Liefde en zorg voor Gods wereld in een tijd van klimaatcrisis

Themapakket voor de tijd voor de schepping: periode 1 september tot 4 oktober 2009

Met bijdragen van: Wim Althuis (red.), Agnes van Ardenne, Reinier van den Berg, Fieke Bijnagte, Dick van Elk, Leo Fijen, Sjon Heijenga, Martine van Mekeren, Hans Schravesande, Peter Siebe, Chris Vreugdenhil en Tjirk van der Ziel

 Colofon Het themapakket Hart voor de Schepping is Inhoudsopgave een gezamenlijk project van het Christelijk Ecologisch Netwerk (CEN) en de werkgroep Kerk & Milieu. Het Christelijk Ecologisch Netwerk is een samenwerkingsverband van vijftien organisaties. Het netwerk is in 2001 opgericht naar aanleiding van het Christelijk Woord vooraf xx Ecologisch Appel, een oproep om ecolo- Leven in verwondering xx gie en economie aan elkaar te verbinden. Kernwoorden voor het CEN zijn duurzaam- De eerste dag – God schept licht… xx heid en gerechtigheid. Het themapakket is Citaten bekende Nederlanders xx geschreven voor kerken en groepen die na willen denken over hun levensstijl en wil hen De tweede dag – God maakt de dampkring… xx aanmoedigen daar (opnieuw) keuzes in te Preekschets ‘De kerk op groen’– ds. Jos Douma xx maken. Om dit te leren en vol te houden heb je elkaars steun nodig. De kerk is daar een bij- De derde dag – God maakt zee en land … xx zonder geschikte plek voor! Aanvullingen op het pakket kunt u vinden op onze website: ‘Hart voor de schepping’ – Tjirk van der Ziel xx www.cenet.nl. De vierde dag – God maakt de hemellichamen… xx

Bij de ontwikkeling van dit themapakket Overdenking ‘Huis van de Schepping’ – Hans Schravesande xx zijn betrokken: De vijfde dag – God maakt vissen en vogels… xx A Rocha Evangelische Alliantie Heeft God een ‘groen hart’? – Peter Siebe xx Kerk en Milieu De zesde dag – God maakt dieren en mensen… xx Time to Turn Micha-cursus Schepping en liturgie xx Stichting Open Boek De zevende dag – Rust! God ziet dat het goed is… xx

Copyright: Verder lezen… xx Christelijk Ecologisch Netwerk (CEN) De handen uit de mouwen! xx en Werkgroep Kerk & Milieu Vormgeving: Participerende Organisaties xx Sjon Heijenga Fotografie: Sjon Heijenga Eindredactie: Wim Althuis Productie en uitgave: Stichting Open Boek

Meer informatie: www.hartvoordeschepping.nl www.cenet.nl www.kerkenmilieu.nl

  Woord vooraf

Klimaat is hot - en dat in dubbel opzicht. een themapakket voor de Periode van Hoewel de klimaatcrisis de afgelopen de Schepping te presenteren. Nieuw is maanden door de financiële crisis van de de samenwerking met Stichting Open voorpagina’s is gedrongen, is de actua- Boek, waardoor de materialen dit jaar in liteit en ernst onverminderd zorgwek- een full color uitgave zullen verschijnen. kend. Temperatuurrecords, smeltende Het pakket is ontwikkeld met het oog gletsjers, verdwijnend poolijs en extre- op gebruik in kerkdiensten van zowel me weersomstandigheden wijzen erop evangelische als reformatorische kerken. dat traditionele weerpatronen ‘van slag Het themapakket sluit aan bij eerdere zijn’ en langzaam maar zeker aan het Themapakketten en het boek Levend verschuiven zijn. Huis, dat vorig jaar in de scheppingsperi- ode is gepresenteerd. De grote vraag is niet alleen hoe hoog de zeespiegelstijging gaat uitvallen of Opzet hoeveel mensen in Afrika en Azië ont- Dit magazine bevat een bijbelleesroos- heemd zullen raken. Maar ook hoe wij ter voor een week voor gezinnen of als christenen hierop reageren. Zijn we persoonlijk gebruik, meditaties, preek- vooral hard voor Gods wereld, of tonen schetsen, verwerkingsmateriaal voor kin- we ook hart voor zijn schepping? deren en ‘nadenkertjes’ voor jongeren. De rode lijn wordt gevormd door de 7 Periode van de Schepping scheppingsdagen uit Genesis 1, waar- De ‘Periode voor de Schepping’ (1 bij voor verschillende leeftijdsgroepen sept.- 4 oktober) is de eerste maand (gezinnen, volwassenen, kinderen en van het kerkelijk jaar, waarin kerken jongeren) en voor verschillende doelen worden opgeroepen om extra aandacht (gebruik thuis of in de kerk) teksten en te besteden aan de zorg voor de schep- verwerkingsvormen zijn opgenomen. ping. Dit jaar staat de scheppingstijd Wat voor welke doelgroep is, spreekt – net als vorig jaar – in het teken van de vanzelf of wordt aangegeven. klimaatverandering. Met het oog op de Het magazine sluit af met een lijst van urgentie van dit probleem en in aanslui- aanbevolen boeken en participerende ting bij de Klimaatbrief van de Raad van organisaties Kerken doen het Christelijk Ecologisch Netwerk en de werkgroep Kerk & Milieu Rest mij u als lezers en gebruikers een een appèl op de kerken in Nederland om inspirerende, vruchtbare en bezinnings- het nieuwe seizoen te beginnen met een volle tijd van, met en vooral ook in Gods moment van bezinning. Bezinning over schepping toe te wensen! onze plaats en taak in de schepping en over de mogelijkheden om concreet een Wim Althuis, verschil te maken. EA-coördinator Diaconaat & Gebed

We zijn blij om dit jaar - inmiddels voor Robert Scholma het vijfde achtereenvolgende jaar – weer Voorzitter stuurgroep CEN / Kerk & Milieu

  introductie

Leven in verwondering Introductie kinder- en jongerenprogramma Fieke Bijnagte Komt u met uw kind wel eens in het bos? Samen verwonderen over Gods mooie van de twee boeken dat het boek van Jongerenhoek – Scheppingsfeest! Volgens Het laatste kind in het bos (Louv, schepping Kinderclubde wereld ons enig godsbesef geeft en Voor tieners en/of tienerleiding 2007) gaan steeds minder kinderen op De omgeving waarin dit ontwikkelings- wel van de eeuwige kracht en majesteit ontdekking het bos in of in het gras proces plaats vindt is van groot belang van God. Deze natuurlijke godskennis is Als we het over onze scheppingsop- liggen luisteren naar de wind. U vindt in en Gods schepping speelt daarin een waar, maar niet voldoende. We moeten dracht hebben, worden al gauw woor- deze brochure zeven gezinsmomenten belangrijke rol. Persoonlijke verbonden- bij de Schrift te rade gaan om Hem beter den als ‘rentmeesterschap’ gebruikt. om met uw kinderen (van 4-12 jaar) heid met de natuur is niet iets vaags of te leren kennen en het heil door Christus We gaan er vaak aan voorbij waar het samen stil te staan bij de schepping. ‘New age’, maar een gezonde bijbelse op het spoor te komen. zorgen mee begint; in Genesis lezen we Naast de periode voor de schepping zijn notie. De Amerikaanse journaliste Louv namelijk dat het zorgen voor de schep- ook de voorjaars- en zomervakanties toont in zijn boek aan dat die binding Bij de gezinsmomenten ping begint met verkenning en verwon- geschikte momenten om hiermee bezig van wezenlijk belang is voor de licha- Bij elke dag staat een gedeelte van het dering. Daardoor kunnen wij leren de te zijn. melijke en geestelijke gezondheid van scheppingsverhaal. Op www.hartvoor- schepping op waarde te schatten; die kinderen. Ook Ter Horst, een bekende deschepping.nl staan links voor meer verwondering is de mooiste drijfveer Kinderen zijn persoonlijkheden in orthopedagoog, zegt dat kinderen informatie bij de verschillende dagen. om voor de schepping te zorgen. Om wording; ouders/opvoeders mogen dingen, dieren en mensen nodig heb- Bij dit project hoort ook een raamhan- hier wat handvaten voor te geven, volgt hen hierbij begeleiden. Opvoeden en ben om echt mens te worden. Hij voegt ger. De raamhanger stelt een glas-in- onder het kopje ‘Jongerenhoek’ een onderwijzen is steeds het verbinden daar nog aan toe: “Als schepsel is een loodraam voor, waarvan de kinderen zevendaagse kalender om door verwon- van de ervaringen en denkwereld van mens bovendien (…) aangewezen op elke dag één vakje kunnen kleuren. De dering én actie de schepping te vieren. kinderen met nieuwe dingen, zodat hun verbondenheid met de Schepper, met bestanden hiervoor kunt u downloaden horizon zich verbreedt. Daar is tijd en God die Liefde IS.” 1 Als een kind zich kan van de website. Geniet ervan! aandacht voor nodig. Stimuleer kinde- openen voor de werkelijkheid, kan het Print de afbeelding op halftransparant ren te verwoorden wat hen bezighoudt, “in onbevangenheid soms, even, iets papier (pergamijn, verkrijgbaar in de help ze daarbij. Zo kom je erachter waar gewaar worden van de Ware Aard van kantoorboekhandel). Knip de afbeelding Jongerenhoek hun belangstelling naar uit gaat. Luister het geschapene en van de werkelijkheid langs de buitenste rand uit. Print de vooral goed naar wat ze echt te vertel- Gods”. lijst uit op stevig (minimaal 120 grams) Scheppingsfeest! len hebben en laat je verrassen door gekleurd papier. Snijd of knip de cirkel hun opmerkingen. Laat kinderen ook Dit doet denken aan artikel 2 van de uit en bevestig de afbeelding er met aan elkaar uitleggen wat ze bedoelen. Nederlandse Geloofsbelijdenis: Het paperclips of lijm aan vast. Hang het Stel verhelderende vragen en breng dan eerste boek waardoor wij God kunnen geheel voor het raam, zodat de kinderen gerust nieuwe informatie in. Kinderen leren kennen is het boek der wereld: er de hele week naar kunnen kijken. willen graag nieuwe dingen leren. Ze schepping en natuur, maar ook: Gods De teksten in de gele kaders zijn overgenomen met functioneren het best op de grens van geschiedenis met mensen. Het tweede toestemming van uitgeverij Vuurbaak uit Mijn eerste wat zij al kunnen en wat zij net niet kun- boek is de Heilige Schrift. De theoloog Bijbel, ISBN 9789055601257. nen, maar wel willen. Van den Brink2 zegt over deze metafoor 1 - In: Wijs me de weg, p. 76 2 - In: Als een schoon boec. Achtergrond, receptie en relevantie van artikel 2 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis.

