Universitetet i Bergen Institutt for lingvistiske, litterære og estetiske studiar Stadnamn i Luster kommune i Indre Sogn Ein prototypebasert analyse av namnelandskapet i eit vestlandsk jordbruksdistrikt Samuele Mascetti NOLISP350 Mastergradsoppgåve i nordisk Vår 2017 Føreord Å skriva denne masteravhandlinga har vore for meg fyrst og fremst ei personleg fordjuping i tankegangen og levemåten typiske for både staden eg kjem frå og staden eg har valt å bu på: Alpane og Vestlandet. Eg er fødd og oppvaksen i ei lita fjellbygd ved Comosjøen i nordlege Lombardia fylke i Nord-Italia, ved grensa mot Sveits. Det alpine innsjølandskapet har mykje til felles med fjordlandskapet på Vestlandet: Høge, bratte fjell som stuper i vatnet, djupe og grisgrendte dalar, dårlege vegar og mykje, mykje regn. Kulturlandskapet er òg nokso likt: Jordbruket var lenge hovudnæringa i det alpine området, og stølinga spelte ei sentral rolle i den tradisjonelle gardsordninga. Det norditalienske setersystemet er nesten identisk med det vestlandske og dei fleste bruka har to setrar: Heimesetra (kalla munt, ‘fjell’ på lombardisk), som ligg om lag mellom 600 og 1400 moh. og er nytta vår og haust, og langsetra (kalla alp, ‘høgfjell’ på lombardisk), som ligg om lag mellom 1500 og 2500 moh. og er nytta om sumaren. Dei fleste bygdene ligg mellom 200 og 600 moh., so begge setrar er utstyrde med stølshus, sidan dei ligg fleire timar gonge frå heimehusa. Som gutunge var eg mang ein sumar på selet hans bestefar og fekk oppleva den gamle stølstradisjonen, som diverre alt då var døyande: Dei fleste gardsbrukarane la driftene ned pga. den uoverkomelege økonomiske sentraliseringa i jordbrukspolitikken til EU-landa, som trengte dei småe produsentane ut til fordel for dei store industrialiserte bruka i låglandet kring storbyane. Denne politikken nådde botnen i 2015 med avskaffinga av mjølkekvoten, som definitivt markerte slutten på jordbruket som konkurransedyktig næring i storparten av Nord-Italia. På hi sida av grensa såg me lombardar ei heilt annleis stode: Dei småe fjellbruka i grannedalane i Sveits heldt seg bra og hadde framleis mykje å seia for lokaløkonomien, takka vere dei mange samvirkelaga og ein meir proteksjonistisk landbrukspolitikk frå regjeringa. Då eg som tjueåring flytta til Noreg og slo meg ned i Indre Sogn, oppdaga eg ei stode som minte meg mykje om Sveits: Over heile landet er bøndene organiserte i samvirke, kapitalen er ått av sjølve produsentane og den tradisjonelle gardsordninga med slått og støling er fullt levande. Tilhøvet til grannelandet er ogso likt: I Sverige finn ein att mykje av Italia sin situasjon, med dei eldgamle fäbodarna (setrane) som ligg i dag anten aude eller ombygde til hytter, etter at EU- sentralinseringa har avliva primærnæringa i utkantområda der òg. Noreg si særstilling innom landbruket i samfunnssamanheng kan ein ikkje sjå bort ifrå, tykte eg då eg laut finna eit emne for masterprosjektet mitt. Her til lands kan småe gardsbruk trivast den dag i dag, og stølinga er framleis ein levande del av drifta; dette tyder nok at det tradisjonelle kulturlandskapet ogso er i god hevd, og at stadnamna knytte til det tradisjonelle landbruket enno er 2 brukande referansar i terrenget, med ei viktig språkleg og kulturell rolle. Då vart det stadnamna i det rurale vestlandske kulturlandskapet som eg bestemte meg for å granska, og dette kom vel ikkje som noka overrasking på dei fleste som kjenner meg. At stølsnamna skulle få mest merksemd var heller ikkje uventa, sidan eg tykkjer mykje om lokalihistorie og gardssoge. Luster kommune som granskingsområde valde eg både av praktiske grunnar (eg budde der og kjenner Indre Sogn best) og fordi eg alltid har vore veldig fascinert av den svært varierande språklege situasjonen i sjølve kommunen, som speglar eldre geografiske og kulturelle tilhøve til resten av Sogn og grannestroka på Austlandet og Nordvestlandet. Namnegransking og dialektologi har lenge vore mine favorittar innom nordisk og humaniora generelt, men førebuingsarbeidet til denne oppgåva har gjeve meg høve til å lesa meg grundig inn i eit fag eg fyrst møtte under tida mi som student på UiB: kognitiv grammatikk. Dette faget er eg vorten særleg glad i, og eg kjem sikkert til å fordjupa meg i det privat etter at studieperioden min på UiB er avslutta. Eg lyt no innrømma at eg syntest det var litt stas då eg fann ut at han som sjølv sette i gang tankebygnaden som ligg til grunn for hovudteorien eg nyttar i denne avhandlinga – den austerrikske filosofen Ludwig Wittgenstein – ogso var ein utlending fødd og oppvaksen ved foten av Alpane, som av einkvan grunn hadde kome seg til Indre Sogn og sett bu på Skjolden i Luster, der eg òg budde ein liten periode. Eg har fått mykje hjelp under arbeidet med dette prosjektet, og eg skuldar mange ein stor takk. Mest vil eg takka rettleiaren