlaşdırılmışdı. Biz kəndə gələndə həmin gəlişi böyük bir bayrama çevrildi. namizədin bir qrup tərəfdaşları görüş keçiriləcək klubun Mən Nizami müəllimi böyük bir ziyalı, qayğıkeş, yaxınlığında öz “qonaqpərvərlik”lərini nümayiş etdirdilər. həssas insan, Ulu öndərimiz Heydər Əliyev ideyalarına, Nizami müəllim isə heç onlara əhəmiyyət vermədən Qa­ möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevə sədaqətli rabağ şəhidlərinin abidəsi önünə qərənfillər qoyaraq kluba bir şəxs kimi tanıdım, ona hörmət və rəğbətim qat-qat daxil oldu. Nizami müəllim çox böyük ziyalılıq göstərərək artdı. seçiciləri qarşısında elə bir məntiqli çıxış etdi ki, görüşün Nazim Ağayev sonunda hamı ayağa qalxaraq uzun sürən alqışlarla onu Xaçmaz Rayon Mədəniyyət və Turizm Şöbəsinin müdiri yola saldılar. fevral, 2006-cı il Nizami müəllimin hər bir görüşdə müstəqil Azər­ baycanımızın memarı və qurucusu, Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev ideyalarının, ölkəmizin Prezidenti cənab İlham Əliyevin həyata keçirdiyi daxili və xarici siyasətin ölkəmizə gətirdiyi uğurlardan xüsusi ilhamla danışması onun seçicilər arasındakı nüfuzunu gündən-günə artırırdı, qələbəsini danılmaz edirdi. Nizami müəllimin rayonda görülən yüksək abadlıq və quruculuq işlərini möhtərəm Prezidentimizin uğurlu kadr siyasətinin nəticəsi kimi qiymətləndirməsi də onun reytinqinin artmasına çox böyük təsir göstərirdi. Bir sözlə, Nizami müəllim öz obyektivliyi, prinsipiallığı, qayğıkeşliyi ilə hamımızın böyük rəğbətini qazanmışdı. Seçki kampaniyasının gedişində Nizami müəllim avtomobil qəzası nəticəsində xəsarət aldı. Həmin günlərdə minlərlə seçici qərargaha gəlib onun səhhəti ilə maraqlanırdı. Biz bir daha əmin olduq ki, Nizami müəllim

343 344 Nizami Xudiyevin sədr təyin olunması televiziya mühi­ ELM FƏDAİSI tinin ab-havasını əsaslı şəkildə dəyişdi. Mövzu aktuallığı, yeni düşüncə tərzi ilə fərqlənən yeni veriliş və proqramlar Nizami müəllim haqda yazmağı fikirləşəndə yadıma - “Oğuz”, “Araz”, “Turan”, “Səngər”, “Azərbaycan əsgə­ ötən günlər düşdü... ri”, “Yazı”, “Dastan”, “Kinoklubda görüş”, “Vətəndaş”, İxtisasca müəllim olsam da, jurnalistikaya marağım “Körpü” və s. hazırlandı. Onun ssenariləri əsasında olduğundan əlavə ixtisasa da yiyələnə bilmişəm. Uzun çəkilmiş “H. Əliyev və Azərbaycan dili”, “Əsrin mü­ müddət dövri mətbuatda elmi-metodiki, bədii-publisistik qaviləsi”, “Tikdim ki, izim qala”, “Cavad Heyət varlığı”, yazılarla çıxış etmişəm. Bununla yanaşı respublika “Türklər”, “Sabaha inamla” və s. filmlərinə təkrar-təkrar televiziya və radiosunda da hərbi-vətənpərvərlik, uşaq baxanda orada hər dəfə nə isə yeni bir ştrix nəzər verilişləri, məktəb proqramı, kənd həyatı, Cənubi Azər­ diqqətimizi cəlb edir. baycan və s. redaksiyalarda gənc nəslin mənəvi, ictimai- Nizami müəllimin təşəbbüsü və köməkliyi ilə şirkətdə siyasi, sosial həyatına həsr olunmuş silsilə verilişlərdə, “Teleradio tarixi muzeyi” yaradılmışdır. Muzeyin oçerklərdə müntəzəm olaraq çıxış etdiyimdən Teleradio bələdçisi burada nümayiş etdirilən bir çox eksponatları - Şirkətini özümə doğma yer bilmişəm. Burada çalışan televizor, radio, maqnitafon, valçaldıran, vallar və s. - tanınmış telejurnalistlərlə, diktor və redaktorlarla olan hər Nizami müəllimin şəxsən Şahbuzdan gətirdiyini dedi. Bu bir işgüzar görüş məndə bu sahəyə böyük sevgi yarat­ elə-belə gəlişi xoş sözlər deyil. Bu, Nizami müəllimin mışdı. Və zaman keçdikcə bu sevgini şagirdlərimdə də Azərbaycanın tarixi keçmişini, zəngin maddi və mənəvi yarada bilmişəm. İşlədiyim məktəbdə təşkil edib yarat­ sərvətlərini tamaşaçı beynində əbədi həkk etdirmək dığım “N.Nərimanovun xatirə muzeyi”nin xətti ilə mək­ bacarığının, zəhmətkeşliyinin, işgüzar və təşkilatçılığının təblilərin arzu, istək və marağını nəzərə alaraq ildə bir bariz nümunəsidir. dəfə Bakıya ekskursiya təşkil edirəm. İlk növbədə isə Ölkəmizdə gedən inkişaf və yüksəliş proseslərinin onları Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri izlənməsində televiziyanın rolu əvəzolunmazdır. Şirkətinə (QSC) gətirirəm. Uşaqlar şəhid jurnalistlərin xa­ Sevindirici haldır ki, xalqımızın zəngin tarixi keç­ tirə lövhələri önünə tər qərənfillər qoyduqdan sonra bu­ mişinin, milli düşüncəsinin, mənəvi dəyərlərinin nəbzini rada son vaxtlar görülən böyük quruculuq və abadlıq işləri tuta bilən görkəmli ictimai-siyasi xadim, beynəlxalq ilə tanış olurlar. miqyasda tanınmış türkoloq-alim, alovlu vətənpərvər, Nizami müəllim söhbətlərində televiziyaya sədr təyin respublikamızda sayılıb-seçilən və öz yolu, dəsti-xətti olunduğunu eşidəndə həyəcan keçirdiyini deyir. Ümum­ olan bir ziyalı - Nizami Xudiyev hal-hazırda Azərbaycan milli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən ona göstərilən Televiziya və Radio Verilişləri QSC-nə rəhbərlik etməklə böyük etimad və inamı doğrultmaq üçün Nizami müəllim yanaşı millət vəkili kimi şimal bölgəsinin aktual gecə-gündüz var qüvvəsi və bacarığı ilə çalışmağa başladı. problemlərinin həlli üçün var qüvvəsi ilə çalışır.

345 346 Mənə bu böyük insanın vəkili olmaq şərəfi nəsib Nizami müəllimə xas xüsusiyyətlərdən biridir. Onu olanda çox sevindim. 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsi dinləyən böyük auditoriya sanki Nizami müəllimin sehrli böyük ərazini - Xudat şəhəri, Müqtədir qəsəbəsi, Nabran aləminə düşürdü. Dinləyici 2-3 saatın necə keçdiyini nə daxil olmaqla 103 kəndi əhatə edir. hiss edir, nə də onu dinləməkdən yorulurdu. O, hər bir Nizami müəllimlə yanaşı seçicilərin görüşlərində seçicini sadə sözlərlə böyük məsələlərin asan dərkinə olarkən bu insanın böyüklüyü qədər sadəliyinin, təva­ inandırmağa nail olurdu. zökarlığının şahidi oldum. Səlis, aydın nitqi ilə Nizami müəllim hər bir vətəndaşın hüquq və azad­ dinləyicilərini özünə elə cəlb edirdi ki, hamı onu doğma, lıqlarının qorunmasından, vətənimizin ərazi bütovlüyünün yaxın adamı kimi qəbul edirdi. Maraqlı bir faktı qeyd bərpa olunacağından, regionların sosial-iqtisadi inkişafı etmək istərdim. Bu dairədən 19 nəfərin namizədliyi irəli Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan zəruri infrasturuk- sürülmüşdü. Şübhəsiz ki, digər 18 nəfər namizəddən hər turun yaradılmasından və inkişafından, yerli resurslardan hansı birinin bu namizəd üzərində qələbə çalması absurd istifadənin səmərəliliyindən söhbət açır, yeni iş yerlərinin idi. Odur ki, həmin namizədlərdən bəzisi Nizami müəl­ açılması zərurətindən danışır, əhalinin maddi rifahının, limə qarşı «güclü kampaniya» aparmağa, onun haqqında sosial müdafiəsinin yaxşılaşdırılması üçün qarşıda duran mənfi rəy yaratmağa ciddi-cəhd göstərirdilər. Belə bir vəzifələri izah edirdi. Regionda elm, təhsil, səhiyyə, mə­ hadisənin də şahidi olduq. Xudat Mədəniyyət evində dəniyyət və idman sahəsində sosial təminatın yaxşılaş­ seçicilərlə ilk dəfə keçirilən görüşdə «öyrədilmiş» bir dırılması xəttinin müdafiəsində durduğunu dinləyiciyə nəfər söz alaraq camaatı yerli namizədlərə səs verməyə inamla çatdırırdı. O, hər görüşündə təkrar edirdi ki, mən çağırdı. Tükü-tükdən seçməyi bacaran xudatlılar ona boş vəd verməyi xoşlamıram. qəzəblə cavab verdilər. Onlar xalqın ən ləyaqətli elçisi, Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamlarından birində de­ millət vəkili, xalqın sözünü ən yüksək tribunalarda təmsil yilir: “İnsanların ən yaxşısı camaatın xeyrinə çalışandır”. etmək bacarığı olan Nizami Xudiyevə səs verəcəklərini Bu mənada Nizami müəllim qısa müddətdə seçicilərinin əminlik və qətiyyətlə bildirdilər. Növbəti görüşlərin ümidlərini doğrultdu. birində həmin şəxs səhv etdiyini, professoru yaxşı Belə ki, kənd camaatı xəstəsi olanda ya rayon mər­ tanımadığını dönə-dönə seçicilər qarşısında etiraf etdi. kəzinə gedir, ya da Bakıya üz tuturdu. Nizami müəllimin Onu yalnız kövrək qəlbli, bağışlamağı bacaran, ahıllara səyi nəticəsində Xudat poliklinikasında yüzlərlə xəstə hörmət hissi ilə yanaşan Nizami müəllim bağışlaya şənbə və bazar günləri yeni USM aparatı ilə müayinə bilərdi. Bu, elə seçki kampaniyasının ilk addımlarından olundu. Bakıdan buraya gələn təcrübəli həkimlər - qələbəmizin başlanğıcı idi. terapevt, oftalmoloq, pediatr və başqaları xəstələri Bu zonada ilk dəfə olmasına baxmayaraq, hər bir təmənnasız müayinə edir, müalicələri üçün lazımı dərman kəndin, ünsiyyətdə olduğu hər kəsin adını yadda saxlamaq preparatları ilə təmin edirdilər. yalnız və yalnız iti yaddaş və dərin zəka sahibi olan

347 348 Biz burada Nizami müəllimin qardaşı, Bakıdakı lemlər 3-4 ayda görüldü. Beləliklə, xalq, camaat artıq başa Qarayev adına 2 saylı xəstəxananın baş həkimi Azər düşdü ki, Nizami müəllim əvvəlki deputatlardan fərqli Xudiyevin də xidmətlərini xüsusi qeyd etmək istərdik. olaraq vədlər vermir, konkret işlər görür. İstər burada, istərsə də Bakıda hər bir xəstəyə qayğı və Hər hansı bir xalqın tarixində və taleyində müdrik diqqət göstərir. adamların rolu əvəzsizdir. Onların sayı az olur. Amma Atalar çox gözəl deyib: “Qartal yuvasından qartal dünyanın dərk olunmasında müdriklərin önündə alimlər uçar”. Nizami müəllim respublikamızın sayılıb-seçilən bir gedir. Alimlər milyonlarla qaranlıq sirlərin bir qismini ziyalısının - Mənaf Xudiyevin oğludur. Mənaf müəllim açmaqla, yeni bir aləm - elm aləmi açırlar. Nizami ocağında gözəl əxlaqlı, yüksək mənəviyyatlı övladlar müəllim belə elm fədailərindən biridir. Onun uzun illərin böyüyüb, onlara ali təhsil verilib. Ən ümdəsi isə onlara əziyyətli elmi axtarışlarının bəhrəsi olan kitablarını Vətənə sonsuz məhəbbət sevgisilə xidmət etmək aşılanıb. oxuyub qurtarmağa bir ömür çatarmı?! Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamlarından birində Müəllim və şagirdlərin stolüstü kitabları olan oxuyuruq, “Heç bir ata övladına gözəl tərbiyədən qiymətli dərslikləri, ssenarisi əsasında çəkilmiş filmləri, millət hədiyyə verə bilməz”. Məhz Nizami müəllim belə vəkili kimi fəaliyyətini də buraya əlavə etsək, hamı bu hədiyyənin sayəsində bütün varlığı ilə, fəaliyyəti ilə qənaətə gələr. xalqımıza nəhəng quruculuq işlərində Azərbaycanımızın Məni fərəhləndirən budur ki, indi Xaçmazda hər kəs iqtisadi-siyasi inkişafında yüksələn xətlə xidmət edir. O, “bizim deputatımız” sözünü inam və fəxrlə söyləyir. O qısa müddətdə Xaçmazda yüzə yaxın problemi həll günü isə heç unuda bilmirəm. Havanın yağışlı olmasına etmişdir. Belə ki, Xudatda, Həsənqala kəndində sakinlər baxmayaraq, Nizami müəllim Həbibkəndli seçicilərilə sudan korluq çəkirdilər. Xudatda dərin su quyusu vuruldu. görüşə tələsirdi. Burada yaşayan müxtəlif millətlərin Həsənqalada isə artezian quyusu əsaslı təmir edildi, kənd nümayəndələri, xüsusən mesxeti türkləri onun görüşünü su ilə təmin olundu. Xudat Mədəniyyət evinin oturacaqları intizarla gözləyirdilər. Ona görə yox ki, burada da çoxdan yeniləri ilə əvəz olundu. Pirquluoba kəndindəki əlil bacı yığılıb qalmış problemlər vardı, xeyr! Həbibkəndlilər və qardaş üçün əlil arabaları gətirildi. Çoxdan Məkkəyə tanınmış bir alimlə, görkəmli ziyalı ilə, vətənpərvər bir ziyarət etmək istəyən ağsaqqalın arzusu həyata keçirildi. Allah adamı ilə yaxından görüşüb söhbət etmək, onunla Kənd məktəblərinin təmiri, lazımi məktəb ləvazimatları və təmasda olmaq istəyilə toplaşmışdılar. Yeri gəlmişkən müasir texniki avadanlıqların verilməsi təmin olundu və s. qeyd edim ki, fitri zəka sahibi olan Nizami müəllim hansı Nizami Xudiyev çox həssas pedaqoq olduğu üçün kəndə gedirdisə, o ərazinin tarixi, əhalisi, iqtisadiyyatı, görüşdüyü hər bir kollektivin potensial imkanlarını üzə mədəniyyət abidələri haqqında elə ətraflı məlumat verirdi çıxarmağa, insanları ətrafına cəm etməyə, onların peşə ki, yerli sakinlər yaşadıqları yeri yaxşı tanımadıqlarını sevgisini artırmaqla işgüzarlıq qabiliyyətini doğru, düzgün etiraf edirdilər. səmtə yönəltməyə qadirdir. İllərlə həll olunmayan prob­

349 350 Bu görüşdə də həbibkəndlilər türkoloq-alimin söh­ Amma Ulu tanrının möcüzəsinə inanırdıq. Onu qəlbən bətindən çox şey öyrəndilər. O, mesxeti türklərinin buraya sevənlərin xeyir-duaları içərisində kiçik nəvəm Asimanın sürgünü ilə bağlı elmi açıqlamalar verdi. Söhbətin maraqlı da əlləri göydə idi. O da Allaha yalvarırdı. Bəli, Allah yerində kənddə yaşayan türklərdən biri Nizami müəllimə hamımızın dualarını eşitdi. Nizami müəllim sağaldı və öz dərin təşəkkürünü birdirdi. Qeyd etdi ki, qardaşım APİ- yenidən xudatlıların görüşünə tələsdi. Onun ayağının yə (indiki ADPU) qəbul olunduqdan sonra oxumağa və altında qurbanlar kəsildi. Hamı ilə öz doğmaları kimi şəhərdə qalmağa imkanı olmayıb. Bunun üçün institutu görüşdü. Dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyi günü və atmalı olub. Nizami müəllim bundan xəbər tutanda ona Yeni il bayramı münasibətilə Mədəniyyət evində böyük maddi - mənəvi yardımını əsirgəmədi. Həmin tələbə ins­ bayram konserti keçirildi. Buraya respublikamızın titutu bitirib. Bu gün isə uzun illərdən sonra Nizami tanınmış müğənniləri və aktyorları gəlmişdi. müəllimi görmək üçün buraya gəlib. O, bu kənddə Az müddət ərzində xalqın böyük məhəbbətini qazan­ müəllimdir. Nizami müəllim həmin tələbəni - müəllimi mış istedadlı pedaqoq, nüfuzlu elm xadimi, yüksək təfək­ tanıdı və onlar doğma adamlar kimi görüşdülər. Nizami kürlü, son dərəcə ciddi görkəmli, qəlbi millət və Azər­ müəllim həmin illəri bir də xatırladı. baycan sevgisi ilə qürurlanan, millətin sözünü vaxtında və Bu, səmimi, humanist, xeyirxah, mehriban bir insanın yerində deməyi bacaran Nizami Xudiyevlə fəxr edirik. O, gördüyü minlərlə yaxşılıqlardan bir zərrə idi. Dedilər ki, öz sözünün ağasıdır. Onda ağsaqqallara xas olan bir kənddə seyid ocağı var. Nizami müəllim ziyarətgaha ləyaqətlə öz sözünü müdafiə etmək bacarığı var. Onun getmək istədi. Lakin yağış imkan vermədi. Qismət olsa, əməlləri bir daha sübut edir ki, Nizami müəllim bu dai­ növbəti dəfə o kəndə gəlmək imkanı olarsa, mütləq oraya rədən beş il müddətinə yox, daimi millət vəkili seçiləcək. gedəcəyini bildirərək maşına mindi. Bu vaxt kəndin bir Fikrimi tamamlayıb yazıma başlıq vermək istəyəndə ağbirçəyi mənə yaxınlaşıb xahiş etdi ki, Nizami müəllim duruxdum. “İlin beynəlxalq ziyalısı”, “XXI əsrin əlimdəki Quranın altından keçib getsin. Allah onu bəd intellektualı”, “İlin adamı” və bu kimi fəxri adlar almış, nəzərdən qorusun. Yola düşməkdə olan maşını saxlayıb daim narahat, elmi axtarışlarda olan, min bir zəhməti qadının xahişini Nizami müəllimə yetirdim. O, maşından sayəsində zirvələr fəth etməyə doğru addımlayan Nizami düşdü və Quran kitabının altından keçib gülümsəyərək müəllimi elə «elm fədaisi» adlandırdım. maşına mindi. Biz oradan qayıdıb Xudata gəldik. Nizami müəllim isə qonşu kəndə, oradan da Bakıya yola düşdü. Nəzakət Kərimova Səhər eşitdiyim dəhşətli xəbər hamımızı çox sarsıtdı. Xudat şəhər N.Nərimanov adına Özümüzə gələ bilmirdik. Bunu sözlə ifadə etmək çox 2 saylı orta məktəbin müəllimi çətin və ağır idi - Nizami müəllim avtomobil qəzasına fevral, 2006-cı il uğrayıb! Biz televiziyanın önündən çəkilmir, onun vəziyyətini hələlik buradan öyrənmək, bilmək istəyirdik.

351 352 batdaydı. Onu görmək xatirinə bir təpəyə dırmaşdım... NİZAMİ XUDİYEV KİMDİR? Dünya gözəli qızıl şəfəqlərini məndən gizlətdi. Günəş batdı; üfiq qızılı rəngə çaldı. Bahar təzəcə gəlmiş, ağaclar oyanmış, budaqlar pu- Nədənsə tələbəlik illərindən yaddaşımda qalan çurlamışdı. Gilənar ağacının şah budağında bir bülbül unudulmaz dostum, qardaşım, 56 saylı Xaçmaz kənd seçki oxuyurdu. Zavallı quş ruhumu yerindən oynadır, xəyalımı dairəsindən Milli Məclisə deputat seçilmiş Nizami Mənaf uzaqlara çəkib aparırdı. Mənsə ağacın dibində özümə yer oğlu Xudiyev haqqında ürək çırpıntılarımı qələmə almaq eləyib bu nəcib quşun nəğməsinə məftun kəsilmişdim. istərkən yuxarıdakı təbiət mənzərəsini xatırladım. Əslində Quş elə oxuyur, kəsik-kəsik “zəngulələr” vururdu. Quş ilə bu mənzərəni hər gün görür, müşahidə edir, intəhasız mənim aramdakı məsafə çox yaxın idi; bir ağac boyu. xəyallara dalıram. Gördüyüm mənzərə qəhrəmanlarında - Ayağa durub quşu lap yaxından seyr eləmək istədim. Elə günəşin, bülbülün, qartalın obrazında - əziz dostum Ni­ yerimdən qalxmışdım ki, quş uçdu. Onu nə dinləyə zami Mənaf oğlu Xudiyevin bu və ya başqa şəkildə heç bildim, nə də seyr edə. kimin görə bilmədiyi portret cizgilərini görür, qələmimi Yaxınlıqdakı xan çinarın başı üzərində bir qartal dosta mərhəmləyib onun portretini çəkmək istəyirəm. pərvəriş edirdi. Çinarda özünə yuva quran, sığınacaq tapan Bütün yaranmışların əşrəfi insan əslində təbiətin bir his­ sərçələr, qarğalar, sığırçınlar, sarıköynəklər qorxuya dü­ səsi olmaqla Yaradanın möcüzəsidir. Ağıllı, yaradıcı, el- şüb yuvalarından qaçışır, lülədən yayılan barıt kimi ətrafa canlı insanlar isə bu möcüzələrin fövqündə duran qəhrə­ səpələnirdilər. Qartalsa qıy vurur, süzür, xan çinarın sahibi manlardır. Nizami Mənaf oğlu Xudiyev də belə qəhrə- kimi ağacın başına fırlanır, qanadlarını gərir, ənginliklərə manlardandır ki, indi qələmim onun portret cizgilərini meydan oxuyurdu. Mən dayandığım yerdən bu cəsur quşa çəkir. tamaşa edir, onun məğrur, azad uçuşundan ilham alırdım. Nizami Xudiyev 1949-cu ilin aprel ayının 1-də Azər­ Əllərimi belimə çarpazlayıb ağaca səmt bir-iki addım baycanın ən dilbər güşələrindən biri olan Şahbuz rayo­ atdım. Qartal sanki məni görürmüş kimi daha dərin ən- nunda, Mənaf kişinin ailəsində dünyaya göz açıb. Mə­ ginliklərə baş vurub gözdən itdi. Əlim qartaldan da naf kişi Naxçıvan torpağının sayılıb-seçilən şəxsiyyətlə­ üzüldü. Onu bir qədər yaxından seyr edə bilmədim. rindən biri olduğu üçün onun tərcümeyi-halından bəzi mə­ Uzaqlardan, lap uzaqlardan Şahdağın, Babadağın ağ qamları oxucuların nəzərinə çatdırmağı özümə borc bili­ çalmalı zirvələrindən üstümə, başıma süzülən günəşin rəm. şəfəqləri ruhuma bir istilik, mehribanlıq çiləyirdi. Bat­ Mənaf Əsgər oğlu Xudiyev 1919-cu ildə Şahbuzun maqda olan günəş işığına bələnmiş meh ruhuma həlimlik Badamlı kəndində anadan olub. Naxçıvan Pedoqoji gətirirdi. Ax müqəddəs günəş, müqəddəs atəş! Birdən məktəbini bitirib, 1938-ci ildən rayon-kənd Şahbuz günəşin dağlar arxasındakı yatışını izləmək istədim. Kol­ kəndində müəllim kimi əmək fəaliyyətinə başlayıb. Mənaf dan-kosdan boy verib ona səmt qanrıldım. Günəş bata- Xudiyev uzun illər məsul vəzifələrdə çalışıb. Şahbuzda

353 354 çıxan rayon qəzetinin redaktoru, sonralar “Şərq qapısı” Təşkilatının sədri, prorektor, rektor vəzifələrinə qədər qəzetinin redaktoru, Şahbuz Rayon Partiya Komitəsinin yüksəlir. ikinci katibi, sonra birinci katibi, Naxçıvan MSSR Ali 1978-ci ildə professor Əbdüləzəl Dəmirçizadənin Sovetinin sədri, Ali Sovetin Rəyasət Heyəti sədrinin rəhbərliyi ilə “Abdulla Şaiqin nəsr dili” mövzusunda müavini işləyib. Dəfələrlə Şahbuz Rayon Sovetinə və namizədlik, 1990-cı ildə “Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət Naxçıvan MSSR Ali Sovetinə deputat seçilib, orden və tərkibinin inkişaf qanunauyğunluqları” mövzusunda dok­ medallarla təltif olunub. torluq dissertasiyası müdafiə edir, filologiya elmləri Mənaf kişi Əli babanın kökləri üstündə pərvəriş doktoru, sonralar professor elmi dərəcəsi alır. tapan Alqocalılar sülaləsinin Əsgər ata budağında Nizami sonrakı illərdə Türkiyə, İran, Çin, Fransa, Al­ pöhrələnən ailə-nəsil şəcərəsinin bir qoludur ki, Nizami maniya, İngiltərə, Rusiya, Qazaxıstan, Ukrayna, Moldova Xudiyev də bu qollardan biridir. Bu qolların da Aytən, və sair ölkələrdə xidməti ezamiyyətdə olur. Nazim və Günel kimi kövrək, tumurcuqlu budaqları var. 1998-ci ildə Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin, 1999- Naxçıvanda Alqocalılar sülaləsi çox qədim və dərin cu ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, 2001-ci ildə köklərə məxsusdur. Bu nəslin Xudu, İsmayıl və Allah- Lütfizadə adına Amerika Beynəlxalq Müasir Elmlər verdi adlı babaların budaqlarında yüzlərlə övlad-uşaq Akademiyasının həqiqi üzvü, 2001-ci ildə Nyu-York öz ailə şəcərəsinin müqəddəs ulu köklərini layiqincə Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, 2002-ci ildə yaşatmaqdadır. Bu soykök nəsil şəcərəsinin budaqlarında İngiltərənin Kembric Beynəlxalq Bioqrafiya Mərkəzinə Süsənbər, Bənövşə, Qönçə, Əfsun, Sara, Türkan, Aygün, baş direktorun müavini seçilir. Aysel, Zülfiyyə, Elnur, Səfa, Mərziyyə, Xudu, Sahibə, 2001-ci ildə İngiltərənin Kembric Beynəlxalq Bio­ Elşən, Qızbəsti və başqa adlar da var ki, insan bu adların qrafiya Mərkəzi tərəfindən “İlin beynəlxalq ziyalısı” adına həmişəbahar ismi qarşısında sevinir, qürur hissi keçirir, və “Qızıl medal”a layiq görülür. 2002-ci ildə adı necə ki, bahar fəslində bənövşəni, nərgizi, laləni görüb İngiltərənin Kembric Beynəlxalq Mərkəzi tərəfindən sevinirik. Xülaseyi-kəlam, belə bir ailədə - Mənaf kişinin “XXI əsrin ən görkəmli ziyalısı” kitabına daxil olunur. ocağında dünyaya göz açan Nizami Xudiyev Şahbuz Amerika Birləşmiş Ştatları Bioqrafiya İnstituna üzv rayonunda orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirib, 1966-cı seçilir və adı “XXI əsrin böyük ziyalıları” kitabına daxil ildə V.İ.Lenin adına APİ-nin (indiki ADPU-nun) dil- edilir. Müxtəlif vaxtlarda çoxsaylı fəxri adlara və ədəbiyyat fakültəsinə daxil olur. İnstitutda tələbə ikən mükafatlara layiq görülür. əvvəl qrup, sonra fakültə komsomol təşkilatının katibi Nizami Xudiyev 1995-2000 və 2000-2005-ci illərdə seçilir. 1970-ci ildə həmin institutu fərqlənmə diplomu ilə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı ol­ bitirib, Elmi Şuranın qərarı ilə instituta müəllim təyin muşdur. 2005-ci ildən III çağırış parlament seçkilərində olunur. Sonrakı illərdə Nizami İnstitut Həmkarlar 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən YAP-ın deputatlığa namizədi kimi irəli sürülmüşdür. Doğrudur, bu

355 356 məntəqədən 19 namizəd deputatlıq kreslosu uğranda - Tələbəlik zamanı biz - filologiya fakültəsinin mübarizə aparırdı. Bunların arasında respublika səviy­ tələbələri həmişə verilən tapşırıq və göstərişləri layiqincə yəsində tanınan şəxsiyyətlər də var idi, təsadüfi adamlar yerinə yetirərdik ki, sessiyanı müvəffəqiyyətlə başa vuraq, da. Nizami müəllim bu sınaqdan da üzüağ çıxdı. kəsirimiz olmasın. Nizami isə bizdən daha qabağa gedərək Mən Nizami Xudiyevi tanıdığımdan onun seçicilərlə nəinki dərsləri oxuyur, institutun ictimai həyatında da görüşlərində olur, yeri düşdükcə çıxış edir, bu böyük yaxından iştirak edir, Tələbə Elmi Cəmiyyətində aktivlik insanın xalq üçün etdiklərini xatırladırdım. Xalq çox göstərir, çoxlu elmi məqalələr yazırdı. Bu məqalələr böyük sevinclə 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən institutun “Elmi məqalələr” məcmuəsində çap olunurdu. Nizami Xudiyevi deputat seçdi. O gün mənim də Filologiya fakültəsində təhsil alan yaradıcı tələbələrin sevincimin həddi-hüdudu yox idi. qayğısına qalırdı. Belə ki, o illərdə Nizami Xudiyev Rafiq Bir məsələni qeyd edim ki, seçki müddətində Nizami Yusifoğlu, Gülhüseyn Kazımov, Eldar Sadıq, Tahir Talıb- müəllim Bakı-Xaçmaz yolunun Siyəzən şəhəri yaxınlı­ lı, Müslüm Munis, Xeyrəddin Qoca, Əli Rza Xələfli, mən ğında avtomobil qəzasına məruz qaldı. Rayonumuzun və başqalarının şeir və hekayələrinin institutun “Gənc seçiciləri bu hadisəni eşidib çox məyus oldu. Xalq Bakıya müəllim” qəzetində çap olunmasına kömək göstərir, özü - Nizami müəllimin yatdığı xəstəxanaya yollanırdı. də qəzet səhifələrində sanballı elmi məqalələrlə çıxışlar Müəyyən vaxt keçdi, Nizami müəllim doğma seçiciləri edirdi. Yuxarıda adlarını sadaladığım şair və yazıçılar indi arasında göründü, hamı sevinirdi. Ağır yol qəzasından respublika ədəbi mühitində tanınan ziyalılardır. Yetmi­ çıxıb sağ-salamat seçicilərinin görüşünə gələn Nizami şinci illər ədəbiyyatında ilk qələm təcrübəsi əldə etmiş bu Xudiyev tezliklə rayonun bir sıra yaşayış məntəqələrinə gənclər Nizami Xudiyevin əzmkarlığı ilə institutun digər baş çəkir, əhalinin istək və arzularını yerinə yetirməyə fakültələrinin (fizika, riyaziyyat, coğrafiya...) tələbələri çalışırdı. qarşısında öz şeirlərini, hekayələrini oxuyur, institut mü­ Nizami Xudiyev bu gün də seçiciləri arasındadır. O, hitində kiçik yazıçılar dəstəsinin yaranmasına səbəb vaxtaşırı seçiciləri ilə görüşür, onları qəbul edir, prob­ olurdular. Nizami yeni yaranmaqda olan ədəbi mühi­ lemlərinin həlli üçün lazımi tədbirlər görür. timizin abı-havasını zənginləşdirmək üçün bizləri institut Nizami Xudiyev Milli Məclisdə dövlət quruculuğu, çərçivəsindən kənar məclislərə cəlb edir, özü də həmin iqtisadi islahatlar, mədəniyyət və təhsil sahəsində qanun yığıncaq və dərnəklərdə iştirak edirdi. Belə ki, Sabir adına lahiyələrinin müzakirəsi zamanı tutarlı təklif və kitabxanada (rəhbəri Ağacavad Əlizadə), Lenin adına mülahizələri, məzmunlu çıxışları ilə seçilir, fəal mövqeyi kitabxanada (rəhbəri Söhrab Tahir) tələbələrimiz görüşlər ilə həmişə diqqəti cəlb edir. Dövlət, hökumət və parlament keçirirdi. O illərdə adlarını sadaladığım dərnəklərə Hida­ nümayəndə heyətlərinin tərkibində xarici ölkələrdə yət Orucov, Nüsrət Kəsəmənli, Cabir Novruz, Zəlimxan respublikamızı layiqincə təmsil edir. Yaqub, Ramiz Rövşən, Ağasəfa, Tahir Tahiroğlu kimi şairlər də gəlirdilər. Xəlil Rza, Tofiq Bayram, Hüseyn

357 358 Arif, Fikrət Qoca, Kələntər Kələntərov kimi şairlər də bu lərindən sonrakı 35 illik fəaliyyətinə rəğmən “Mənim yığıncaqlarda iştirak edirdilər. Nizami Xudiyev o illərdə millət vəkilim” adlı poema yazmışam. Poemanı hörmətli bizlərin uğuruna sevinir, “Gənc müəllim” qəzetində bu millət vəkilimin anadan olmasının 60 illik yubileyinə haqda maraqlı məqalələr yazırdı. hədiyyə edir və bundan qürur duyuram: Yaxşı xatırlayıram, indi institutun müəllimi olan Z.Xə- lil o vaxt “Gənc müəllim” qəzetinin redaktoru idi. Onun Tanrıdan dayağım var, Tanrı payı bəsimdir, köməyi ilə qəzetin 1971-ci ilin mart və aprel nömrə­ Onu özüm seçmişəm, o, varlığım, səsimdir. lərində mənim M. Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” əsə­ Xalqım üstə mürgülü, ətirli bir nəsimdir, rinə “Cavab” poemam çap olunmuşdu. Poema filologiya Mənim millət vəkilim. elmləri doktoru Qulamhüseyn Beqdelinin rəyi ilə veril­ Qaranlığı, zülməti söküb abad kənd edər, mişdi. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. İnstitut müəllim­ O, natiqdi... dilimi kürsülərdə qəm edər. ləri, tələbələr qəzeti sevinclə alır, məni təbrik edirdilər. Kainatı yurdumun ayağına bənd edər, Sevinənlər arasında Nizami Xudiyev də var idi. O, qəzetə Mənim millət vəkilim. mənə avtoqraf da yazdırmışdı. Mən Nizaminin ədəbiyyatı­ mıza, xüsusən, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına olan ma­ Mayasında halallıq...şər işlərə qarışmaz, rağını nəzərə alıb onun da adını poemaya daxil etmişdim. Cəsur zümrüd quşudur, qaranlıqla barışmaz. Lakin Nizami məndən cəld çıxıb o sətirləri poemadan Haqqdan doğan haqqdır o! Öldür, aşır, vur, aşmaz, Z.Xəlilin əliylə sildirmişdi. Səbəbini soruşanda demişdi: Mənim millət vəkilim. “Mən hələ o mərtəbəyə çatmamışam”. Mən poemadan Qəlbimi sındırsalar, yerində tutmaz qərar, çıxarılmış o sətirləri indi bu yazıya daxil etməyi özümə Od-ocaqdı, vətəndi onunçun fərman, qərar, borc bilirəm: Dünyalara pələng tək haqq səsini hayqırar, “Nizami hamıdan birinci idi, Mənim millət vəkilim. Nizami hamının sevinci idi, Yer üzündə müqəddəs novrağımdı, növrağım, Nizami ləl idi, bir inci idi, Dəryalarda çırpınan mayakımdı, mayakım. Axırdı köksündən çay Heydər baba, İnciməsin bayrağım! Bayrağımdı, bayrağım Sənə vurğun idi ay Heydər baba...” Mənim millət vəkilim. Bəli, Nizami Xudiyev öz sözünü deyib, bu gün də Vəkil mənim gözümdə Əbdülrəhman Camidi, deyir. Filologiya elmləri doktoru, professor, türkoloq, ilin Məhəmməd Füzulidi; əzabkeş bir hamidi. ziyalısı, millət vəkili və s. fəxri adlar, titullar bunu sübut Türkün sözü qoy deyim, Xudiyev Nizamidi, edir. Mən sevimli dostum Nizami Xudiyevin tələbəlik il­ Mənim millət vəkilim.