  de eerste dag Liefde en zorg voor Gods wereld in een tijd van klimaatcrisis

Alles is donker, zwart, diepe duisternis. ‘Woest en ledig’ – complete chaos en overal ‘niks’ Dat is het begin van Genesis, het begin van de Bijbel, het begin van alles

Dan klinkt er een Stem: ‘Laat het licht schijnen!’ God doet het Licht aan in onze duisternis…

Ook Johannes spreekt daarvan: in het begin was het Woord Gods Licht is in onze wereld gekomen. Alles is door dit Woord geworden, en er is niets dat niet door dit Woord geworden is. Ditzelfde Woord heeft ons aangestoken en zijn Woord gegeven. Om het Licht in deze wereld te zijn. Toen en nu…

God schept licht…

In Eén woord Alles funderend Alles omvattend Alles onttoverend Alles verklarend Alles belovend Licht

  kidscorner de eerste dag

je meer dan alleen. We bewaren de lijst- jes en aan het einde van de week Hoe de wereld begon... maken we er een mooi collage Kinderclub van met plaatjes die we zoeken uit Doe je ogen eens stijf dicht. Donker hè? kranten en tijdschriften. Doe nu je vingers eens in je oren. Stil hè? Vertel je kinderen over een interes- sante, leuke of enge ervaring die je Heel lang gelden, toen er nog helemaal zelf had met donker en licht. Laat de geen wereld was, was alles donker kinderen ook hun ervaringen vertellen. en ’t was zo stil. 8-12 jaar Bespreek met elkaar de volgende vraag: Jongerenhoek Geen mensen. Kunnen we leven zonder licht? Zoek Geen vogels. eventueel informatie op internet, bij- Scheppingsfeest! Geen dieren. voorbeeld over fotosynthese (zie kader).

Toen sprak God: Bijbelgedeelte Dag 1 - Scheiding licht en duisternis, “Laat er licht zijn! Laat de dag er zijn. Lees het gedeelte bij dag 1 (hiernaast). dag en nacht Voor verwondering is tijd en aandacht nodig, Verdieping voor bermbloemen, jonge eendjes, prachtige 4-7 jaar Weet je waar dat in de Bijbel staat? wolken, licht door beukenblaadjes. Wanneer Dag 1 - Zonder licht is er geen leven Helemaal aan het begin, in Genesis 1:1-5. heb jij voor het laatst tijd vrij gemaakt om van Lees het maar met elkaar. Intro proefpersoon zijn / haar ogen open doen. Kijk 8-12 jaar Je kunt meer lezen in Job 38-40 en Gods schepping te genieten? 4-7 jaar Speel met elkaar “Ik zie, ik zie wat jij naar de pupil van de proefpersoon. Jesaja 45:18-19. niet ziet en de kleur is … ” • Wat zie je? 8-12 jaar Maak de ruimte waar jullie zitten • Wat is het verschil tussen een pupil in het Zingen zo donker mogelijk. Wat zie je dan? donker en een pupil in het licht? Uw woord is een lamp voor mijn voet. We beginnen bijActie! Genesis 1:1 God maakte 1 Doe nu een kaars of een (zak)lamp • Waarom is dat zo? (Opwekking voor kids nr. 69) aarde! Check op www.voetenbank.nl hoeveel aan. Wat zie je nu? In het begin lag de aarde verloren oppervlak van deze aarde jij gebruikt om te Proefje: Licht en donker. Gesprek (Alles wordt nieuw 1/1, 1e couplet) 4-7 jaar Waar denk je allemaal aan bij ‘licht’? leven? Als we zo doorgaan met ons verbruik, Licht en donker Eerst maakt iedereen voor zichzelf een Raamhanger hebben we meer dan één aarde nodig om dat Je pupil is het zwarte rondje in je oog, daar lijstje. Zij die kunnen schrijven helpen Kleur het deel van de raamhanger voor deze dag. vol te houden… moet je straks naar kijken. Laat één van jullie degenen die dat nog niet kunnen. Gebruik hierbij alleen zwart en grijstinten. zijn of haar ogen goed dicht houden en de Leg de lijstjes van verschillende men- (Op www. hartvoordeschepping.nl kunt u de handen voor de ogen. Tel tot 60 en laat de sen daarna naast elkaar- samen weet raamhanger downloaden.)

Gebed Voor onze ogen danken wij U Heer, en voor het licht. Dat we kunnen zien waar we lopen, en iets mogen zien van Uw mooie wereld. Wilt U met ons zijn, juist als het soms donker is.

10 11 citaten de eerste dag

Citaten van enkele bekende Nederlanders

Reinier van den Berg brengt ons ook bij de tijd: we bloeien bij rust en Weerman en klimaatdeskundige regelmaat, we leren te wachten, we moeten kiezen om tijd over te houden. En wie tijd genoeg heeft, Je hoeft geen groot bioloog of bekend weer- durft te wachten bij de deur van zijn of haar hart kundige te zijn, om onder de indruk te raken en kan daar gevonden worden door de Schepper. van de alledaagse pracht van de natuur of de Dat is het diepste geluk en de grootste vrijheid van weersverschijnselen. Hoe rijk en gevarieerd iedere mens. De schepping wijst ons de weg naar heeft God de schepping op deze planeet, en dat geluk en die vrijheid. tegelijkertijd in de hele kosmos, gemaakt. Maar deze prachtige creatie van God is ook uitermate Agnes van Ardenne kwetsbaar. Het is onze verantwoordelijkheid Ambassadeur en Permanent Vertegenwoordiger bij om als goede rentmeesters met de schepping de VN-organisaties voor Voedsel en Landbouw in om te gaan. Als christenen moeten we ons Rome beste beentje gaan voorzetten en leren te leven naar het groene Hart van God. Om de alsmaar groeiende wereldbevolking te kun- nen voeden, nu en in de toekomst, wordt van ons Leo Fijen een andere leefstijl en meer zorg voor de schep- Wat is licht? Presentator ping gevraagd. Met onze ongebreidelde consump- tie putten we de natuurlijke hulpbronnen zoals Licht bestaat uit hele kleine gewichtsloze deel- We zijn vervreemd van de schepping. En land, schoon water en energie uit en bedreigen we tjes, de zogenaamde ‘fotonen’. Het is een vorm daarmee zijn we niet meer verbonden met de noodzakelijke diversiteit van planten en dieren. van energie, elektromagnetische straling. Dit de Schepper. Dat heb ik de afgelopen jaren • Kies voor producten uit de streek en van het wordt met een snelheid van ± 300.000 km per geleerd op mijn tocht langs kloosters. Die lig- seizoen. seconde uitgezonden door atomen die energie gen allemaal in een paradijselijke omgeving. • Eet meer granen en peulvruchten en minder vlees verliezen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in de zon Dat is niet voor niets. De schepping leert ons en vis. door kernsplijting en kernfusie. hoe klein we zijn, maar tegelijk hoe we delen • Neem slow food in plaats van fast food. Je voelt je in het allergrootste dat bestaat. Die schepping gezonder en het is beter voor het milieu. Wat doen planten met licht? Planten vangen licht op met hun bladeren. Daarvoor hebben ze speciale bladgroenkorrels. Daarin wordt het licht als energiebron gebruikt Met Deze om koolstofdioxide (het bekende broeikasgas!) Andere ogen Creatie uit de lucht samen met water uit de grond om Zien Of het te zetten in voedsel (suikers), waaruit het groeit Met Niets is en waarvan wij de vruchten plukken. Als ‘afval’ Andere oren Uit niets komt er bovendien het voor ons noodzakelijke Horen zuurstof vrij. Bijna alle zuurstof in de lucht is Met Niets? door planten gemaakt. Andere woorden Revolutionair! Spreken (Dick van Elk)

12 13 de tweede dag Liefde en zorg voor Gods wereld in een tijd van klimaatcrisis Nattigheid, water, vocht. Onze blauwe planeet bestaat uit vele vormen van ‘nat’. Water is essentieel voor alle leven: hoofdbestanddeel nummer 1.