min, professor Gunnstein Akselberg, som heilt frå fyrstininga har synt interesse for ideen min og har gjeve meg framifrå rettleiing i mykje og mangt. Dette har eg sett sværande stor pris på; betre fagleg råd kunne eg ikkje ynskt meg. Eg lyt òg takka personalet på Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, som i fjor vår laut mødast med å skanna og senda meg over tusen sider med upubliserte oppskrifter or skuleborninnsamlinga frå 1932 og stadnamnprosjektet frå 1985. Særskilt lyt eg nemna Randi Melvær og Per Olav Bøyum, som eg var i kontakt med: Utan dei ville dette granskingsarbeidet vore umogeleg å fullføra. Familiemedlemer, vener og kjenningar som på ulikt vis har støtta meg under skrivinga, takkar eg mykje. Bergen, den 5. mai 2017 Samuele Mascetti 3 Innhald Føreord ................................................................................................................................................ 2 Innhald ................................................................................................................................................ 4 Figur- og tabelloversyn ...................................................................................................................... 7 Avstyttingar ........................................................................................................................................ 8 1. Innleiing .......................................................................................................................................... 9 1.1 Føremål og tema for prosjektet ......................................................................................................... 9 1.2 Luster kommune – geografi, samfunn og målføre ......................................................................... 10 2. Fagtradisjon .................................................................................................................................. 12 2.1 Namnegransking i Noreg ................................................................................................................ 12 2.2 Namnegransking i Sogn ................................................................................................................. 13 3. Teori .............................................................................................................................................. 14 3.1 Propriumsstatus – stadnamn som språkleg og kulturelt fenomen .................................................. 14 3.1.1 Prototypeteorien ....................................................................................................................... 15 3.1.2 Nettverksmodellen ................................................................................................................... 17 3.1.3 Tevlingsmodellen .................................................................................................................... 18 3.2 Kulturlandskap – stadnamn som landskapsdel ............................................................................... 19 3.2.1 Kulturlandskap ......................................................................................................................... 19 3.2.2 Jordbrukets kulturlandskap ...................................................................................................... 22 3.3 Garden, setra og teigane i namnelandskapet .................................................................................. 23 3.3.1 Garden ..................................................................................................................................... 23 3.3.2 Setra ......................................................................................................................................... 24 3.3.3 Teigane .................................................................................................................................... 26 3.4 Oppsummering av omgrepa ........................................................................................................... 27 4. Metode ........................................................................................................................................... 27 4.1 Kjeldene .......................................................................................................................................... 27 4.2 Lokaluttalen .................................................................................................................................... 29 4.3 Namnemiljøet ................................................................................................................................. 31 4.4 Operasjonaliseringa .......................................................................................................................