359 360 ixtisaslaşdırılmış məktəblər üçün “Azərbaycan dili” və Bu gün xalq üçün, müasir ədəbiyyatımız, dilimiz üçün “Ana dili” dərsliklərini yazmışdır. gərəkli işlər görmüş, təmizliyin, vətənpərvərliyin, zəh- “Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü”, “Tərcumə mətsevərliyin, elcanlılığın simvoluna çevrilmiş bir insan ədəbiyyatı və ədəbi dilimiz”, “Azərbaycan ədəbi dili haqqında söz demək, ona şeir həsr etmək, onu təbliğ tarixi”, “Azərbaycan ədəbi dilinin sovet dövrü”, “Heydər etmək mənim aləmimdə xalqa xidmət etmək deməkdir. El Əliyev və Azərbaycan dili”, “Xalq və dövlət naminə”, yolunda şəhid olmaq nə qədər müqəddəsdirsə, xalq “Yazıçı dili və üslubu”, “Radio, televiziya və ədəbi dil”, yolunda fədakarlıq göstərmək bir o qədər şərəflidir. “Xalqın tarixi haqqı; dilimiz, varlığımız”, “Zamanın axarı Bizim tələbəlik illərimiz XX əsrin 70-ci illərinə ilə”(2 cildlik) və digər fundamental əsərləri Nizami təsadüf edirdi. O illərdə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının Xudiyevin Azərbaycan elminə samballı, əvəzolunmaz ən böyük simaları olan Süleyman Rüstəm, Osman töhfəsidir. Onun bir sıra kitab və məqalələri xarici Sarıvəlli, Bəxtiyar Vahabzadə, Söhrab Tahir, Nəbi Xəzri, ölkələrdə (İran, Türkiyə, Rusiya, Almaniya, İraq, İsveçirə, Xəlil Rza, Süleyman Rəhimov, Mir Cəlal, Əli Vəliyev, Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkənistan, Qırğızıstan və s.) Məmməd Rahim, Hüseyn Arif, Tofiq Bayram, Gülhüseyn nəşr olunmuşdur. Hüseynzadə, Fikrət Sadıq, Fikrət Qoca, Məmməd Araz, Mən bu yazımda Nizami Xudiyevin həyata vəsiqə Qabil, Rəsul Rza, Musa Yaqub, Mirzə İbrahimov, almış sanballı, fundamental elmi və bədii əsərlərini ayrı- Nəriman Həsənzadə və onlarla başqaları yazır, yaradır, ayrılıqda təhlil etmək fikrində deyiləm. Əslində bu fəaliyyət göstərirdi. Tələbə Nizami adlarını sadaladığım əsərlərin xalq üçün dəyərini, qiymətini alimlərimiz çoxdan şair və yazıçıları vaxtaşırı instituta dəvət edir, ayrılıqda verib. Bəli, Nizami Xudiyevin yuxusuz gecələr, gərgin onların yaradıcılıq gecələrini təşkil edir, biz cavan qələm mücadilələr hesabına arayıb ərsəyə gətirdiyi elmi, tarixi sahiblərini də onlarla görüşdürürdü. 70-ci illərdə həmin əsərləri, monoqrafiyaları türk xalqlarının ortaq mədə­ yazıçı və şairlərin dövlət səviyyəsində təntənəli yubi­ niyyətlərini əks etdirən fundamental əsərlərdir. leyləri keçirilir, onların yaradıcılığındakı vətənpərvərlik Təkcə onu demək kifayətdir ki, “Mənalı ömür yolu” hissləri təbliğ olunurdu. Biz - o illərin tələbələri adlarını kitabı bir ailənin - Mənaf Xudiyevin yox, bəlkə də bir yuxarıda qeyd etdiyim görkəmli şəxsiyyətlərlə yaxından xalqın mənəvi dünyasından soraq verən romandır. Ro­ tanış olduğumuza görə Nizami Xudiyevə minnətdarıq. manın səhifələrində bu və ya başqa şəkildə bizlərin də ob­ Azərbaycan dilçilik elminin inkişafına böyük töhfələr razı özünə yer tapıb. Əsərdə yüzdən artıq insan obrazı vermiş professor Nizami Xudiyev 50-dən artıq mono­ vardır ki, bu obrazlar özünəməxsusluqları, fərdi mənəvi qrafiya, dərslik və dərs vəsaitinin, 40-dan artıq sənədli cizgiləri ilə bir-birindən fərqlənir. Romanın baş qəhrəmanı televiziya filminin ssenari müəllifidir. - ata obrazı adı hər yerdə böyük hərflərlə qeyd olunan Nizami Xudiyev orta məktəblərin 3,4,5,10,11-ci sinif­ Mənaf kişidir. Müəllif əsərinin qəhrəmanını böyük mə­ ləri üçün “Azərbaycan dili”, 2-ci sinifləri üçün “Oxu”,

361 362 həbbət və ilhamla təsvir etmiş, onun cizgilərini məharətlə əsərində təsvir edilmiş minlərlə insan obrazı necə əks etdirməyə müvəffəq olmuşdur. fərdidirsə, “Mənalı ömür yolu” kitabında da yüzlərlə insan Rəhmətlik Mənaf kişi (Nizaminin atası) ilə bağlı fərdi dilə malikdir. yadıma bir əhvalat düşdü. Ayda bir dəfə instituta gələr, Kitabda el mərasimlərinin təsviri olduqca real və Nizaminin təhsili ilə maraqlanar, Naxçıvandan zənbil dolu inandırıcı verilmiş, milli mentalitetimizin çalarları azuqə gətirərdi. Nizami də atasının gəlişinə bir neçə saat özünəməxsus əlvan boyalarla əks olunmuşdur. Müəllifin qalmış bizi - dostlarını xəbərdar edərdi. Biz qoçaqlar da dili təmiz, kövrək və ürəyəyatımlıdır. Bu əsər son dövr Nizamidən qabaq kişinin qabağına çıxar, gətirdiyi ayın- Azərbaycan ədəbiyyatında xatirə-memuar janrında oyunu ata malı kimi bölər, şənlənərdik. Zənbildəki yazılmış ən gözəl əsərlərdən biridir. kişmiş, qaysı quruşu, badam hamımızın xoşuna gələr, dadı Ömrünü dilimizin, mədəniyyətimizin, mənəviyya­ damağımızdan getməzdi. Soruşanda ki, ay Mənaf əmi, bu tımızın qorunmasına, işıqlandırılmasına, inkişafına həsr kişmişi, badamı haradan gətirirsən? Cavabı qısa olardı: etmiş professor, əməkdar elm xadimi Nizami Xudiyev bu “Əmrəli qardaşım məxsusi sizlər üçün göndərib” deyərdi gün hər birimizdə qürur və iftixar hissi yaradır. Onun və Nizamiyə qoşulub ürəkdən gülərdi. müəllimləri Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Afat Qurbanov, Bir gün ürəklənib gülüşün səbəbini Nizamidən Feyzulla Qasımzadə, Əbdül Əlizadə, İsmayıl Şıxlı, Əhəd soruşdum. Nizamini yenə gülmək tutdu və dedi: Hüseynov, Qəzənfər Kazımov, Fərhad Fərhadov, Mirzə - Əmrəli əmim ömrünün çoxunu manqa başçısı işləyən Cavad, Alməmməd Alməmmədov, Məmməd Məmmədov, və yüksək məhsuldarlığa nail olan qabaqcıllardan biri idi. Təhmasib, Xeyrulla Məmmədov və başqaları həm də Deyirlər ki, o, ulağını elə öyrədibmiş ki, qaranlıq düşəndə mənim müəllimlərim idi. Mən onlarla daim fəxr edir, onu badamla yükləyər, sahibsiz yola salarmış. Ağıllı ulaq mühazirələrini heyranlıqla dinləyirdim. Ürəklərindən, yükü boşaldıb geri qayıdarmış. Bu iş hava işıqlanana dillərindən süzülüb gələn ziya və hikmət işığı mənə­ qədər davam edərmiş... viyyatıma, həyatıma əbədi həkk olunmuşdur. İndi də kənddə bu söz zərbi-məsəl kimi qalıb: - Mən institutu bitirib təyinatla Xaçmaz rayonunun Əmrəlinin ulağı qədər də olmadınız. Alekseyevka kənd orta məktəbinə dil-ədəbiyyat müəllimi Sizin yediyiniz badamlar Əmrəli əminin sizlərə sovqatı təyin olundum. İndi də həmin məktəbin müəllimiyəm. idi. Nizami Xudiyevin yazdığı dərsliklərdən doğma ana İlk görüşümüzdən çox illər keçməsinə baxmayaraq, dilimizi şagirdlərimə öyrədirəm. Əmrəli əminin badamının dadı bu gün də damağımızdadır. 1980-1990-cı illərdə xalqımızın başına açılan faciə­ Rəhmətlik Mənaf kişinin gülüşü, ağıllı öyüd-nəsihətləri lərdən sonra mən də bir vətəndaş kimi Qarabağ faciəsini xəyalımdan çıxmır. Allah sənə rəhmət eləsin, Mənaf kişi! bədii əsərlərimdə yaşatdım. Yaşadığım Alekseyevka Mən “Mənalı ömür yolu” kitabını L.N.Tolstoyun kəndində yaratdığım bədii tərtibat əsərlərinə görə oranın “Hərb və sülh” romanı ilə müqayisə edərdim. Tolstoyun “Milli yaradıcılıq muzeyi” statusu elan olunmasına nail

363 364 oldum və 1992-ci ildə Azərbaycan Respublikası Nazirlər uzaq üfüqlərdən gülümsəyir, öz zərrin qızıl tellərini üst- Kabinetinin qərarı ilə yaşadığım həyət-mənzil “Milli başıma çiləyirdi. Sərin səhər mehi ruhumu təzələyir, yaradıcılıq muzeyi” elan edildi. Muzey gərgin əməyimin, bülbül isə oxuyur, oxuyur, məni məndən alırdı. zəhmətimin hesabına ərsəyə gəldi. Muzeyin dövlət statusu ...Ocağın üstündə çay qaynamış, çaylıqdan çıxmışdı. almasında müəllimlərimin, dostum Nizami Xudiyevin Yaxınlıqdakı xan çinarda sığırçın, sərçə, qaratoyuq, əməyini yüksək qiymətləndirirəm. bildirçin, sarıköynək, şanapipik yuvalarından körpə Nizami müəllim işlərimdən xəbər tutub, 1995-ci ildə quşcuğazların şən və şaqraq səsləri bülbülün səsinə məni Naxçıvana, deputat seçiləcəyi Şərur rayonuna dəvət qarışmış, ətrafı musiqi çələnginə bələmişdi. etdi. Onun məsləhəti və köməyi ilə Şərurda və Xan çinarın başı üzərində bir qartal yenə pərvəriş Naxçıvanda “Heydər bulaqları” inşa etdim. Sonralar edirdi, lakin ağacdakı bütün quşlar öz nəğmələri ilə qartalı respublikanın daha yeddi rayonunda belə bulaq kom­ “alqışlayır”, onun xeyirxah uçuşuna sanki xeyir-dua pozisiyalar yaratdım. Hazırda respublikanın rayonların­ verirdilər. Qartal qanadlarını gərir, səmanı yarır, 500 yaşlı dan on dördündə “Heydər bulağı” abidəm var ki, bu çinarın başına pərvanə kimi fırlanırdı. bulaqların inşasına görə Nizami Xudiyevə minnətdaram. Önümdəki xan çinara baxanda Alqoçalılar şəcərəsinin Heydər Əliyev fonemeni hər bir azərbaycanlı üçün bizim xan çinara bənzər obrazı birdən-birə xəyalımda müqəddəslik simvoludur. Professor Nizami Xudiyev canlandı. Ağac üzərində dövrə vuran qartala baxanda “Fonemen”, “Tikdim ki, izim qala”, “Okean üzərində Nizamini xatırladım. Və istər-istəməz içimdən bir nida körpü”, “Heydər Əliyev və Azərbaycan dili”, ”Sənsiz”, qopdu: - Səman təmiz, qol-qanadın güclü, gözlərin işıqlı, “Əsrin müqaviləsi (II film), “Xilaskar” filmlərinin yolun aydın olsun, qardaşım, - dedim. ssenarisini yazdı, xalqımızın Ulu öndərini, türk dünyasının baş sərkərdəsini, onun mənalı həyatını bütün dünyaya Qərib Aşkari bəyan etdi. Alekseyevka kənd orta məktəbinin müəllimi, şair Adətim üzrə yenə çayımı dəmə qoyub, gilanar dekabr, 2005-ci il ağacının altında özümə yer eləyib hələ mürgüdə olan günəşin zühurunu gözləyirdim. Zavallı bülbül yenə ağacın şah budağında oturub ürəkləri fəth edən nəğməsini oxuyurdu. Qonşu həyətlərdən xoruzların banı bülbülün nəğməsinə qoşuldu. Quşcuğaz isə öz “şikəstəsini” oxuyur, heç bir əlavə səsə əhəmiyyət vermirdi. Mən daha ayağa durmaq, onu yaxından seyr etmək xülyasında deyildim. Quşun vaxtsız uçuşundan ehtiyatlanırdım. Bülbül oxuyur, məni uşaqlıq, gənclik illərimə sürükləyirdi. Günəş isə

365 366 teatr, idman, şair və yazıçılarla görüşlər tələbə marağına NİZAMİ XUDİYEV VƏ XAÇMAZLILAR sığmırdı. Ədəbiyyat fakültəsində oxuyanlar demək olar ki, yataqxanada texniki fakültələrdə oxuyan tələbələrdən gec 5 ildən bir Azərbaycan Respublikasının Milli Məc­ yatardılar. Bədii ədəbiyyatın çoxluğu ilə bərabər, həmin lisinə seçkilər keçirilir. Keçən seçkilərdən fərqli olaraq 6 fənləri tədris edən görkəmli müəllimlərin qarşısında noyabr 2005-ci ildə keçirilən seçki özünün bir sıra suallara cavab verə bilməmək mənəvi cəhətdən ağır idi. yenilikləri ilə təqdim olunmuşdur. Seçki kampaniyasına F.Qasımzadə, Ə.Dəmirçizadə, Z.Tağızadə, İ.Şıxlı, K. başlamazdan əvvəl bir sıra Beynəlxalq Təşkilatların Qəhrəmanov, A.Hüseynov, Ş.Haqverdiyev, Mirzəcavad tövsiyə və təklifləri Milli Məclisdə qəbul olunaraq MSK- və başqaları yüksək bilik verməklə yanaşı, tələbələrə ya təqdim edilmiş və seçki qanununa riayət olunması kişilik məktəbini, müəllim peşəsini, bu peşəyə sevgini də hamıdan, xüsusən rəhbər işçilərdən tələb olunmuşdur. öyrədirdilər. Buna görə də xalq öz seçimində səhvə yol verməməli idi. Bu illəri xatırlamaqda məqsədim həm bir daha tələ­ Deputatlığa namizədlər irəli sürülən müddətdə Xaçmaz bəlik dövrünü yaşamaq, həm də məhz Nizami Xudiyevin rayonundan 55 və 56 saylı seçki dairələri üzrə nami­ həmin müəllimlərdən elmin sirlərini öyrənməsini, sonralar zədlərin sayı çox idi. 55 saylı Xaçmaz şəhər seçki dairə­ özü də müəllimləri ilə çiyin-çiyinə çalışmasını yada sindən 13 nəfər, 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən salmaqdır. isə 19 nəfər namizədin qeydə alınması onu göstərirdi ki, Bir müddət sonra Nizami müəllim doğma APİ-də Milli Məclisə seçkilər çox çətin mübarizə şəratində müəllim, prorektor və rektor vəzifələrində çalışdı və sonra keçəcək, namizədlərin aparacağı təbliğat üsulundan, da Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Qapalı Səhmdar təşviqat formasından asılı olacaqdır. Yeni Azərbaycan Cəmiyyətinə rəhbərlik etməklə bərabər, müəllimliyini də Partiyası xətti ilə dilçi alim, Milli Məclisin üzvü, davam etdirdi. Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri QSC- Məhz bu tanışlığa görə mənim seçkilər zamanı nin sədri Nizami Mənaf oğlu Xudiyevin 56 saylı Xaçmaz məsuliyyətim daha da artdı. kənd seçki dairəsindən namizədliyinin irəli sürülməsi bir Təbii ki, onun 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən ziyalı, müəllim və teleşirkət rəhbəri kimi məni də çox namizədliyinin irəli sürülməsi istər-istəməz gələcəkdə, sevindirdi. Sevinməyimə səbəb o idi ki, Nizami müəllim yəni təbliğat-təşviqat dövrü, 6 noyabr seçki günü çətinlik ilə 1966-69-cu illərdə eyni institutda - keçmiş Lenin adına yarada bilərdi. Buna baxmayaraq, Nizami müəllim artıq APİ-də (indiki N.Tusi adına ADPU-da) təhsil almışdıq. deputatlığa namizəd kimi həmin dairədən qeydiyyata Hər ikimiz dil-ədəbiyyat fakültəsində oxuyur, eyni alınmışdı. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, namizədlik döv­ yataqxanada yaşayırdıq. Mən 1965-ci ildə, Nizami ründə 19 nəfər müxtəlif sahədə çalışan insanlar Milli müəllim isə 1966-cı ildə ali məktəbə daxil olmuşdu. Eyni Məclisin mandatını almaq arzusu ilə öz təbliğatlarını müəllimlərdən elmin sirlərini öyrənirdik. O dövrdə kino, aparacaqdılar. Unutmaq lazım deyil ki, Nizami müəl­

367 368 limdən başqa yerdə qalan 18 nəfər Xaçmaz rayonunda ilə səs verəcək insanları ətrafında birləşdirməyi bacardı. yaşamış, hazırda Bakı şəhərində müxtəlif təşkilatlarda Nizami Xudiyevin kəndlərdə qocalarla, gənclərlə, müha­ çalışan elm adamları, yaxud rayon ərazisində yaşayan ribə veteranları ilə, xüsusilə müəllimlərlə keçirdiyi görüş­ ziyalılar idi. lər o qədər maraqlı, o qədər inandırıcı idi ki, mən bir Nizami müəllimi həmin dairədə tanıyanlar təbii ki, az anlığa bu böyük alimin, dövlət xadiminin, xeyirxah idi. Nizami Xudiyev kimi, Milli Məclisin üzvü kimi insanın, tələbə dostumun sadəliyinə, təmizliyinə, qayğı­ tanınmaq isə hələ az idi. Təbii ki, qarşıdakı seçkiqabağı keşliyinə vurğunluqla heyran qalır, qurur hissi keçirirdim. kampaniya dövründə hər bir namizəd öz platforması ilə Hər bir görüşdə insanların ona sevgisini, inamını görəndə çıxış etməklə yanaşı, özünü seçicilərinə sevdirəcəkdi. Hər sevincdən gözlərim yaşarır, qəlbimdə: “Yaşa, Nizami bir namizədin qohumlarını, yaxınlarını, həmkəndlilərini, Xudiyev” - deyirdim. köməkçilərini nəzərə alsaq, demək olardı ki, Nizami Nizami müəllim 103 kənddə öz seçiciləri ilə görüşməli müəllimin bir neçə tələbə dostlarını çıxmaq şərtilə idi. Hər bir kənddə keçirilən görüşdən sonra onda bu namizəd Nizami Xudiyev tək idi. (Sonralar tələbələri də yurdun insanlarına inam və sevgi hissi oyanırdı. O, onu dəstəklədilər.) insanların dövlətə və dövlətçiliyə olan inamlarının, müstə­ 6 sentyabr 2005-ci il tarixindən təbliğat kampaniyası qilliyimizi, dövlətin xarici və daxili siyasətini dəstəkləmə­ öz işinə başladı. Nizami Xudiyevin seçicilərlə ilk görüşü lərinin şahidi olurdu. Xudat Şəhər Mədəniyyət Evində Xudat seçiciləri ilə oldu. Nizami Mənaf oğlu Xudiyev kəndlərdə seçiciləri ilə Təsəvvür etmək çətin deyildi. Təbliğat dövründən görüşdən sonra onlarla səmimi söhbətlər edir, hər kəndin qabaq artıq onun haqqında namizədlərdən bəziləri mənfi tarixi kökü ilə, adət-ənənəsi ilə, məşğuliyyətləri ilə rəy yaratmış, özlərini çox humanist, bacarıqlı, işgüzar, maraqlanırdı. Kənd əhalisi Nizami müəllimə bir ziyalı savadlı, xeyirxah insan kimi tanıtmağa başlamışdılar. kimi qayğı göstərir, onu çay süfrəsinə dəvət edirdilər. Bu Bu görüşdən sonra Nizami müəllim tələbə dostları ilə, səmimi dəvətləri Nizami müəllim qəbul edir, ağsaqqal­ dərs dediyi tələbələrlə, YAP-ın rayon təşkilatının üzvləri larla oturub maraqlı söhbətlər edirdi. Niyazabad kəndində və bir sıra ziyalılarla görüşlər keçirdi və yerlərdə onlar da seçicilərlə görüşdən sonra N.Xudiyev bir ağsaqqalın də­ Nizami müəllim ilə birgə görüşlərdə iştirak etdilər. vəti ilə Əbilyataq kəndinə qonaq çağrıldı. Kənd mən­ Mən də təbliğat-təşviqat dövründə (sentyabr-oktyabr zərəsi, insanların sadəliyi, mehribanlığı onu valeh edirdi. aylarında) Nizami müəllimlə görüşlərdə birgə oldum. Əbilyataq kəndində böyük bir əncir ağacının altında Tələbə dost və həmkar kimi, onu yaxından tanıyan bir açılmış süfrə Nizami müəllimə xüsusi ləzzət verdi. Çay ziyalı kimi seçicilər arasında təbliğatımı apardım. Açıq süfrəsində kəndin ağsaqqalları Niyazabad kəndinin ya­ etiraf etmək istərdim ki, bir neçə görüşdən sonra seçi­ ranması, kənd əhalisinin Quba rayonunun Afurca və digər cilərin Nizami Xudiyevə olan soyuq münasibətləri ta­ kəndlərindən gəlmə olduqlarını danışdıqca Nizami müəl­ mamilə dəyişdi və bütün kəndlərdə o, öz inamlı çıxışları

369 370 lim xəyalən bir anlığa o illərə dönür, insanların nə qədər lamaq deyil, sadəcə bu böyük insanın təbiətində olan çətinliklərlə üzləşməsini duyurdu. insani keyfiyyətlərin xoş təsir bağışlamasıdır. Uzunoba kəndində seçicilərlə görüşdən sonra kənddə Bir hadisəni də xatırlamağı özümə borc bilirəm. toy olduğunu biləndə ora getmək istədiyini dedi və Dekabr (2005) ayının 25-də Nizami müəllim Xudat şə­ fəallarla kənd toyunda iştirak etdi. Toy şənliyindəki hərinə gəldi və yüzlərlə seçici ilə səmimi görüşdü. Xeyli qonaqlar Nizami müəllimin gəlişini gözləməsələr də, bu söhbətdən sonra Xaçmaz RİH başçısı hörmətli Şəmsəddin gəlişi böyük sevinclə qarşıladılar. Həmin məclisdə Nizami Xanbabayev bildirdi ki, həmin günlərdə təyyarə qəzasında müəllimlə üzbəüz əyləşib söhbət edərkən hiss etdim ki, o, həlak olanlardan bir nəfəri Müqtədir qəsəbəsinin sakinidir. xalqın içərisində olmaqdan həzz alır, kənd həyatının Nizami müəllim və digər şəxslər birbaşa yas yerinə gözəlliklərindən doymur, bir alim, təbiət vurğunu, ictimai gəldilər, mərhumun valideynlərinə, yaxınlarına və kənd xadim kimi bu anları xüsusi hisslərlə yaşayır. əhalisinə başsağlığı verdilər. Bu xüsusiyyətlər Nizami Tel kəndində də seçicilərlə görüşdən sonra çay süfrəsi müəllimin iki ay ərzində keçirmiş olduğu görüşlərdə öz arxasında ağsaqqallarla xeyli söhbət etdi, gənclərin və əksini tapmışdı. ağsaqqalların ehtiyaclarının nədən ibarət olduğunu Mən Nizami Xudiyevin YAP xətti ilə III çağırış Milli öyrəndi, kəndin mənzərəsinə valeh olduğunu dedi. Məclisə deputat seçilməsinin rayonumuzun ictimai-siyasi Açıq etiraf etmək istərdim ki, Nizami müəllimi bütün həyatına müsbət təsir göstərəcəyinə inanırdım. Nizami görüşlərdə xaçmazlılar gül-çiçəklə qarşılayır, hörmətlə müəllim seçiciləri ilə görüşlərdə ilk öncə YAP Rayon yola salırdılar. Görüşlərdə ağsaqqallarla bərabər ağbirçək Təşkilatı üzvlərini axtarır, onların yerlərdəki fəaliyyəti və anaların Nizami müəllimə olan xeyir-duaları xüsusi nüfuzları ilə maraqlanırdı. Sentyabr-oktyabr aylarında səslənirdi. Bu xeyir-dualar Nizami müəllimə tək təbliğat YAP üzvləri yekdilliklə Nizami müəllimə kömək etmək dövründə deyil, sonralar da lazım oldu. (Yol qəzasından üçün əllərindən gələni edir, yerlərdə lazımi təbliğat işləri salamat qurtarmaqda bu duaların da köməyi olmamış aparırdılar. İki ay ərzində YAP üzvlərinin bir neçə top­ deyildi.) Nizami Xudiyevin görüşlərdə şəhid ailələri ilə, lantısını keçirən Nizami müəllim bu partiyanın rayonda onların yaşayış şəraitləri ilə maraqlanması, lazımi nüfuzunu daha da qaldırmaq, onun sıralarını layiqli ziya­ köməklik göstərməsi müsbət hal kimi qarşılanırdı. Şəhid lılarla artırmaq məqsədilə öz təklif və məsləhətlərini də anaları Nizami müəllimə inanır, onun Milli Məclisdə verirdi. YAP üzvləri Nizami müəllimin deputat seçilməsi deputat kimi fəaliyyətinə yüksək qiymət verirdilər. ilə qürur duyur, bunun məsuliyyətini də hiss edirdilər. Bu görüşləri xatırlamaqda məqsədim Nizami müəl­ Nizami Xudiyev həqiqətən şimal bölgəsi ilə yaxından limin bir dilçi kimi, alim və televiziya rəhbəri kimi tanış deyildi. Hər görüşdə təbiətin bu gözəl güşəsində əhalinin arasında olması, onların dərdlərinə şərik çıxması, yaşayan zəhmətkeş, sadə insanlarla tanış olduqca çox se­ lazımi qayğı və köməklik göstərməsi məqamlarını açıq­ vinirdi.

371 372 Nizami müəllim 1998-ci ilin oktyabrında Ümummilli çıxışlarını əsasən müraciətlə başlayır, platforması haq­ liderimiz Heydər Əliyevin prezident seçkiləri zamanı qında məlumat verir, rəqiblərinə hötmətlə yanaşırdı. Xaçmaz şəhərində şimal bölgəsi seçiciləri ilə görüşündə Açıq etiraf etmək istərdim ki, Nizami müəllimin xaçmazlıların dövlətə, dövlətçiliyə inamını, H. Əliyev rəqibləri heç bir etik normalara sığmayan təbliğat siyasi kursunu yekdilliklə dəstəkləmələrini, xalqın rəhbərə formasından istifadə etməklə seçiciləri ələ almağa olan böyük sevgisini görmüşdü. çalışırdılar. Elə ona görə də bəzilərini kəndlərdən “mə­ Təbliğat kampaniyası zamanı yadına salmasam da, dəni” şəkildə qovur, ona səs verməyəcəklərini etiraf Xaçmaz və xaçmazlılar haqqında yazılacaq bu maraqlı edirdilər. Namizədlərdən biri elm adamı olsa da, plat­ kitabda o günləri yaşamağı, bir daha xalq ilə dövlətin formasını və təbliğat şüarlarını kiril əlifbası ilə yazdırıb birliyini yada salmağı özümə borc bildim. kəndlərdə lazımi yerlərə vurdurmuşdu. Özlərinin məğlub Bəli, xaçmazlılar son 35 ildə Heydər Əliyev siyasətini olacaqlarını hiss edən bəzi «üzdəniraq» namizədlər bəyənməklə bərabər, bu siyasəti sevmiş, onu müdafiə yaşlarını, fiziki sağlamlıqlarını, imkanlarını nəzərə almır, etmiş, bu gün də bu siyasətin davamçısı möhtərəm yerli olmaları ilə öyünür, yerli-yersiz çıxışları ilə Prezidentimiz İlham Əliyevin ətrafında sıx birləşdiklərini seçicilərin nifrətini qazanırdılar. 6 noyabr seçkilərində nümayiş etdirdilər. Mən Nizami müəllimin təbliğat-təşviqat dövründə Mən Nizami Xudiyevin seçkiqabağı platforması ilə apardığı işlər haqda danışmaq istəmirəm. Lakin onu tanış olandan və ayrı-ayrı kəndlərdəki çıxışlarını dinlə­ demək istyirəm ki, onun razılığı ilə həmin dairənin 19 və yəndən sonra fərəh hissi keçirməklə yanaşı, böyük bir 20 saylı seçki məntəqələrini əhatə edən Niyazabad, İlxıçı, inamla onun Milli Məclisə deputat seçiləcəyinə əmin Əbilyataq, Ağçay, Qarğalıq və Qarabağı kənd fəalları ilə oldum. Bu əminlik məhz rayonumuzun seçicilərinin görüşərkən onlara bildirmişdim ki, N.Xudiyevə olan Nizami Xudiyevə olan inamı, sevgisi idi. inamım onun haqqında xoş söz deməyə imkan verir. Deputatlağa namizədlərin Xaçmaz televiziyası ilə Nizami müəllimin kişi sözü, insanlığı, qayğıkeşliyi və pulsuz çıxışları seçki qanununa uyğun olaraq təşkil edildi xeyirxahlığı məndə əminlik yaratmışdı ki, bu kəndlərdə və 55 saylı seçki dairəsi üzrə namizədlərə 10 dəqiqə, 56 yaşayan zəhmətkeş insanlara N.Xudiyevi haqlı olaraq saylı seçki dairəsi üzrə nəmizədlərə isə 6 dəqiqə efir vaxtı tərifləyim, seçicilərini onun gələcəkdə rayonumuz üçün ayrılmışdı. 56 saylı dairədə namizədlərin sayı çox oldu­ ləyaqətli deputat olacağına inandırım. Niyazabad, ğundan onlara 6 dəqiqə vaxt verilmişdi. Namizədlər sər­ Əbilyataq və İlxıçı kəndlərində ağsaqqallarla və gənclərlə bəst çıxış edir, istədikləri tənqidi fikirləri söyləyirdilər. söhbətlərimdə N.Xudiyevin mərd, sadə, xeyirxah insan Çıxışlarda Nizami Xudiyevin əleyhinə fikirlər səslənir, olduğunu faktlarla sübut edir və camaatı inandarırdım. seçicilərdə ona qarşı əks fikirlər yaratmağa səy gös­ Təbii ki, həmin kəndlərin adamları məni də uzun illər idi tərirdilər. Hörmətli alim və müəllim Nizami Xudiyev isə ki, tanıyır, ziyalı kimi hörmətimi saxlayırdılar.