Dit geldt ook voor de dunne schil met lucht en wolken waarin het aardse leven plaatsvindt Onze atmosfeer is als ‘uitspansel’ een veilige tent waarin wij leven. Een wonderlijke maar ook kwetsbare plek. In de Bijbel lezen we over de ‘tent van God’ Als plek waar het volk Israël offers en eer bracht aan de Schepper

Ook in de 21ste eeuw mogen wij Hem eer geven om zijn mooie schepping. Hij verlangt geen religieuze rituelen maar (lof)offers en aanbidding als levenshouding In woorden, gezangen en gebeden Maar ook concrete daden die hier uitdrukking aan geven Voor een gezonde atmosfeer

God maakt de dampkring…

Voorwaarde Voor leven Voorwaarde Voor groei Voorwaarde Voor Waardevol Water

14 15 kidscorner de tweede dag

een lijstje. Daarna leg je de lijstjes van verschillende mensen naast elkaar. We Hoe de wereld begon... leggen de lijstjes bij die van gisteren. Kinderclub Maak met waterverf een mooie lucht op God zei: papier. “Laat er lucht zijn.” 8-12 jaar Bespreek met elkaar de volgende vragen: En dat gebeurde: - Wat zijn wolken eigenlijk? Hij maakte een koepel met water erboven. - Hoe blijft water in de lucht hangen? Die koepel noemde hij hemel. - Doe het proefje: water op zijn kop - Wat is smog? God maakte scheiding Zoek eventueel informatie op internet of bekijk tussen het water onder de hemel en erboven. een filmpje. (Trefwoorden: luchtdruk, kringloop Zo was er niet overal water. van water, luchtvervuiling).

En het werd avond en het werd morgen. Bijbelgedeelte De tweede dag. Lees het gedeelte bij dag 2 (hiernaast).

Verdieping Dag 2 - Het hemelgewelf, uitspansel 4-7 jaar Laat een kind Genesis 1:6-8 voorlezen of De atmosfeer zorgt ervoor dat er leven moge- Dag 2 - Lucht en wolken lees het zelf voor. lijk is op aarde. Precies de goede cocktail aan 8-12 jaar Je kunt er meer over lezen in bijvoor- broeikasgassen zorgt ervoor dat wij gewoon Intro overstroomt en het water bol staat. Leg een beeld Jeremia 10:10-16, Psalmen 33:6 en 4-7 jaar Ga met elkaar naar buiten en kijk ansichtkaart met de gladde kant op het glas. 104:2. lucht in kunnen ademen en zuurstof op kun- naar de lucht. Wees gerust een paar Druk dan de ansichtkaart zachtjes aan zodat er nen nemen. minuten stil. Daarna praat je kort met geen lucht meer onder zit. Zingen elkaar over wat iedereen ziet. Kun je Wat denk je dat er gebeurt als je het glas In het begin lag de aarde verloren Door een verhoogdeActie! uitstoot van broeikas- de lucht zien of voelen? omkeert? (AWN 1/1, 2e couplet) gassen, versterken we het broeikaseffect Til het glas nu op en keer het glas voorzichtig Wanneer ik naar Uw hemel kijk (AWN II/1) en beschadigen we wat God zo mooi heeft Water op zijn kop om. Een rivier vol van vrede gemaakt. Dit heeft catastrofale gevolgen; wat Wat gebeurt er met een glas water als je het Valt het water uit het glas? (Opwekking voor kids nr. 144) op zijn kop houdt? Met dit proefje kun je een Kan dit ook met een groter glas? kun jij doen om dit te verminderen? vol glas water op zijn kop houden, zonder dat Raamhanger het eruit stroomt. Gesprek Kleur het deel van de raamhanger voor deze dag. Doe dit proefje voor de zekerheid ergens waar 4-7 jaar Waar denk je allemaal aan bij ‘lucht en Gebruik vandaag vooral de kleur blauw. het nat mag worden. wolken’? Vul een glas zo vol met water dat het net niet Eerst maakt iedereen voor zichzelf Jongerenhoek

Gebed Scheppingsfeest! HERE, U hebt de hemel boven ons gemaakt en de aarde onder ons. Uw liefde duurt eeuwig: er komt geen einde aan.

16 17 preekschets de tweede dag

plaats ons menselijk handelen nú waardoor de 3:16): Gods Zoon werd geboren, het woord werd schepping lijdt, maar het lijden van de schepping mens (Joh. 1:14) en deelde in de kwetsbaarheid ‘De Kerk op Groen’ is Gods rechtvaardige oordeel als gevolg van en vergankelijkheid van het menselijke bestaan. Handreiking voor verkondiging en onderwijs de zonde (Gen. 3:14-19). Bij onze aandacht voor Ook dit moeten we weten: zó lief had God de ds. Jos Douma onze menselijke verantwoordelijkheid voor een wereld (Joh. 3:16) en zó lief heeft God de wereld! milieu in crisis is het belangrijk om dit te weten. De redding is een feit, ook de redding van deze Dat leidt vervolgens niet tot berusting in de situ- zuchtende wereld. Maar nu is er nog het lijden Vooraf Schitterende schepping atie, want vanuit de hoop die er is (8:20, 23-25) is en onze roeping om in Christus deze aarde lief In de Adventsperiode 2008 hebben we in Paulus brengt in zijn Romeinenbrief de er een sterke stimulans voor christenen om nu al te hebben en tekens van heil op te richten als de gereformeerd-vrijgemaakte Fonteinkerk schepping in twee passages ter sprake. Eerst tekens van de toekomst op te richten: heelheid aanbidding van de komende koning. Daarin mag in Haarlem drie zondagen gewijd aan het in Romeinen 1:20-25 waar duidelijk wordt van de schepping! onze compassie (bewogenheid) ook worden thema ‘De kerk op groen’. Hieronder de dat we Gods eeuwige kracht, goddelijkheid omgevormd tot passie: door de zuchtende Geest uitwerking van deel twee uit de serie over en majesteit leren kennen uit zijn schep- Drie keer zuchten in beweging komen voor heelheid van de schep- ‘compassie’ met de schepping, met een zes- pingswerken (vgl. Job 38-41 en Psalm 104). De schepping zucht (8:22). Maar wij ook: christe- ping, vanwege de hoop die in ons is! tal vragen die aanleiding kunnen geven tot De fantastische diversiteit en creativiteit nen lijden aan een kapotte schepping en zuchten een geloofsgesprek over deze thematiek. die in de schepping zichtbaar is (ook nu mee, verlangend naar de ervaring van de open- Voor een geloofsgesprek… Voor meer inspiratie kun je ook terecht op: nog!) getuigt van de machtige majesteit baring van Gods kinderen (8:23). En nog een stap 1. Lees Romeinen 8:18-30. Wat valt je op? www.fonteinkerkhaarlem.nl/kerkopgroen. van de schepper (zie ook NGB art. 2: ‘alle verder: de Geest die schepper is komt ons onver- Wat vind je mooi of moeilijk? schepselen, groot en klein…’). Maar mensen mogen te hulp en pleit voor ons met woordloze Thema: Compassie met de gebro- gaan daar verkeerd mee om: ‘ze vereren en zuchten (8:26). Ook dat is het werk van de Geest: 2. Bespreek met elkaar waaraan je kunt zien dat ken schepping aanbidden het geschapene in plaats van de zuchten en mee-lijden: com-passie! de schepping zucht. schepper’. Dat is letterlijk zonde: we missen Wij weten dat de hele schepping nog altijd als het doel! Compassie 3. De milieucrisis is niet een gevolg van ons men- in barensweeën zucht en lijdt. (Romeinen 8:22) Hierin ligt voor ons een appel om in de Geest van selijk handelen maar allereerst onderdeel van Geschonden schepping Christus werkelijke compassie te ervaren met een Gods rechtvaardige oordeel over deze in zonde Is er eigenlijk wel iets specifieks christelijks In Romeinen 8 komt de schepping opnieuw gebroken schepping. Groen denken en groen gevallen wereld. Praat samen door over deze aan ‘groen denken en groen doen’? Die ter sprake. Nadat Paulus grootse dingen doen moeten gedragen worden door groen voe- stelling (betrek ook Gen. 3:14-19 erbij). vraag laat zich stellen, omdat er in de kerk heeft gezegd (U hebt de Geest ontvangen! len: meelijden omdat de aarde stuk is (en door nog wel eens dualistisch gedacht wordt, in U mag God aanroepen met Abba Vader! ons toedoen nog verder kapot gaat), compassie 4. Wat weet jij over het werk van de Geest? twee werelden: de zondag en de maandag, De Geest verzekert ons dat wij kinderen hebben met alle schepselen (dieren, planten Kende je ook zijn zuchten en zijn compassie? het geestelijke en het materiële, de ziel en van God zijn! Wij zijn samen met Christus enz.) die hieronder gebukt gaan. Dat is niet alleen de samenleving. De erfgenamen van God! 8:12-17) komt hij te iets voor milieuactivisten en natuurliefhebbers, 5. Jezus werd kwetsbare mens in een zuchtende Compassie hebben met gedachte is dan dat spreken over het delen van Gods kinderen maar het is de geestelijke roeping van christenen. schepping. Wat is daarvan de betekenis voor alle schepselen is de God het materiële in het lijden van Christus. De zonde heeft onze omgang met de schepping? geestelijke roeping van minder belangrijk en houdt veel impact, en ook de schepping Wij weten… zou vinden dan het lijdt eronder: de schepping is ten prooi aan christenen Het staat er zo nadrukkelijk (8:22): ‘Wij weten…’. 6. Hoe kunnen we elkaar helpen om te groeien geestelijke. Echter: zinloosheid, is gebonden in de slavernij van Weten wij het echt? Is het werkelijk tot ons door- in compassie (bewogenheid) en passie (in be- geestelijk omvat alles waar de Geest is! De de vergankelijkheid, zucht als in barens- gedrongen? Heeft het ons geraakt? Het gaat om weging komen)? Hoeveel mag het ons kosten schepping heeft alles te maken met de weeën. Ons (persoonlijke) lijden, dat een de barensweeën van de schepping: daarin ko- (passie is ook: lijden)? scheppende en de zuchtende Geest. Gelo- gevolg is van de zonde, staat in de veel men pijn en hoop bij elkaar. We moeten er samen ven in God de schepper en geen aandacht bredere context van een lijdende wereld. met de schepping doorheen, omdat we hopen hebben voor natuur en milieu is zoiets als En dat alles is de wil van God: hij heeft de op iets beters: na het lijden komt de luister (8:18, zeggen dat je van Rembrandt houdt terwijl schepping daaraan onderworpen (8:20; 30). Het is in deze zuchtende schepping dat 3 citaat van Peter Harris van christelijke natuurbescher- je zijn schilderijen vernielt3. vgl. Rom. 5:12). Het is dus niet in de eerste het meisje Maria barensweeën kende (vgl. Gen. mingsorganisatie A Rocha.