373 374 Niyazabad kəndindən ağsaqqallar Novruz Məmmədov Bu gün də Xəzərin ən təmiz suları demək olar ki, və Həsən Nuriyev, Əbilyataq kənd sakini Fazil Fazilov, Niyazabad ərazisindədir. İnsanları əkinçilik, balıqçılıq, İlxıçı kənd ağsaqqalı Əziz Məmmədov, Ağçay kənd tərəvəzçilik və heyvandarlıqla məşğul olurlar. Nizami ağsaqqalı Saməddin Quliyev mənimlə görüşlərindən sonra müəllim ilə görüşlərində, bugünkü çətinlikləri haqqında (Nizami Xudiyev onlarla bir dəfə görüşmüşdü ) əminliklə fikirlərini etiraf etsələr də, ümidlə yaşayırlar. Əkin və etiraf etdilər ki, onlar yekdilliklə böyük alim, gözəl, sadə, içməli suya böyük ehtiyacları olan dənizkənarı kəndlərin qayğıkeş və xeyirxah insan Nizami Xudiyevə səs insanları Nizami müəllimə böyük inam hissi ilə verəcəklər. Bu 6 noyabr Milli Məclisə seçki günü bir daha yanaşdılar, əmin olduqlarını bildirdilər ki, Nizami özünü doğrultdu. Xudiyev Milli Məclisdə onların hüquqlarını layiqincə Seçki günü səhər saat 9-da Niyazabad kənd orta qoruyacaq, onların yaxın, əziz övladları kimi imkan məktəbinin həyətində seçicilərin dəstə-dəstə məntəqəyə daxilində xaçmazlılara yaxından köməklik göstərəcək. gəlib səs verdiklərini görərkən sevinirdim. Əbilyataq Oktyabrın 30-da Nizami müəllim rayonumuzun Ağçay kəndinin seçiciləri avtobus ilə məntəqəyə gəlir, öz layiqli kəndində seçicilər ilə görüşdən sonra Bakıya getdi. Elə namizədlərinə səs verirdilər. Həmin kənddən seçicilərin həmin görüşdən təxminən 1 saat sonra avtomobil qəzası yekdil iştirak etmələrində məktəb rəhbəri Ələddin baş verdi. Bu ağır, gözlənilməz xəbər tək Nizami Məmmədovun, digər ziyalıların və kənd ağsaqqallarının Xudiyevin seçicilərini deyil, rayon rəhbərindən tutmuş xidmətləri böyükdür. Həmin insanlar seçki məntəqəsində əksər xaçmazlılara kimi hamını kədərləndirdi. Mənə tez- səs verib çıxdıqdan sonra kimə səs verdiklərini gizlətmir­ tez zəng edən seçicilər Nizami müəllim haqqında məlumat dilər. Çünki bir neçə namizəd həmin kəndlərdə seçicilərə istəyirdilər. Azərbaycan Dövlət Televiziyası və Xaçmaz “yağlı” vədlər vermiş, inandırmağa çalışmışdı ki, onlara televiziyası bu günlərdə vaxtaşırı məlumat verirdi. 4 xüsusi xidmət göstərəcək. Lakin bu sadə insanlar “yalan” noyabr 2006-cı il tarixə kimi Nizami müəllimin Xaçmaz vədlərə inanmadılar və yekdilliklə müəllim, alim Nizami televiziyası vasitəsilə çıxışları, ürək sözləri seçicilərə Mənaf oğlu Xudiyevə səs verdilər. Onlar sabaha, gələ­ çatdırıldı. cəyə, xeyirxahlığa, inama, düzlüyə, demokratiyaya səs Noyabr ayının 6-dək Xudat şəhərində Nizami müəl­ verdilər. Səs verdilər ki, arzuları həyata keçsin. Səs limin qərargahına gələn insanların sayı-hesabı yox idi. verdilər ki, inamları itməsin. Ancaq etiraf etməliyəm ki, Nizami müəllimin müalicə Nizami müəllimin seçiciləri demək olar ki, Xaçmaz olunduğu dövrdə vəkili Əlövsət Sadıqov ilə bərabər oğlu rayonunun ən saf, təmiz, gözəl guşələrində yaşayan Nazim Xudiyev, YAP-ın Rayon Təşkilatının üzvləri, insanlardır. Niyazabad orta əsrlərdə liman şəhəri olmuş, Nizami müəllimin yaxın dostları, ağsaqqallar, qadınlar, Cənub-şərqi Avropa ilə Ön Asiyanı birləşdirən böyük gənclər, ziyalılar narahatlıq keçirir, qərargaha gələrək öz karvan yolunun üstündə yerləşmişdir. köməkliklərini edirdilər.

375 376 Bu günlərdə Nizami müəllimin seçiciləri onun oğlu lərdən, habelə Xaçmaz şəhərindən görüşə gəlir, öz arzu və Nazim Xudiyevə dəstək oldular, vəkil Ə. Sadıqov Xaçmaz istəklərini bildirirdilər. Çıxışlarda vurğulanan əsas televiziyasında çıxış edərək hörmətli Nizami müəllimin fikirlərdən biri o idi ki, Nizami Xudiyev seçkilərdən sonra salamlarını xalqa çatdırdı və əmin etdi ki, N.Xudiyev hamıya - uşaqdan tutmuş böyüyədək lazım olacaqdır. onlara inanır, seçki günü fəallıq göstərmələrini xahiş edir. Namizədlik dövründə keçirilmiş görüşlərdə seçicilərin N.Xudiyev xaçmazlıların ona olan sevgisini, sayğısını şəxsi xahişlərini belə yerinə yetirən Nizami müəllim rayon 6 noyabrda seçkilər günü gördü. Dekabrın 25-də isə o, əhəmiyyətli xahişləri də yuxarı təşkilatlar qarşısında Xaçmaza və Xudat şəhərinə seçiciləri ilə görüşə gələrkən qaldırır, lazımi köməkliyini əsirgəmirdi. Qımılqışlaq öz sevimli seçicilərinin ona olan sevgisinin ikinci dəfə kəndində seçicilərlə görüşdə kənd mollası Şıxkərim şahidi oldu. Ayağı altında kəsilən qurbanlar Nizami kişinin Məkkəyə ziyarətə getmək istəyi, arzusu elə o an müəllimə xalqın məhəbbəti idi. yerinə yetirildi. Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə ilə Dekabrın 26-da Xudat Şəhər Mədəniyyət Evinə gələn telefon danışıqlarından sonra Şıxkərim kişi ziyarətə getdi saysız-hesabsız insanlar öz deputatını görmək, onunla və arzusuna çatdı. görüşmək arzusunda olduqlarını bildirirdilər. Xudat şəhərində, Həsənqala və Ləcət kəndlərində Xudat Mədəniyyət Evi heç vaxt belə busat artezian quyularının qazılması, Xudat Mədəniyyət Evinə görməmişdi. Nizami müəllim seçiciləri qarşısında çıxış təzə oturacaqların verilməsi, bir neçə məktəbə parta və edib onlara öz minnətdarlığını bildirdi, daim onlarla birgə lövhələrin gətirilməsi, əlil üçün arabanın bağışlanması və olacağını vurğuladı. Nizami müəllim çıxışından sonra s. işlər Nizami müəllimin şəxsiyyəti, insanlara olan bağça uşaqlarına və birinci sinif şagirdlərinə 1000 ədəd qayğısı nəticəsində həyata keçirildi. Xaçmaz Televiziya yeni il hədiyyəsi, gənc, istedadlı rəqqasə Aytən Verilişləri Şirkətinin yayımının artırılması isə rayon Haqverdiyevaya maqnitafon, Xudat Mədəniyyət Evinə əhalisinə böyük bir töhfə oldu. Təbii ki, bu siyahını artır­ böyük bir xalça bağışladı. maq da olar. Həmin görüşdə xudatlı seçicilərlə bərabər RİH başçısı Nizami müəllim seçicilərlə görüşlərində onların tələb­ Ş.Xanbabayev də çıxış edərək Nizami müəllimi deputat lərini cavabsız qoymur, hər bir insanın xahişinin yerinə seçilməsi münasibətilə təbrik etdi, ona gələcək fəaliy­ yetirilməsinə çalışırdı. Ayrı-ayrı kəndlərdə torpaq sahə­ yətində uğurlar arzuladı. Xaçmazlılar əmin olduqlarını lərinin kənd əhalisinə verilməsi, xəstələrin müayinə və bildirdilər ki, Nizami Xudiyev Milli Məclisdə onları müalicəsi üçün lazım olan tibbi ləvazimatların təşkili və s. layiqincə təmsil edəcək. xahişlər bu gün Nizami Xudiyevin təşəbbüsü və təş­ Həmin görüşdə və namizədlik dövründə keçirilmiş kilatçılığı ilə həyata keçirilmişdir. görüşlərdə (açıq havada) on minlərlə adam Nizami Xaçmaz rayon əhalisi, xüsusən 56 saylı Xaçmaz kənd Xudiyev şəxsiyyətinə hörmət olaraq isti və soyuq havada seçki dairəsindən olan saçicilər ona inandılar, onu dəs- belə onu eşitmək, onu görmək arzusu ilə müxtəlif kənd­

377 378 təklədilər, onu sevdilər və yekdilliklə ona səs verdilər. Özü də yüksək faizlə. XALQIN DÜZGÜN SEÇİMİ Ümumiyyətlə, seçki prosesi onu göstərdi ki, xalqın etimadını qazanan hər bir oğul və qız bu gün Milli Dünyanın ən qədim və mədəni xalqlarından biri olan Məclisdə onların elçisi kimi iştirak etməyə layiqdir. Azərbaycan xalqı özünün çoxminillik tarixi inkişafı ər­ Nizami müəllimin 35 minlik seçiciləri də ona inandı, zində yaratmış olduğu zəngin maddi və mənəvi mədə­ ona səs verdi. Xaçmazlılar öz millət vəkilləri ilə fəxr niyyətinə görə dünya xalqları sırasında ən layiqli yerlər­ edirlər. Fəxr edirlər ki, onların deputatı, onların dən birini tuta bilmişdir. Dünya sivilizasiyası mərkəzlə­ parlamentdə elçisi məhz Nizami Mənaf oğlu Xudiyevdir. rindən biri hesab edilən Azərbaycanın ərazisində tarixin bütün mərhələlərində iqtisadi və mədəni yüksəliş müşa­ Ələsgər Babayev hidə edilmiş, dövlətçilik ənənələri yaranaraq möhkəm­ Xaçmaz Televiziya Verilişləri Şirkətinin sədri ləndirilmiş və inkişaf etdirilmişdir. Ümumdünya mədə­ may, 2007-ci il niyyət xəzinəsinə layiqli töhfələr bəxş etmiş Azərbaycan xalqı sınaqlara və çətinliklərə dözmüş, zəngin maddi və mənəvi mədəniyyət nümunələri yaratmış, qədim döv­ lətçilik ənənələrini qoruyaraq, onu daim zənginləşdirərək dövlət müstəqilliyinin əldə edilməsinə, bu müstəqilliyin dönməz, daimi və əbədi olmasına nail olmuşdur. Bir qərinədən artıq dövr ərzində ölkəmizə ləyaqətlə rəhbərlik etmiş Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev 1993-cü ildə Azərbaycan xalqının təkidli tələbi ilə yeni­ dən respublika rəhbərliyinə qayıtdıqdan sonra Azərbay­ canın dövlət müstəqilliyinin əbədi və dönməz olması, öl­ kənin demokratik inkişafı, dünyəvi dövlət quruculuğu, bazar münasibətlərinin bərqərar olması, həyatımızın bütün sahələrində ardıcıl demokratik islahatların aparılması tə­ min edildi. Bu islahatların əsasını və əsas istiqamətlərini 1995-ci il noyabr ayının 12-də ümumxalq referendumu yolu ilə qəbul edilmiş və vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar edilmə­ sini əsas niyyət kimi bəyan edən müstəqil ölkəmizin ilk demokratik Konstitusiyası qoymuşdur. Ölkəmizin həya-

379 380 tında 2005-ci ilin ən mühüm siyasi hadisəsi noyabr ayının ictimai xadim Nizami Mənaf oğlu Xudiyevin 56 saylı 6-da keçirilmiş Milli Məclisə seçkilər olmuşdur. Xaçmaz kənd seçki dairəsindən Milli Məclis üzvlüyünə Azərbaycan dövlətçiliyinin mühüm hakimiyyət qolla­ namizədliyinin irəli sürməsi bütün xaçmazlıların, eləcə də rından biri kimi Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə müvafiq dairə ərazisində yaşayan əhalinin ürəyincə oldu. seçkilərin keçirilməsi xalqımız üçün, onun gələcək Nizami Xudiyev xalqımızın elə ziyalılarındandır ki, iqtisadi və siyasi inkişafının təminatı üçün, idarəetmədə onu bütün el və obalarımızda, tədris ocaqlarında, ümum- demokratik prinsiplərin daha da möhkəmləndirilməsi üçün təhsil məktəblərində çox yaxşı tanıyırlar. O, müəllim mühüm əhəmiyyətə malikdir. kadrlarının hazırlanmasında, məktəb şagirdləri üçün dərs­ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti möhtərəm liklərin yazılmasında böyük zəhmət çəkmiş elm fədaisidir. İlham Əliyev cənabları 2005-ci il noyabr ayının 6-da Sadə və səmimi, özünə və ətrafında olan insanlara qarşı keçiriləcək parlament seçkilərinə hazırlıq dövründə dünya qayğıkeş və mehriban olan Nizami müəllimi hamı sevir. təcrübələrinə istinad edərək, əvvəlki seçkilərə nəzərən bu Hörmətli Nizami müəllim 56 saylı Xaçmaz kənd seçki seçkinin daha demokratik, ədalətli və şəffaf keçirilməsinin dairəsinin əhatə etdiyi bütün yaşayış məntəqələrini gəz­ təmin edilməsi məqsədilə çox əhəmiyyətli sərəncamlar miş, orada yaşayan insanları narahat edən bir sıra sosial imzalamışdır. Azərbaycanın şimali-şərqində yerləşən Xaç­ durumu öyrənmiş, həlli mümkün ola biləcək problemlərin maz rayonu respublikamızın ərazisi və əhalisinin sıxlığı qısa müddətə həll edilməsi üçün konkret işlər görmüşdür. baxımından əhəmiyyətli bir bölgəsi hesab edilir. Tarixən Dədəli İƏV nümayəndəliyi Xaçmaz rayonunun ən bö­ qədim karvan yollarının üstündə, Böyük Qafqaz sıra yük yaşayış ərazilərindən biridir. Ərazidə 6 kənd yerləşir dağları ilə Xəzər dənizinin arasında yerləşdiyindən xalqı­ ki,burada əhalinin ümumi sayı 3300 nəfərdən artıqdır.Ra- mızın keçmiş və müasir tarixində çox əhəmiyyətli bir yonumuzun hər yerində olduğu kimi Dədəli nümayəndə­ ərazi hesab edilən Xaçmaz rayonunda hələ kifayət qədər liyi ərazisində də 2005-ci il noyabr ayının 6-da keçirilmiş öyrənilməmiş qədim yaşayış məskənləri, tarixi yerlər öz Milli Məclisə seçkilərə ciddi hazırlıq işləri görülmüşdü. tədqiqatçısını gözləməkdədir. 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsini əhatə edən bütün Əhalisinin 153 min nəfərdən artıq olduğu nəzərə yaşayış məntəqələrində olduğu kimi Dədəli İƏV-nin hər alınaraq Xaçmaz rayonunda Azərbaycan Respublikası bir kəndində əhali Nizami Xudiyevi böyük sevinclə, Seçki Məcəlləsinin tələblərinə uyğun olaraq 2 seçki qonaqpərvərliklə qarşılamışdı. Ərazimizin Dədəli, Botan- dairəsi - 55 saylı Xaçmaz şəhər və 56 saylı Xaçmaz kənd çı, Sabiroba və Nağıoba kəndlərində Milli Məclis üzv­ seçki dairələri fəaliyyət göstərir. 56 saylı Xaçmaz kənd lüyünə namizəd Nizami Xudiyevlə keçirilmiş görüşlər öz seçki dairəsi üzrə Milli Məclisə üzv seçilmək arzusunda məzmunu etibarı ilə ən layiqli el oğlu ilə əhalinin meh­ olan 19 nəfərin namizədliyi qeydə alınmışdı. riban və səmimi görüşünə çevrildi. Ərazidə keçirilmiş bü­ 2005-ci ilin avqust ayında YAP Siyasi Şurası tərə­ tün görüşlərdə Nizami müəllimi ağsaqqallar, ziyalılar findən respublikamızın tanınmış ziyalısı, görkəmli alim və mehribanlıqla, duz-çörəklə qarşılayırdılar. Nizami Xudi-

381 382 yev respublikamızın elə şəxsiyyətlərindəndir ki, kənd və İnstitutunda çalışan, görkəmli tarixçi alim, həmkəndlimiz qəsəbələrimizdə onun xüsusi təqdimatına bir o qədər də Şahpələng Quliyev tərəfindən Azərbaycan tarixi muzeyinə ehtiyac yoxdur. Çünki ölkəmizin hər yerində, hətta kiçik təhvil verilmişdir. obalarda belə yaşayanlar Nizami Mənaf oğlu Xudiyevi Bostançı kəndində xalqımızın mühüm tarixi dövrlərini gözəl alim, görkəmli ziyalı, fəal ictimai xadim, sadə və və hadisələrini özündə yaşadan əfsanələrdən bəhs edən təvazökar şəxs, Azərbaycan dövlətçiliyinə və dövlətinə tarixi yerlər çoxdur. Kəndin qərb hissəsində meşə əra­ bütün varlığı ilə sədaqətlə xidmət edən bir insan kimi zisində “Yeddi bacı” deyilən tarixin yadigarı hesab olunan tanıyırlar. daş abidələr bu gün də qalmaqdadır. 7 oktyabr 2005-ci il tarixində Bostançı kənd sakini, “Yeddi bacı” adlı tarixi ərazinin bir kilometrliyində Dədəli İƏV üzrə Ərazi Ağsaqqallar Şurasının sədri, 50 meşə ərazisində “Qızlar təpəsi” adlı tarixi yer də möv­ ildən artıq bir dövr ərzində təhsil sahəsində çalışmış cuddur. Xalqımızın tarixində, xüsusilə orta əsrlərdə insan­ Ağalar müəllim Nizami Xudiyevi onunla görüşmək üçün lar torpaqdan yüksəkliklər yaradardılar. Hər bir yüksək­ öz evinə qonaq dəvət etmişdi. Həmin görüşdə Ağalar liyin öz məqsədi olardı. “Qızlar təpəsi”nin hündürlüyü 30 müəllimin bütün ailə üzvləri, Bostançı kəndinin ziyalıları, metr, yüksəkliyinin üzərində olan meydançanın sahəsi ağsaqqalları, gənclərimizin ləyaqli nümayəndələri də 1,00 hektardır. Bostançı kəndinin əhalisi keçmişimizlə iştirak edirdilər. Görüş səmimi və mehribanlıq şəraitində bağlı bütün tarixi yerləri qoruyur. keçdi. Görüş zamanı Nizami Xudiyev Bostançı kəndi Görkəmli filoloq, dilçi alim Nizami Xudiyev Bostançı haqqında, bu kəndin keçmişi və bu günü haqqında geniş kəndində görüş keçirərkən kəndlərimizin adları barədə də məlumata sahib olmaq istəyini də gizlətmədi. Bu kənd alim və ziyalı kimi öz münasibətini bildirdi. Bostançı haqqında ona ətraflı məlumat verildi. kəndinin adının yaranmasına öz münasibətini bildirərkən Bostançı kəndi Azərbaycanın ən qədim yaşayış məs­ hörmətli professor dedi ski, Bostançı kəndinin adı əsil türk kənlərindən biridir.Bu kənd ərazisində ilkin insan məskən­ xalqlarına məxsus olan yer adıdır. lərinin salınması orta əsrlərin ilk dövrlərinə təsadüf edir. 2005-ci il 6 noyabrda Milli Məclisə seçkilər günü fəal Müxtəlif dövrlərdə kənd əhalisi tərəfindən tapılmış qədim iştirak edən bütün xaçmazlılar kimi, Dədəli İƏV nüma­ dulusçuluq alətlərinin nümunələri,mis və gümüş pul sikkə­ yəndəliyində yaşayan seçicilər də yüksək siyasi fəallıq ləri dediklərimizi təsdiq edir.Kənd çox gözəl coğrafi mə­ göstərərək görkəmli alim, sadə və mehriban insan, ictimai kanda yerləşmişdir.Bostançı kəndində və onun ətrafında xadim Nizami Xudiyevə səs verməklə Azərbaycan döv­ 100-dən artıq təmiz içməli axar su bulaqları mövcuddur. lətçiliyinə, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin daxili 1962-ci ildə Bostançı kəndinin mərkəzində köhnə və xarici siyasətinə səs vermiş oldular. dəyirman deyilən yerin yanında XII əsr Eldəgizlər döv­ Abdulla Didarov lətinə aid gümüş və mis pul nümunələri tapılmışdır. Ta­ Xaçmaz RİHB-nın Dədəli İƏV-də nümayəndəsi pılmış nümunələr Milli Elmlər Akademiyasının Tarix sentyabr, 2007-ci il.

383 384 yuxusuna haram qatıb hər şeyə nail olurdu. Hiss edirdim DEPUTATLIĞA LAYİQ İNSAN ki, onda fitri istedad var. Mən onun həmişə yaradıcılığını izləyirdim. O, Elmi Şuranın qərarına əsasən “Azərbaycan Xalqa, vətənə ləyaqətlə xidmət edən görkəmli dilçi dilçiliyi” kafedrasında müəllim vəzifəsində saxlanıldı. alim, filologiya elmləri doktoru, professor, tanınmış pe- Zəngin müşahidə qabiliyyətinə, həssas qəlbə, analitik daqoq, əməkdar elm xadimi, ictimai xadim, millət vəkili təfəkkürə malik olan Nizami Xudiyev həyatda öz dəs­ Nizami Xudiyevin Azərbaycan Respublikasının Milli ti-xətti ilə tanınmağa başladı. Məclisinə deputatlığa namizədliyini yaşadığım Xaçmaz Nizami Xudiyevi xarakterizə etmək, onun keçdiyi rayonundan verdiyini eşidəndə çox sevindim. Yadıma həyat yolunu sadalamaq istəmirəm. onunla keçirdiyimiz tələbəlik illəri düşdü. Mən Nizami Azərbaycan xalqı onu dilçi alim, siyasi xadim kimi Xudiyevi tələbəlikdən tanıyıram. İlk dəfə onunla Pedo- yaxşı tanıyır. Tərcümeyi-halı ilə kimi az, kimi çox tanış­ qoji İnsitutda buraxılan “Gənc müəllim” qəzetinin re­ dır. daksiyasında tanış olmuşdum. O vaxt qəzetin redaktoru Görkəmli türkoloq alim Nizami Xudiyevin rayonda şair Zahid Xəlil idi. Zahid Xəlil də bizə öz məslə­ seçiciləri ilə ilk görüşü Xudat şəhərində mədəniyyət hətlərini verirdi. Nizami Xudiyevin qəzetdə tez-tez evində təşkil olunmuşdu. Mən də böyük həvəslə görüşə məqaləsi dərc olunurdu. O, əsasən dilçilikdən, azad, getmişdim, qabaq cərgələrin birində oturmuşdum, diqqətlə ədalətli vətəndaşın yetişdirilməsindən, vətənpərvərlikdən görüşün gedişinə, xüsusilə tanıdığım professor Nizami yazırdı. O, yorulmadan oxuyur, öz üzərində işləyirdi. Xudiyevə, Zahid Xəlilə baxırdım. Söz Nizami müəl­ Biz teatra, kinoya gedərdik, onun isə vaxtı olmazdı. Bir limin səlahiyyətli vəkili Ramiz müəllimə verildi. dəfə ona dedim ki, gəl teatra gedək, dedi ki, vaxtım Ramiz müəllim təfərrüatı ilə professorun tərcümeyi-ha­ yoxdur, mən dərs oxumalıyam, məqsədim var. Arzum lını oxudu. Tərcumeyi-hal çox geniş idi. Mən oturanlara, gələcəkdə alim olmaqdır, bunun üçün də çox oxumaq, görüş iştirakçılarının üzünə baxırdım. Onlar sanki indi mütaliə etmək lazımdır. Elə buna görə də, o, yaxşı professoru daha dərindən tanımağa başlamışdılar, bəzi oxuyurdu, “Nizami Gəncəvi” adına fərdi təqaüd alırdı. görüş iştirakçıları isə çox narahat idilər. Bunlar o gö­ O, yaşıdlarından nəinki oxuması ilə, hətta geyimi, rüş iştirakçıları idi ki, onları bura müxalifət partiya­ davranışı ilə seçilirdi. Mübaliğəsiz deyirəm, onu ilk dəfə larından göndərmişdilər. Görüşdə çaşqınlıq yaratmaq görəndə institutun gənc müəllimlərindən bilmişdim, çünki məqsədi ilə ilk sözü müsavatın nümayəndəsi aldı. O, çı­ Nizami Xudiyev ictimaiyyətdə müsbət hərəkətləri ilə xışında alim Nizami Xudiyevin həyat və yaradıcılığın­ seçilməyi sevirdi, xasiyyəti mülayim, həm də ciddi idi, dan nöqsan tapa bilmədiyi üçün onu gəlmə kimi qələ­ yersiz zarafat etməyi sevməzdi. Nizami Xudiyev ictimai mə verdi. Seçiciləri müxalifət partiyasından olanlara, işlərdə çox fəal idi. Fakültə komsomol komitəsinin katibi yerli adamlara səs verməyə çağırdı və Nizami Xudi- vəzifəsində çalışırdı. Bizi heyrətləndirən bu idi ki, o, öz yevin regionumuz üçün heç bir iş görməyəcəyini söy­

385 386 lədi. Tribunadan düşərək öz tərəfdarlarını ardınca sala­ kəndlərdə və müəssisələrdə, görüşlərdə iştirak edirdim. raq, hörmətsizcəsinə zalı tərk etdi. Xudat şəhəri, Nərəcan, Uzun-oba, Ağtala, Sabiroba, Mür- Mənə bu səhnə çox pis təsir etdi. Çünki müxa­ şüdoba, Çiləgir, Palçıqoba, Yeni Həyat qəsəbəsi, Kənd lifətçilər Nizami müəllimin xalq və dövlətimiz qar­ Xudat, Çinartala və s. kəndlərdə yorulmadan görüşlər şısındakı xidmətlərinin, qazandığı nailiyyətlərinin üzərinə keçirilirdi. Camaat görüşlərə könüllü, həvəslə gəlməyə qara kölgə salmaq istəyirdilər. başlamışdı. Xaçmazlılar onlara verilən hüquqlarından Mən çıxış etdim, Nizami Xudiyevin cavanlıqından məharətlə istifadə edərək açıq-aşkar çıxış edirdilər. indiyə qədər keçdiyi həyat yolundan danışdım. Xaçmaz Əhali öz namizədinə təkliflərini verirdi. Nizami müəl­ kənd 56 saylı seçki dairəsindən olan seçiciləri bu lim isə bu təklif və iradlara ciddi yanaşır, elə görüşlər böyük ziyalıya, tükənməz enerjili təşkilatçıya sonsuz ərəfəsində təklifləri həll edirdi. Həsənqala kəndində arte­ inam və ehtiramla səs verməyə səslədim. Deputatlığa zian quyusu ola-ola su gəlmirdi. Özünün respublikada namizədlə Bakıdan gələn silahdaşlar - alim, yazıçı və olan şəxsi nüfuzundan istifadə edərək həmin quyunu şairlərimiz çox layiqli çıxışlar etdilər. təmir etdirdi, kəndə su çəkildi. Xudat şəhərində yeni su Görüşə gələn ağsaqqallar və ağbirçəklərimiz də Ni­ quyusu vuruldu, Qoçaqlı kəndində yarımçıq qalmış zami müəllimi kitablarından, televiziya ekranlarından məktəb binası tikildi, parta, stol, stullarla təmin olundu. gözəl insan, xalqın qeydinə qalan şəxsiyyət kimi ta­ Qımılqışlaq kəndində öz arzusunu bildirən ağsaqqal nıdıqlarını dedilər, seçiciləri Nizami Xudiyevə səs ver­ pulsuz olaraq hamımızın etiqad yeri olan Həcc ziyarətinə məyə, müxalifətin irəli sürdüyü heç yerdə adı-sanı göndərildi. Xudat Mədəniyyət Evinə yeni rahat stullar olmayan, dövlətçiliyə qara yaxanlara səs verməməyə gətirildi. Görülən işləri saymaqla qurtarmaq mümkün çağırdılar. Sonda söz görkəmli pedoqoq, alim Nizami deyil. Camaat artıq Nizami Xudiyevə elə alışmışdı ki, Xudiyevə verildi. Zalda sükut idi, hamı diqqətlə alimi bəziləri könüllü şəkildə bu kənddən o kəndə onun arxa­ dinləyirdi. Nizami müəllim dövlət quruculuğu və siya­ sınca gedirdi. Görüşlərdə Nizami müəllimin dövlətə və sətdən, iqtisadi, sosial, sahələrdən elə gözəl nitq söylədi dövlətçiliyə olan münasibəti hamını heyran etmişdi. Mən ki, zalda oturan aldanmış müxalifət tərəftarları da həyatımda seçkilərdə çox iştirak etmişəm, həm siyasi işçi özlərindən asılı olmayaraq, sürəkli alqışlarla əl çaldılar. kimi, həm də adi seçici kimi. Möhtərəm Heydər Əliyevin, Zaldakı seçicilər hamını dövlətçiliyimizin keşiyində onun layiqli davamçısı İlham Əliyevin prezident seçkiləri öz qələmi, sözü və işi ilə duran Nizami Xudiyevə səs və 2005-ci ildə Milli Məclisə parlament seçkiləri kimi verməyə çağırdılar. xalqın fəal iştirakını görməmişəm. Yığıncaq qurtardı və biz 34 illik ayrılıqdan sonra Seçkinin nəticələrini seçicilərimiz çox həyəcanla çox səmimi görüşdük, söhbət etdik. gözlədi. Nizami müəllim seçilən günü Xudat əhalisi Qarşıda bizi böyük seçki marafonu gözləyirdi. Mən küçələrə çıxıb bir-birini təbrik edirdilər. Onlar elm və də həmin gündən onunla seçki dairəsini əhatə edən siyasətin təcəssümü olan gözəl bir insana səs vermişdilər.