18 19 de tweede dag

Wat is water? is altijd het gevolg van andere stoffen opgelost in water. Zalmen vinden op die manier vanuit Dat lijkt een beetje een domme vraag. Maar de oceanen hun geboorteplek terug door de we hebben de neiging om zelden stil te staan typische ‘geur’ van ieder beekje die uitmondt bij de allergewoonste zaken. Na licht (energie) in zee. is water de tweede absolute voorwaarde voor Er komt op aarde 1.400.000x103 km3 water leven. Astronomen op zoek naar sporen van komt voor. Het merendeel, 97%, is zeewater. leven in het heelal zoeken vooral naar water. Door onverantwoord gebruik van de aarde Geen water, geen leven. maken we zelf van onze grootste vriend, onze Noem je naam en besef dat je het hebt over grootste vijand. Problemen veroorzaakt door 65% water. Je kunt er geen dag zonder. Een de klimaatsverandering uiten zich juist in een toilet zonder water? Limonade, sinasappelsap tekort of een overschot aan water. of koffie zonder water? Je wassen en tanden poetsen zonder water? Een zesde deel van de wereldbevolking moet het stellen met te weinig of vervuild water. Ie- dere dag sterven er 6000 mensen door gebrek aan water. Dan mag je toch zo nu en dan wel is dankbaar stil staan bij dit kostbare goedje. Dat water van zichzelf geen kleur, geur en smaak heeft is wel zo prettig in het gebruik. Wanneer er toch een luchtje aan zit, besef je gelijk dat er iets mis is bij je waterleverancier, die zich veel moeite getroost om je iedere dag van schoon water te voorzien. Een bijsmaakje

20 21 de derde dag Liefde en zorg voor Gods wereld in een tijd van klimaatcrisis

Als een kundig landschapsarchitect verdeelde God de aarde in natte en droge delen. Hij gaf zeeën, oceanen en continenten een plek. En vulde ze met vele vormen van groen…

Groene planten met het unieke vermogen om het zonlicht om te zetten in bouwstoffen en energie. Dit ‘groen’ is niet slechts een nuttige - al dan niet eetbare - decoratie van ons landschap. Het is een wereld op zich: een indrukwekkende en complexe wereld van schoonheid Bloemen, gewassen en bomen die zich uitstrekken naar en jubelen voor God. Vol minuscule (mosterd)zaadjes die wachten om uit te groeien tot imposante bomen, met takken, stammen, vruchten en kruinen waar vogels en dieren in wonen. Een complete groene wereld op onze blauwe planeet.

God maakt zee en land …

Wie wist Wat een weide Was Niemand nog En toch Een bedje Gespreid Grasgroen Geelgroen Bruingroen Zoveel kleur Dat woorden Te weinig zijn Alleen al Voor groen

22 23 kidscorner de derde dag

Gesprek 4-12 jaar Waar denk je allemaal aan bij zee, grond Hoe de wereld begon... en planten? Eerst maakt iedereen voor Kinderclub zichzelf een lijstje. Daarna leg je de Dag 3 - Scheiding van land en zee, zaad- God zei: lijstjes van verschillende mensen naast vormende planten en bomen “Laat er lucht zijn. En land. En zee.” elkaar. We leggen de lijstjes bij die van gisteren. Stap vandaag eens van je fiets af, en kijk En dat gebeurde. Je kunt zelf tuinkers zaaien of een gras- eens in de berm, in een weiland of aan de mannetje maken (zie kader). Maar alles was nog zo kaal en leeg. slootrand. Ga eens zitten, neem de tijd, en 8-12 jaar Bekijk met elkaar de netwerkuitzending bekijk eens wat een verschillende planten en “De afvalberg in de Stille Oceaan” van 4- God zei: “Nu nog planten.” bloemen er zijn! 08-2008 (via www.Uitzendinggemist.nl). En daar begon het al te groeien: Bijbelgedeelte Denk na en bespreekActie! met elkaar hoe jij je bloemen en bomen en groente en fruit. Lees het gedeelte bij dag 3 (hiernaast). levensstijl aan te passen om de schepping minder te verwoesten dan je nu doet? Verdieping Dag 3 - Zee, grond en planten 4-12 jaar Lees met elkaar: Genesis 1:9-13 8-12 jaar Je kunt meer lezen in Psalmen 24 en 136 Intro Grasmannetje Zet één of meerdere ingrediënten of produc- Nodig: een nylonkous, graszaadjes en zaagsel Zingen ten van jullie maaltijd op tafel. of potgrond. In het begin lag de aarde verloren • Waar komt het product vandaan? Wat moet je doen? Neem een stuk nylonkous (AWN 1/1, 3e couplet) • Waaruit en hoe is het gegroeid? van ongeveer 20 cm. Doe er een handjevol Nu gaan de bloemen nog dood • Welke mensen er allemaal iets voor gedaan graszaadjes in. Vul de rest met zaagsel en (Alles wordt nieuw nr. I,30) hebben. knoop het open einde zover dicht dat het op Diep, diep, diep als de zee een hoofd lijkt. Knijp een bolletje naar buiten (Opwekking voor kids nr. 68) Tuinkers zaaien en doe er een elastiekje omheen: dat wordt (dit kan het hele jaar) zijn neus! Leg het mannetje in een kom water Raamhanger Koop een zakje met tuinkerszaadjes. tot hij door en door nat is. Zet je kop daarna Kleur het deel van de raamhanger voor deze dag. Leg een stukje keukenpapier op een bord. rechtop op een schoteltje, de graszaadjes Gebruik allerlei vrolijke kleuren. Maak het papier nat (overtollig water afgieten) moeten bovenaan zitten. Zorg er ook voor dat en strooi er wat zaad over. Zorg ervoor dat je de neus op de goede plaats zit! Je kan hem ook Extra het papier elke dag vochtig maakt. Je zult zien ogen geven en een brilletje van chinelledraad Tips om een andere keer te doen: maak je hoe snel het zaad groeit. Na een paar (+/- 5 of een snor. Geef het mannetje elke dag water eigen tuintje, al is het maar in de venster- dgn) dagen kun je het groen eraf knippen. (bovenaan water gieten, daar waar de gras- bank (tuiniertips vind je op pag…), maal Jongerenhoek Maak een boterham met kaas en doe er wat zaadjes zitten!) Na een tijdje zal je mannetje je eigen graan en geniet van de geur van tuinkers op. Of meng een beetje tuinkers door haar krijgen, dan kan je het knippen in één of versgebakken brood, pluk zelf appels uit de Scheppingsfeest! de sla. andere hippe haarcoupe! boom.

Gebed Bid met elkaar het Onze Vader.