387 388 Hal-hazırda rayonumuza çox bacarıqlı, sadə, tə­ vazökar, işgüzar, xalqını sonsuz məhəbbətlə sevən cənab QURUB-YARADAN İNSAN Şəmsəddin Xanbabayev rəhbərlik edir. Rayonumuz onun işgüzarlığı nəticəsində gündən-günə abadlaşır. Qısa müd­ Müstəqil dövlətimiz son illərdə iqtisadi sahədə dətdə çox işlər görülmüşdür, xalqımız ona minnətdarlığını qazandığı yüksək nailiyyətlərlə yanaşı sosial sahədə də bildirir. nəzərəçarpan müvəffəqiyyətlər əldə etmişdir. Azad və­ Biz inanırıq ki, Şəmsəddin Xanbabayev və Nizami təndaş cəmiyyətinin yaradılması, inkişafı qazandığımız Xudiyev kimi xalqını sevən şəxsiyyətlərin vəhdəti nə­ ən böyük uğurlardan sayılır. ticəsində rayonumuzun əhalisi bundan sonra daha yaxşı Ölkəmizdə həyata keçirilən vətəndaşların yerli yaşayacaq. özünüidarəsində iştirakı, taleyüklü məsələlərin həllində onların rəyinin nəzərə alınması, azad seçki sisteminin Hacıyev Hacı Abuzər oğlu təkmilləşdirilməsində islahatların aparılması əhali N.Xudiyevin tələbə yoldaşı, Xudat şəhəri. tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. 20 oktyabr 2006-cı il Yerli özünüidarə sistemində çalışan insan kimi səmimi deyərdim ki, ölkəmiz bütün sahələrdə inkişafına görə MDB ölkələri arasında nümunə göstəriləcək bir ölkə imici qazanmışdır. Ölkəmizdə keçirilən seçki sisteminin təkmilləşməsi özünü son seçkilərdə, xüsusilə 6 noyabr 2005-ci il tarixində keçirilən Milli Məclisə deputat seçkilərində daha parlaq şəkildə biruzə vermişdir. Yaxşı xatırlayıram ki, seçkinin şəsffaflığı, asad mübarizənin təşkili, namizədlərə bərabər şəraitin yara­ dılması hələ əvvəlcədən seçki kampaniyasının son dərəcə gərgin, maraqlı, seçicilərin fəallığı şəraitində keçəcəyindən xəbər verirdi. Həqiqətən də yanılmamışdıq. Yaşadığımız ərazini əhatə edən 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən bir deputat yerinə 19 nəfər namizəd ərizə vermişdi. Bu namizədlər əhalinin müxtəlif təbəqələrini təmsil et­ məklə sərbəst şəkildə öz seçki kampaniyalarını apa­ rırdılar. Sevindirici hal idi ki, namizədlər içərisində

389 390 xalqımızın layiqli insanları, ziyalıları, dünya şöhrətli Xudat şəhərindəki seçki qərargahında hər gün onlarla alimləri təmsil olunurdular. seçici hörmətli alimimizlə görüşür, məmnun halda ora­ Xudat bələdiyyəsinin sədri kimi məsuliyyətli və­ nı tərk edirdi. zifəni daşıdığım üçün mən də layiqlilərin ən layiq- N.Xudiyev böyük şəxsiyyətdir. Görkəmli dilçi alim lisinin seçilməsində maraqlı idim. Çünki “Regionların 67-dən artıq kitabın, dərslik və dərs vəsaitlərinin müəl­ sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın həyata lifidir. Körpə balalarımız üçün “Ana dili” dərslikləri keçməsində bölgənin, o cümlədən Xudatın sosial- yazmışdır. Bir çox yüksək mükafatlara layiq görülmüş­ iqtisadi inkişafında seçiləcək millət vəkilinin böyük dür. rolu olacaqdı. Təbii ki, bölgəmizin seçiciləri N.Xudiyevi özlərinə Namizədlər içərisində Ulu öndərimiz Heydər doğma sayaraq, onun namizədliyini müdafiə etmək qə­ Əliyev cənablarının yaxın silahdaşı, Yeni Azərbaycan rarına gəldilər. İnsanlarla ünsiyyət nəticəsində onların Partiyasını yaradanlardan biri, dünya şöhrətli alim, arzu və istəklərinə qayğı ilə yanaşan N.Xudiyev bütün Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri Qapalı bacarıq və imkanlarından istifadə edəcəyinə, əhalinin rifah Səhmdar Cəmiyyətinin sədri vəzifəsində uzun illər halının yüksəlməsinə çalışacağına söz verirdi. Seçicilərin səmərəli çalışan Nizami Mənaf oğlu Xudiyevin olması əksəriyyəti N.Xudiyevə səs verəcəklərini söyləyirdilər. məndə böyük fərəh hissi yaratdı. N.Xudiyev əvvəlki iki Həmin günlərdə bir hadisə heç yadımdan çıxmır. çağırış Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə seçkilər N.Xudiyev seçicilərlə görüşdən Bakıya qayıdarkən yol zamanı Şərur-Babək rayonundan millət vəkili seçilmiş qəzasına uğrayan günün səhərisi xeyli adam dəqiq və öz vəzifəsini layiqincə yerinə yetirmişdi. Fikrimcə, məlumat almaq üçün qərargaha üz tutmuşdu. Yaşlı bir Şərur-Babək rayonunun seçicilərinin etmadını doğ­ qadın mənə yaxınlaşaraq Nizami müəllimin səhhəti ilə rultmuş şəxsin Xaçmazdan deputat seçilməsi bu bölgə maraqlanaraq, bütün gecəni Allaha dua etdiyini, müəl­ üçün zərurətdən doğmuşdu. N.Xudiyev kimi səviyyəli, limin tezliklə sağalıb gəlməsini arzuladığını bildirdi. əzmkar, bacarıqlı, təşkilatçı deputata ehtiyacımız var idi. Əhali seçki günü çox aktiv idi. Axın-axın səsver­ Seçki marafonu zamanı N.Xudiyevin titullarına, məyə gələn insanlar seçkilərin təşkilindən, şəffaflığından tutduğu vəzifəyə baxmayaraq, nə qədər sadə, səmimi, razı qaldıqlarını, maniəsiz istədikləri namizədə səs işgüzar, təvazökar şəxsiyyət olmasının canlı şahidi verdiklərini bildirdilər. oldum. Xudat seçiciləri qarşısında görüşündə hər bir Nəticə sevindirici oldu. Əhalinin böyük rəğbətini vətəndaş-seçici ilə şəxsən salamlaşır, onların arzu və qazanan N.Xudiyev 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dai­ istəklərini dinləyir və əmin edirdi ki, seçiləcəyi təq­ rəsindən millət vəkili kimi şərəfli ada layiq görüldü. dirdə bütün bilik və bacarığını xalqın xidmətinə sərf Son dərəcə həssas, səmimi insan olan Nizami müəl­ edəcəkdir. Xüsusilə fərəhli hal idi ki, Yeni Azərbaycan lim sağalaraq, həkimlərin etirazlarına baxmayaraq, Partiyasının namizədi kimi irəli sürülən N.Xudiyevin

391 392 özünün qədirbilən seçiciləri ilə görüşə gəldi. Görüş çox səmimilik, mehribanlıq şəraitində keçdi. XALQINA, DÖVLƏTİNƏ, PREZİDENTİNƏ N.Xudiyev verdiyi vədi yerinə yetirən insandır. SADİQ İNSAN Seçildiyi müddətdə xeyli işlər görməyə imkan tap­ Milli Məclisə seçkilərlə əlaqədar olaraq, mən sent­ mışdır. yabr ayının ortalarında Xudat şəhərinin Mədəniyyət Xudat şəhərində Mədəniyyət evinin mebellə evində keçirilən, YAP-dan namizəd Nizami Xudiyevlə təminatı, Mədəniyyət evinin ətrafındakı parkın abadlaş­ görüşə gəldim. Görüşə gələrkən məni bir nəfər qarşı­ dırılması, F.Axundov küçəsinin abadlaşdırılması, şəhərdə ladı və dedi: “Siz gərək Nizami Xudiyevi yox, bizim su quyusunun vurulması, əhalinin məişət qayğılarının yerli namizədi müdafiə edəsiniz”. Mən onlara kəskin həllində onlara köməyin göstərilməsi, Xudat xəstəxa­ cavab verdim. Dedim ki, YAP Xaçmaz Rayon Təşki­ nasının təmirinə kömək etməsi buna əyani misaldır. latının sədr müaviniyəm. Partiyamdan namizədliyi Mən xüsusilə seçicilərin sağlamlığının qorunması verilmiş Nizami Xudiyevi müdafiə edəcəyəm. məqsədilə həkim briqadasının Bakıdan gətirilməsini, Görüş başladı. Nizami müəllimə söz verildi. Onun onların xəstələri müayinə etməsini, pulsuz dərmanla ilk çıxışı sanki zalda oturanları silkələdi, mənim ar­ təminatını, əlamətdar günlərdə əhali qarşısında res­ xamda əyləşən yaşlı vətəndaş yerindən qalxaraq: “Bizə publikanın tanınmış müğənni və aktyorlarının çıxış­ yerli adam lazımdır”- deyərək qışqırdı və onu müdafiə larının təşkilini xüsusi qeyd edərdim. edən əvvəldən hazırlanmış şəxslər də replikalarla yerdən Nizami Xudiyev gündəlik fəaliyyətində, Milli qışqırmağa başladılar. Mən zala göz gəzdirdim, hələ hamı Məclisdəki çıxışlarında bölgənin problemlərinin həllinə susurdu. Əlbəttə, mən öz sözümü deməliydim. Çıxış üçün çalışır və nail olur, xüsusilə də “Regionların sosial- söz istədim. Çıxışımda Nizami Xudiyevin Heydər Əliyev iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın uğurla həyata məktəbinin yetirməsi və İlham Əliyevin yaxın silahdaşı keçirilməsində fəal iştirak edir. Nizami müəllimə inanır olduğunu zalda oturanlara xatırlatdım. və ona gələcək uğurlu günlər naminə xoş arzularımı Mən Nizami müəllimlə iclasdan sonra görüşərkən dedim: çatdırıram. “YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının sədr müaviniyəm, daim sizinləy əm, axır günə kimi də sizin yanınızda olacağam”. Elman Allahyarov Hər gün saat 8-dən axşam saat 22-yə kimi Nizami Xudat bələdiyyəsinin sədri fevral, 2008-ci il Xudiyevlə bir yerdə oldum. Bu insan yorulmaz, məq­ sədinə nail olmaq üçün çalışan, dövlətçiliyə və Prezi­ dentinə sadiq, YAP ideyaları uğrunda canından keçməyə hazır olan, insanları öz canından artıq istəyən, hər bir təklifə, şikayətə, haqsızlığa qarşı barışmaz, ən nəhayət,

393 394 bütün seçicilərini öz varlığı qədər sevən bir insandır. Xudiyevin şəkli idi. Qoca dedi: “Nizami müəllim, mən Deyərdim ki, Nizami Xudiyev seçkilərdə qələbəni şəx­ sənin şəklini yatağımın başına vurmuşam, mənə əlavə sən öz bacarığı və təşkilatçılığı, ziyalılığı ilə qazandı. bir şəkil də ver”. Nizami müəllim öz şəkillərindən bir Seçki kampaniyası çox gərgin keçirdi. Nizami müəllim neçəsini ona verdi, qoca sanki sevincindən ağlayırdı. digər namizədlərin ona qarşı atdığı böhtanlarını, sakit və O, çıxış edərək dedi: “Ey Nağıoba, Hacıabdurrəhimova səbirlə təhlil edir, rəqiblərini konstruktiv olmağa çağırırdı. və Baraxun kəndinin sakinləri, üzümü sizə tutaraq Niza­ Nizami Xudiyev Xudat şəhəri 6-cı şöbədə görüşə mi müəllimə səs verməyə dəvət edirəm!” Həmin gecə gələrkən bərk yağış yağırdı. Seçicilər onun yolunu o insanlar and içdilər və andlarına da sadiq qaldılar. Nə­ gözləyirdilər. İclas demək olar ki, açıq havada keçirilməli ticədə Dədəli seçki məntəqəsində azadlıq blokundan idi. İnsanları isə bu yağış qorxutmurdu. 80-ə yaxın seçici, olan Azər Həsrət, baxmayaraq ki, Dədəli kəndində anadan yağışın altında Nizami müəllimdən iclasın keçirilməsini olmuşdur, məntəqədə səs çoxluğu qazana bilmədi. xahiş etdilər. Kənarda durmuş, əlində əsa olan bir nəfər Nizami Xudiyev qısa müddətə insanların qəlbinə yol xəstə kişi, bərkdən hönkür çəkib ağlayaraq, əllərini göyə tapdı, dövlətimizin siyasətini onlara izah edə bildi. Mən qaldırdı. Onun nə istədiyini mən başa düşmədim. nə deyim, nə qədər desəm, yazsam yenə azdır. O, dünya Nizami müəllim qocaya yaxınlaşdı, bağrına basdı. Bu şöhrətli alimdir. Onu pensiyaçılar, gənclər, şagirdlər, ziya­ insanın niyə ağladığını soruşdu. Həyat yoldaşı dedi ki, lılar, fermerlər, bir sözlə hamı çox sevir. uzun illərdir xəstəliyə görə əlillik dərəcəsi ala bilmirdi, Nizami müəllim hətta xəstə olarkən də telefona cavab Nizami müəllimin işə qarışması sayəsində arzusuna verirdi. Onun titrək səsi indi də qulaqlarımda cingildəyir: çatıb. Onun göz yaşları sevinc göz yaşlarıdır. “Ay Abbasyar, mənim adımdan bütün seçicilərimə salamımı Yaxşı yadımdadır. 26 oktyabr 2005-ci il tarixində söylə, mən həmişə sizinləyəm.” Düzdür, o, seçki günü saat 19-da Nağıoba kəndində 100 nəfər seçici toplaşmışdı. bizim yanımızda olmasa da, millət vəkili seçildi. O, bu İclas açıq havada keçirilirdi, iclası mən aparırdım. Birdən ada layiqdir. İnsanların inamını qazandı və qələbə çaldı. işıqlar söndü, qaranlıqda bir nəfər də olsun yerindən Mən kiməm ki, ona qiymət verim. Mən özümü bu tərpənmədi. İclas düz saat 22-də qurtardı. Nizami müəllim dahi insanın qarşısında cılız hesab edirəm. Həm də fəxr çıxış edərək, insanları dövlətçiliyimizə, Prezidentimizə edirəm ki, düz təbliğat kampaniyası zamanı onunla bir yerdə olmuşam. Əgər bu qələbədə cüzi də olsa əməyim sadiqliyə, müxalifətçilərin yalançı vədlərinə inanmamağa olubsa, bu mənim partiyaya, Prezidentə və Nizami müəl­ çağırdı. Çıxış qurtararkən seçicilər: “Yaşasın İlham Əli­ limə olan borcumun cüzi hissəsinin qaytarılmasıdır. yev! Yaşasın Nizami Xudiyev!”- deyə şüarlar səslən­ Nizami müəllim, sağ ol, var ol, yaşa, yarat, yorulma, dirdilər. Sanki qaranlıq zülmət yenidən işıqlandı. mübarizədən həmişə qalib çıx! İzdihamın içərisindən yaşı 80-ə yaxın olan bir qo­ Abbasyar Heydərov ca kişi əlləri əsə-əsə əlini cibinə salıb, bir şəkil çıxart­ YAP Xaçmaz Rayon Təşkilatının sədr müavini dı. Qaranlıqda biz şəkli güc ilə görürdük. Bu Nizami dekabr, 2007-ci il

395 396 kollektivi həm də yeni meşələrin salınması (hər ildə GÖZƏL TƏBİƏTİ 130 ha sahədə) və müxtəlif növ (milyonlarla ədəd) ting GÖZƏLLƏŞDİRƏN İNSANLAR və toxumacarların yetişdirilməsi ilə məşğuldur. 2005-ci ildə ilk dəfə şimal bölgəsində, məhz Yalama meşə­ 1947-ci ildə Yalama və Nərəcan hökumət meşə lərində zeytun yetişdirilməsinə nail olunmuşdur. Ləcət bağlarının, həmçinin inqilabdan sonra Yalama meşə və Yalama kəndlərinə yaxın meşə sahələrində yeməli bağları kimi birləşdirilmiş ayrı-ayrı şəxsi istifadədə şabalıd cinsindən ibarət bağ salınmışdır ki, bu da bu olmuş sahələrin bazasında Yalama Meşə Təsərrüfatı ərazilər üçün yenilikdir. təşkil olunmuşdur. 2001-ci ilin dekabr ayının 12-dən Xaçmaz meşələrində həmçinin müxtəlif növ çöl isə Yalama Meşə Mühafizəsi və Bərpası Müəssisəsi heyvanları məskunlaşmışdır. Bunlardan ceyran, dovşan, adlandırılmışdır. tülkü, porsuq, çöl pişiyi, canavar, çaqqal, çöl donuzu və Xaçmaz rayonunun ümumi ərazisinin 20755 hektarı s. misal göstərmək olar. Xaçmaz meşələri təkcə ekoloji Yalama Meşə Mühafizəsi və Bərpası Müəssisəsinə cəhətdən yox, həm də iqtisadi cəhətdən böyük aiddir. Həmin ərazinin 85%-i təbii meşələrlə örtülü əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, ölkə iqtisadiyyatının əsas sahədir. 7%-i mədəni meşə əkinlərindən, 4%-i meşəsiz gəlir gətirən sahələrindən hesab olunan turizm və sahələrdən, qalan hissəsi isə xüsusi təyinatlı və isti­ rekreasiya xidməti məhz zəngin təbiətə malik olan fadəsiz sahələrdən ibarətdir. Mövcud meşələrin orta Nabran meşələri ilə Xəzər dənizinin vəhdəti nəti­ yaşı 120-dir. Meşələr flora və faunanın tərkibinə görə cəsində dünya ölkələrinin diqqətini cəlb etmişdir. həm zəngin, həm də vacib əhəmiyyəti olan canlı bir Xaçmaz meşələrinin içərisindən 11 çay axaraq, varlıqdır. Xəzər dənizinə tökülür: Qusarçay, Qudyalçay, Məzarçay, Xaçmaz meşələrinin başqa meşələrdən əsas fərqi Şollarsu, Asmaçay, Muruqqubu, Dəliqubu, Xəzrədok, onun dənizlə birgə vəhdət yaratmasıdır. Belə ki, Aqitacir, Cılıqçay, Cuetçay. ölkəmizin dilbər guşələrindən hesab edilən Nabran Xaçmaz rayonu təkcə təbiəti ilə deyil, həm də meşələri biləvasitə Xəzər dənizinə bitişik bir ərazidir. zəngin keyfiyyət və xüsusiyyətlərə malik əhalisi ilə də Həmin sahə kurort zonalarının sanitar mühafizə dairəsinə fərqlənir. Mən Xaçmaz əhalisi ilə 2001-ci ilin ya­ aid olan meşələrdir. Xaçmaz meşələrində əsasən uzun- yından, yəni müəssisəyə direktor təyin olunandan saplaq palıd, göyrüc, ağcaqayın, vələs, şabalıdyarpaq sonra, əsasən isə 2005-ci ilin deputat seçkiləri ərəfə­ palıd, yunan qozu, qızılağac, akasiya, qovaq, at şabalıdı, sində keçirilən müxtəlif görüşlər zamanı yaxından tanış iydə, söyüd, eldar şamı, sərv, yemişan, zoğal, əzgil, fındıq, olmuşam. Belə ki, 56 saylı Xaçmaz kənd seçki qaratikan və s. ağac və kol cinsləri mövcuddur. Bu dairəsindən YAP Siyasi Şurası tərəfindən namizədliyi meşələrin qorunub mühafizə olunması ilə məşğul olan irəli sürülmüş görkəmli ictimai-siyasi xadim professor Yalama Meşə Mühafizəsi və Bərpası Müəssisəsinin Nizami Xudiyevin ayrı-ayrı kəndlərdə seçiciləri ilə

397 398 görüşü zamanı, Xaçmaz əhalisinin ölkə rəhbəri İlham diqqət və qayğısı ilə yaddaşlara yazıldı. Ona görə də Əliyev cənablarına, Ulu öndərimiz Heydər Əliyev və bütün gələcək işlərində hörmətli şəxsiyyət və böyük ümumilikdə Azərbaycan dövlətinə olan böyük hörmət alim, layiqli deputatımız Nizami Xudiyevə uğurlar və diqqətinin şahidi olmuşam. arzulayıram. 56 saylı seçki dairəsindən 19 nəfərin namizədliyi qeydə alınmışdı. Həmin namizədlər seçicilərlə görüş Budaq Çaylar oğlu Əliyev keçirmək üçün, əksər hallarda platformaları ilə tanış Yalama Meşə Mühafizəsi və Bərpası etmək üçün heç kimi tapa bilmirdilər. Ona görə ki, müəssisəsinin direktoru əhali əsasən YAP-ın namizədi olan cənab Nizami Xu- mart, 2006-cı il diyevi dəstəkləyir, yalnız onun görüşünə can atırdılar. İnanırdılar ki, onların adından Milli Məclisdə yalnız Nizami Xudiyev kimi böyük ziyalı danışa bilər. Bununla da əhali möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev cənablarının siyasətini dəstəklədiklərini və Azər­ baycan dövlətinə olan sədaqətlərini bildirirdilər. Mü­ şahidə etdiyim maraqlı hal isə bir kəndin əhalisinin başqa kənddə keçirilən seçki öncəsi görüşlərə gələrək professor Nizami Xudiyevin çıxışlarına təkrarən qulaq asmaları idi. Çünki kəndlərdə keçirdiyi görüşlər zamanı Nizami Xudiyev həm insani, həm vətən­ pərvərlik, həm də xalq elçisinə xas olan xüsusiyyətləri ilə digər opponentlərindən çox ciddi fərqlənərək əhalinin böyük hörmətini qazanmışdı. Bu isə öz növ­ bəsində hörmətli professorun xalqına və dövlətinə ürəkdən bağlılığını göstərirdi. Ona görə də ayrı-ayrı şəxslər Nizami müəllimin ayağı altında qurbanlar kəsərək ona olan hörmət və ehtiramlarını əyani sübut edirdilər. Ən maraqlı və ən yaddaqalan o oldu ki, cənab Nizami Xudiyev öz əməlləri və bacarığı ilə, xalqa dayaq durması ilə özünü xaçmazlılara sevdirə bildi. Nizami müəllim həm də böyük alim kimi xe­ yirxah işləri, insanlara, ən əsası isə aztəminatlı ailələrə

399 400 YEL QANADLI MƏKTUB Nizami yurdunun oğlu Nizami Dahi Nizaminin ruhu cismində, Əzizimiz, şəxsiyyətinə hörmət etdiyimiz, elm aləminin Çox ulu, müqəddəs adı ismində, cəfakeş qəvvası, gənc nəslin dolğun və hərtərəfli təhsil Görünür gözümə mələk qismində alması yolunda aramsız yanan şam, seçicilərinin Nizami yurdunun oğlu Nizami. qayğısı ilə nəfəs alan həssas millət vəkili Nizami müəllim! Sizin üçüncü dəfə dalbadal millət vəkili Oxucu mən sayım, sənsə qulaq as, seçilməyiniz xəbərini biz xaçmazlılar böyük sevinc İnsanın fikrini oxuyan həssas, hissi ilə qarşıladıq. Bunu yəqin bilin ki, biz sizinlə Elmin dəryasında cəfakeş qəvvas, həmrəyik, əl-ələ verib bir yerdə fəaliyyət göstərəcəyik. Nizami yurdunun oğlu Nizami. Mən bütün xaçmazlılar adından sizi səmimi qəlbdən təbrik edir, sizə çox nəhəng, sərhədsiz fəaliyyətinizdə Yazmış neçə-neçə güclü əsəri, müvəffəqiyyətlər arzu edirəm. Qılıncdan itidir, vardır kəsəri, 26 sentyabr 2005-ci ildə Xaçmaz rayonunun Elm adlı aləmə hey düzür zəri Niyazabad kəndində seçicilərlə olan görüşünüz zamanı Nizami yurdunun oğlu Nizami. mən sizi yazdığım “Millət vəkili” şeiri ilə salamladım. İndi yenicə yazdığım “Nizami yurdunun oğlu Nizami” Durmadan təcili özün yetirir, şeiri ilə sizi millət vəkili kimi təbrik edirəm. Bir baxın nə boyda sevinc gətirir, Ey dahi Nizami Gəncəvinin ruhunu, adını, zəngin Nisgilli qəlblərdən qəmi itirir, nəzəri irsini özündə əks etdirən bu günün Nizamisi! Nizami yurdunun oğlu Nizami. Güman edirəm ki, mənim sizə ünvanlanmış bu şeirim çox böyük mənəvi qüvvə kəsb edəcək, hətta həkimin Üz tutur gah kəndə, gah da şəhərə, iynə-dərmanlarından 100 dəfə təsirli olacaq. Aparır xalqını nurlu səhərə, Ümid edirəm ki, şerimi oxuyan kimi bir anda İstəyir yetişək şanlı zəfərə sağalıb ayağa qalxacaq, hamını sevindirəcəksiniz. Nizami yurdunun oğlu Nizami. Yəqin ki, tezliklə mənə də mehman olacaq, qəribə taleli şairin yoxsul komasında onunla üzbəüz əyləşib şirin- Davud Qurban Mərd şirin bir stəkan ətirli və pürrəngi çay içəcək, söhbət Xaçmaz rayonu, Əbilyataq kənd orta məktəbinin müəllimi. əsnasında onun heç də kasıb olmayan mənəvi aləmi 24 noyabr 2005-ci il ilə, yazdığı bu günün reallıqlarını əks etdirən digər şeirləri ilə tanış olacaqsınız. 401 402 üzərində Allahın nəzəri var və heç vaxt onun böyük PROFESSOR - MİLLƏT VƏKILI fikirlərinə, sözlərinə xələl gəlməz. Bu bir təsadüfmü, yoxsa Allahın həqiqi mənada pro­ Hər dəfə əlimə qələm alıb bu insan haqqında fessora - millət vəkili Nizami Xudiyevə bəxş etdiyi böyük oxuduqlanmı, gördüklərimi və eşitdiklərimi yazmaq istə­ istedad, elm, Vətən, xalq sevgisi, insanlıq xüsusiyyətləri, yərkən məsuliyyət hissi, ona olan dərin məhəbbət ən ümdəsi olan sadəliklə yanaşı Allahın özünün nəzəri hissi, daxilimdən gələn hansısa bir hiss məni düşün­ olan Nizami adını da qismət etməsidir. Bəlkə də Allah məyə, haradan və necə başlayacağımı götür-qoy böyük bir nəslin kökündən pöhrələnmiş mənəvi aləmlə etməyə məcbur edir. Saatlarla, hətta günlərlə belə dolu olan bir insana - Nizami müəllimə tək şəxsiyyətə vaxtın ötdüyünə özüm də mat qalmışam. həyan olmaqla özünə yaxın olan, dünyasını dəyişmiş, Mütəfəkkir insanlar haqqında söz demək nə qədər insanların ruhunu, həyatda yaşayanların isə qəlbini şad çətin imiş! Lakin Nizami Xudiyev haqqında kiçık də etmək istəmişdir. Mən bilmirəm, onu Allah bilir. olsa yazı yazmaq, ürəyimdən keçənləri demək fikri Allahın əmri ilə bildiklərim bunlardır ki, yaşı 60-a məni rahat buraxmırdı. Çünki şimal bölgəsində doğul­ çatmış professor Nizami Xudiyevin zehnindən, düşün­ muşam və burada yaşayıram. Professor Nizami cələrindən süzülüb gələn gecəli-gündüzlü, ürəyini köz- Xudiyevin millət vəkili seçildiyi kəndləri, bu kəndlərdə köz edib gözlərinin nurunu qoyan 70-ə yaxın yazdığı yaşayan ziyalıları, zəhmətkeş insanları yaxşı tanıyıram. kitabları vardır. Zaman keçdikcə bu kitablar insanlıq Nizami Xudiyevin öz seçiciləri üçün nə qədər böyük dünyasına, ziyalı dünyasına öz hədiyyəsini verəcəkdir. işlər gördüyünü, insanlara necə qayğı göstərdiyini ağız Çünki professorun bu kitablarda qəlbini qoyduğu iki dolusu danışan adamlardan nəinki eşitmişəm, hətta sahə var. Birincisi, türk dünyası - türkçülük, ikincisi, gözlərimlə görmüşəm. Ona görə də bu yazını yazmağı Heydər Əliyevin dünyası, Heydər Əliyev dühası. özümə borc bildim. Professor Nizami Xudiyevin nəhəng siyasi xadim, Haradansa oxumuşdum ki, dünyanı “Xəmsə”si ilə bəşəri insan olan Heydər Əliyev haqqında yazmağının düşündürən Şeyx Nizami özünə bu təxəllüsü elə-belə əsas səbəbi bu böyük şəxsiyyətin dərin məntiqli, hər seçməyibmiş. Nizami sözünün ərəb əlifbası ilə yazılı- fikrində tarixdə qalacaq ifadələrlə, aforizimlərlə dolu şındakı hərfləri əbcəd hesabı (əbcəd hesabı ərəb olan çıxışlarını aludəliklə izləyərək, onun Azərbaycan əlifbasındakı hərflərin rəqəmlərlə ifadəsi deməkdir; dilinin təsir gücünü, qüdrətini göstərən natiqlik təcrü­ burada hər bir hərf müəyyən bir rəqəmi bildirir) ilə bəsini bütün dünyaya yaymaq olub. Eyni zamanda hesabladıqda 1001 rəqəmi alınır. Azərbaycan dilinin tarixi ilə məşğul olanlara müxtəlif İslam dünyasında belə bir həqiqi fikir mövcuddur dövrlərdə yaşamış görkəmli alimlərin dilin inkişafın­ ki, Allahın min bir gözəl, əsas isə 99 adı var. Bununla da dakı xidmətlərini düzgün qiymətləndirmək üçün, on­ böyük şair bəşəriyyətə çatdırıb ki, onun təxəllüsünün lara kömək və istiqamət arzusu olub.

403 404 Nizami Xudiyev Heydər Əliyev haqqında deyir: “...O layiq görülmüş şairə, jurnalist Telli Pənahqızıdır: dahi idi və bütün dövrlərdə dahi olaraq qalacaq...” “...Mən ömrüm boyu bu qənaətdə olmuşam ki, insan Böyük bir məktəb - Heydər Əliyev məktəbi keçmiş alim də ola bilər, vəzifə sahibi də. Varlı da ola bilər, Nizami Xudiyev bu məktəbə sadiq olduğunu dəfələrlə kasıb da. Ancaq şəxsən mən Nizami müəllimin böyük­ sözdə deyil, əməli işində də təsdiq etmişdir. Təsadüfi lüyünü, insani keyfiyyətlərini ailəsinə, valideynlərinə deyil ki, Heydər Əliyevin yaratdığı Yeni Azərbaycan münasibəti ilə qiymətləndirirəm. Mən anamı özümdən Partiyasında Nizami Xudiyevin üzvlük vəsiqəsinin sıra də çox sevirəm və bu xüsusiyyəti Nizami müəllimdə də sayı 00027- dir. görmüşəm. O da mənim qədər, bəlkə də məndən də çox Professorun türk dünyasına, Heydər Əliyev səxsiy- anasını sevir...” Anasını sevən insanlar Vətən, torpaq, yətinə bağlılığı, sevgisi böyük Xudiyevlər nəslindən pro­ böyük-kiçik anlayışını bütün varlıqları ilə dərk edirlər. fessora miras qalmış bir halallıqdan, saflıq deyilən mə­ “...Özünüzü idarə edərkən ağlınızı, başqalarına nəviyyatla dolu bir aləmdən xəbər verir. Bunu unutmaq rəhbərlik edərkən qəlbinizi işlədin ” - deyən professor olmaz ki, insan amilində kök-nəsil əsas yer tutur. Nizami Xudiyev insan mənəviyyatı üçün çox dəyərlı “...Qaygı tələbdən artıq deyilsə müsbət işdən olan bu fikirləri bu gün də yaşatmaqdadır. danışmağa dəyməz...” - deyir professor. Bu aforizmin Professor Nizami Xudiyev 70-dən artıq monoqrafiya, özü Nizami Xudiyevin Allaha bağlılığı deyilmi? Çünki kitab, dərslik və dərs vəsaiti yazmış, 40-dan artıq sə­ insanları sevən Allahını sevər, Allahını sevən isə Allahın nədli televiziya filminin ssenari müəllifidir. yaratdıqlarının əşrəfi olan insana həmişə qayğı göstərər. Hələ yaşı 60-ı keçməmiş, Azərbaycan Respublikasının Professorun insanlara qayğıkeş münasibəti, onlarla səmi­ əməkdar elm xadimi Nizami Xudiyevin vətən, xalq mi ünsiyyətdə olması onun həyatının iş meyarıdır. Hansı qarşısındakı xidmətlərini, səmərəli fəaliyyəti nəticəsində tərəfdən yanaşsaq, Nizami Xudiyevi xalqımızın milli qazandığı mükafatlarını, titullarını saymaqla qurtarmaz. dəyərlərinə bağlı olan müasir, bəşəri bir ziyalı kimi Nizami Xudiyev cəmiyyətə verdiyi töhfələrə görə bir görürük. çox xarici ölkə universitetlərinin, akademiyalarının Professor Nizami Xudiyev haqqında Ənvər Məşə- mükafatlarına, müxtəlif illərdə “İlin adamı” fəxri adlarına diyev belə deyir: “...Nizami Xudiyevlə ünsiyyətdə olan­ layiq görülmüşdür. ların böyük əksəriyyətinin fikri eynidir. Nizami müəl­ Bax, budur professor Nizami Xudiyevin həyat fəaliy­ limlə təmasda olmaq xoşdur. Çünki o dəqiqə hiss yətinin həqiqətləri. edirsən ki, qabiliyyətli, mədəniyyətli, yeniliyə böyük maraq göstərən xeyirxah insanla söhbət edirsən...” Sən Şeyx Nizaminin adaşı kimi, Tanınmış elm xadimləri, yazıçılar, alimlər Nizami Həyatın mənasın elmdə gördün. Xudiyev haqqında çox dəyərli, çox maraqlı fikirlər Bal çəkən arının sirdaşı kimi, söyləyiblər. Onların biri də Həsənbəy Zərdabi mükafatına Sən də öz ömrünü qələmlə hördün.

405 406 çəklərlə şirin söhbət etməyi çox xoşlayır. Belə Həyatın ən gözəl duyğularını, olduqda, insanlar da onunla problemlərini bölüşə bilir­ Tanrı sənə verdi adınla bahəm. lər. Bir məqamı da deyim ki, Nizami müəllim seçki - Çəkməkçün insanın qayğılarını qabağı avtomobil qəzasına uğramışdı. Xudat camaatı Sənə rütbə verdi əlində qələm. bunu eşidib şoka düşmüşdü. Mənim heç vaxt yadım­ dan çıxmaz ki, səhər saat 9:00 olardı. Mən işə gələndə Çox olmuş əlinə qələm alanlar, idarənin qapısının ağzında yaşlı bir qadın məni Allah rizasını yad edən azdı. saxlayıb dedi: “Ay bala, bilirəm ki, sən bələdiyyənin Vətən, xalq adını uca tutanlar, sədrisən. Eşitmişəm ki, Nizami müəllim qəzaya düşüb. Nə haqqı unutdu, nə yolun azdı. Mən namaz qılıram. Bu gecə səhərə kimi dua edib Allaha yalvarmışam ki, ona heç nə olmasın...” Mən o Nizami Xudiyevin millət vəkili kimi fəaliyyətinin qadına təsəlli verib iş otağıma gəldim. Bir müddət dövlət üçün, xalq üçün nə qədər dəyərli olduğunu onun onun dediyi sözlərin təsiri altından çıxa bilmədim. seçiciləri ilə görüşərkən bir daha müəyyən etdim. Düşündüm və belə qənaətə gəldim ki, professor Ni­ zami Xudiyev insanlarla görüşlərində, söhbətlərində öz Elman Allahyarov (Xudat şəhər bələdiyyəsinin sadəliyi, səmimiliyi ilə özünə doğmalıq hissi qazana sədri): - “Professor Nizami Xudiyev deputatlığa nami­ bilmişdir. Bu həqiqəti mən, professor Nizami Xudiyev zədlik dövründə camaata verdiyi vədlərin seçildikdən müalicədən sonra yenidən Xudata gəldiyi gün bir sonra demək olar ki, çox qismini yerinə yetirib. O, daha gördüm. Xudat camaatı onun gəlişini bayram qısa müddət ərzində Xudat şəhərində çox işlər görüb. edirdi, ayağının altında qurbanlar kəsirdilər. Söz verdiyi kimi ilk növbədə Xudatda içməli su Professorun Xudat camaatına daha bir qayğısı da problemini aradan götürmək üçün 380 metr dərinlikdə ondan ibarətdir ki, dəfələrlə Bakı şəhərindən yüksək artezian quyusu vurdurub. Burada 250 tonluq anbar da ixtisaslı, peşəkar həkimləri Xudat xəstəxanasına dəvət tikilib. Xudat camaatı artıq bu sudan istifadə edir və Niza­ edib, insanları pulsuz müayinə etdirib. Mən özüm də 2 mi müəllimin canına dua edir. Daha sonra Nizami dəfə müalicə olunmuşam. Əlbəttə, buna görə pofessora Xudiyevin Xudatda Heydər Əliyev parkındakı abadlıq öz təşəkkürümü bildirirəm. işlərinin genişləndirilməsində böyük əməyi olub. Park­ Nizami Xudiyev dövlətçiliyimizə, millətimizə, öz dakı fəvvarəli hovuzu şəxsən öz vəsaiti hesabına peşəsinə sadiq bir insandır. Mən ona bundan sonra da tikdirib. həyatında, fəaliyyətində uğurlar, cansağlığı arzulayıram”. Nizami Xudiyev insanlarla o qədər səmimi, meh­ ribandır ki, hamı onu öz doğması kimi qəbul edir. O, Nizaməddin Şeydayev (Xudat Şəhər Xəstəxa­ yaşlı insanlarla çayxanada oturub çay içməyi, ağbir­ nasının baş həkimi): - “Millət vəkili seçdiyimiz Nizami

407 408 Xudiyev xəstəxanamız üçün çox işlər görmüşdür. Yeni Həyat qəsəbəsinin bələdiyyə sədri, el ağsaqqalı Xəstəxananın terapiya və uşaq şöbəsini əsaslı təmir 78 yaşlı Əhməd kişi ilə tanışlıqdan sonra ilk sualım belə etdirib. Xəstəxanaya xəstələrin müayinə məqsədi ilə oldu: USM aparatı hədiyyə edib. Bakı şəhərindən yüksək - Nizami Xudiyevi tanıyırsınız? O sizin kənddə olub? ixtisaslı həkimlər və pulsuz dərman preparatları - Necə yəni, əlbəttə ki, olub, seçicilərlə görüşüb. Onu gətirilməsini təşkil edib. Nizami Xudiyevin bizim lap yaxından tanıyıram. Nizami müəllimlə rastlaşanda xəstəxanaya etdiyi kömək həkimlərimiz və ondan soruşun ki, Əhməd kişi necə adamdır? xəstələrimiz tərəfindən rəğbətlə qarşılanır. Bütün bu -Yaxşı soruşaram. Bəs siz onun haqqında nə deyə köməkliyə görə biz ona həmişə minnətdarıq və arzu bilərsiniz, Əhməd kişi? edirik ki, bundan sonra da bizdən öz köməyini - Kişi əsl professordur, əsl vətənpərvərdir, əsl əsirgəməsin...” alimdir. Mən onun xətrini çox istəyirəm. Pirquluoba kəndindəyəm. Nizami Xudiyevin kömək­ - Deyirlər, bütün seçicilər də onun xətrini çox lik göstərdiyi iki nəfər əlil xəstə ilə görüşmək üçün istəyirlər. buraya gəlmişəm. Mənə dedilər ki, xəstələr bacı- - Bəli. Kiçik və yaxud böyük yığıncaq olsun, fərqi qardaşdırlar və heç biri danışa bilmir. Ona görə də yoxdur. Nizami müəllim elə çıxış edən kimi dərhal xəstələrin qardaşı Tarıverdiyev Qeybulla ilə görüşdüm. insanlar onunla səmimi və isti münasibətdə olurlar. Tarıverdiyev Qeybullanın dedikləri: “Xəstə bacım Çox layiqli kişidir, mənimlə çox yaxındır. Mənim ona Raziyənin 46, qardaşım Məhsimin 33 yaşı var. Nizami salamımı çatdırın və deyin ki, ona uzun ömür, can­ Xudiyev bu kəndə gəlib seçicilərlə görüşərkən eşitdi sağlığı arzulayıram. Qələmi iti olsun, həmişə yazıb ki, kənddə iki əlil yaşayır. Onlar nə gəzə, nə də danışa yaratsın. bilmirlər. O, xəstələrin harada yaşadığını öyrənib dərhal bizə gəldi. Xəstələrlə görüşdü. Söz verdi ki, onlar üçün Kamilov Şahlar (Qoçaqlı kənd orta məktəbinin əlil arabaları gətirdəcək. Söz verdi və verdiyi sözə dərs hissə müdiri): -“Nizami Xudiyev bizim kəndin ca­ əməl də etdi, iki əlil arabası göndərdi. Bacım və qar­ maatı üçün çox dəyərli bir iş görüb. Xan arxından biz daşım həmin arabaları istifadə edən gündən dərdləri xeyli istifadə edə bilmirdik. İnsanların təsərrüfatları su qıtlığı yüngülləşib, üzləri gülür, sevinirlər. Çünki araba vasitəsilə ilə üz-üzə qalmışdı. Çünki Xan arxı bizim ərazidən elə istədikləri yerə gedə bilirlər. Allah Nizami müəllimi səviyyədə keçirdi ki, su götürmək olmurdu. Nizami müəl­ həmişə sevindirsin! Allah ona uzun ömür versin. lim mütəxəssislər dəvət etdi. Xan arxından su ötürücü Balalarını xoşbəxt etsin. Anam həmişə Nizami müəllim borularla 700 metr məsafədən yerin altı ilə su çəkdirərək üçün dua edir. Nizami müəllimin adı bizim evdə tez-tez təsərrüfatların suvarılmasını təmin etdi. Qoçaqlı kənd çəkilir. Bizim ailə həmişə ona minnətdardır”. əhalisinin 90%-i o sudan istifadə edir. Nizami müəllim seçicilərə - bizim camaata seçkilərdən qabaq verdiyi

409 410 sözü yerinə yetirdiyi üçün Qoçaqlı kənd camaatının - Deyirlər, Nizami müəllim ağsaqqallarla çay böyük məhəbbətini qazanıb. O, bizim məktəbə kompüter süfrəsində söhbət etməyi xoşlayır. Düzdür? və bütün məktəb üçün parta və oturacaqlar da verib. - Bir neçə dəfə onunla çay içmişəm. Yanımızda Biz ondan çox razıyıq. Allah ona uzun ömür versin həmyaşıdlarım da olub. Nizami müəllim yaxşı və fəaliyyətində həmişə uğurlar qazansın”. insandır. Onunla söhbət etmək çox xoşdur. Ağsaqqal Əzizov Şəmsibala Əlibala oğlu söhbə­ Hacıyev Cəfər Əzizulla oğlu (Həsənqala kənd timizə müdaxilə etdi: sakini): - “Professor Nizami Xudiyevi mən həqiqi “Dəmir yolunun altında Nəsimi küçəsində 10 ildir mənada ziyalı alim, öz xalqına, dövlətinə böyük məhəb­ ki, içməli su yox idi. Nizami Xudiyev artezian quyusu bət bəsləyən bir insan kimi tanıyıram. Nizami müəllim vurdurdu. İndi su çıxarılıb. Ətraf camaat sudan istifadə Milli Məclisə deputat seçilərkən kəndimizdə seçicilər edir. Çox sağ olsun. O, bu yaxınlarda söz verib ki, ilə görüşüb problemlərimizlə maraqlandı. İçməli sudan dəmir yolunun altında ikinci artezian quyusu vurdu­ camaatın korluq çəkdiyini, transformatorun yararsızlı- racaq. Allah cansağlığı versin. Söz eşidən insandır...” ğından işıqların zəif olduğunu, tez-tez söndüyünü öy­ rəndi. Qısa müddətdə iki yeni güclü transformator Mustafayev Sənayib (Xudat şəhər sakini): - “Niza­ qoyuldu, artezian quyusunu yenidən bərpa etdirdi. Kənd mi Xudiyev bizim millət vəkilimizdir. Dəfələrlə Xudat- camaatı həm içməlı su ilə, həm də normal elektriklə da bizimlə görüşlərdə olub. Mən də bu görüşlərin təmin edildi. Onun bu qayğısını heç vaxt unutmarıq. ikisində iştirak etmişəm. Nizami müəllim Xudat Əgər o, yenidən deputatlığa namizəd olsa, biz yenə ona camaatının hörmətini qazanmış bir insandır. Xudatda səs verəcəyik”. xeyli iş görüb. Camaat üçün su çəkdirib, Allah onun Xudat şəhərində Heydər Əliyev adına parkda isti­ canını sağ eləsin”. rahət edən ağsaqqallar ilə görüşürəm. Cəlilov Rəhim Mirzə oğluna müraciət edirəm: Muradov Çingiz Şamil oğlu (Yalama kənd - Bilirsinizmi ki, Nizami Xudiyev sizin millət sakini): -“Nizami müəllimi bizim zonanın deputatı vəkilinizdir? kimi tanıyıram. O, bizim görüşümüzə gəlmişdi. - Bəli, niyə bilmirəm. Nabranda sahibkarlarla, Nabran camaatı ilə görüşdü. - Onun haqqında nə deyə bilərsiniz? Nizami Xudiyev Qusar - Yalama yolunun bir qədər - O, çox yaxşı adamdır. Bax, bu parkın, bu hovuzun hissəsini təmir etdirib. Yalama parkının salınmasında düzəldilməsində o, çox iş görüb. Yenə də gəlib gedir, onun da əməyi olub. Mən bir seçici kimi Nizami xəbər alır. Həmişə onunla görüşürük. Vəziyyətimizi Xudiyevdən razıyam. Mən istərəm ki, o, bir də bu soruşur, qayğımıza qalır. dairədən deputat seçilsin...”

411 412 Hörmətli oxucu, ömrünü kitaba, elmə bağlamış pro­ fessor Nizami Xudiyevin həyat və yaradıcılığının əsas Öz dəsti-xəttin var elmin yolunda məqamlarını, əlbəttə ki, sizə çatdıra bilmədim. Buna (Filologiya elmləri doktoru, professor, millət vəkili, mənim qələmimin gücü də yetərli olmazdı. Lakin onu tələbə dostum Nizami Mənaf oğlu Xudiyevə) sevən, onu doğma hesab edən yüzlərlə seçicilərin Xoş gündə xəlq edib səni yaradan, timsalında bu insanların Nizami müəllim haqqındakı Halal süd əmmisən təmiz mayadan. ürək sözlərini, ona olan məhəbbətlərini bəyan edə bil- Ay xalqımın dil tarixin çözləyən, dimmi? Bilmirəm. Öz dəsti-xəttin var elmin yolunda. İbrahim Qədirov - Ağçaylı Elmlər doktoru, türkoloq alim, “YENİ LİDER” qəzetinin bölgə müxbiri, Səni sevir, əzizləyir ellərim, Xaçmaz rayonu “Ədəbi ulduzlar”, Daha yüksəyə qalx, budur diləyim, Quba rayonu “Ay işığı” ədəbi məclislərinin üzvü, Öz dəsti-xəttin var elmin yolunda. oktyabr, 2008-ci il Oğuz-türk dilinin tarixi qədim, Azəri türkcəsin sən incilədin, Öncül alimlərə çox dəstək verdin,. Öz dəsti-xəttin var elmin yolunda. Xalqın elçisisən illərdən bəri, Səni düşündürür elin dərd-səri, Oğul el tanıdar, zərgər də zəri, Öz dəsti-xəttin var elin yolunda. Xalq dilindən daha yüksək ad al sən, Adın Nizamitək butə, ad al sən,. Ucaldıqca daha yüksək ucal sən, Günəş kimi nur çilə el yolunda. Xeyrullanın sənə xoş diləyi var, Qoy dostun çox olsın, düşmənlərin xar, Sənin köməyinə Allah olsun yar, Yüz şimşək parlasın sənin yolunda. Xeyrulla Qurbanov müəllim

413 414 Şahbuz gözəlliyi, əsrarəngiz təbiəti, zəngin flora və XATİRƏLƏR faunası ilə hər zaman dillərdə olub. Şahbuz qəsəbəsi dağlıq ərazidə olsa da, yenə aran sayılır. Qəsəbədən yuxarı yollar dağlara, dağların daş qəlbinə doğru istiqamətlənir. ÖMÜRDƏN SƏHİFƏLƏR Yayda yaylaqlar, sərin, təmiz dağ havası, güllü-çiçəkli çöllər, yaşıl çəmən örtüyü, dağların şəffaf göz yaşı olan Bu bənzərsiz, təkrarsız gözəlliklərin qarşısında nə bulaqlar sərinliyi ilə insanı valeh edir. vaxtsa vətənimizi gəzib-dolaşmış, onun füsünkar təbiə­ Hər dəfə işdən-gücdən imkan tapıb doğma yurda tindən vəcdə gəlmiş bir əcnəbi səyyahın sözlərini xatır­ gələndə xatirələr təzələnir, ötənlər bir-bir yada düşür, layıram: “Allah Azərbaycanı cənnət qədər gözəl yaradıb. kövrəlirəm. Bu duyğuları təkrar-təkrar yaşamaq elə insanı Ancaq bütün millətlərin ora axışıb gələcəyindən qorxaraq o illərin özünə qaytarır. Mənim də böyük dünyaya yolum hər kəsə öz vətənini şirin eləyib”. Sözün düzü, bilmirəm Şahbuzdan, Badamlıdan başlayıb... əcnəbi səyyah Azərbaycanımızın hansı cənnət guşəsini Kəndimizdə onun tarixinə, maddi və mənəvi gəzəndən sonra bu fikrə gəlib?! Lakin mən deyərdim ki, miraslarına ehtiramla yanaşırlar. Məsələn, kəndimizdə elə Azərbaycanın hər guşəsi cənnətdir. bir adam tapılmaz ki, ən azı yeddi arxa dönənini Tale elə gətirib ki, dünyanın çox ölkələrində olmuşam. tanımasın. Ayrı-ayrı kişilərin adıyla çağrılan tayfalar Ayrı-ayrı məmləkətlərin havasını udmaq, suyunu içmək zəncirvari halqa kimi yaddaşlardadır. Alqocalı, İsmayıllı, imkanım olub. Lakin Azərbaycanımızın gözəlliklərinin Gardalı, Lahıclı, Məmmədli, Qaraboyalı tayfalarının bənzəri ola bilməz. Bunlar Ulu Tanrının Azərbaycan nümayəndələri indi də nəsil şəcərəsinin şərəfini qoru­ xalqına bəxş etdiyi ən böyük nemətdir. maqları ilə fəxr edirlər. Yaxşı bilirlər ki, əməlləri Azərbaycanımızın dilbər guşələrindən olan Naxçıvan yaxşılığından, pisliyindən asılı olmayaraq, ən azı yad­ mənim üçün çox müqəddəs torpaqdır. Bura ta qədimdən daşımızın tarixində qalır. müqəddəs insanların yaşayış məskəni olub. Əshabi-Kəhf Kəndimizin tarixində özünəməxsus yeri olan bizim ziyarətgahı, türbələr, Mömünə xatun məqbərəsi, baxdıqca tayfa Alqocalı adlanır. Bu, iki söz birləşməsinin (Alı, uzanan Şərur düzləri, bol meyvəli Ordubad bağları, qocalı) ixtisar olunmuş formasıdır. Nəslimizin adı ulu yamyaşıl Şahbuz yaylaqları, bu torpağın fəxri olan Əcəmi, babalarımdan birinin - Alı babanın adı ilə bağlıdır. “Alı” Cavid, Ordubadi, Mirzə Cəlil yada düşür... ərəb sözü olan “Əli” adının türkləşmiş formasıdır. “Qoca” Naxçıvan gözəlliklər səltənətidir, Şahbuz isə onun sözü isə islamdan əvvələ aiddir və ağsaqqal, müdrik, gözüdür. Sahbuz mənim dədə-baba yurdumdur. Bu yurda bilici, hörmətli anlamını verir. Bizim tayfa adlı-sanlı, məni çox möhkəm tellər bağlayır, uşaqlığımın daş yaddaşı bütün mahalda tanınmış nəsil-şəcərə olub. Atamın ulu bu yerlərlə bağlıdır... babalarının soyadı Əliyev imiş: ulu babası Əli Əliyev, babası Xudu Əliyev, atasının əmiləri İsmayıl Əliyev,

415 416 Allahverdi Əliyev. Amma sovet dövründə hər kəs öz dövlət xadimləri tez-tez bu ocağın qonağı olurdu. Cəfər babasının adını familiya götürüb. Xudu Əliyevin (atamın Xəndanı, Süleyman Rəhimovu, Əli Vəliyevi, Mehdi babası) oğul-uşaqları Xudiyev, İsmayıl Əliyevin oğul- Hüseyni, Əbülhəsəni, Osman Sarıvəllini, M.Tahirlini, uşaqları İsmayılov, Allahverdi Əliyevin oğul-uşaqları Al­ Fərhad Fərhadovu, Cavad Bağırovu ilk dəfə ata ocağında lahverdiyev familiyasını götürüb və bu gün də həmin görmüşdüm. Onda mən uşaq idim, maraqlı söhbətlər olar, soyadı daşıyırlar. mənə suallar verər, şeir söylədər, hər çıxışıma “afərin” Badamlının dörd bir yanı dağlarla əhatələnib. Təbiətin deyərdilər. Bax, mən belə bir mühitdə böyümüş, tərbiyə füsunkarlığının, əhalisinin zəhmətsevərliyinin nəticəsidir olunmuşam. ki, kəndimiz uzunömürlülər diyarı kimi tanınıb: 130 yaşını Xatirələr o qədərdir ki, sonu görünmür, hər biri qeyd etmiş Kərbalayı Mustafa, 120 il ömür sürmüş yaddaşımdan boylanır, sanki “məni də qələmə al” deyir. Alkərim baba, 115 ili geridə qoymuş Kərbalayı Abılı, 110 Lakin təbii ki, buna insan ömrü kifayət etməz... il yaşamış Alməmməd baba, 95 yaşında qəfil ölümü ilə ...Yazılan qalır demiş aqillərimiz. Bu günün hər bir kəndi heyrətləndirən Alı baba, 90-ı aşıran Əlipənah baba, hadisəsi sabahın tarixidr. Təbii ki, yazıram ki, keçmişimiz, Nəbi baba, Məhərrəm baba, Sara nənə, Narınc nənə, dünənimiz, bu günümüz, sabahımız yaddan çıxmasın, Nürəstə nənə, Lalə nənə, Gövhər nənə və onlarla başqaları yaşasın, yüzilliklər, minlliklər boyu xatırlansın. bizə necə yaşamağı öyrətməklə, həm də insan ömrünün Taleyimdən çox razıyam. Doğru deyirlər ki, hər kəsin mənasını başa saldılar. seçmək hüququ var və kimsə bu haqqı ona çox görə Uşaqlığımın böyük bir hissəsi Badamlıda keçib. bilməz, əlindən ala bilməz. Amma üç şey var ki, insan Qəribədir ki, o illərin hər anını yaxşı xatırlayıram, heç nə, onları seçməkdən məhrumdur: birincisi, ata-anamızı, hətta adi məqamlar da yadımdan çıxmayıb. İndi bunlar nəsil-kökümüzü, ikincisi, vətənimizi, üçüncüsü, ömrü­ mənim üçün əlçatmaz, şirin xatirədir... müzü, yaşadığımız vaxtı. Allaha min şükürlər olsun ki, ...Hər dəfə yolum Şahbuz qəsəbə orta məktəbinin özümdən asılı olmayan bu seçimlərdə mənə yardım edib. yanından düşəndə qürur hissi keçirirəm. Mən burada orta Təmiz, namuslu, ləyaqətli, halal insanların övladı kimi təhsilimi başa vurmuşam (Atamın işi ilə əlaqədar əvvəlcə dünyaya gəlmişəm. Azərbaycan kimi cənnət bir Naxçıvan şəhərindəki 1 saylı, sonra 2 saylı məktəblərdə məmləkətin vətəndaşıyam. Qalır üçüncüsü, o da yenə oxumuşam). Şahbuz qəsəbə orta məktəbi nüfuzu olan Tanrının işidir, ya qismət... təhsil ocaqlarından olub. Məbəd saydığım bu məktəb Bunu nahaq yerə xatırlamadım. Azərbaycan xalqına böyük şəxsiyyətlər, alimlər verib, Müqəddəs, halal bir ocaqdan başlayıb mənim ömür tanınmış ziyalılar yetişdirib. yolum. Sadə bir ziyalı aıləsində doğulmuşam: atam Oturub o anları düşündükcə nələri xatırlamırsan?.. müəllim olub, anam isə ailəsinə, ocağına möhkəm tellərlə Atam çox qonaqpərvər idi. Evimiz həmişə qonaq- bağlı olan, ailə-ər-uşaq qayğısı çəkən əsl Şərq qadını. qaralı olardı. Görkəmli alimlər, yazıçılar, söz adamları, Gözümü açanda əziz valideynlərimi görmüşəm başımın

417 418 üstə. İlk duyduğum nəfəs də, ilk eşitdiyim səs də onlarınkı sələflərimizin, atalarımızın, böyüklərimizin öyüdlərindən, olub. Anamın ruhumu oxşayan laylaları, atamın xoş, tövsiyələrindən, məsləhətlərindən nəticə çıxara bilək... nəvazişli pıçıltıları indi də yaddaşımdadır. Və bu səslər Ulu Tanrının mənə bəxş etdiyi tale, ömür yolu nə səs yaddaşımın ən əziz, ən məhrəm səsləridir. Atamın qədər acılı-şirinli, keşməkeşli, əziyyətli olsa da, ondan öyüdləri qalıb yadımda, anamın əlinin istisi bu gün də zövq almışam, onunla fəxr etmişəm. Həyatım boyu mənimlədir. Onların üz cizgiləri, çöhrələrindəki riyasız müxtəlif işlərdə, vəzifələrdə çalışmışam. Hər bir insanın məsumluq, təmizlik indi də gözümün önündədir. O ailə, o arzuladığı layiqli ömür yaşayıram, xoşbəxtəm və həmişə od-ocaqla bağlı heç nə unudulan deyil. Sanki hər şey demişəm, yenə də iftixar hissi ilə bildirirəm: harada dünən olub. Beş övlad böyüyüb bu isti ocaqda. Və nə işləməyimdən və hansı vəzifədə çalışmağımdan asılı yaxşı ki, onların heç biri böyük bir nəsil şəcərəsinin olmayaraq, həmişə dahi şəxsiyyət, sözün əsl mənasında davamı olan bu ailənin müqəddəsliyinə dönük çıxmayıb. böyük müəllim, görkəmli dövlət və ictimai xadim Heydər Bu ümumilikdə elə bütöv bir nəslin xoşbəxtliyidir... Əliyevin təcrübəsindən bəhrələnmişəm və özümü onun Atam bu dünyanın dəyirmanında mahir dəyirmançı ideyalarının ardıcıl davamçısı hesab edirəm. kimi öz dənini “üyütdü”, öz işlərini gördü və ömrünü O xalq, millət xoşbəxtdir ki, onun Ümummilli lideri, ləyaqətlə başa vurdu. Ulu öndəri vardır. Bəli biz xoşbəxt millətik ki, bizim Ulu “Atalar və uşaqlar” adlı qəribə bir hekayət var və bu öndərimiz var. hekayətdə, sadəcə, uşaqların ataları haqqında fikirlərindən Yaxşı yadımdadır. 1996-cı ilin sentyabrı idi. Azər­ danışılır. Bilirsinizmi, uşaqlar ataları haqqında nə baycan Dövlət Pedaqoji Universitetində rektor vəzifəsində düşünürlər? 5 yaşında “Atam hər şeyi bilir”, 10 yaşında işləyirdim. Ulu öndər məni yanına çağırdı. Xalqımızın “Atam çox şey bilir” deyən uşaq yeniyetməliyində - 15 keçmişindən, tarixi ənənələrindən, millətimizin dünya yaşında düşünür ki, o elə özü də atası qədər bilir. 20 yaşlı xalqları içərisində tutduğu şərəfli mövqedən, həmin gənc isə daha irəli gedir, “Əgər düzünü desəm, atam heç dövrdə respublikamızın düşdüyü çətin ictimai-siyasi nə bilmir” söyləyir. “Hər halda atam nə isə bilir...” - bu vəziyyətdən, xarici münasibətlərin gərginliyindən, nankor isə 30 yaşlı övladın fikridir. 40 yaşında “Atamın fikrini qonşularımızın xəyanətkar əməllərindən, ən əsası isə bilsəydim, pis olmazdı” deyən övlad 50 yaşa çatanda xalqımızın parlaq gələcəyindən xeyli söhbət açdı. Təbii ki, “Atam hər şeyi bilir” nəticəsinə gəlir. Nəhayət, 60 yaşın mən çox həyəcan ilə onu dinləyirdim. O, sanki qənaəti belə olur: “Ah... atam sağ olsaydı...” Məncə, çox gərginliyimi hiss edərək söhbəti elə səmimi qururdu ki, qısa və ibratamiz bu hekayəti şərh etməyə ehtiyac yoxdur. mən özümü doğma insanın qayğısı əhatəsində hiss edim. Çünki bu, ömrümüzün hər zamanında atalara olan Söhbət əsnasında mənə suallar verir, bütün məsələlər ehtiyacımızı bizə xatırlada biləcək kiçik bir dərsdir. barədə fikirlərimi dinləyirdi. Özümü dahi şəxsiyyətin Bu kiçik hekayəti xatırlamaqla istədim ki, bu hər kəsə qəbul etdiyi məsul imtahandakı kimi hiss edirdim. ibrət dərsi olsun, vaxtında, bəli, məhz vaxtında öz

419 420 Nəhayət, söhbətin əsas məqamına gəlib çıxdıq. Dedi: Mənim üçün xüsusilə sevindirici idi ki, bir alim kimi “Səni dövlətimizin əsas dayaqlarından biri olan Dövlət elmi araşdırmalarımı, sənədli-publisist yazar kimi Teleradio Verilişləri Şirkətinə rəhbərlik etməyə gön­ əsərlərimi, ssenarilərim əsasında çəkilmiş sənədli filmləri dərirəm. Sənə inanıram, böyük ümidlər bəsləyirəm, bili­ geniş auditoriya qarşısında nümayiş etdirməklə Azər­ rəm ki, orada xalqa layiqli xidmət edəcəksən”. Doğrusu baycanımıza, dövlətçiliyimizə daha səmərəli xidmət bu təyinat mənim üçün böyük şərəf idi. Etimadın Heydər etmək üçün böyük imkanlar əldə etdim. Əliyev kimi şəxsiyyət tərəfindən göstərilməsi mənə iki qat Tale elə gətirib ki, gözümü açandan həmişə elmi- sevinc bəxş edirdi. yaradıcı mühitdə olmuşam. İnsana mənəvi cəhətdən çox Tezliklə mənə göstərilən etimadı doğrultmalı idim. şey verən bu mühitə doğru açılan cığırı, atılan ilk ad­ Başqa cür də ola bilməzdi. Heydər Əliyevin Azərbaycanı dımları adam heç vaxt yaddaşından çıxara bilmir. Tələbə dünya ölkələri arasında şərəfli yerə çıxarması, elmi cəmiyyətindəki ilk araşdırma, geniş toplantıda ilk dövlətçiliyimizin qorunmasında və möhkəmlənməsindəki məruzə, qəzetdə çıxan ilk məqalə, görkəmli yazıçılarla əvəzsiz xidmətləri, respublikamızda yaratdığı sağlam keçirilən görüşdə ilk həyəcanlı çıxış məhz insanı elm və mühit, elmə, təhsilə, mədəniyyətə yüksək qiymət verməsi yaradıcılıq dünyasına aparan addımlardandır. hər kəsi səfərbər etməliydi. Elə teleşirkətdə aparılan Tarix təkcə hadisələrin müəyyən xronologiya üzrə struktur dəyişikliyi, yeni, müasir texnoloji avadanlıqlar düzülməsi deyil, həm də bu hadisələrin ruhunun, hesabına dünyanın hər guşəsinə yayımlanan və az qala hər mahiyyətinin açılması, insanların həmin dövrü öz duyğu gün təkmilləşən, yeniləşən proqramlarımız bu məqsədə, və düşüncələrindən keçirərək yaşamasıdır. Bu yaşantılar bu amala xidmət edirdi. isə təkcə bədii əsərlərdə yox, həm də publisistikada özünü Mən Teleradio Verilişləri Şirkətində televiziya və göstərir. Bu mənada bizim hər birimiz tarixin adi günlərini radio verilişlərinin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, forma yaşayır və dövrümüzün ruhunu, həyatımızın nəbzini həm cəhətdən zənginləşməsinə, ekran və efir dilinin zəngin­ də qəzetlərdən, publisistik materiallardan duymağa ləşməsinə, saflaşmasına, verilişlərdə ədəbi dil norma­ çalışırıq. Axı heç bir vətəndaş, ilk növbədə isə ziyalı larının gözlənilməsinə, yüksək nitq mədəniyyəti tələb­ cəmiyyətdə yaşayıb, onun qayğılarından, problemlərindən lərinə əməl olunmasına xüsusi fikir verirdim. Ekran və kənarda qala bilməz. O, mütləq bu problemlərə müna­ efirdən çoxmilyonlu auditoriyaya yönəldilən “Xəbərlər”, sibətini bildirir. Vaxtaşırı dil, ədəbiyyat, incəsənət, mədə­ “Səhər”, “Dialoq”, “Ailələr, talelər”, “Molla Nəsrəddin”, niyyət problemləri ilə bağlı mətbuatda dərc etdirdiyim “Türk abidələri”, “Turan”, “Axşamınız xeyir”, “Res­ çoxsaylı məqalə və müsahibələr də mənim öz axarı ilə publika”, “Şəbəkə”, “Xudafərin” və digər verilişlərin gedən hadisələrə münasibətimdir. Uzun müddət çalış­ tamaşaçı və dinləyicilərin maraqla izlədikləri proqramlara dığım təhsil ocaqlarında görkəmli yazıçılar və alimlərlə çevrilməsinə nail oldum. ünsiyyətdə olmuş, onların bəziləri haqqında xatirə- məqalələr çap etdirmişəm. Bundan başqa, Azərbaycanın

421 422 bir sira görkəmli elm adamları, Rusiyanın, İranın, liyindən, haqq, ədalət tərəfdarı olmasından ağızdolusu Türkiyənin mədəniyyət xadimləri ilə görüşlərim, bir sıra danışırdı. Sonralar isə tələbə yoldaşının böyük siyasi qəzet, jurnal əməkdaşları ilə, alimlərlə müsahibələrim də xadim olması, xalqımıza ləyaqətlə xidmət etməsi ilə olub. Bütün bunlar əksəriyyət etibarilə mətbuatda öz izini öyünürdü. saxlayır. Çünki həqiqətən, bizim dövrümüzdə problemləri Yaxşı yadımdadır. Atam Ümummilli liderimiz Heydər publisistik materialların vasitəsilə aşkarlamaq və xalqın Əliyevin və atamın da müəllimi olmuş Lətif Hüseyn­ ictimai şüuruna bu yolla nüfuz etməkdən təsirli vasitə zadəyə həmişə böyük diqqət və ehtiramla yanaşardı. yoxdur. Bakıya gələn kimi deyərdi: “Nizami, Lətif müəllim Azərbaycanımızın tarixində, mədəniyyətində, istiqlalçı buradadır, bir gedək ona baş çəkək.” Gedərdik. Lətif təfəkkürün, azərbaycançılıq ideologiyasının yayılmasında müəllim bizi görən kimi sevincindən, fərəhindən bilməzdi böyük xidmətləri olmuş tarixi şəxsiyyətlərimizin həyat və ki neyləsin... O, tələbələri ilə həmişə fəxr edərdi. yaradıcılığını əks etdirən əsərlərimdə, məqalə və müsa­ 2002-ci ildə Lətif müəllim “Naxçıvan teatr tarixindən” hibələrimdə Ulu öndərimiz Heydər Əliyev fenomeninə, adlı kitabını mənə göndərmişdi. Onun yazdığı avtoqraf Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətai, məni çox təsirləndirdi: “Xalqımızın milli-mənəvi Mahmud Kaşğari, Abulla Şaiq, Əbdüləzəl Dəmirçizadə, dəyərlərinin tədqiq və təbliğində təqdirəlayiq xidmətləri Şıxəli Qurbanov, Məmməd Araz, İsmayıl Şıxlı, Cavad olan, dil, yazı mədəniyyəti tariximizin, xüsusilə Orxon Heyət kimi bir çox şəxsiyyətlərimizin həyat yoluna, kitabələrinin gözəl tədqiqatçısı dilşünas alim və mənim əbədiyaşar ideyalarına dəfələrlə müraciət etdim, sevə-sevə sevimli tələbəm, əziz dostum, pedaqoji fikir tariximizdə onları geniş dinləyici, oxucu kütləsinə çatdırdım. tədqiqəlayiq bir şəxsiyyət olan Mənaf Xudiyevin əziz Müstəqillik tariximizin siyasi mübarizələrlə dolu çox oğlu, hörmətli professor Nizami Xudiyevə xoş arzula- gərgin və şərəfli bir dövründə dövlətimizin dayaqlarından rımla”. biri olan Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Hörmətlə: Verilişləri Şirkətinə rəhbərlik etdiyim on il həyatımın ən Lətif Hüseynzadə. unudulmaz xatirələrilə zəngindir. Çox xoşbəxtəm ki, Ulu 12.Vin.2002.” öndərin mənə göstərdiyi etimadı doğrulda bildim. Fəaliyyətimin hər anında üzərimdə Ulu Tanrının Əlbəttə, bu kiçik avtoqrafda müdrik bir müəllimin, nəzərini, Ulu öndərin qayğıkeş münasibətini, atamın dünyagörmüş bir ziyalının, el ağsaqqalının təkcə öz valideyn nəzarətini hiss etmişəm. tələbəsinə, tələbəsinin övladına yox, bütövlükdə elmimizə, Atam həmişə fəxr edirdi ki, Naxçıvan Pedaqoji Tex­ mədəniyyətimizə böyük diqqəti əks olunub... nikumunda Ümummilli lider Heydər Əliyevlə oxumuşdu. Çox xoşbəxtəm ki, mənim ssenarim əsasında bu böyük O, Heydər Əliyevin hələ tələbəlik illərindən fövqəladə Azərbaycan müəllimi - Lətif Hüseynzadə haqqında “Əsrin istedad və biliyə malik olduğunu söyləyirdi. Onun mərd­ şahidi” adlı sənədli film də çəkildi. İndi yeni nəsil həm də