24 25 artikel de derde dag

Is dit denken het resultaat van een samenleving ting; het leven raakte steeds meer uit evenwicht, waarin God als Schepper uit beeld is verdwenen? de mens ging grenzen overschrijden, we lezen ‘Hart voor de schepping’ Aan Wie wij het leven te danken hebben en aan van autonomie en hoogmoed. God heeft verdriet Tjirk van der Ziel Wie wij verantwoording verschuldigd zijn? Be- om dit kwaad want er is geen ‘adamah meer houdzucht als enige basis voor duurzaam leven mogelijk. Hij wil de mens van de aardbodem is een veel te smalle basis. laten verdwijnen: het is allemaal verdorven land geworden. Daartoe gebruikt God water, dat juist Duurzaam leven is in. Maar al te vaak wor- ze wel een prettig leven toe en wil ze niet Werkelijke zorg en toewijding heeft meer nodig. in het begin van Genesis aan de kant moest om den we bestookt met eco-tips over hoe we opzadelen met problemen die voorkomen Bijvoorbeeld inzicht in onze verhouding tot het land zichtbaar te maken. God wil de schep- als milieubewuste burgers de aarde minder hadden kunnen worden. We mogen ze geen God en tot de schepping. Enkele jaren geleden ping dus deels weer terugdraaien. Maar Hij denkt zouden kunnen belasten. Want de natuur- kwaad doen. In dat opzicht wil ook hij wel schreef theologe Marianne Storm hier een prach- ook aan Noach, die een duif laat uitvliegen. Als lijke hulpbronnen die we verbruiken om te zuinig leven. tig proefschrift over. Het begint al in Genesis. de vogel weer terugkeert met een vers olijfblad, eten, te wonen en te reizen dreigen op te Vers 25 legt een verband tussen mens en akker, dan is dat het teken dat de ‘adamah weer zicht- raken, en stellen daarmee de leefbaarheid Maar, zo gaat Bas Haring verder, doen wij ze tussen Adam op de ‘adamah - let op de overeen- baar wordt op de drooggevallen grond. van mens en dier in de waagschaal. Dus kwaad als we nu de natuur verpesten? We komsten. ‘Adamah ligt te midden van de woeste moeten we massaal spaarlampen indraaien, kappen regenwouden, diersoorten sterven grond, ‘èrèts, alsof het op de menselijke maat is Hier vinden we een een diepere boodschap voor op groene stroom overstappen, een water- uit, koraalriffen verdwijnen. Allemaal natuur gesneden en wacht tot het wordt bewerkt. Als deze tijd. Ook onder onze voeten ligt levens- besparende douchekop gebruiken, geen met een unieke waarde, maar we kunnen we het goed lezen, stelt Marianne Storm, dan lijkt grond. Het gaat hier niet om het aanwijzen van wegwerpartikelen kopen, de verwarming volgens hem er best iets van missen zonder het dat de aarde niet zomaar een object is waar- een bepaalde plaats, een specifieke locatie, een lager zetten, vaker de fiets pakken, afval ge- dat het te gek wordt - ,,een museum be- mee we van alles kunnen doen wat we willen. soort ‘heilige grond’. Nee, ‘Adamah betekent scheiden weggooien, biologisch voedsel bij waart toch ook niet alles?” Natuurlijk is het Nee, de aarde heeft een gezicht, is partij. niets anders dan dat we in onze eigen omgeving, de boer om de hoek halen, en als het even erg als dieren verdwijnen, maar soms weet daar waar we wonen en werken, verantwoor- kan bij elke vliegreis ter compensatie een je niet eens dat ze bestaan, of ze hebben De mens heeft een driehoeksrelatie: met zichzelf, delijkheid nemen voor de ander, voor de mens paar bomen planten. Een duurzame wereld geen enkele betekenis voor ons mensen. met de grond waarop hij leeft, en met God die de inclusief dier, natuur en landschap, dus voor de begint bij jezelf, goed voor jezelf, de natuur In Nederland leven zestig verschillende grond geeft. Mens-zijn betekent eigenlijk: leven hele schepping. Het is een metafoor voor een en het milieu. Kortom, de schepping, voor soorten lieveheersbeestjes, daar kunnen we in verbondenheid met de ‘adamah, twee voeten levenshouding van zorg en respect, van pure nu en later. best een paar van missen. Neem de dodo, op de grond, voor het aangezicht van God. Het toewijding. De plaats van leven valt dan samen die is allang uitgestorven en daar staat wij wonen op de ‘adamah draait dus om verant- met een manier van leven, want daar komt het Het klinkt allemaal vanzelfsprekend, maar toch ook nooit bij stil. Zouden generaties woordelijkheid. Het is de plaats waar de roep, werkelijke leven, zoals God dat bedoeld heeft, is dat eigenlijk wel zo? In april 2009 schreef het na ons dan erg vinden als er geen tijgers de oproep, de roeping tot verantwoordelijkheid ‘van de grond’. Je zou kunnen zeggen: dan wórdt filosoof Bas Haring in het kader van ‘de of walvissen meer zouden zijn? wordt omgezet in daadwerkelijk leven, humani- het een speciale plek. Dat is radicaal anders dan maand van de filoso- teit, voor Israël en de mens. Hier wordt echt leven de huidige autonome, individuele mens die Moeten juist christenen fie’ een essay over de Uiteindelijk trekt Bas Haring de conclusie mogelijk. Die bijzondere levenshouding wordt zichzelf altijd in het middelpunt ziet, en daardoor niet pleiten voor bij- vraag waarom wij ons dat wij mensen ons helemaal geen zorgen in de Bijbel aangeduid met trouw aan de Thora. de neiging heeft de aarde enkel als gebruiksvoor- voorbeeld behoud van zorgen maken over maken over de toekomst. Dat lijkt maar zo. Wanneer het volk die trouw niet naleeft, verliest werp te zien. de toekomst van de Het gaat in feite om onze frustratie hier en natuurlijke ritmes? het de ‘adamah, en raakt het in ballingschap. En aarde. Hij vindt het nu, over de teloorgang van de ons bekende de ‘adamah zelf wordt vervloekt, verlaten, ligt De aarde als gebruiksvoorwerp komt niet uit de antwoord dat we als rentmeesters zuinig wereld. En over het besef dat het niet beter braak, verdort, sterft af, komt niet meer tot bloei. lucht vallen. Dankzij de technologie zijn we in moeten zijn niet erg bevredigend. Het gaat maar steeds slechter wordt, ,,zonder ons de afgelopen eeuwen de natuur steeds meer de helemaal niet om de aarde zelf, schrijft hij, er werkelijk over te bekommeren hoe de We zien dat bijvoorbeeld bij Kaïn, die door zijn baas geworden. Die natuur verloor daardoor zijn maar om toekomstige generaties. Maar hij wereld aan het einde van die teloorgang broer te doden de drievoudige relatie met God relatieve zelfstandigheid. We gingen natuur zien kent die mensen helemaal niet en zal ze eruitziet”. Dat is een verbijsterende uitspraak verbreekt en zo de ‘adamah verspeelt. Nu moet als levenloos, onbezield, makkelijk manipuleer- ook nooit persoonlijk leren kennen. Het van een van de bekendste filosoof in Neder- hij gaan zwerven. Of neem het zondvloedver- baar. Maar anno 2009 komt de dreiging niet van zijn vreemdelingen. Nou vooruit, hij wenst land. Hoe egocentrisch zijn wij geworden? haal. Hier is sprake van toenemende ontwrich- de natuur, maar juist van de technologie.

26 27 artikel de derde dag

De mogelijkheid van een totale einde van nieuwe aarde, en waarschuwen dat er gren- de schepping door toedoen van de mens zen zijn aan het schaamteloos exploiteren vergt een nieuwe bezinning en heroriënta- van de schepping, omdat anders het leven tie. Zijn wij dankzij onze technologie niet in de knel komt. enorm vervreemd geraakt, van elkaar en van de aarde? Moeten we eigenlijk niet te- Hart voor de schepping betekent oog rug naar de menselijke maat, naar kleinscha- hebben voor het wonder van het leven, lige verbanden waarin mensen oog hebben in al zijn gevarieerdheid. En beseffen dat voor elkaar en voor de natuur? Moeten juist we van onze eigen plekje op aarde iets christenen niet pleiten voor bijvoorbeeld heel bijzonders kunnen maken. Volgens behoud van natuurlijke ritmes? de Duitse filosoof Josef Pieper hebben we daar rust voor nodig. Rust als viering, als het God was enorm verrukt over zijn eigen amen zeggen (antwoorden), een be-amen schepping: de aarde, de planten, de dieren van levenszin die hem wordt aangereikt. op het veld, in het water en in de lucht, het Het wezenlijke van de mens is dat hij het was allemaal mooi en goed. God heeft een vermogen bezit om zich te verwonderen materiële wereld geschapen, en houdt van in het (boven)natuurlijke. Door rust zijn Is eigen groente beter? het kleinste grassprietje tot het grootste we ons bewust van de verbinding met de zoogdier. En Hij gaat de schepping herstel- natuur, met de andere mensen en met de Dat hangt er erg af van hoe je het doet. len. Elke andere religie rept van bevrijding Ander. Daarom betekent rust niet ‘even Schone grond is de eerste voorwaarde. van het geestelijke uit het aardse. Alleen helemaal weg zijn’, een ontsnappen aan Als je bovendien geen kunstmest en het christendom laat zien dat het materiële de ultra-actieve, dynamische en stressvolle chemische bestrijdingsmiddelen gebruikt, evenveel waard is als het geestelijke. Maar samenleving, maar juist ‘aanwezig’ zijn in de dan win je het met gemak van de su- als het God te doen is om de hele kosmos, aandacht bij wat we denken en doen. Zoals permarkt. Je eigen groente is niet alleen dan zou het ons aan het hart moeten gaan Prediker het uitdrukt: er is altijd een bepaald gezonder, maar ook lekkerder! Natuurlijk wat er met de aarde gebeurt. Laten ook wij moment waarop de dingen het best tot groeiende planten worden voller van deze wereld hartstochtelijk liefhebben, in hun recht komen. Dat is pas echt duurzaam smaak. Groente en fruit van ‘ver weg’ bij actie komen om nu al iets te laten zien van leven. de super rijpen nogal eens kunstmatig, de volmaaktheid die God ons belooft op de jouw planten rijpen onder de zon. Je oogst een wat kleinere plant, maar je grotere inspanning levert je dubbel plezier.