423 424 bu film vasitəsilə əsl müəllim və ziyalı ömrünün səhifələri sənə zərrə qədər yaxşılıq edibsə, bütün ömrün boyu ilə tanış ola bilir. xatırla... Bəli, o insan xoşbəxtdir ki, özündən sonra həyatda iz Yaxşı yadımdadır. Ali məktəbi bitirdikdən sonra əs­ qoyur, xalqının gözəl, rahat yaşaması naminə çalışır, gərliyə getdim. Atam məni Biləcəridən yola salarkən dedi: əlindən gələni əsirgəmir. Həyat və yaşamaq həvəsini də - Oğul, özün bilirsən ki, həmişə sənin əsgər getməyinin qurub yaratdıqlarından alır. Burada mən həyatımı, tərəfdarı olmuşam. Əsgərlik kişilik məktəbidir, bu xüsusilə uşaqlığımı xatırladım. məktəbi keçənlər daha güclü olurlar, mərd olurlar. Xəyal məni o illərə aparır. Mən əsgərlikdə olanda atamdan tez-tez məktub ...Atamla üzbəüz oturmuşuq. Atam bu dəfə sözü alırdım. Az keçməmiş özü də dalımca xidmət etdiyim yaxşılıqdan, xeyirxahlıqdan salmışdı: “Bir gün mələklər hərbi hissəyə, əvvəl Tbilisiyə, sonra isə Xankəndinə gəldi. Yerin, Göyün sahibi Tanrıdan soruşurlar: “Ey böyük O gün əsgərliyimin ən bəxtəvər günüydü. Atam icazə aldı, Allah, sənin yaratdıqlarının içində sıldırım qayalardan birlikdə qədim Şuşaya getdik. 1750-ci ildə Qarabağ xanı möhkəm bir şey varmı?” Allah buyurur: “Dəmir qaya­ Pənahəli Cavanşirin köhnə yurd yerində tikdirdiyi lardan möhkəmdir, çünki onu qırır.” Mələklər deyir: əzəmətli qalanı atamla birgə gəzib dolaşdıq. Təbiət “Pərvərdigara, sənin yaratdıqlarından dəmirdən qüvvətlisi baxımından burada hər şey ideal idi: təmiz hava, yamyaşıl varmı?” Vahid Allah buyurur: “Bəli, od dəmirdən meşə, buz bulaqlar, əla iqlim, cənnəti xatırladan gözəllik... güclüdür, çünki onu əridir.” Mələklər deyirlər: “Ey böyük - Qarabağ ulu mədəniyyətimizin qədim mərkəz- Allah, yaratdıqlarının arasında oddan da güclüsü varmı?” lərindəndir. Şuşa bütöv bir tarix kitabıdır, oğul, onu tez- Allah buyurur: “Bəli, var. Su oda qalib gəlir, çünki onu tez vərəqləmək lazımdı. Şuşa Azərbaycan tarixinin qan söndürür.” Mələklər soruşurlar: “Sənin xilqətində sudan yaddaşıdır. da qüvvətlisi varmı?” Qadiri-mütləq buyurur: “Bəli, yel O, xeyli susdu, sonra dərindən ah çəkib Şuşadan, o suya qalib gəlir, onu coşdurur, hərəkət etməyə məcbur ucalıqdan üzünü Xankəndinə tutdu, ağır-ağır dilləndi: edir.” Mələklər deyirlər: “Ey mehriban, bağışlayan Allah, - Oğul, mən həmişə bu ermənilərin qədim yurd yer­ sənin yaratdıqlarında yeldən də güclüsü varmı?” lərimizdə at oynatmağını, meydan sulamağını, özlərinə Xudavənd buyurur: “Bəli, sədəqə verən Adəm övladı, vilayət düzəltməklərini dünyanın ən əyri işlərindən biri yəni o adamdır ki, sağ əli ilə bağışladığını sol əlindən hesab etmişəm. gizlədir. Bax, bunlar hamıya qalib gələn ən güclülərdir”. Bu əsgərlik həyatımın bir xatirəsi idi. Qeyri-ixtiyari Bunu deyib sözünə ara verdi və birdən qayıtdı ki: düşünürəm: nə yaxşı ki, atam Qarabağın, Şuşanın erməni - Oğul, yaxşılığı özünə peşə elə, hər şey gəldi-gedərdi, əsirliyini görmədi. Şuşanın bugünki sitəmli günlərini amma yaxşılıq itmir, yaddan çıxmır. Bil ki, verdiyin görmədi. Ermənistanın Vətənimizə elan olunmamış sənindir, aldığın yox, yaxşılıq silinməz, pislik də müharibəsinin dəhşətlərindən xəbərsiz oldu. unudulmaz. Kimə yaxşılıq etdinsə, həmin an unut, kim

425 426 Bu gün Şuşa, Xocalı, Laçın, Ağdam, Cəbrayıl, Füzuli, vətənimizin, xalqımızın gələcəyi naminə mübarizə apar­ Xocavənd, Kəlbəcər, Qubadlı, Zəngilan, Ağdərə, maq tələb olunur. Xankəndi kimi cənnət guşələr düşmən caynağındadır, bir Tanrı qisməti olan mübarizəli həyatımda taleyimdən milyondan çox insan öz yurdundan-yuvasından didərgin razıyam. Belə ki, 1995-ci ildən hal-hazıradək millət vəkili düşüb. “Didərgin düşüb” demək çox sadə səslənir. Amma kimi fəaliyyətimi məsuliyyətlə davam etdirirəm. bu, o deməkdir ki, bir milyon insan ev-eşiyini, var- Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə iki çağırış dövlətini, illər uzunu dişi-dırnağıyla özü üçün yaratdığı Naxçıvanın Şərur və Babək rayonlarından, üçüncü çağırış rahatlığı itirmişdir. Bu qanlı müharibədə 20 mindən çox isə Xaçmaz rayonundan deputat seçilmişəm. Mübaliğəsiz şəhid vermişik, 50 mindən çox adam əlil olub, 20 mindən deyərdim ki, bu, hər insana nəsib olmur. çox adam yaralanıb, 4 mindən çox adam girov gotürülüb, Millət vəkili - xalq elçisi adı bütün rütbələrdən, əsir və itkin düşüb. Yüz minlərlə yaşayış binası, sosial və vəzifələrdən, təltiflərdən yüksəkdə dayanan bir addır. Bu mədəni obyektlər, məktəb, məktəbəqədər müəssisələr, şərəfli adı tarix boyu millət sevgisi ilə yaşayan, ömrünün xəstəxana və poliklinikalar, kitabxanalar, muzeylər, mənasını vətənə xidmətdə görən, dəyərli və mənalı teatrlar, abidələr... yerlə yeksan edilib. Minlərlə qoca, uşaq əməlləri ilə xalqına başucalığı gətirən, onun danışan dili, ağır köçürülmə şəraitinə, iqlim dəyişikliklərinə, fiziki yazan əli olan kamil şəxsiyyətlər, fədakar insanlar sarsıntılara və mənəvi genosidə dözməyərək dünyasını qazanıblar. dəyişib. Bu sadaladıqlarım məruz qaldığımız dəhşətlərin Deputatlıq statusu çox yüksəkdir. O, yalnız seçicilərini çox cüzi bir hissəsidir, amma müharibənin hər birimizin deyil, həm də bütün Azərbaycanı təmsil edir. Mən bu həyatına vurduğu ağır zərbədir... yüksək adı, qədirbilən seçicilərimin mənə göstərdikləri Belə düşünürəm və isti otaqdaca canımdan bir üşütmə etimadı daim qoruyur, ona layiq olmağa çalışıram. keçir, qəlbim göynəyir. Əsgərlikdə olanda atamla birgə Deputatlıq fəaliyyəti çoxsahəlidir. Deputat öz vəzifələrini gəzmişdim o yerləri. İndi gör nə haldadır. Deyirlər ki, icra edərkən vətəndaşların hüquqlarını və azadlıqlarını, ermənilər xan qızı Gövhər ağanın ucaltdığı Allah evini - Azərbaycan Respublikasının mənafelərini qorumalı, Azər­ məscidi muzeyə çevirmək istəyirlər. Amma bu, belə baycan Respublikasının Konstitusiyasını və qanunlarını qalmaz və qalmayacaq da. Ermənilər törətdiklərinin rəhbər tutmalı, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin cavabını mütləq alacaqlar. Tezliklə haqq qılınc kimi iclaslarında və üzvü olduğu Milli Məclis komitələrinin sıyrılacaq. Bağlı qapıların tilsimi açılacaq... iclaslarında iştirak etməklə qanunvericilik fəaliyyətində Tarixi boyu Azərbaycan xalqı çox çətinliklərdən, rəy və təkliflərlə çıxış etməli, seçicilərinin hüquqlarının, imtahanlardan keçib. Əminəm ki, taleyin bizə bəxş etdiyi azadlıqlarının və qanuni mənafelərinin təmin edilməsi bu sınaqlardan da alnıaçıq çıxacağıq. Təbii ki, hər məqsədilə ona verilmiş səlahiyyətlər çərçivəsində mərkəzi birimizdən öz iş fəaliyyətimizdə fədakarcasına çalışmaq, və yerli icra hakimiyyəti orqanları, məhkəmə hakimiyyəti orqanları, prokurorluq orqanları, yerli özünüidarə or­

427 428 qanları qarşısında məsələlər qaldırmalıdır. Uzunmüddətli müxtəlif vəzifələr tutarkən daim ayrı-ayrı rayonlardan, deputatlıq fəaliyyətim zamanı üzərimə düşən bu qədər şəhərlərdən olan tələbələrlə, valideynlərlə rastlaşırdım. çətin, lakin son dərəcə şərəfli vəzifənin öhdəsindən Hələ tələbə ikən səsli-küylü, darısqal tələbə yataq­ gəlməyə çalışmışam. Milli Məclisin iclaslarında etdiyim xanasında qalarkən dərslərimə səylə hazırlaşır, dostlarımla çoxsaylı çıxışların aktuallığını və oxucular üçün maraqlı müxtəlif maraqlı tədbirlər həyata keçirirdik. Təhsil olmasını nəzərə alaraq bildirirəm ki, onların bir hissəsi aldığım filologiya fakültəsinin əhəmiyyətli görüş, disput, “Zamanın axarı ilə” kitabımın 2-ci cildində öz əksini müzakirələrində çıxış edir, öz sözümü deyirdim. tapmışdır. 1970-ci ildə filologiya fakültəsini “Nizami Gəncəvi” Hal-hazirda Milli Məclisin Elm və təhsil komitəsinin təqaüdü ilə oxuyub, fərqlənmə diplomu ilə bitirərək mənə üzvüyəm. “Təhsil haqqında qanun”un hazırlanmasında, inanan görkəmli alimlərin tövsiyəsi və Elmi Şuranın müzakirələrində, komitənin səlahiyyətinə aid olan qərarı ilə “Azərbaycan dilçiliyi” kafedrasında müəllim məsələlərin həllində iştirak edirəm. saxlanıldım. Professor Ə. Dəmirçizadə kimi sanballı dilçi Üzvü olduğum Milli Məclis yanında Toponimiya alimlə eyni kafedrada çiyin-çiyinə işləməyim gələcək Komitəsinin iclaslarında şəhər və kəndlərimizin, taleyimdə həledici rol oynadı. 1978-ci ildə namizədlik, qəsəbələrimizin adlarının dəyişdirilməsi, kənd, qəsəbə və 1990-cı ildə doktorluq dissertasiyalarını müvəffəqiyyətlə şəhərlərə yeni adların verilməsi, adların dəyişdirilməsində müdafiə etdim, professor elmi adı aldım. Elmi işimlə tarixi haqsızlıqların aradan qaldırılması işində də yaxından bərabər ali tədris ocağının ictimai-siyasi həyatında da iştirak edirəm. yaxından iştirak edirdim. Bütün bu işlərin həyata Milli Məclisdə Azərbaycan-Amerika Birləşmiş Ştat­ keçirilməsində dostlarım, yaxınlarım çox fəallıq göstə­ ları, Azərbaycan-Belarus, Azərbaycan-Böyük Britaniya, rirdi. İndi həmin anları xatırladıqca o günlərə bir daha Azərbaycan-Hindistan, Azərbaycan-Pakistan, Azərbay­ qayıtmaq, yaşamaq istərdim. can-Türkiyə parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupla­ Xoş duyğularla xatırlayıram ki, 1979-1991-ci illərdə rının üzvü kimi ölkəmizin həmin dövlətlər ilə münasi­ Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Həmkarlar bətlərinin inkişafına, müxtəlif sahələr üzrə əlaqələrin İttifaqı Komitəsinin sədri, 1991-1994-cü illərdə birinci möhkəmlənməsi, genişlənməsi işində yaxından iştirak prorektor, 1994-1996-cı illərdə rektor vəzifələrində edirəm. Tez-tez xarici səfərlərdə oluram. çalışmışam. Ölkəmizin qocaman ali məktəbinə rəhbərlik Səmimi deyirəm ki, bu işlərin əhatəsində darıxmağa etmək nə qədər çətin olsa da, bir o qədər də şərəfli idi. vaxtım qalmır. Elm və təhsilimizdə misilsiz xidmətləri olan, qocaman Mənim işlədiyim vəzifələr miqyasına görə Azər­ müəllimlərimlə, universitetin çalışqan pedaqoji baycanımızın bütün bölgələrini əhatə edib, onlarla sıx kolektivilə, ürəkləri qurub-yaratmaqla yanan tələbə bağlı olub. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində gənclərlə birlikdə qısa müddətdə həm abadlıq, quruculuq,

429 430 həm də təhsilin keyfiyyətinin artırılması istiqamətində Taleyin hökmü ilə mənim üçüncü dəfə millət vəkili xeyli uğurlu işlər gördük. seçilməyim Azərbaycanımızın “Şimal qapısı”nda yerləşən Dostlarıma, iş yoldaşlarıma, mənimlə çiyin-çiyinə Xaçmaza təsadüf etdi. çalışan bütün insanlara minnətdarlıq edir, onlarla Xaçmaz və xaçmazlılar haqqında təəssüratlarım çox işləməyimdən qürur duyduğumu bildirirəm. idi. İş və tələbə yoldaşlarımdan, qohumlarımdan, tələ­ Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin fərmanı (sərəncamı) bələrimdən Xaçmazda yaşayanları, qohumluq əlaqələri ilə Azərbaycan Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri olanları çox idi. Onlarla əlaqələrim sayəsində bu bölgə Şirkətinə sədr göndərildikdən sonra artıq bütün fəa­ haqqında təəssüratlarım kifayət qədər idi. liyyətim vahid Azərbaycanımızla bağlı olub. Bu məsul Mən mavi dənizi, sıx meşəsi, təmiz havası, yamyaşıl vəzifənin böyüklüyü onda idi ki, fəaliyyətimizi nəinki ovalıqları ilə göz oxşayan, respublikamızın ən füsünkar Azərbaycan, dünya miqyasında qururduq. Təbii ki, tut­ guşələrindən biri olan Xaçmaz rayonu haqqında söz duğum vəzifənin qədrini bilir, ona layiq olmağa açmaq istəyirəm. Bu bölgənin təbiəti, coğrafi mövqeyi, çalışırdım. Gündəlik fəaliyyətimdə, insanlarla münasibət­ qədim tarixi, insanlarının mənəviyyatca zənginliyi, də mənə daim dayaq olmuş, məsləhət və nəsihətləri məni intellektual səviyyəcə yüksəkliyi, ağsaqqal-ağbirçək bəhrələndirmiş atamın bir kəlməsini heç vaxt unut­ hörmətini saxlamaları, millətlərin bu məkanda mehri­ mamışam. Deyirdi ki, “xalqın dəyərini bilsən, o səni bancasına yaşamaları, rayonun ziyalılarının səmimiliyi, ucaldacaq. Xalqın ucaltdığını isə fələk də yıxa bilməz. xalqa, dövlətə bağlılığı, sadiqliyi mənim Xaçmaza, İnsanın ən gözəl xüsusiyyətlərini üzə çıxarmaq üçün ona xaçmazlılara olan sevgimi artırdı. sadəcə, inanmaq və güvənmək kifayətdir. Ümid olan Maraqlı idi ki, deputat seçiləcəyim 56 saylı Xaçmaz yerdə insan güclü olur”. kənd seçki dairəsinin ərazisi böyük sahəni - rayonun 103 Elə bu ümid də məni yaxşı işlər görməyə doğru yaşayış məntəqəsini əhatə edirdi. Mərkəz isə rayonun aparırdı. ikinci böyük şəhəri olan Xudatda yerləşirdi. Böyüklərin Bəli, Ulu Tanrının bəxşişi, Ulu öndərimiz Heydər nəsihətlərinə əsasən mən insanlara yaxın olmağa, onlarla Əliyevin təcrübəsi, atamın nümunəsi həyatımın əsas ünsiyyət qurmağa, yerlərdə həyat şəraiti ilə tanış olmağa, istiqamətvericisi olub. Çox şükür edirəm ki, mən də ağsaqqal-ağbirçəklərdən öyrənməyə, gəncləri, məktəb­ vətənimə, xalqıma, ailəmə layiq övlad olmuşam. lərdə şagirdləri dinləməyə çalışdım. Nəsrəddin Tusinin fikirləri də mənim həyat və Təbii ki, mənim ən əsas maraq dairəm kənd ağsaq­ fəaliyyətimdə uca tutduğum əsas xüsusiyyətlərdən olub: qalları, onların xoş xatirələri, fikirləri idi. Çünki onlar bizə “İnsanı dörd şey hörmətli edər - doğruçuluq, ədəblilik, həm yaşamağı öyrədirlər, həm də insan ömrünün mənasını elmlilik və xoşxasiyyətlilik”. başa salırlar. Onlar bizim üçün canlı nümunəyə dönüblər. Belə demək mümkünsə, keçdiyimiz həyat dərsinin əyani vasitələridirlər və mən düşünürəm ki, Vətənimiz ana

431 432 dediyimiz bu torpaqdan ruzilərini öz zəhmət və halallıqlan təfəkkürlü insanlar yetişdirir. Bütün bunlar, bəlkə də, ilə çıxaran bu cür insanların çiynində dayanır. Elə bu balans üçün lazımdır. vətəni sevməyi də onlar öyrədirlər bizə. Ən əsası da o idi Vətən dediyimiz mahalı, rayonu, kəndi, o kəndin hər ki, onlar təkcə nəsihət vermirlər, onu bütün incəliklərinə bir kövşənini, kol-kosunu, dərəsini, yamacını, daşını, qədər öz nümunələri ilə göstərirlər. Özü də bu insanlar çəpərini, bulağını yaddan çıxarmamalıyıq. Onlar təkcə adilikləri və qeyri-adilikləri ilə bir-birinə nə qədər bən­ təbiətin deyil, babalarımızın bizə qoyub getdiyi əmanətdir. zəsələr də, ayrı-ayrılıqda bir fərddirlər, hər biri özü­ Bu əmanəti qorumaqsa hər kəsin borcudur. O borc bizi nəməxsusdur. maddi və mənəvi keçmişimizlə deyil, həm də gələ­ Seçki kampaniyası zamanı və sonrakı görüşlərdə cəyimizlə bağlayan tellərdir. ağsaqqal və ağbirçəklərimizin qayğısını, nəsihətlərini, xe­ Sevindirici haldır ki, Xaçmazın kəndlərində mən yir-dualarını eşitmək məni çox kövrəldirdi. Xoş duy­ gənclərin doğma el-obasına, ata yurduna bağlılığının ğularla xatırlanan Tel kəndindən Nuru kişinin, Yeni Həyat şahidi oldum. Ölkəmizdə baş verən möhtəşəm yüksəliş, qəsəbəsindən Əhməd dayının, Müqtədirdən Hacı Ab­ inkişaf özünü hər yerdə göstərirdi. Gənclər fərdi evlər dullanın, Nəcmulla kişinin, Bostançıdan Ağalar müəl­ tikir, ailə qurur, kəndlərin yenidən qurulmasında böyük limin, Xudatdan Şıxvəli və Abgül kişinin, Xaçmazdan həvəslə çalışırdılar. Hər bir görüşdə yeni-yeni təkliflərini, Həqiqət xanımın, Çarxıdan Fatma ananın, Cəmil müəl­ arzularını bildirir, kəndlərin qayğılarının, problemlərinin limin, Kənd Xudatdan Surxay müəllimin, Nərəcandan həlli üçün mənə müraciət edirdilər. Çox yaxşı haldır ki, Camalağanın, Qımılqışlaqdan molla Şıxkərimin, Həmid Azərbaycanımızın ləyaqətli, ağıllı, tərbiyəli gəncliyi var. müəllimin, Moruqobadan Cəlilbəyin, Maqsudkənddən Hər şeyi çox məsuliyyətlə dərk edən bu gənclərimizə irəli Qurban kişinin və bir çox adını çəkə bilmədiyim yüzlərlə getmək, özlərini təsdiqləmək üçün kömək lazımdır. böyüklərimizin həyat təcrübəsindən bəhrələnmək mənim Xaçmazda bu sahədə işlər yaxşıdır, vəzifələrdə çoxlu Xaçmazda səmərəli fəaliyyətimdə böyük rol oynamışdır. gənclər təmsil olunurlar. Onlar da göstərilən etimadı Onların xeyir-duaları, müqəddəs kitab - “Qurani-Kə- ləyaqətlə doğruldurlar. rim”in altından keçirmələri, üzərrik yandıraraq tüstüsü ilə Kəndləri gəzərkən bir çox poblemlərin şahidi oldum. azar-bezardan uzaqlaşdırmaları görünür ağır avtomobil Bu da təbiidir ki, on illərlə yığılıb qalan, həllini gözləyən qəzası keçirərkən məni ölümdən qurtardı. Böyüklərimizə, problemləri birdən-birə həll etmək mümkün deyil. müdriklərimizə həyatım boyu minnətdaram. Respublikamızda uğurla həyata keçirilən “Regionların Deyirlər ki, guya dünyanın bütün kəndləri iqlim və inkişafının Dövlət Proqramı” çərçivəsində kəndlərimizin relyef fərqlərinə baxmayaraq, bir-birinə bənzəyirlər. Şəhər siması dəyişir. Qısa müddətdə kəndlər qazlaşdırılır, yeni- və kənd anlayışı yaranandan kəndin vəzifəsi torpağın yeni ictimai iaşə obyektləri, həkim ambulator məntəqələri, nemətlərini şəhərə göndərmək olub. Amma kəndin poçt köşkləri, məsçidlər inşa edilir. Kənd əhalisinin əsas vəzifəsi bununla bitmir, o, həm də şəhər üçün yeni məşğuliyyəti olan heyvandarlıq və digər kənd təsərrüfatı

433 434 işlərinin çözülməsi məqsədilə dövlət səviyyəsində lazimi əhatə edir. Təbii ki, seçki ərəfəsində bu ərazini gəzmək, tədbirlər həyata keçirilir. Əhaliyə lizinq xidməti göstərilir. hər bir şəhər və kəndində olmaq, görüşlər keçirmək Həmin xidmət sahələri təsərrüfatları güzəştli şərtlərlə çox çətin idi. Odur ki, əsas qərargah yerini seçmək yanacaq, motor yağları və gübrələrlə təmin edirlər. lazım idi. İki yerdə bu məqsədlə qərargahlar yaradıldı. Haqlı olaraq deyirlər ki, kadrlar çox şeyi həll edir. Birincisi, Akif Nəbiyevin təsisçisi olduğu Nabrandakı Xaçmaz rayonunda bu deyimin doğruluğunun sahidi “Palma” istirahət mərkəzində, ikincisi, Xudat şəhərinin oldum. Rayonun İcra Hakimiyyətinin başçısı Şəm- mərkəzindəki xüsusi binada yerləşdi. səddin Xanbabayevin uğurlu rəhbərliyi sayəsində bütün Qərargahların hər biri haqqında ayrıca danışmağa strukturların, icra orqanlarının işi, ictimai təşkilatların dəyər. Çünki seçkinin taleyində onlar həlledici rol fəaliyyəti düzgün məcrada qurulmuşdur. Bütün oynayırdı. sahələrdə böyük uğurlar qazanılır. “Palma” istirahət mərkəzinin respublikamızda fəa­ Millət vəkili kimi vaxtaşırı insanlarla təmasda olu­ liyyət göstərən analoji mərkəzlər arasında xüsusi yeri ram. Əvvəlki illərlə müqayisədə mənə daxil olan mu- var. Təbiətin gözəl guşəsində yerləşən “Palma”nı daha raciətlərin sayı xeyli azalıb. Bu, rayonda sosial məsələlərlə da gözəlləşdirən onun işçiləridir. 70 faizini yerli əhali bağlı işlərin getdikcə həll olunması ilə bağlıdır. təşkil edən personal o qədər səmimi, qonaqpərvərdir Mən müəlliməm və hal-hazırda da əsas peşəmlə ki, insan orada qalmaqdan zövq alır. “Palma” digər bağlı fəaliyyətimi davam etdirirəm. Həm müəllimlik özəl turist mərkəzlərindən fəaliyyətinin ilboyu fasiləsiz fəaliyyətim zamanı, həm də məsul vəzifələri daşıyarkən olması ilə fərqənir. Nabranda ilk turist bazası kimi daim gənclərlə, uşaqlarla görüşlərdən zövq almışam. fəaliyyətə başlayan və istirahət evlərinin memarlıq Məktəblərdə görüşlərim zamanı yarızarafat-yarıciddi üslubu ilə seçilən, gözəllikləri, səliqə-səhmanı ilə göz deyərdim ki, mənim dostlarım bu uşaqlardır. Sözün oxşayan “Palma” ilbəil inkişaf edir, böyüyür. Hazırda düzünü deyən, hədsiz səmimi, qəlbi təmiz uşaqlar bizim bu turist bazası 5,5 hektar ərazini əhatə etməkdədir. gələcəyimizdir. Həyatımız onların necə oxuyub, tərbiyə Burada tikinti-abadlıq işləri aparılır. Turist bazasında olunmasından çox asılıdır. bir növbədə 300 nəfərin istirahət etməsi üçün hər cür Müəllifi olduğum “Ana dili”, “Azərbaycan dili” dərs­ şərait yaradılmışdır. 300 nəfərlik yeməkxana, 3 dildə liklərini oxuyan uşaqların şən çöhrələrini görəndə fəxr sinxron linqofonlarla təchiz olunmuş və internetə qoşul­ edirəm, sevinirəm ki, onların gələcək talelərində, muş kompüter sisteminə malik olan konfrans zalı isti­ inkişaflarında, şəxsiyyət kimi formalaşmalarında mənim fadəyə verilmişdir. Böyüklər və uşaqlar üçün isə ayrıca də əməyim var. idman qurğuları fəaliyyət göstərməkdədir. Hətta kiçik Xaçmaz rayonunun ərazisi çox böyükdür. Deputat yaşlı uşaqlarla tərbiyəçilər məşğul olurlar. Akvapark seçildiyim 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsinin asudə vaxtın səmərəli təşkilində mühüm yer tutur. Tu­ ərazisi rayonun təxminən 60 faizindən çox sahəsini rizm mərkəzinin icraçı direktoru Qəndalı Məmmədov

435 436 çox səmimi, qabiliyyətli insandır. Q.Məmmədov mər­ mimi ünsiyyət qurum. Görüşlər zamanı isə seçicilərə ob­ kəz haqqında qürurla danışaraq söylədi ki, burada yektiv olmağı, səhvə yol verməməyi, namizədləri verdik­ yeməklərin keyfiyyəti çox yüksək, çeşidi müxtəlifdir, ləri vədlərə görə deyil, onların həyatda gördükləri işlərə, qiymətlərə gəldikdə isə onlar münasibdir . “Palma” real güclərinə görə qiymətləndirməyi tövsiyə edirdim. yeganə turist bazasıdır ki, burada Türkiyənin “BIO- Ən şirin xatirələrim kimi yada düşən həmin gün­ MAK” firması tərəfindən quraşdırılmış təmizləyici lər, anlar yaddaşımdan heç vaxt silinmir. Hər gün 3-4 qurğu fəaliyyət göstərir. kənddə seçicilərimlə görüşdən sonra qərargaha gəlir, “Palma” turist mərkəzindəki gözəl şərait, yüksək qohumum, dostum Hüseyn müəllim, YAP-ın Xaçmaz keyfiyyət yalnız respublika daxili turistləri deyil, xarici Rayon Təşkilatının sədri Nadir müəllim, fəallar - Nazim ölkə vətəndaşlarını da cəlb edir. Yaradılan şəraitə, sə­ müəllim, Abbsasyar müəllim, Bəhram həkim, Elman mimiliyə görə “Palma” istirahət mərkəzinin bütün kol­ müəllim, Saleh müəllim, Ələskər müəllim, Nizaməddin lektivinə, xüsusən Akif müəllimə, İsmayıl müəllimə həkim, Nəzakət xanım, dostlarım, tələbə yoldaşlarım - təşəkkürümü bildirməklə, turizmin inkişafında onlara Zahid, Rabil, Yavər, Şakir, Kələntər, Bilal, Məmməd, böyük nailiyyətlər arzulayıram. Laçın, Hacı, Qərib, İsrafil müəllim və başqaları ilə “Palma” kimi istirahət mərkəzində seçki qərargahı nəticələri müzakirə edir, müvafiq qərarlar qəbul edirdik. yerləşən deputatlığa namizəd yalnız qələbəyə ümid Çox sevindirici idi ki, hörmətli seçicilərim mənə olan bağlaya bilər. inamın nəticəsi kimi görüşümə gəlirdilər. Gün ərzində Xudat şəhərində yerləşən qərargah isə əsl fəaliyyət 30-50 nəfərədək seçicini qəbul edirdim, problemlərinin mərkəzi idi. Çevik qərarlar, görüşlər, seçicilərin qəbulları həllinə çalışırdım. Təmasda olduğumuz qısa zamanda burada həyata keçirilirdi. Qərargah hər cür müasir mən xaçmazlıları, xaçmazlılar da məni sevdilər. Həmin texniki təchizatla təmin edilmişdi. Bütün məlumatlar sevgi, istək, inam, səmimiyyət məni yaşadır, işləməyə, bura daxil olur, araşdırılır və lazimi tədbirlər görülürdü. çalışmağa sövq edirdi. Burada vəkillərim və mənə seçki zamanı yaxından Görüşlər zamanı uşaqların, gənclərin, ana və bacı­ kömək göstərmiş insanlar səmərəli iş aparırdı. Onların larımızın, ağsaqqal və ağbirçəklərimizin baxışlarını, hamısına ən xoş arzularımı çatdırmaqla, demək istə­ çöhrələrini müşahidə etdikcə, bu inama, dəstəyə, qayğıya yirəm ki, hər birinin əməyini unutmur, yüksək qiy­ cavab olaraq məndə onlara sadiq olacağıma bir daha mətləndirirəm. əminlik yaranırdı. 2005-ci ildə keçirilən parlament seçkilərində 56 Təbii ki, seçki marafonu asan olmadı. Bəzi namizədlər saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsindən bir deputat mandatı­ seçki məcəlləsinə, qəbul olunmuş qanun və qərarlara na 19 nəfər namizəd olduğu üçün işimizi tamamilə ye­ məhəl qoymadan hər cür saxtakarlığa, etik normalara ni formada qurmağı qərara aldıq. Çalışdım ki, xalqı­ zidd hərəkətlərə yol verirdilər. Plakatlarımı cırmaqdan, mızın layiqli oğul və qızları olan opponentlərimlə sə­

437 438 vəkillərimə, təəssübkeşlərimə qarşı təzyiq göstərməkdən Hacıbala Məlikov, Rövşən Mirzəyev və Azərbaycan belə çəkinmirdilər. Naminə Alyans Partiyası tərəfindən namizədliyi irəli Çox maraqlı bir neçə məqamı qeyd etmək yerinə sürülmüş Təranə Əhmədovanın namizədliklərini mənim düşərdi. Qusarçay kəndində seçicilərim islahatlar zamanı xeyrimə geri götürmələrini yüksək qiymətləndirirəm. onlara torpaq sahələri ayrılmadığından şikayətlərini Azərbaycan Naminə Alyans Partiyasının Ali Məclisinin bildirdilər. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ilə əlaqə saxlayaraq qərarını mətnə əlavə edirəm. bu müraciətin müsbət həll olunmasına təşəbbüs göstərdim. Seçki kampaniyası nəzərdə tutulan plan əsasında Atılan bu müsbət addımım alqışlanmaq əvəzinə nazirliyə getsə də, seçki günü yaxınlaşdıqca, gərginlik daha da saxta adlarla teleqramlar vuruldu. Məlumdur ki, millət artırdı. Mən yüksək dövlət vəzifəsini tutduğum və eyni vəkili ona görə seçilir ki, təmsil etdiyi əhalinin prob­ zamanda bir çox məsul ictimai işləri daşıdığım üçün lemlərini həll etsin. Teleqramın mətni maraqlı oldugu boş vaxtım qalmırdı. 30 oktyabr 2005-ci il tarixində op- üçün həmin teleqramlardan birinin surətini oxucuların ponenti olduğum bir nəfərin doktorluq elmi işinin mü­ nəzərinə çatdırıram. dafiəsi olduğuna görə çox yorğun olmağıma baxmaya­ Deputatlığa namizədlərin hamısına böyük hörmətim raq, axşam yağmurlu havada Xudatdan Bakıya getməyə vardır. Təbii ki, onlar da deputat seçilmək istərdilər. qərar verdim. Həmin gün, yəni 29 oktyabrda seçicilərlə Onların da müəyyən seçiciləri, güvəndikləri insanları son görüş Ağçay kəndində olmuşdu. Qərargaha gəlib var idi. Böyük minnətdarlıq hissi ilə qeyd edirəm ki, məsləhətlərimi verdim. Bakıya yola düşdüm. Yorğun seçicilərin təşəbbüs qrupu tərəfindən namizədliyi irəli idim. Yolda məni yuxu tutdu. Qarışıq röyalardan ayı­ sürülmüş Aydın Əskərbəyli, fərdi olaraq namizədliyi irəli landa özümü qan içində xəstəxanada gördüm. Başımın sürülmüş Fəxrəddin Ağayev, Hacıbala Məlikov, Rövşən üstündə Daxili işlər naziri Ramil Usubov, Dövlət Yol Mirzəyev və Azərbaycan Naminə Alyans Partiyası tərə­ Polisi İdarəsinin rəsi Ramiz Zeynalov və digər rəsmi findən namizədliyi irəli sürülmüş Təranə Əhmədovanın şəxslər vardı. Açığını deyim ki, elə bildim yuxudayam. namizədliklərini mənim xeyrimə geri götürmələrini yük­ Lakin hafizəm özümə gəldikcə anladım ki, yolda qə­ sək qiymətləndirirəm. Azərbaycan Naminə Alyans Parti­ zaya uğramışıq. Ramil müəllim ölkə Prezidenti, hamı­ yasının Ali Məclisinin qərarını mətnə əlavə edirəm. mızın sevimlisi İlham Əliyevin baş vermiş hadisədən Deputatlığa namizədlərin hamısına böyük hörmə­ narahat olduğunu, lazımi kömək məqsədilə tapşırıq tim vardır. Təbii ki, onlar da deputat seçilmək verdiyini bildirdi. Mən qəza baş verən Siyəzən ra­ istəyirdilər. Onların da müəyyən seçiciləri, güvəndikləri yonundan Bakıya gətirildim. insanlar var idi. Böyük minnətdarlıq hissi ilə qeyd Mərkəzi Klinik Xəstəxanada müalicəmi davam edirəm ki, seçicilərin təşəbbüs qrupu tərəfindən etdirırdim. Həmin günlərdə möhtərəm Prezidentimiz namizədliyi irəli sürülmüş Aydın Əskərbəyli, fərdi tez-tez səhhətimlə maraqlanır, qayğısını əsirgəmirdi. Bu olaraq namizədliyi irəli sürülmüş Fəxrəddin Ağayev,

439 440 qayğıdan çox təsirlənərək İlham Əliyevə minnətdarlıq Bu xəbəri eşidən dostlarım, qohumlarım, mehriban məktubu göndərdim . insanlar səhhətimlə maraqlanır, lazimi köməkliklərini Seçki kampaniyası nəzərdə tutulan plan əsasında göstərirdilər. Xüsusilə insanlara mərhəməti, qayğısı, getsə də, seçki günü yaxınlaşdıqca gərginlik daha da həssaslığı ilə tanınan, xalqımız üçün böyük işlər görən, artırdı. Mən yüksək dövlət vəzifəsini tutduğum və eyni Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun zamanda bir çox məsul ictimai işləri daşıdığım üçün prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın mənə ünvanladığı boş vaxtım qalmırdı. 31 oktyabr 2005-ci il tarixində op- məktubuna çox sevindim ponenti olduğum bir nəfərin doktorluq elmi işinin mü­ Həmin ağrılı-acılı günlərdə mənə dəstək olan, qay­ dafiəsi olduğuna görə çox yorğun olmağıma baxmaya­ ğısını əsirgəməyən insanlara ömrüm boyu borcluyam, raq, axşam yağmurlu havada Xudatdan Bakıya getməyə minnətdaram. qərar verdim. Həmin gün, yəni 30 oktyabrda seçicilərlə Bu xəbəri eşidən dostlarım, qohumlarım, mehriban son görüş Ağçay kəndində olmuşdu. Qərargaha gəlib insanlar səhhətimlə maraqlanır, lazimi köməkliklərini məsləhətlərimi verdim. Bakıya yola düşdüm. Yorğun göstərirdilər. Xüsusilə insanlara mərhəməti, qayğısı, idim. Yolda məni yuxu tutdu. Qarışıq röyalardan ayı­ həssaslığı ilə tanınan, xalqımız üçün böyük işlər görən, landa özümü qan içində xəstəxanada gördüm. Başımın Azərbaycanın birinci xanımı, Heydər Əliyev Fondunun üstündə Daxili işlər naziri Ramil Usubov, Dövlət Yol prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın mənə ünvanladığı Polisi İdarəsinin rəsi Ramiz Zeynalov və digər rəsmi məktubuna çox sevindim . şəxslər vardı. Açığını deyim ki, elə bildim yuxudayam. Mehriban xanıma səhhətimə həssas və mərhəmət Lakin hafizəm özümə gəldikcə anladım ki, yolda qə­ hissi ilə yanaşdığına, müalicəmlə maraqlandığına görə zaya uğramışıq. Ramil müəllim ölkə Prezidenti, hamı­ dərin təşəkkürümü və minnətdarlığımı bildirdim. mızın sevimlisi İlham Əliyevin baş vermiş hadisədən Hər gün xəstəxanaya ünvanıma yüzlərlə zəng, tele­ narahat olduğunu, lazımi kömək məqsədilə tapşırıq ver­ qram gəlir, səhhətimlə maraqlanırdılar. Həmin anlarda diyini bildirdi. Mən qəza baş verən Siyəzən rayonundan mehriban xaçmazlılar mənimlə əlaqə saxlayaraq, sağalıb Bakıya gətirildim. tezliklə rayona gəlməyimi arzulayırdılar. Mərkəzi Klinik Xəstəxanada müalicəmi davam Mərkəzi Klinik Xəstəxananın tibb personalının pro­ etdirirdim. Həmin günlərdə möhtərəm Prezidentimiz tez- fessional fəaliyyəti, əhatə olunduğum mühit tezliklə tez səhhətimlə maraqlanır, qayğısını əsirgəmirdi. Bu sağalaraq aktiv həyata qayıtmağımda mühüm rol oynadı. qayğıdan çox təsirlənərək İlham Əliyevə minnətdarlıq Xəstə yatarkən bütün fikrim Xaçmazda idi. Səs­ məktubu göndərdim . verməyə bir neçə gün qalırdı. Həmin ağrılı-acılı günlərdə mənə dəstək olan, ...Budur, 6 noyabr 2005-ci il. Aylarla aparılan qayğısını əsirgəməyən insanlara ömrüm boyu borclu­ mübarizənin nəticəsi məlum olan gün. Gün ərzində yam, minnətdaram. Xaçmazla əlaqə saxlayır, seçkinin gedişi ilə maraqla­

441 442 nırdım. Xoş xəbərlər bir-birini əvəz edirdi. Qədirbilən Respublika parlamentində xalqımız üçün taleyüklü xaçmazlılar seçimlərini gizlətmədən mənə səs verdik­ məsələlər barədə ciddi müzakirələr aparılır, qanunlar lərini söyləyirdilər. qəbul edilir. Cari məsələlər, gündəlik problemlərlə Artıq səsvermə qurtarmışdı. Səslərin sayılması, əlaqədar məsələlər qaldırılır, deputat sorğuları gön­ protokollarda rəsmiləşdirilməsi prosesi gedirdi. Hamı seç­ dəririk. Hər bir məsələnin həllində təbii ki, təmsil ki keçirilən 36 məntəqədən gələn nəticələri gözləyirdi. etdiyim seçicilərimin mənafeyini müdafiə edirəm. Hər məntəqədən gələn protokola əsasən qalibin Nizami Mən dilçi alim, türkoloq olduğuma görə tez-tez Xudiyev olduğunu eşitdikcə seçicilər sevinirdilər. xaricdə keçirilən elmi konfrans, simpoziumlara dəvət Nəhayət, hamının həsrətlə gözlədiyi an gəlib çatdı. alıram. Respublika parlament nümayəndə heyətinin Seçkinin ilkin nəticələri televiziya vasitəsi ilə yayım­ tərkibində xarici ölkələrdə rəsmi səfərlərdə iştirak landı. Mərkəzi Seçki Komissiyasının sədri Məzahir edirəm. Pənahov 56 saylı Xaçmaz kənd seçki dairəsi üzrə 25 dekabr 2005-ci il tarixi isə həyatımın unudulmaz Nizami Mənaf oğlu Xudiyevin böyük səs çoxluğu ilə anları ilə bağlı bir gündür. Parlament seçkilərindən sonra qalib gəldiyini elan etdi. Qəlbim fərəh hissi ilə doldu. ilk dəfə həmin gün rayona səfər etdim. Gözlədiyimdən Bu böyük qələbə idi. Uzun müddət çəkilən zəhmət, də artıq izdiham məni qarşılamağa çıxmışdı. Xudat əziyyət öz bəhrəsini vermişdi. Dərhal təbriklər, zənglər şəhərində bizi qarşılayan insanlar qurban kəsir, sevinc­ məni ağuşuna aldı. Həyatda insanlara, vətənə lazım lərini gizlədə bilmirdilər. Ürəyim dağa döndü. Düşü­ olduğunu hiss edəndə yaşamaq da şirin olur. nürdüm ki, həqiqətən də həyatda insan sevgisindən Seçkinin nəticələri rəsmən elan edildikdən sonra üstün heç nə ola bilməz. məlum oldu ki, seçicilərimin mənə səsvermə faizi Bəli, qədirbilən seçicilərim məni cox mehribanlıqla respublika üzrə yüksək göstəricilərdən biridir. Mən fəxr qarşıladılar. Maraqlı görüşlər, tədbirlər keçirildi. Hamı­ etməyə bilməzdim. Dairə üzrə etibarlı hesab edilmiş ya dərin təşəkkürümü bildirdim. Minnətdarlıq əlaməti 21690 səsin 12777-si, yəni 59 faizi mənə məxsus idi. olaraq Azərbaycanın ən tanınmış müğənnilərinin iştirakı Müqayisə üçün deyərdim ki, sonrakı yeri tutan namizəd ilə maraqlı konsert proqramı təşkil etdim, birlikdə cəmi 5 faiz səs toplaya bilmişdi. Ayrı-ayrı seçki məntə­ şənləndik, sevindik. qələrində nəticələrin maraq doğuracağını nəzərə alaraq Artıq dörd ildir ki, Milli Məclisdə Xaçmaz rayo­ rəsmi məlumatları nəzərinizə çatdırıram. nundan seçilmiş millət vəkili kimi fəaliyyət göstərirəm. Mən artıq üçüncü çağırış Azərbaycan Respublikası Fəaliyyətimlə əlaqədar hörmətli seçicilərimdən çoxlu Milli Məclisinin deputatıyam. Bu fəxri ada layiq olmaq, sayda məktub, ərizə, müraciətlər alıram. Onları diqqətlə onu daşımaq böyük bir məsuliyyətdir. Xaçmaz kimi araşdırır, müvafiq köməklik göstərirəm. Tez-tez Xaç- çoxsaylı seçiciləri olan bir rayonu dövlətimizin ali mazda oluram, keçirilən rayon tədbirlərində iştirak orqanı olan Milli Məclisdə təmsil edirəm. edirəm, seçicilərimlə görüşürəm.

443 444 Rayonda olarkən kəndləri, şəhərləri gəzirəm. İnsan­ lənmiş uzaqgörən, müdrik siyasətinin möhtərəm Preziden­ ların mənə olan hörmətini, sevgisini əməyimə, xalq timiz İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirdiyi möhtəşəm qarşısında xidmətlərimə verilən ən yüksək qiymət işlərdə verdiyi bəhrələrini xalqa çatdırmaqdan ibarətdir. kimi qəbul edirəm. Sevindirici haldır ki, bütün əhali ölkə başçısının irəli Xaçmaza hər bir səfərimdə mənə artıq doğma olan sürdüyü və müvəffəqiyyətlə həyata keçirdiyi “Regionların insanlarla görüşür, onların qayğıları ilə yaşayıram. Mənim sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nın verdiyi bəh­ onlara, onların isə mənə ehtiyacları var. Bir-birimizlə gec rələrdən, real irəliləyişlərdən ruhlanaraq daha da həvəslə görüşdükdə darıxırıq. Rayona hər səfərimdə Xudat işlədiklərindən ürək dolusu danışırlar. Bu məni sevin­ şəhərinə gəlir, Heydər Əliyev parkında ağsaqqallarla, dirməyə bilməz. Çünki Ulu öndər Heydər Əliyev məktə­ gənclərlə görüşür, çay süfrəsində səmimi söhbətlər edirik. binin yetirməsi olmaqla, xalqımızın keçirdiyi ağır günləri Həyatın isti-soyuğunu görmüş ağsaqqallardan Məhərrəm xatırlayır, o anları bir-bir gözümün önünə gətirir, xalqımı­ dayının, Şıxvəli, Abgül, Qeybalı, Ağa, Əzizulla, Əziz, zın bu günü ilə müqayisə etməklə fərəh hissi keçirirəm. Mahmud kişinin və başqalarının dəyərli məsləhətlərini Dövlətimizin bütün dünyada imicinin artması, iqtisadi dinləyir, onlara görülmüş və görüləcək işlərdən danışıram. inkişaf tempinə görə lider ölkəyə, regionun aparıcı Söhbətlər o qədər səmimi, qarşılıqlı anlaşma şəraitində qüvvəsinə çevrilməsi Ulu öndər Heydər Əliyev siyasətinin keçir ki, vaxtın necə ötdüyünü heç duymuruq. təntənəsi, Prezident İlham Əliyev siyasətinin qələbəsidir. Xaçmaz rayonunun Müqtədir qəsəbəsində, Pirquluoba, Məlumdur ki, hər bir müdrik dövlət başçısı gücü, Ləcət, Seyidli, Aslanoba, Susay, Niyazabad, Yalama, qüvvəti xalqdan alır və onu qurub-yaratmağa, vətəninin Dədəli, Bostançı, Həsənqala, Nərəcan və başqa kənd­ çiçəklənməsinə, xalqının firəvan yaşamasına sərf edir. Bu lərində keçirdiyim çoxsaylı görüşlərim çox səmimi, baxımdan dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin siyası varisi, yaddaqalan olub, məndə olduqca xoş təəssüratlar yaradıb. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Bu görüşlər adi görüşlər deyil. Böyük məsuliyyətlə Əliyev istisna deyil. Onun 2003-cü ildə dövlət başçısı deyərdim ki, mənim cəmiyyətimizin əsas aparıcı qüvvəsi seçildikdən sonra həyata keçirdiyi çoxşaxəli islahatlar olan Yeni Azərbaycan Partiyasının Siyasi Şurasının və proqramında iqtisadiyyatın yenidən qurulması, özəl sek­ İdarə Heyətinin üzvi kimi, millət vəkili kimi hörmətli tora, sahibkarlığa, bölgələrdə fermerlərə qayğı, regionların seçicilərim qarşısında hesabat görüşlərim idi. Həlli vacib sosial-iqtisadi inkişafı xətti xüsusi əhəmiyyət kəsb et­ məsələlərdən, mövcud problemlərdən, görülmüş və mişdir. Ötən 5 il Azərbaycan tarixinə dövlət fəaliyyətinin qarşıda görüləcək işlərdən söhbət açılır, icra və yer- bütün sferalarına - siyasi-hüquqi müstəvidən tutmuş so­ liözünüidarə orqanlarının işçilərinin iştirakı ilə operativ sial-iqtisadi həyatadək ən müxtəlif sahələrə dair proqramlı olaraq bəzi məsələlər yerində həll edilir. Təbii ki, görüş­ siyasətin həyata keçirilməsi mərhələsi kimi yazılmışdır. lərin əsas məqsədi Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin və­ Qəbul edilmiş və gerçəkləşdirilmiş dövlət proqramlarının tənimiz və xalqımızın bu gününə, gələcəyinə istiqamət­ hər biri müasir dövlətimizin həyatında müstəsna əhə­

445 446 miyyətə malikdir. Ancaq özündə regionların sosial-iqti­ akademik Ziyad Səmədzadə, millət vəkili Yevda Ab­ sadi inkişafını əks etdirən dövlət proqramını çox əhə­ ramov, seçkiqabağı təbliğat-təşviqat kampaniyasında miyyətli sənəd kimi qiymətləndirmək lazımdır. Ən əsası YAP-dan prezidentliyə namizədin vəkilləri akademik ona görə ki, bu proqramın reallaşdırılması ilə ölkədə həyat Kamal Abdullayev və “İrəli” Gənclər Təşkilatının sədri yenidən qurulmuş, yeni iqtisadi münasibətlər formalaşmış, Ceyhun Osmanlı ilə birlikdə respublikamızın şimal respublikanın bölgələri inkişaf etmiş, paytaxtla əyalət bölgəsində - Quba-Xaçmaz zonasında təbliğat-təşviqat arasındakı iqtisadi, sosial mahiyyətli uyğunsuzluq demək kampaniyasında iştirak etdim. Kampaniya çərçivəsində olar ki, aradan qaldırılmış və ya vətəndaşların yaşayış, Quba, Qusar və Xaçmaz rayonlarının bir çox yaşayış həyat səviyyəsi baxımından özünəməxsus harmoniyaya məntəqələrində əhali ilə görüşdük. Açığını deyim ki, bu nail olunmuşdur. bölgə haqqında çox məlumatım olmasına baxmayaraq, bu “Bu gün qürur hissi ilə deyə bilərik ki, Azərbaycanda görüşlər, insanlarla təmasda olmağım mənim bu yerlər aparılan iqtisadi islahatlar nəticəsində istənilən sahədə - haqqındakı təsəvvürlərimi xeyli zənginləşdirdi. iqtisadi və sosial məsələlərin həllində gözəl nailiy­ Həmkarlarımla birlikdə Qubanın I Nügədi, II Nügədi, yətlərimiz var. Bunu biz gündəlik həyatda görürük və eyni Qəçrəş, Alekseyevka, Timiryazev, Xınalıq kəndlərində, zamanda, statistik rəqəmlər də bunu əks etdirir. Bü­ Quba Müəllimlər İnstitutunda, Qusar rayonunun mər­ tövlükdə son illər ərzində Azərbaycanda iqtisadi inkişaf kəzində, Yasab, Qələcuq, Samur, Köhnə-qazma Xudat, çox sürətlə getmişdir və 2003-2008-ci illərdə iqtisadiy­ Hil, İmamqulukənd, Aşağı Ləgər, Balaqusar, Quxuroba, yatımızın həcmi, ümumi daxili məhsul 2,7 dəfə artmışdır. Urva kəndlərində, Xaçmaz rayonunun mərkəzində, Müq­ Bu nadir bir göstəricidir və beş il ərzində iqtisadiyyatın tədir qəsəbəsində, Ləcət, Həsənqala, Dədəli, Müşkür, Yer- həcmini təxminən 3 dəfə artırmaq doğrudan da böyük güc, Niyazoba, Yalama, Yeni Həyat, Nərəcan, Hülövlü nailiyyətdir”. Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin söylədiyi bu kəndlərində çoxsaylı görüşlərdə iştirak etdik. Bütün fikirlər reallıqdan doğur və yüksək inkişaf tempi, mü­ görüşlər yüksək səviyyədə, əhalinin ruh yüksəkliyi, vəffəqiyyətlər, davamlı inkişaf və tərəqqi kursunun möh­ bayram əhvali-ruhiyyəli şəraitdə keçirdi. Məruzəçilər və təşəm qələbəsi kimi qiymətləndirilməlidir. çıxış edənlərin yekdil rəyi bu idi ki, son 5 ildə res­ 2008-ci il Azərbaycan tarixinə ölkə prezident seçkiləri publikada baş verən köklü dəyişikliklər, tikinti-quruculuq ili kimi daxil oldu. Azərbaycan xalqı bu tarixi missiyanı işləri, yoxsulluğun nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı düş­ layiqincə həyata keçirdi. Xoşbəxtəm ki, bu tarixi missi­ məsi Prezidentliyə layiqli namizəd İlham Əliyevi alter- yanı həyata keçirən, reallaşdıran şəxslərdən biri də nativsiz namizəd edir. Üzlərdəki gülüş, gələcəyə inam mənəm. hissi seçicilərin artıq seçimlərini etdiklərini, 15 oktyabr Yeni Azərbaycan Partiyasının Siyasi Şurasının və 2008-ci il tarixində xalqımızın layiqli oğlu, fəaliyyəti ilə İdarə Heyətinin üzvi kimi mən və həmkarlarım - Milli xalqın məhəbbətini qazanmış İlham Əliyev cənablarına Məclisin İqtisadi siyasət komitəsinin sədri, millət vəkili, səs verəcəklərini bildirirdi.

447 448 Yerlərdə əhali ilə təmasda olarkən məni heyran edən icra strukturlarının, yerliözünüidarə orqanlarının və əha­ cəhət insanların Prezidentə, dövlətə sədaqətləri, mehriban linin qarşılıqlı münasibəti nəticəsində bu gün bu bölgə münasibətləri, qonaqpərvərlikləri, qurub-yaratmaq həvəsi Azərbaycanımızın ən stabil, ən yüksək sürətli inkişaf ilə çalışmaqları idi. Haqlı olaraq deyilir ki, təbiəti gözəl tempinə malik bölgələrindən birinə çevrilmişdir. Bu məni yerin, insanları da yaxşı mənada gözəl olmalıdır. çox sevindirir, bölgəyə, onun insanlarına olan sevgi və Quba-Xaçmaz zonası təbiəti, iqlimi, coğrafi mövqeyi məhəbbətimi artırır. baxımından Azərbaycanın ən gözəl guşələrindəndir. Ulu 2008-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarındakı görüşlərdə öndərin təbirincə desək: “Burada təbiət də gözəldir, torpaq iştirak etdiyimiz Quba-Qusar-Xaçmaz rayonlarının seçi­ da münbitdir və bunların hamısından əhəmiyyətli odur ki, ciləri Azərbaycana, dövlətə, Prezidentə sədaqətlərini bir insanları qəhrəmandır, fədakardırlar”. daha nümayiş etdirərək 15 oktyabr 2008-ci il prezident Qubanın Xınalıq kəndi nəinki Azərbaycanın, hətta seçkilərində xalqımızın layiqli oğlu İlham Əliyevə səs dünyanın unikal guşələrindəndir. Ölkə başçısı İlham verərək, onu yenidən Azərbaycan Respublikasının Əliyevin şəxsi nəzarətində olan ucqar dağ kəndinə asvalt Prezidenti seçdilər. Bu qələbə Ulu öndər Heydər Əliyevin döşənmişdir. Kəndə qayğı və diqqətin nəticəsidir ki, əhali uzaqgörən siyasi-iqtisadi strategiyasının və möhtərəm Prezidentdən, dövlətdən çox razıdır. Azərbaycan naminə İlham Əliyev cənablarının gecəli-gündüzlü səyinin, hər cür qəhrəmanlığa hazır olduğunu bildirir. 21 sentyabr əməyinin Azərbaycan xalqı tərəfindən yüksək qiymət­ 2008-ci il tarixində kənddə olarkən ağsaqqal və ləndirilməsinin təcəssümü idi. ağbirçəklərimizin, cavanların və uşaqların xoş müna­ Hər bir xalqın öz iradəsini ifadə etməsinin ən mühüm sibətləri Azərbaycanımızın xoşbəxt gələcəyindən xəbər forması demokratik və azad səsvermə yolu ilə fikrini verirdi. bildirməsidir. Bütün dünyada ümumxalq səsverməsi Qubanın, Qusarın dağ kəndlərini gəzdikcə, insanlarını dövlətin və ictimai həyatın idarə olunmasında vətən­ dinlədikcə onlarda torpağa bağlılıq, tarixi keçmişimizə daşların ən kütləvi iştirak formasıdır. Təsadüfi deyil ki, hörmət, dövlətçiliyimizə sadiqlik hisslərinin yüksək müasir dövrdə səsvermə ilə bağlı demokratik institutların olduğunu gördüm. Kəndlərdəki abadlıq, təsərrüfatlarda inkişafı hüquqi dövlətin əsas istiqamətlərindən birinə işin düzgün qurulması diqqəti cəlb edirdi. çevrilmişdir. Eyni zamanda, xalqın iradəsinin ifadəsinə Qonşu rayonların yaxşı mənada rəqabət aparması çevrilən seçkilərin (referendum) demokratik, şəffaf, azad gələcək yüksəlişin, irəliləyişin, xoş gələcəyin olacağından keçirilməsi ölkədəki ictimai-siyasi sabitlikdən, demokratik xəbər verir. Bölgəni əhatə edən rayonlar müxtəlif təsisatlara üstünlük verilməsindən, seçki sisteminin tək- infrastruktur layihələri ilə elə əhatə olunmuşlar ki, onları milləşdirilməsindən, ilk növbədə normal seçki keçi­ bir-birində ayırmaq qeyri-mümkündür. rilməsinə əsaslı şərait yaradılmasından asılıdır. Quba-Xaçmaz zonası Azərbaycanın şimalında sərhəd Yeni Azərbaycan Partiyasının siyasi kursunun, döv­ bölgəsi olmaqla xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Rayonların lətimizin məqsədyönlü fəaliyyətinin Azərbaycan xalqı

449 450 tərəfindən bəyənilməsi növbəti dəfə öz sözünü ümumxalq layihəyə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının səsverməsi - referendum zamanı dedi. Martın 18-də Konstitusiyasının ümumxalq səsverməsinə çıxarılmış keçirilmiş demokratik, azad və ədalətli ümumxalq hissələrinin MSK tərəfindən hazırlanmış müqayisəli səsverməsi - referendumdan sonra cəmiyyətimiz yeni təqdimatı seçicilərin sayı nəzərə alınmaqla çap edildi və 5 demokratik inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. milyona yaxın vətəndaşa çatdırıldı. Referenduma çağırış, Bütün dövrlərdə olduğu kimi, xalqın iradəsinə qarşı onun keçirilmə tarixi və səsvermə qaydaları barədə çıxan ifrat radikal müxalifətin aqressivliyi bu dəfə də məlumatlar 28 növ plakat şəklində çap edilərək bütün onları iflasa apardı... yaşayış məntəqələrinin ərazilərində asıldı. Demokratiya sahəsində böyük uğurlar əldə etmiş Ən əsası isə qeydə alınmış 9 təşviqat qrupuna respub­ dövlətlərin seçki praktikası göstərir ki, hər bir mərhələdə likanın bütün ərazisində təbliğat və təşviqat kampaniyası demokratiyanı təmin edən şərtlər sırasında siyasi iradə aparmaq üçün hər cür imkanlar yaradıldı. Həmçinin, bu amili ilə yanaşı, təkmil qanunvericiliyin mövcudluğu da müddət ərzində televiziya və radiolarda onlarla çıxış oldu, olduqca vacibdir. Bu mənada tam əminliklə demək olar ki, mətbuatda yüzlərlə məqalə dərc edildi. Hakimiyyət 18 mart referendumu Azərbaycan Respublikası qanunveri­ orqanlarının bu ümumxalq səsverməsinə diqqətinin bariz ciliyinin və Seçki Məcəlləsinin tələblərinə, beynəlxalq nümunələrindən biri də referendumun gedişini 24 standartlara uyğun keçirilmiş, hakimiyyət orqanları beynəlxalq təşkilatdan 172 beynəlxalq müşahidəçi, 20 referendumun beynəlxalq meyarlar əsasında, demokratik, xarici KİV nümayəndəsi, 47 min yerli müşahidəçi və yerli şəffaf olması üçün bütün zəruri şəraiti təmin etmişlər. KİV təmsilçiləri izləmələrinə şərait yaratması hesab edilə Referendumun yekunu ilə bağlı beynəlxalq qurumların və bilər. Xarici KİV-lərdən “Röyter”, “Frans Press”, xarici dövlətlərin müşahidəçilərinin müsbət rəyləri isə “Anadolu Ayans”, “Əl-Cəzirə”, “TRT”, “Le Fiqaro”, ölkəmizdə seçki təcrübəsinin ildən-ilə yüksəldiyini və “BBC” kimi dünya miqyasında tanınmış və nüfuzlu media qarşıdakı dövrdə də bu müsbət tendensiyanın davam qurumlarının referendum prosesini izləməsi Azərbaycan edəcəyini deməyə əsas verir. 18 mart referendumunun hakimiyyətinin demokratiyaya sədaqətinin, aşkarlıq və nəticələri birmənalı olaraq təsdiqləyir ki, demokratik şəffavlığının bariz nümunəsinə çevrildi. Həmçinin, Avro­ dövlət quruculuğu yolunda inamla irəliləyən Azərbay­ pa Şurası Parlament Assambleyasının, MDB Parlament canda bütün sahələr üzrə həyata keçirilən islahatlar öz Assambleyasının və MDB Müşahidə Missiyasının nüma­ müsbət nəticələrini verməkdədir. yəndələri, habelə Fransa, Böyük Britaniya, Portuqaliya, Etiraf edilməlidir ki, hakimiyyət orqanları ilk gündən Ukrayna, İspaniya, Bolqarıstan və digər ölkələrin referendumun keçirilməsinə ümummilli maraqlar konteks­ parlament nümayəndələrinin də müşahidəçiliyi çox böyük tindən yanaşmağa nail oldular. Referendum Aktının la­ önəm kəsb etdi. Həmçinin, bir sıra ölkələrin Azərbay­ yihəsi rəsmi qəzetlərdə dərc edildi, layihə Milli Məclisin candakı səfirlikləri, o cümlədən ABŞ səfirliyi 19, Rusiya və MSK-nın internet səhifələrində yerləşdirildi. Həmçinin,

451 452 səfirliyi 18, Böyük Britaniya səfirliyi 14 müşahidəçi ilə olduğunun şahidi oldum. Quba, Qusar, Xaçmaz, Dəvəçi, referendumun gedişini izlədilər. Siyəzən, Qaradağ, Xətai rayonlarında iştirak etdiyim Mühüm nüanslardan biri də odur ki, martın 18-də gün çoxsaylı görüşlərdə seçicilərin “Yeni Azərbaycan” ərzində kütləvi informasiya vasitələrinin təmsilçiləri təşviqat qrupunun təşəbbüsü ilə referenduma çıxarılan Mərkəzi Seçki Komissiyası, Seçki İnformasiya Mərkəzi, əlavə və dəyişikliklərin tərəfdarı olduqları da günümüzün dairə və məntəqə seçki komissiyalarının fəaliyyətini danılmaz reallığı idi. Ən əsası isə Suraxanı rayonu izlədilər, onlara hər hansı maneçilik törədilməsi və fəaliy­ ərazisində referendum günü aparığım geniş müşahidələr yətlərinin məhdudlaşdırılması ilə bağlı heç bir fakt xalqın yüksək siyasi fəallıqla referenduma çıxarılan müşahidə olunmadı. Beləliklə, hakimiyyət orqanları refe­ məsələlərə müsbət münasibətinə inamımı daha da rendumun tam demokratikliyinin təmin edilməsi prose­ bərqarar etdi. sində bütün tərəflərə bərabər imkanların yaradılması, Bütün bunlara rəğmən, heç də təsadüfü deyil ki, martın ümumilikdə referendumun şəffaflığına xələl gətirə biləcək 18-də keçirilmiş ümumxalq səsverməsini izləyən bütün neqativ halların aradan qaldırılması üçün ilk beynəlxalq müşahidəçilər də seçicilərin fəallığından və gündən ciddi siyasi iradə və qətiyyət nümayiş etdirdi. referendumun təşkilindən razılıq ifadə etdilər. “Yeni Azərbaycan” təşviqat qrupunun vəkili kimi Heç bir fəaliyyət, əmək, zəhmət qiymətsiz qalmır. şahidi oldum ki, səsvermə prosesinin gedişi sırf Yaradanıma minnətdaram ki, bu il mənim də 40 illik qanunvericiliyin tələblərinə əsaslandı. Seçicilərin adlarının ictimai-siyasi fəaliyyətim, təhsil, elm sahəsindəki uğur­ yoxlanması Seçki Məcəlləsinin müddəalarına müvafiq larım dövlətimiz, şəxsən möhtərəm Prezidentimiz cənab olaraq həyata keçirildi, bütün seçki məntəqələri lazımi İlham Əliyev tərəfindən yüksək qiymətləndirildi. Möh­ texniki avadanlıqla təchiz olundu, səsverməyə gələnlərin tərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin 30 mart 2009- baş barmağının görünməyən mürəkkəblə işarələnməsi cu il tarixli fərmanına əsasən mən vətənin yüksək qaydasına riayət edildi. Həmçinin, məntəqə seçki mükafatına - “Şöhrət” ordeninə layiq görüldüm. komissiyalarının üzvləri öz funksiyalarına əməl olundu. Təqdirəlayiq haldır ki, səsvermə zamanı məntəqə seçki komissiyaları üzvlərinin və digər şəxslərin seçicilərin seçim hüquqlarına müdaxilə edilməsi hallarına rast gəlinmədi. Xüsusilə, öz şəxsi müşahidələrimə əsaslanaraq deyə bilərəm ki, təbliğat-təşviqat prosesinin getdiyi 28 gün ərzində xalqın, geniş vətəndaş qruplarının “Yeni Azərbaycan” təşviqat qrupunun arxasında vahid güc mərkəzi kimi birləşdiyinin və bu münasibətlərin sarsılmaz

453 454 N.M.XUDİYEVİN “ŞÖHRƏT” ORDENİ İLƏ mütərəqqi idarəçilik prinsiplərinizlə cəmiyyətdə böyük TƏLTİF EDİLMƏSİ HAQQINDA nüfuz qazanmısınız. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN Əsası Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfin­ dən qoyulmuş sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının Sizin SƏRƏNCAMI rəhbərliyiniz sayəsində yüksək dinamizmlə davam etdirilməsi, ictimai həyatın bütün sahələrində uğurlu Azərbaycan Respublikasının ictimai-siyasi və mədəni islahatların aparılması ölkəmizi davamlı inkişaf yoluna həyatında fəal iştirakına görə Nizami Mənaf oğlu çıxarıb, Cənubi Qafqaz bölgəsinin liderinə çevirib. Xudiyev “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilsin. Sizin ölkəmizin qarşısında duran prioritet vəzifələri dəqiq müəyyənləşdirərək çevik və balanslaşdırılmış İlham Əliyev Azərbaycan Respublikasının Prezidenti siyasət yeritməyiniz nəticəsində Azərbaycan tərəqqi və Bakı şəhəri, 30 mart 2009-cu il inkişaf yolu ilə inamla irəliləyir. Sizin siyasətiniz bütöv­ lükdə Azərbaycan xalqının firavanlığına, hər bir Sevincimin həddi-hüdudu yoxdur. Əməyimə verilən vətəndaşın maraq və təlabatlarının ödənilməsinə xidmət yüksək mükafata görə Prezidentimiz İlham Əliyev cənab­ edir. Sizin ardıcıl səyləriniz sayəsində Azərbaycanın larına dərin təşəkkürümü, minnətdarlığımı bildirmək beynəlxalq arenada nüfuz və mövqeyi durmadan möhkəm­ məqsədilə ona aşağıdakı məzmunda teleqram göndərdim. lənir, dünya dövlətlərinin Azərbaycana inamı, etimadı artır. Ölkəmizdə sosial-iqtisadi inkişafa paralel olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, demokratikləşmə prosesləri uğurla davam edir və bir- zati-aliləri İlham Əliyev cənablarına birini tamamlayır. Neft strategiyasının gerçəkləşməsindən əldə olunan gəlirlər ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni Möhtərəm Prezident! vəziyyətini köklü surətdə yaxşılaşdırır. Sizin ikinci dəfə dövlət başçısı seçilməyiniz xalqımız Bu gün Azərbaycan dünyanın ən sürətlə inkişaf tərəfindən böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılandı. Siz edən ölkələrindən biridir. Bütün bu quruculuq işlərinin dövlətimizin başçısı seçildikdən sonra ilk bəyanatınızda təşəbbüskarı və memarı Sizsiniz. Siz Azərbaycan elminin bildirmişdiniz ki, Azərbaycan indiyədək getdiyi yolu və mədəniyyətinin inkişafında misilsiz xidmətlər göstə­ davam etdirəcək, Heydər Əliyev kursu dönmədən həyata rirsiniz, möhtərəm Prezident. keçiriləcəkdir. Məni Azərbaycan Respublikasının ictimai-siyasi və Ötən dövr ərzində Siz bunu məqsədyönlü, ardıcıl və mədəni həyatında fəal iştirakıma görə “Şöhrət” ordeni ilə sistemli fəaliyyətinizlə təsdiq etmiş, yüksək intellektiniz, təltif etdiyinizə görə Sizə dərin təşəkkürümü və minnət­ möhkəm siyasi iradəniz, qətiyyətiniz, işgüzarlığınız və darlığımı bildirirəm.