28 29 de vierde dag Liefde en zorg voor Gods wereld in een tijd van klimaatcrisis God zei: “Er moeten lichten aan het hemelgewelf komen om de dag te scheiden van de nacht. Ze moeten de seizoenen aangeven en de dagen en de jaren…”

In de schepping vinden we een ritme dat goed is voor mens en natuur. Afwisseling van nacht en dag, tijd voor herstel en weer op adem te komen. Ook de seizoenen hebben elk hun plek. In de lente lopen bomen uit en komt de natuur tot leven. De zomer toont de natuur in al haar uitbundigheid. In de herfst bereidt de natuur zich voor op de winter, waarin het zich terugtrekt en tot rust komt. Wij kun- nen veel leren van de natuur.

In onze 24-uurs economie gaat alles in elkaar over. We verlengen de dag, werken door tot ’s avonds laat, kantoren blijven verlicht en de snelweg is nooit meer leeg. Ook de seizoenen vervloeien meer en meer. We eten aardbeien met Kerst en appels in het voorjaar.

God heeft de rust in de schepping ingebakken. De seizoenen kunnen ons helpen met dit ritme, door ’s winters de tijd te nemen voor rust, bezinning en verwachting wat voor nieuws het voorjaar zal brengen. ’s Zomers is een tijd van vieren en uitbundigheid. We hebben ritme nodig om het leven vol te houden en tot verdieping te komen.

’s Nachts mogen de lichten uit. Tijd om te stoppen met werken en te rusten. God geeft het Zijn bemin- den in de slaap (Psalm 127:2). God maakt de hemellichamen…

Deze Prachtige planeet Deze Stralende ster Maal duizend Maal duizend Maal duizend Maal duizend Maal . . .

Wat Valt er Veel te Weten

Voor ons

30 31 kidscorner de vierde dag

Doe het proefje: Sterren schijnen overdag

Hoe de wereld begon... Sterren schijnen overdag Kinderclub Is het echt zo dat er overdag geen sterren zijn? En laat er een zon schijnen Nee, maar we kunnen ze niet zien. Hoe dat komt? dag in dag uit.” Om daar achter te komen kun je het volgende proefje doen (in een ruimte waar de zon niet naar En toen was er licht. binnen schijnt). Mooi hoor. Maak in een blanco (correspondentie)kaart een paar gaatjes met een perforator. Doe de kaart in Het donker bewaarde de HERE voor ’s nachts. een niet gevoerde blanco envelop. Hij maakte er lichten bij: Bekijk de envelop in een verlichte ruimte. de maan en de sterren. Kun je nu de gaatjes door de envelop heen zien? Schijn dan met een zaklamp op de envelop (zie Ook mooi. afbeelding). Zie je ze nu?

Dag 4 - Zon, maan en sterren Bijbelgedeelte Lees het gedeelte bij dag 4 (hiernaast). Intro en wijst de Kleine Beer Dag 4 - De lichten aan het hemelgewelf, Ga extra vroeg op en beleef het ontwaken mij wel de weg naar mama weer? Verdieping zon, maan en sterren van de dag. ((Marianne Witvliet. Overgenomen met toestem- 4-12 jaar Lees met elkaar: Genesis 1:14-19 Speel met het zonlicht dat naar binnen ming van uitgeverij Mozaiek uit: ik geef de zee een 8-12 jaar Je kunt meer lezen in Deuteronomium Heb je wel eens met een verrekijker naar de schijnt: houd een spiegeltje een beetje schuin kus, ISBN 9789023991533.) 4:19 en Prediker 1:1-11 maan gekeken? Heb je wel eens geprobeerd in de zon en laat het licht schijnen in plaatsen Zingen de sterren te tellen? Heb je je wel eens gere- waar het anders niet kan komen. Gesprek In het begin lag de aarde verloren aliseerd dat onze zon vanuit een ander hoek 4-12 jaar Waar denk je allemaal aan bij de zon Kijk ’s avonds naar de sterren in de lucht. Lees (AWN 1/1, 4e couplet) van het heelal ook een ster is? daarbij het volgende gedicht. (en maan en sterren)? Zie de zon, zie de maan Eerst maakt iedereen voor zichzelf (Opwekking voor kids nr. 23) kleine beer een lijstje. Daarna leg je de lijstjes van Zie ik sterren aan de hemel staan stel dat er geen straten zijn verschillende mensen naast elkaar. We (Evangelische liedbundel nr. 163) Verwonderen kostActie! tijd, laat vandaag je com- met borden langs de weg leggen de lijstjes bij die van gisteren. Vanwaar de zon opgaat puter en tv uit, en steek die tijd eens in een dat ik geen kaart had en kompas 8-12 jaar Bespreek met elkaar de volgende (Evangelische liedbundel nr. 467) mooie (nacht)wandeling! en dat het heel erg donker was vragen: geen licht van de lantarenpaal - Kun je de zon zien? Raamhanger denk je dat ik dan verdwaal? - En de maan? Kleur het deel van de raamhanger voor deze dag. of zie ik dan de sterrenzee - Wanneer zie je de sterren en de Gebruik vooral allerlei tinten geel en oranje. Jongerenhoek en gaat de maan zelf met mij mee maan het best? Scheppingsfeest! Gebed HERE, U hebt de zon gemaakt voor de dag, en de maan en sterren voor de nacht. Uw liefde duurt eeuwig: er komt geen einde aan.

32 33 overdenking de vierde dag

eigen, vaak bange en verontrustende gevoe- bouwd en onbewoond terrein. Voor er wordt lens over klimaatverandering, eigentijdse gebouwd, wordt de bouwplaats in het licht ‘Huis van de schepping’ vragen aan de Bijbel te stellen. Vragen die zo gezet. God die licht is deelt van zijn licht mee Een uitdaging tot verkondiging in een tijd van ecologische crisis een nieuw licht kunnen werpen op de beteke- aan de schepping om zo het leven mogelijk Hans Schravesande nis van een oude en wellicht al te bekende te maken. Op de eerste drie dagen worden tekst. Wij mogen ons laten uitdagen tot een de ruimten om te leven geschapen, het ‘ecologische lezing’ van Genesis 1. Ecologie is casco van het huis ontstaat. Op de volgende Veel predikanten in orthodoxe kring vinden In de Institutie, het belangrijkste werk van de leer van de inrichting van het ‘huis’ (Grieks: drie dagen worden die ruimten, de kamers, het moeilijk om over Genesis 1 te preken4. Calvijn, schrijft hij: “En dat Hij zo de hemel oikos). Nu blijkt dat zo’n ‘ecologische lezing’ gevuld. Het op de eerste dag geschapen licht, Je komt zo al snel in het vaarwater van de en de aarde met hem meest volkomen al heel oude wortels heeft: bij de Joodse door de scheiding van licht en duisternis, discussie over schepping en evolutie. Een overvloed en met verscheidenheid en Rabbijnen, bij Luther en bij Calvijn. Zij zien de wordt nu als ruimte gevuld door zon, maan discussie die in het herdenkingsjaar van schoonheid van alle dingen, evenals een schepping als een huis. en sterren. Om zo de mens licht te geven en de geboorte van Darwin, de grondlegger ruim en schitterend huis, dat met het meest een ritme in de tijd. Het water en het lucht- van de evolutieleer, weer in hevigheid is uitgezochte en overvloedige huisraad Joodse uitleggers wijzen er op dat Genesis ruim, geschapen op de tweede dag, worden opgelaaid. Een bespreking van Genesis 1 ingericht en gevuld is, op een wonder- 1 begint met de Hebreeuwse letter b (beth), op de vijfde dag bewoond door de vissen en zou door alle gevoeligheid ook beter thuis lijke wijze getooid heeft “ (Institutie I, XIV, die zowel wat betreft betekenis als vorm naar de vogels. De droge aarde, geschapen op de horen in de catechese of het leerhuis. 20). Luther schrijft: “Als God zijn hand zou een huis verwijst, als een open huis met een derde dag, wordt op de zesde dag bewoond terugtrekken zou dit gebouw (de schep- veilig dak. Beeldender nog komt het huis door de landdieren en de mens, als huisge- 2009 is ook het Calvijn jaar. Een jaar waarin ping) instorten.” Opvallend is hierin dat voor in verband met de scheppingsdagen naar noten. Voor de verteller van dit verhaal, de men zich de maat laat nemen wat betreft Luther de schepping niet alleen iets is aan voren in een Rabbijnse uitleg bij Spreuken dichter van dit lied, was dit een zinvol, met de C-factor, die voor het gevoel meer met het begin van de tijd, maar dat die ook nu, 9,1: ‘Wijsheid heeft haar huis gebouwd, zeven wijsheid door God geordend geheel, waar- wereldmijding en soberheid van doen heeft in het heden telkens nieuw gebeurt. Dat zuilen heeft zij uitgekapt’. De Rabbijnen van de delen, als in een web van het geheel dan met aandacht is een gedachte die ook in het Jodendom merken daarbij op: “De wijsheid bouwde haar van het leven op aarde, op elkaar ingrijpen. Luther en bij Calvijn zien en lofprijzing van benadrukt wordt. huis, dat is de wereld door God met wijsheid Alles mag er zijn, met een eigen plaats en een de schepping als een huis de schepping. geschapen. De zeven zuilen zijn de dagen van eigen recht. Alles is immers geschapen ‘naar Hoewel die calvinis- In het Calvijnjaar, tevens het jaar waarin er de schepping.” zijn aard’. tische soberheid de een belangrijke conferentie in Kopenhagen klimaatcrisis natuurlijk wel kan tegengaan. plaatsvindt over klimaatverandering, is het In het Jodendom wordt Genesis 1 veelal ver- De mens maakt deel uit van dit web van leven Omdat soberheid een essentiële bouwsteen goed om te horen hoe Calvijn in opmerkin- bonden met de tien woorden van de Thora, en is er op leven en dood mee verbonden. Op is voor een nieuwe levensstijl. Als mensen gen over Genesis 1 een deur opent die ons de wet. Ook Genesis 1 kan geordend worden de zesde dag is de mens, samen met de land- van buiten de kerken het christendom helpt naar de boodschap van Genesis 1 in in tien woorden van God. Het licht dat op de dieren, geschapen, als huisbewaarder. Hij is zien als de voornaamste oorzaak van de een tijd van ecologische crisis te luisteren eerste dag geschapen wordt is geen gewoon de ‘rentmeester’ (‘oikonomos’, econoom) zoals klimaatcrisis, denken zij daarbij vooral aan op een manier die de vragen van schepping licht, want zon, maan en sterren moesten die elders in de bijbel voorkomt. de invloed van het Protestantisme, dat de en/of evolutie overstijgt. Hij helpt ons de nog geschapen worden. Het is het licht van idee van de overheersing van de aarde en poort naar de bijbel binnen te gaan zodat de Thora. De Thora is Gods bouwplan voor Het beeld van het huis zou je in zijn betekenis de natuur centraal gesteld zou hebben. De wij niet al in het eerste hoofdstuk over de de wereld. Zoals een bouwstijl kan laten zien voor onze tijd nog scherper in het oog kun- theologie van Calvijn zou daarbij een rol ge- drempel van scheppingen/of evolutie strui- welke architect een gebouw ontworpen nen vatten door het te vergelijken met het speeld hebben. Daar valt veel tegen, maar kelen. Hij helpt ons het huis van de schep- heeft, zo laat de Thora iets van Gods wezen beeld van een hotel. Een hotel wordt door- ook wel wat voor te zeggen. Maar wij willen ping binnen te gaan, en de vragen van hoe zien. gaans alleen beleefd vanuit de gebruikswaar- nu een andere kant van Calvijn belichten en wanneer het huis precies gebouwd is de: je hoeft niet zuinig te zijn met het gebruik even te laten rusten. Het beeld van het huis kan ons helpen om van water en energie, je kunt de rommel laten de inhoud van Genesis 1 beter te verstaan. Er liggen en gaat verder naar een volgend hotel. 4 - Nederlands Dagblad (16-5-2009) Wij hebben ook het recht om vanuit onze was vóór de schepping de chaos van onbe- Met ons huis gaan we anders om: we zijn er

34 35 overdenking de vierde dag

zuinig op en willen ons er ‘thuis’ voelen. Calvijn de huisregels nog aanscherpt. Om een huis leefbaar te maken en te Bij Genesis 2, 15, over de opdracht om houden, zeker als je er met meer men- de aarde te bewerken en te bewaren, sen in woont, heb je huisregels nodig. merkt hij op: ‘de aarde moet in cultuur Zoals: neem alleen dat wat jouw deel is worden gebracht, evenwel niet zo dat de (bijvoorbeeld van het beschikbare voed- grond uitgeput raakt, maar op zo’n wijze sel), ruim je rommel achter je op en laat dat de grond in nog betere staat aan het huis in goede staat achter voor wie de toekomstige generatie kan worden het na jou zullen bewonen. Het valt niet overgedragen’. moeilijk om deze huisregels toe te pas- sen op de actualiteit van ons ecologisch Meer over dit thema in het boekje gedrag. ‘Levend Huis’ Wij kunnen zelfs nog zeggen dat en de website www.kerkenmilieu.nl.

Een groener huis? Kale, brake grond bestaat bijna niet. Zelfs de woestijn bloeit uitbundig als er regen valt. De bestemming voor alle grond is ‘groen’, met bos als ultieme vorm. Daarom is het niet vreemd dat natuur ook rond je huis voortdurend oprukt. Een rasechte pionier zoals de berk kan zelfs in een muur groeien, geworteld in de voegen tus- sen bakstenen. En wat te denken van de mooi geelbloeiende vetplant muurpeper die zich graag nestelt in het grind op het dak. Natuurlijk, niet alles is wenselijk, maar je eigen huis bekij- ken als een ontdekkingsgebied, kon wel eens het begin zijn van een nieuwe hobby. In plaats van alleen ‘onkruid’ te verwijderen, zou je ook eens kunnen overwegen of je ‘asielzoekers’ een handje kunt helpen. Zo hier en daar wat brand- netels laten staan voor vlinders die daar hun eitjes afzetten. Nestkastjes, vooral de huismus kan wel wat hulp gebruiken. Die heeft er maar wat moeite mee dat we te netjes zijn geworden. En wat dacht je van een rommelhoekje voor een egel. Bewust kiezen voor insectvriendelijke bloeiers, de heg wat laten uitgroeien en een klimmer tegen de muur. Verander je huis van een woestijn tot een vrijstad voor natuur. “De ware ontdekkingreis is geen speurtocht naar nieuwe landschappen, maar het waarnemen met nieuwe ogen.” (Marcel Proust)

36 37 de vijfde dag Liefde en zorg voor Gods wereld in een tijd van klimaatcrisis God zei: “Het water moet wemelen van levende wezens, en boven de aarde, langs het hemelgewelf, moeten vogels vliegen. (…) De vogels moeten talrijk worden, overal op aarde.”

Uit dit gedeelte spreekt veel liefde voor de schepping. God genoot van de vissen en de vogels. Hij zag dat het goed was en zegende deze dieren. Vooral de liefde voor de vogels komt de hele Bijbel door terug. De natuur ligt God na aan het hart.

In de Bergrede zegt Jezus tegen zijn toehoorders: “Kijk naar de vogels in de lucht: ze zaaien niet en oogsten niet en vullen geen voorraadschuren, het is jullie hemelse Vader die ze voedt.” Hij vertelt dit om te laten zien dat God zorgt. Voor mensen en voor Zijn natuur. En de vogels hebben het soms beter begrepen dan wij mensen.

Neem zo’n kleine mus, die we allemaal kennen uit de achtertuin. De dichter van Psalm 84 zingt dat zelfs de mus een huis vindt bij Gods altaren. Het kleine vogeltje weet dat het daar goed toeven is.

In Lucas 12 staat dat geen mus door God vergeten wordt. Laten wij ze ook niet vergeten. De huismus is één van de meest voorkomende vogels van Nederland. Maar omdat moderne huizen en tuinen steeds minder ruimte bieden voor nesten en voedsel, is de populatie in de laatste decennia meer dan gehalveerd. Help ze door broodkruimels in de achtertuin te strooien, dakpannen vrij te maken om onder te nestelen en in uw tuin tegels te vervangen door planten en struiken. God maakt vissen en vogels…

Woorden Krijgen vleugels Vol loopt De lucht Of het niet Genoeg is De zee Stroomt over Van leven Bijna Kun je Op het water Lopen

38 39 kidscorner de vijfde dag Kinderclub Hoe de wereld begon... Maar alles was nog zo stil. Jongerenhoek Toen sprak God opnieuw. En op zijn woord we- Scheppingsfeest! melde de zee van vissen en van alles wat maar zwemmen kan. Door de lucht buitelden vogels. En uit de aarde kwamen allerlei dieren.