455 456 Sizi əmin edirəm ki, ölkəmizin ən qüdrətli siyasi fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra bir müddət təşkilatı olan Yeni Azərbaycan Partiyasının İdarə Hey­ universitetin Həmkarlar İttifaqı Komitəsinə rəhbərlik ətinin üzvü kimi Heydər Əliyev ideyalarının təbliğ etmiş, prorektor, rektor vəzifələrində çalışmış, eyni edilməsində, Ulu öndərin siyasi xəttinin Sizin rəhbər­ zamanda pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmusunuz. liyinizlə uğurla həyata keçirilməsində bundan sonra da Universitetə rəhbərlik etdiyiniz dövrdə yetişdirdiyiniz var qüvvəmlə çalışacağam. yüksək ixtisaslı kadrlar bu gün ölkə həyatının müxtəlif Sizə nəcib, möhtəşəm və şərəfli fəaliyyətinizdə bitib- sahələrində fəaliyyət göstərirlər. Bu illər ərzində elmi tükənməyən uğurlar, möhkəm cansağlığı və böyük araşdırmalarınızı müvəffəqiyyətlə davam etdirmiş, filolo­ xoşbəxtlik arzulayıram. giya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almış, professor elmi adına layiq görülmüşsünüz. Doğma Azərbaycan dilimizin Təbii ki, ali dövlət mükafatına layiq görülməyim tədqiqi sahəsində müəllifi olduğunuz monoqrafiyalar, dostlarımı, məni sevənləri çox fərəhləndirdi. Telefonuma dərsliklər və elmi məqalələr mütəxəssislər tərəfindən gələn zənglərin sayı-hesabı yox idi. Qədirbilən insanların yüksək dəyərləndirilir. təbrik teleqramlarını, məktublarını oxuyub çatdıra bilmir­ “Heydər Əliyev və Azərbaycan dili”, “Radio, tele­ dim. Tanrının qisməti olan yaşadığım həyatıma, fəaliy­ viziya və ədəbi dil”, “Xalqın tarixi haqqı: dilimiz, yətimə verilən yüksək qiymətə, mənə göstərilən diqqətə varlığımız”, “Zamanın axarı ilə ”, “Uğurlu yolun layiqli görə bütün insanlara öz dərin təşəkkürümü bildirməklə, davamçısı” kimi əsərlərinizi geniş oxucu auditoriyası onları əmin edirəm ki, etimadlarını daim doğruldacağam. rəğbətlə qarşılamışdır. Bu təbriklər məndə o qədər səmimi, xoş hisslər Zəhmətsevərliyiniz, yüksək mənəvi keyfiyyətləriniz, oyadıb ki, onların bəzilərini kitaba daxil etməyi özümə gərgin elmi fəaliyyətiniz diqqətdən kənarda qalmamış, borc bildim: “Əməkdar elm xadimi” adına layiq görülmüş, dəfələrlə fəxri fərman və diplomlarla təltif olunmusunuz. Hörmətli Nizami müəllim! “Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri” Qapalı Sizi - Milli Məclisin deputatını, tanınmış dilçi alimi və Səhmdar Cəmiyyətinə rəhbərlik etdiyiniz illər ərzində ictimai-siyasi xadimi 60 illik yubileyiniz münasibəti ilə yüzlərlə maraqlı veriliş işıq üzü görmüş, çoxlu mütəxəs­ səmimi qəlbdən təbrik edirəm! sislər yetişmiş, Sizin müəllifliyinizlə onlarla sənədli film Ölkə ictimaiyyəti Sizi Vətənini, xalqını sevən, ha­ hazırlanmışdır. disələrə obyektiv baxışı, fəal vətəndaşlıq mövqeyi ilə Heç də təsadüfi deyildir ki, Siz üç dəfə dalbadal fərqlənən bir şəxs kimi tanıyır. Azərbaycan Pedaqoji parlament seçkilərində seçicilərin böyük dəstəyini Universitetində təhsil aldığınız dövrdə elmə, ictimai işlərə qazanaraq müstəqil Azərbaycan parlamentinə deputat böyük maraq göstərmiş, müəllim və tələbə kollektivinin seçilmisiniz. Hazırda Milli Məclisin Elm və təhsil dərin rəğbətini qazanmısınız. Bu qocaman elm ocağını məsələləri daimi komitəsinin üzvü kimi ölkədə həyata

457 458 keçirilən islahatların hüququ bazasının təkmilləşdiril- sahibdir və onun bütün fəaliyyəti cəmiyyətdə ziyalı məsində yaxından iştirak edir, parlamentin beynəlxalq mühitinin formalaşmasında özünəməxsus rol oynayır. əlaqələrinin inkişafına öz layiqli töhfənizi verirsiniz. Nizami Xudiyev həm də ictimai xadimdir. Qeyd edim Siz, eyni zamanda, Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin ki, gərgin elmi fəaliyyəti insandan böyük enerji və vaxt adı ilə bağlı olan Yeni Azərbaycan Partiyasının ən fəal tələb edən ictimai fəaliyyətlə əlaqələndirmək heç də asan üzvlərindən biri kimi hazırda partiyanın İdarə Heyətinin deyil. Professor N. Xudiyev bunu ustalıqla bacarır. Elmi üzvüsünüz. tədqiqat sahəsində olduğu kimi, ictimai fəaliyyəti də Hörmətli Nizami müəllim! yetərincə geniş və çoxşaxəli olması ilə diqqəti cəlb edir. Sizi 60 illik yubileyiniz münasibəti ilə bir daha Təkcə onu bilmək kifayətdir ki, 1995-ci ildən dalbadal üç ürəkdən təbrik edir, sizə uzun ömür, can sağlığı, ailə çağırış ölkənin ali qanunverici orqanına seçilmişdir. səadəti və çoxşaxəli fəaliyyətinizdə yeni-yeni uğurlar Nizami Xudiyevi hamı Milli Məclisin fəal üzvü kimi arzulayıram! tanıyır. Onun ən aktual məsələlərlə əlaqədar çıxışları, Dərin hörmətlə Oqtay Əsədov təklifləri, deputat prinsipiallığı, heç şübhəsiz, rəğbətlə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri qarşılanır və bütünlükdə qanunvericilik fəaliyyətinin * * * səmərəsini artırır. Nizami Xudiyevin ölkəmizin ən qüdrətli siyasi təşkilatı olan Yeni Azərbaycan Partiyasının İdarə Heyətinin üzvü İnsanın həyatı onun fəaliyyətidir. Fərdin fəaliyyətində olaraq geniş siyasi fəaliyyətini xüsusi qeyd etməyi vacib ictimai məzmun nə qədər çoxdursa, onun həyatının ictimai sayıram. Heydər Əliyev ideyalarının təbliğ edilməsində, mənası da o qədər yüksək olur. Belə insanlar öz həyatının Ulu öndərin siyasi xəttinin cənab Prezident İlham Əliyev ali məqsədini xalqa xidmət etməkdə görürlər. Tam tərəfindən uğurla həyata keçirilməsində partiyamızın qətiyyətlə demək olar ki, aprel ayının 1-də 60 illik yubileyi bütün üzvləri kimi, onun da xüsusi tövfəsinin olduğunu qeyd olunan professor Nizami Xudiyevin bütün mənalı vurğulamaq mənim üçün çox xoşdur. həyatı xalqına, millətinə, peşəsinə xidmət etməkdə keçib 60 yaş ömrün yetkinlik çağıdır. İnanıram ki, dostumuz və elə buna görə də dərin ictimai məna kəsb etməkdədir. Nizami müəllim özünün böyük potensialından bundan Nizami Xudiyev el arasında hər şeydən əvvəl böyük sonra da xalqımız və dövlətimiz naminə səmərəli şəkildə ziyalı, görkəmli alim kimi tanınır. Mən bu sözləri təkcə istifadə edəcək. Ona möhkəm cansağlığı, uzun ömür, yeni- ona görə demirəm ki, o, elmlər doktoru, professordur, yeni yaradıcılıq uğurları arzulayıram. yüzlərlə elmi məqaləsi, onlarla monoqrafiyası çap olunub. Əli Əhmədov Əlbəttə, bunlar alim və ziyalı üçün vacib göstəricilərdir. Yeni Azərbaycan Partiyası sədrinin müavini, Lakin Nizami Xudiyevin ziyalı mövqeyi daha dərin köklərə icra katibi

459 460 Əziz dostum! Sizi bir daha ürəkdən təbrik edir, sizə Hörmətli Nizami müəllim! cansağlığı, uzun ömür, yaradıcılıqda və ictimai fəaliy­ Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham yətinizdə yeni-yeni uğurlar arzulayıram. Əliyev tərəfindən Azərbaycan Respublikasının ictimai- Xalq yazıçısı Elçin siyasi və mədəni həyatında fəal iştirakınıza görə Azərbaycan Respublikası Baş nazirinin müavini “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunmanız xəbəri məni çox sevindirdi. Bu münasibətlə sizi səmimi qəlbdən təbrik edir, Sizə möhkəm can sağlığı, uzun ömür və fəaliyyətinizdə uğurlar arzulayıram. Hələ gənc yaşlarımdan tanıdığım gözəl insan, böyük Fürsətdən istifadə edərək iki qardaş ölkə arasın­ maarifpərvər, bacarıqlı təşkilatçı, ziyalı el ağsaqqalı dakı əməkdaşlığın inkişafına töhfələriniz üçün təşəkkür Mənaf Xudiyevin ailəsində böyüyüb tərbiyə almış Nizami edirəm. Xudiyev ata ocağının müqəddəs ənənələrini ləyaqətlə Hörmətlə davam etdirən bir oğuldur. O, həyatını elmi axtarışlara, Hulusi Kılıç maarifçiliyə, dövlətə və dövlətçiliyə xidmətə həsr etmiş Türkiyə Respublikasının Azərbaycandakı yaradıcı ziyalılardandır. Hörmətli həmkarımın elmi- Fövqəladə və səlahiyyətli səfiri pedaqoji fəaliyyəti və yaradıcılıq uğurları bir sıra yüksək mükafatlara layiq görülmüşdür. Onun ictimai-siyasi və * * * * mədəni həyatda fəaliyyətinin hörmətli Prezidentimiz tərəfindən “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilməsi isə bu Hörmətli Nizami müəllim! mükafatların bir növ ən alisi, ən yüksəyidir. Bu Sizi, görkəmli dilçi alimimizi və ictimai xadimi yüksək münasibətlə hörmətli həmkarımı səmimi qəlbdən təbrik dövlət mükafatı ilə təltif olunmağınız münasibətilə edir, ona möhkəm cansağlığı, uzun ömür və gələcək ürəkdən təbrik edirəm. Sizin elmi yaradıcılığınız fəaliyyətində uğurlar arzulayıram. Azərbaycan filologiyasının, türkologiyasının inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Eyni zamanda siz publisistika Fəttah Heydərov ustası kimi də istedadlı qələminizlə daim xalqımızın və Millət vəkili vətənimizin mənafeyi naminə çalışmısınız. Siz ictimai fəaliyyətinizlə də müstəqil respublikamızın inkişafı naminə əlinizdən gələni əsirgəməmiş, sadə və təvazökar, xeyirxah və etibarlı bir insan kimi də dərin hörmət qazanmısınız. Millət öz milli-mənəvi dəyərləri, mədəniyyəti, elmi, alimi, ziyalısı ilə tanınır. Qloballaşma, xarici amillərin təsirinin gücləndiyi bir şəraitdə əsrlər boyu tarixin

461 462 sınağından çıxmış milli-mənəvi dəyərlərimiz sırasında Tanrı yaşadığınız həyat yolunuzu nurlu, 60 illik dilimizi, ədəbiyyatımızı qorumaq, inkişaf etdirmək isə həm ömrünüzü mübarək etsin. böyük məsuliyyət, həm də böyük şərəfdir. Məhsuldar alim Nizami Xudiyevin Azərbaycanın ədəbi dili, problemləri, Akademik Ziyad Səmədzadə Milli Məclisin İqtisadi siyasət komitəsinin sədri inkişaf və zənginləşmə yolları, ədəbi dilin tarixi, nitq mədəniyyəti və s. istiqamətlər üzrə apardığı elmi araş­ dırmaları, çoxsaylı monoqrafiyaları, əsərləri Azər­ baycanın filologiya elmində yeni səhifələr açmışdır. Hələ tələbəlik illərindən tanıdığım professor Nizami İnanıram ki, ömrünün 60 illik yubileyini qeyd edən, öz Xudiyevin çoxşaxəli fəaliyyətində elmi yaradıcılıq aparıcı işgüzarlığı, zəngin elmi təfəkkürü, səmərəli fəaliyyəti, xətt təşkil etmişdir. Hansı vəzifədə çalışmasından asılı filologiya sahəsində dəyərli tədqiqatları ilə diqqəti cəlb olmayaraq, o, ardıcıl olaraq elmi fəaliyyətini davam edən alim hələ uzun illər ana dilinin təbliğinə, pak niyyətli etdirir. nəsillərin formalaşmasına öz töhfəsini verəcəkdir. Filologiya elmləri doktoru, professor Nizami Xudiyev Qeyd edək ki, Nizami Xudiyevin yüksək vətəndaşlığı, Azərbaycanda ədəbi dil üzrə görkəmli mütəxəssisdir. vətənpərvərliyi, ana dilimizin yad ünsürlərdən qorun­ Böyük elmi axtarışların nəticəsində meydana çıxan masına, inkişafına xüsusi həssaslıqla yanaşması vətən “Azərbaycan ədəbi dil tarixi ” monoqrafiyası milli ədəbi torpağına bağlılıqdan qaynaqlanır. dilin çoxəsrlik inkişaf yolunun ümumiləşmiş salnaməsidir. Nizami müəllimi uzun illərdir ki, tanıyıram. Pedoqoji Əməkdar elm xadimi, professor Nizami Xudiyevin ədəbi Universitetdə prorektor, rektor, Azərbaycan Dövlət dil tarixinə həsr olunmuş əsərlərindən çoxcildlik bir Televiziya və Radio Verilişləri Şirkətində, eləcə də külliyyat yaratmaq mümkündür. «Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri» QSC-də sədr Azərbaycan dilçiliyinin digər sahələrində də Nizami kimi yüksək vəzifələrdə müvəffəqiyyətlə çalışmışdır. O, Xudiyevin əsərləri elmi ictimaiyyət tərəfindən daim insanlara daim çox sadə, səmimi münasibəti ilə seçilib. rəğbətlə qarşılanmışdır. Elə insanların da ona qarşı məhəbbəti, cəmiyyətdəki Nizami Xudiyev ictimai-siyasi fəaliyyətə də ciddi nüfuzu məhz bu münasibətin təzahürüdür. münasibət bəsləyir. Onun Azərbaycan Respublikası Milli Nizami Xudiyev çox sayda mükafatlara layiq görülüb. Məclisindəki, Yeni Azərbaycan Partiyasının Siyasi Ən dəyərlisi isə möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin Şurasındakı ardıcıl və səmərəli fəaliyyəti ölkəmizdə sərəncamı ilə aldığı «Şöhrət» ordenidir. müstəqil dövlətçiliyin möhkəmlənməsinə və daha da Hörmətli yubilyar, sevinclə qeyd etdiyiniz 60 il Nizami inkişaf etdirilməsinə xidmətin bir nümunəsidir. Xudiyev ömrünün bir mərhələ bayramıdır. Bizim təbriklərimiz isə bu mübarək bayrama hədiyyədir.

463 464 Həmkarım, professor Nizami Xudiyevi təbrik edir, ona nüfuza maliksiniz və adınız müasir Azərbaycan tarixində bundan sonra da elmi, ictimai və siyasi fəaliyyətində həmişəlik qalacaqdır. böyük uğurlar arzulayıram. Əziz dostum. Sizi bir daha yubileyiniz münasibətilə təbrik edir, ömrünüz uzun, canınız sağ olsun deyirəm. Akademik İsa Həbibbəyli Milli Məclisin deputatı, Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru Nizami Cəfərov Milli Məclisin Mədəniyyət məsələləri * * * * komitəsinin sədri * * * * Hörmətli Nizami müəllim. Sizi 60 illik yubileyiniz münasibətilə ürəkdən təbrik edir, elmi, ictimai və pedaqoji fəaliyyətinizdə yeni uğurlar arzulayıram. Professor Nizami Xudiyev görkəmli dilçi alim, Siz böyük bir alim ömrü yaşayırsınız. Azərbaycan türkoloqdur. Onun Azərbaycan ədəbi dilinin tədqiqinə, dilçiliyinin tarixində dəyərli yerlərdən birini tutmusunuz. tarixinə, eləcə də tərcümə və bədii əsərlərin, kütləvi Bu gün elə bir ciddi dilçi-türkoloq təsəvvür etmək mümkün informasiya vasitələrinin dilinə həsr etdiyi fundamental deyil ki, professor Nizami Xudiyevi tanımasın, onun əsərləri geniş oxucu kütləsinə çoxdan tanışdır. N.Xudiyev əsərlərindən faydalanmasın. Sizin “Azərbaycan ədəbi dili publisistik məqalələri ilə qayğıkeş bir vətəndaş kimi digər tarixi” fundamental kitabınız, Cənubi Azərbaycanda alimlərdən fərqlənir. Onun İranla bağlı yazdığı bir sıra gedən dil proseslərinə aid silsilə yazılarınız, türkoloji kitab və məqalələri Cənubi Azərbaycanda yaşayan qurultaylardakı dərin məzmunlu çıxışlarınız yalnız soydaşlarımıza olan dərin hörmət və ehtiramın parlaq özünüzə deyil, bütövlükdə Azərbaycan elminə böyük təzahürüdür. şöhrət qazandırmışdır. Professor Nizami Xudiyevlə dostluğum 1992-ci ildə Hörmətli Nizami müəllim. Ankarada keçirilən Beynəlxalq Türkoloji Qurultaydan Siz məhsuldar alim-tədqiqatçı olaraq qalmamış, uzun başlayıb və bu günə kimi davam edir. Mən əziz dostum illər elmi-pedaqoji sahədə ardıcıl çalışmış, universitet N.Xudiyevi 60 illik yubileyi və yüksək dövlət mükafatı - auditoriyalarında mühazirələr oxumuş, proqramlar, “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunması münasibətilə təbrik dərsliklər yazmış, yüksək səviyyəli elmi kadrlar edir, ona uzun ömür, cansağlığı arzulayıram. yetirmisiniz. Doktor Cavad Heyət İctimai-siyasi fəaliyyətiniz isə ayrıca söhbətin möv­ zusudur. Ümummilli lider Heydər Əliyevin siyasi mək­ * * * təbinin görkəmli nümayəndələrindən biri kimi siz böyük

465 466 Hörmətli Nizami müəllim! Hörmətli Nizami müəllim! Sizi, Azərbaycanın görkəmli ziyalı alimini, - millət “Şöhrət” ordeni ilə təltif olunmağınız münasibəti ilə vəkilini Respublika Prezidentinin sərəncamı ilə ölkəmizin Sizi təbrik edir, uzun ömür, işlərinizdə yeni nailiyyətlər ictimai-siyasi və mədəni həyatında fəal iştirakınıza görə arzulayıram. “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilməyiniz və 60 illik yubileyiniz Əhməd Şadıyev münasibətilə ölkə energetikləri adından və şəxsən öz Xaçmaz rayonu, Yeni Həyat bələdiyyəsinin sədri adımdan səmimi duyğularla təbrik edirəm. * * * Siz elmi-praktik potensialınız və dövlətçilik fəaliy­ yətinizlə Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən müəy­ Hörmətli Nizami müəllim! yənləşdirilmiş milli təhsil strategiyasını yüksək əzmlə da­ Sizi anadan olmağınızın 60 illiyi və xidmətlərinizə vam etdirən, daim vətənin tərəqqisi, xalqımızın rifahı üçün görə verilən yüksək dövlət mükafatı almağınız müna­ çalışan möhtərəm Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin sibətilə ürəkdən təbrik edir, Sizə cansağlığı, uzun ömür, məqsədyönlü siyasətinin həyata keçirilməsinə, Milli Məc­ şərəfli işinizdə uğurlar arzu edirəm. lisin Elm və təhsil məsələləri komitəsinin işinin təkmilləş- Şıxvəli Eyyubov dirilməsinə və Azərbaycan təhsilinin gələcək inkişafına öz Xudat şəhər sakini, ağsaqqal s töhfənizi verirsiniz. Sizi bir daha ad gününüz münasibətilə təbrik edir, Sizə * * * möhkəm cansağlığı, xoş əhval-ruhiyyə, filologiya elminin inkişaf etdirilməsi naminə şərəfli alimlik fəaliyyətinizdə Hörmətli Nizami müəllim! tükənməz qüvvə və yeni-yeni uğurlar arzulayıram. Sizi “Şöhrət” ordeni almağınız münasibətilə səmimi Etibar Pirverdiyev qəlbdən təbrik edir, yaradıcılıq fəaliyyətinizdə daha böyük “Azərenerji” ASC-nin prezidenti uğurlar arzu edirəm. * * * Abdulbağı Həsənov Xaçmaz Su Kəmərləri İdarəsinin rəis müavini Hörmətli Nizami müəllim! Və s. Sizin vətənin yüksək mükafatı - “Şöhrət” ordeni ilə Mən bu qeydlərimi etməklə, fikrən həyatımın keçilmiş təltif edilməyinizi iftixar hissi ilə qarşılayıram. Sizə işiniz­ günlərinə qayıdır, mənə qayğı və diqqət göstərmiş bütün də müvəffəqiyyətlər, həyatınızda cansağlığı arzu edirəm. insanları yada salır, xoş arzularla onları anıram. Min­ Hacı Səadət İsazadə Quba rayonu, 2-ci Nügədi, 3 saylı nətdarlıq hissləri ilə onlara cansağlığı, uğurlar diləyirəm. orta məktəbin direktoru Burada bir məqamı xüsusi vurğulamaq istəyirəm. Yük­ sək dövlət mükafatına layiq görülməyim, Xaçmaz Rayon İcra Hakimiyyətinin başçısı, dostum Şəmsəddin Xanba-

467 468 bayevin dövlət qulluğunda səmərəli fəaliyyətinə görə İstifadə olunan ədəbiyyat verilən yüksək dövlət mükafatı - “Şərəf’ ordeninə layiq görülməyi ilə eyni vaxta düşmüşdür. Hörmətli Şəmsəddin Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası . I-X cildlər. müəllimi bu yüksək dövlət mükafatına layiq görülməsi 1976-1987. münasibətilə ürəkdən təbrik edir, ona cansağlığı, səmərəli Azərbaycan tarixi . I cild . Bakl. “Azərnəşr”. 1994. fəaliyyət arzu edirəm. “Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar” Bakı, 1989. Bəli, həyatımın, fəaliyyətimin ayrılmaz hissəsi olan Ахундов Д.А. ApxrneKiypa дрэвнего и ранне- Xaçmaz və xaçmazlılarla bağlılığım mənə xüsusi zövq средневеkoвoгo A3ep6a^n^aHa. Баку.1986. verir. Xoş xatirələrlə, görüşlərlə zəngin olan bu bağlılıq Abbasova F.Ə. Şabran .Bakı, “Elm”.2002. mənim həyatımdır. Xoşbəxtəm ki, bu həyatı yaşayıram və Aşurbəyli S. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, “Azərnəşr”. yazdığım kitabım vasitəsilə düşüncələrimi mənə əziz olan, 1997. doğmalaşmış insanlarla bölüşürəm. Azərbaycan .Regionların tarazlı inkişafı. Xaçmaz . Jurnal.2007 Nizami XUDİYEV Azərbaycan. Regionların tarazlı inkişafı. 5 il. Xaçmaz. Millət vəkili 2008. 05.04.2010-cu il Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Azərbaycan. “Azərbaycan Milli Ensiklopediyası” Elmi Mərkəzi, Bakı, 2007s ABHPT- Apxrn Внешной Политики Российской Империи.ф 77,ст.7,дело 159. A6дyллайев Г.Б.”Aзер6айджан в XVlll в. и Вза- имотношения его с Рoссиeй”. Баку. 1965. Bakıxanov A.A.”Gülüstani-İrəm” Bakı.1951. Bakıxanov A.A. “Gülüstani-İrəm”. (Akad.Z.M.Bün- yatovun redaktəsi, mülahizələri, qeydləri ilə. Bakı. 1991. Azərbaycan maddi mədəniyyət tarixinə dair 1991-ci il çöl tədqiqatlarının yekunları. BDU-nun nəşri .1992. Бутков П.Г. Выдержки из “Проекта oтчота o пер­ сидской ekспедисии в виде писем». 1796. (“История, гeoграфия и етнография Дагестана”). Moсkвa.1958. Биберштейн M.Описание провинсий расроложе- ний та левом берегу Каспийского моря между ре-

469 470 ками Терек и Кура. Перевод с француз.С. Ашурбейли Xaçmaz гауош -iqtisadi və sosial inkişafı. Yanvar- НАИИНАНА инв. N-581. dekabr, 2007. Xaçmaz, 2008.(Xaçmaz шуоп statistika Cavadov Q. Azərbaycanın azsaylı xalqlan və milli idarəsinin məlumatı.) azlıqları. Bakı, 2000. İlin ziyalısı. Vektor Beynəlxalq Elm Mərkəzi. Bakı, Джафаров Р.Я. “Гунны в Aзeрбaй,джанe”. Баку. ‘^ ^ ”2006 1985. İsmayılov R. “Azərbaycan tarixi”.Bakı.1993. Чалаби Овлия. “Книга путешествия.”вып.3. Moс- Ибрагимов M.Д. Предпринимательность T^.Ta- kвa .1983. гиева. Баку.1990. Fərzəlibəyli Ş.F. “ Azərbaycan və Osmanlı impe­ Kalankatuklu M.”Alban tarixi”.Bakı. 1993. riyası XV- XVI əsrlər” .Bakı .1995. Qasımov Ə. Xəzərin canlı aləmi və ошп qorunması. Чулков M.Д.Историческое описание Яоссийской Bakı. ”Azərnəşr”. 1979. коммерсии при всех пoртax и грaницах от прежних Mustafayev T.T . Quba xanlığı, Bakı. “Elm”. 2005. времен до ныне настояших...Т..П кн.2 СПБ 1785. «Mir Cəfər Bağırov xatirələrdə”. Bakı. “Nurlan”. “H.Əliyev və Azərbaycanda kitabxana quruculuğu”. 2006. “Respublika” qəzeti, 8.04.2008. Mинорски Б.Ф. История Ширвана, Дербенда. Moс- H əsə^v X.N. Təbiət haqqında düşüncələr. Bakı. kвa.1963. “Azərnəşr”. 1992. Metsorski “Teymurləngin tarixi”. (Tərcümə edən “Xalqlar dostluğu” qəzeti ,11.11.2002-ci il. H.Bakıxanov).Bakı.Az.SSR EA nəşri. 1957. “Xaçmaz” qəzeti, yanvar- dekabr 2007-ci il. Nərimanoğlu F. Azərbaycanın şimal qapısı - Xaçmaz. “Xaçmaz-75” jurnalı. Bakı, ”Nurlan”. 2006. Xudiyev N.M. Uğurlu уо1ш layiqli davamçısı. Обозрение российских владений зa Kaвkaзoм в Bakı,”Nurlan”.2007. статистическом, етнографичеком и финансовом ото- Xudiyev N.M. YAP - dünənin, bu günün, sabahın шениях.ч.ч 1-ГУ.С.РТ 836. partiyasıdır. Bakı, ”Nurlan” 2007. “Politra” qəzeti.7 may 2008 -ci il. Xudiyev N.M. Zamanın axarı ilə, I hissə, Bakı, Перушевски.С. “Oчeрkи истории фeoдaлъныx от­ “Azərnəşr”. 2004. ношений в Aзeрбайджане и Восточной Aрмении. Xudiyev N.M. Zamanın axarı ilə, II hissə, Bakı, Moсkвa.1948. “Azərnəşr”. 2008. Süleymanov M. Eşitdiklərim,oxuduqlarım, gördüklə­ Xudiyev N.M. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ankara, rim. Bakı, 1987 1997.

471 472 (Ələsgər Babayev)...... 367 MÜNDƏRİCAT Xalqın düzgün seçimi (Abdulla Didarov)...... 380 Deputatlığa layiq insan Xaçmaz...... 3 (Hacıyev Hacı Abuzər oğlu)...... 385 Bir neçə sö z...... 5 Qurub-yaradan insan (Elman Allahyarov)...... 390 Xaçmazın tarixinə bir nəzər ...... 9 Xalqına, dövlətinə, prezidentinə sadiq Xaçmaz bu gün...... 95 insan (Abbasyar Heydərov)...... 394 Heydər Əliyev və Xaçmaz ...... 155 Gözəl təbiəti gözəlləşdirən insanlar İlham Əliyev və Xaçmaz...... 169 (Budaq Çaylar oğlu Əliyev)...... 397 Yel qanadlı məktub (Davud Qurban Mərd)...... 401 Xaçmaz: Görüşlər, düşüncələr...... 195 Professor - millət vəkili (İbrahim Qədirov - Ağçaylı) ....403 Bir neçə söz...... 197 Öz dəsti-xətti var elmin yolunda (Xeyrulla Qurbanov)...... 414 G örüşlər...... 199 Ömürdən səhifələr (Nizami Xudiyev)...... 415 D üşüncələr...... 249 Gözəl bölgəni daha da gözəlləşdirən insanlar (Rabil Növruzov)...... 249 Mübarizəli günlərin xoş sonluğu (Əlövsət Sadıq)...... 276 «Elm və təhsil» nəşriyyatının direktoru: professor Nadir MƏMMƏDLİ Acılı, şirinli günlər (Nazim Xudiyev)...... 297 Unudulmaz günlər (Zahid Xəlil)...... 307 Dizayn: Zahid Məmmədov Texniki redaktor: Günay Məmmədova Mən də Nizami müəllimlə fəxr edirəm (Saleh Vəliməmmədov)...... 315 Çapa imzalanmış 21.07.2014 Unudulmaz xatirələr (Nazənin Daşdəmirova)...... 319 Şərti çap vərəqi 29,6. Sifariş № 108 Çoxdan gözlənilən layiqli deputat Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 500 (Ramiz Məmmədov)...... 322 Yeni Azərbaycan partiyasının layiqli Kitab «Elm və təhsil» nəşriyyat-poliqrafiya Namizədi (Nadir Süleymanov) ...... 331 müəssisəsində hazır diapozitivlərdən çap olunmuşdur. E-mail: [email protected] Sadə və səmimi insan (Nərgiz Seyidova)...... 336 Tel: 497-16-32; 050-311-41-89 El ziyalısı (Nazim Ağayev)...... 341 Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev döngəsi 8/4. Elm fədaisi (Nəzakət Kərimova)...... 345 Nizami Xudiyev kimdir? (Qərib Aşkari)...... 353 Nizami Xudiyev və xaçmazlılar

473 474