Toen was het gedaan met de stilte!

“Tjilp! Tjilp! Karre-kiet-kiet-kiet!” De vogels zongen van blijdschap.

Zingen Dag 5 - Vogels en vissen In het begin lag de aarde verloren (AWN 1/1, 5e couplet) Intro Maak een vrolijk geluid voor de Heer (Download van www.hartvoordeschepping. (Een boek vol liedjes, nr. 1) nl) Bekijk met elkaar de tekening ‘Hier is het Hoor, de vogels zingen weer. stil. En hier is het helemaal niet stil’. Wat zie je? Raamhanger Gesprek Kleur het deel van de raamhanger voor deze 4-12 jaar Waar denk je allemaal aan bij vogels dag. Welke kleuren horen bij deze dieren? en vissen? Eerst maakt iedereen voor zichzelf Extra een lijstje. Daarna leg je de lijstjes Maak een vissenkom in een doorzichtige vaas van verschillende kinderen naast of plastic doos. Maak vissen van papier of strijk- Dag 5 - Leven in het water en vogels elkaar. We leggen de lijstjes bij die kralen en bevestig deze met een touwtje aan Bij elk nieuw onderzoek naar de diepzeeën van gisteren. het deksel. Leg onderin wat strijkkralen, zand worden er weer nieuwe diersoorten ontdekt. Welke vogels ken je? en/of stenen. Heb je trouwens wel eens geteld hoeveel Weet je ook wat voor geluiden ze verschillende vogels je dagelijks tegenkomt? maken? Vis is gezond voor ons, maar is de visstand ook Gebed Welke vissen ken je? gezond? Kijk eens op www.wnf.nl/viswijzer Maken die ook geluid? Dank U Heer, voor de vogels in de lucht Bijbelgedeelte En de vissen in de zee. Lees het gedeelte bij dag 5 (hierboven). Dank U ook voor elke dag Laat vandaag deActie! auto eens thuis, en geniet Verdieping van een duurzaam visje 4-12 jaar Lees met elkaar: Genesis 1:20-23 8-12 jaar Je kunt meer lezen in Psalmen 84, Mattheüs 3:13-17 en Lukas 5:1-7

40 41 artikel de vijfde dag

dieren in Gods verlossingsplan opgenomen! de schepping, in het tweede couplet met het In de oudtestamentische profetenboeken herstel van de schepping: “In hem heeft heel Heeft God een ‘groen hart’? lezen we dat sociale en ecologische ellende te de volheid willen wonen en door hem en voor Peter Siebe maken heeft met ongeloof en onrecht. De na- hem alles met zich willen verzoenen, alles tuur gaat gebukt onder de mens, zegt Hosea op aarde en alles in de hemel, door vrede te 4: 1-3: “Het is een en al meineed en bedrog, brengen met zijn bloed aan het kruis.” moord, diefstal en overspel. Daarom is het Verzoening en vrede gelden dus niet alleen Dankzij de fascinerende foto’s die de ruim- God, natuur en klimaat land in rouw gedompeld en bezwijken al zijn voor de mens, maar strekken zich ook uit naar tevaart ons heeft opgeleverd, weten we In het begin schiep God het hemelgewelf inwoners, mét de dieren van het veld en alles de natuur. De verzoening door Christus is hoe de aarde er uitziet vanuit de ruimte. (Genesis 1:6). Daarmee ontstond ook het wat vliegt, zelfs de vissen in zee sterven uit”. een tot-vrede-brengen van de hele kosmos, Blauw en groen overheersen: het blauw van klimaat. De nauwkeurige bijbellezer merkt Jesaja sprak over heil niet alleen voor mensen inclusief de vissen, de vogels en de dieren op de oceanen, zeeën en meren en het groen dat de zondvloed een klimaatomwenteling (het volk Israël) maar ook voor … de bossen! het veld van Hosea noemde en de vervuilde van de bossen, de prairies en de weilanden. moet zijn geweest. Pas na de zondvloed ver- De Libanon was weliswaar kaalgekapt door luchten, leeggeviste oceanen en uitgeputte Water en land. Naar het koele en ontspan- scheen de regenboog, omdat de atmosfeer de Babylonische behoefte aan hout. Maar in landerijen van onze tijd. nende blauw van de zee en de lucht mag de enorm was veranderd. Sindsdien kennen we Jesaja 14 zegt de profeet: “Het is gedaan met mens kijken, maar erin wonen lukt niet. Dat het klimaat in z’n huidige vorm. die slavendrijver (= Babylon). Overal op aarde Het verbaast mij dat veel christenen niet kan alleen te midden van het rustgevende Het klimaat lijkt een oerkracht die God is rust en vrede, vrolijk gejubel weerklinkt. Op lijken te weten dat Gods heil ook tot de groen. Zou de Schepper met die kleur iets temde om het leven mogelijk te maken. de Libanon heerst zelfs de vreugde, onder de natuur doordringt. Toch mag deze bijbelse hebben? En als Hij een ‘groen hart’ heeft Nadat die oerkracht losbrak in de zond- ceders en de cypressen: ‘Nu jij geveld bent, boodschap ons niet koud laten. Wij zijn im- – wat heeft ons dat te zeggen in onze tijd vloed, haastte God zich om te beloven komt niemand ons meer vellen’.” mers door Jezus verlost tot een nieuw leven: van klimaatverandering? dat zo’n vloed er nooit meer zou komen: “Stel uzelf niet langer in dienst van de zonde “Zolang de aarde bestaat, zal er een tijd zijn In Jesaja 29: 17–20 vinden we een soortgelijke als een werktuig voor het onrecht, maar stel De aarde heeft koorts. Vrijwel alle klimatolo- om te zaaien en een tijd om te oogsten, verbinding tussen heil voor mensen en heil uzelf in dienst van God als een werktuig voor gen zijn ervan overtuigd dat de gemiddelde zal er koude zijn en hitte, zomer en winter, voor de natuur: “Nog slechts een korte tijd, de gerechtigheid” (Rom. 6:13). Paulus daagt u temperatuur op aarde stijgt door de grote dag en nacht – nooit komt daar een einde dan zal de Libanon weer een boomgaard wor- en mij uit, ons leven te leiden als vernieuwde hoeveelheden broeikasgassen die de mens aan” (Genesis 8:22). God sloot daarover een den, een boomgaard die is als een woud. Op mensen. Wij mogen gerechtigheid doen, uitstoot in de atmosfeer. Als de gemiddelde verbond, niet alleen met mensen maar “met die dag zullen doven kunnen horen hoe uit recht doen aan onszelf, onze medemensen, temperatuur meer dan twee graden stijgt, alle levende wezens: vogels, vee en wilde een boek wordt voorgelezen, en blinden zul- maar ook aan dieren, planten, klimaat, ja het zijn de gevolgen niet te overzien, waar- dieren, alle dieren op aarde. Deze belofte len met eigen ogen zien. Dan zullen verdruk- hele ecosysteem aarde. Alles om ons heen be- schuwt de wetenschap. Helaas lijkt dat te doe Ik: nooit weer zal alles wat leeft door ten de HEER weer loven, zwakken juichen om hoort voor zover het aan ons ligt tot z’n recht gaan gebeuren. Dus zal de zeespiegel fors het water van een vloed worden uitgeroeid” de Heilige van Israël.” Of God hart heeft voor te kunnen komen. stijgen. Eilanden en (Genesis 9: 9-11). het groen dat Hij geschapen heeft! In de kerk leer je, met val- lage landen zullen In het Nieuwe Testament blijkt dat ook Jezus De kern van Paulus’ boodschap vinden we in len en opstaan, klimaat- onderlopen en Verderop in de Bijbel bezingen de psalmen die verbinding maakte. Hij kwam voor de hele Romeinen 8: 19-21. De schepping ziet er met bewust leven extreme droogte, de lof op de natuur. Psalm 104 bijvoorbeeld schepping, niet alleen voor de mens. Zijn doel reikhalzend verlangen naar uit dat openbaar regenval en ander bezingt de waterkringloop, het dag- en is “dat alles vernieuwd wordt”, zoals hij zelf wordt wie Gods kinderen zijn, zegt hij. “Want noodweer zullen vaker voorkomen. Mis- nachtritme, de eigen plek voor mens én dier zegt in Mattheüs 19:28. Petrus herhaalt dat in de schepping is ten prooi aan zinloosheid, oogst en bosbranden zullen vaker toeslaan en Gods zorg voor en vreugde over beide. Handelingen 3:21. maar ze heeft hoop gekregen, omdat ook in Spanje, Griekenland en Italië, maar ook in “Hoe talrijk zijn uw werken HEER. Alles hebt de schepping zelf zal worden bevrijd uit de Australië en Argentinië, zoals we dit jaar al u met wijsheid gemaakt, vol van uw schep- Volgens Kolossenzen 1:15-20 verzoent Jezus slavernij van de vergankelijkheid en zal delen hebben meegemaakt. selen is de aarde. Laat de HEER zich verheu- zelfs heel de wereld met God: alles wat in in de vrijheid en heerlijkheid van de kinderen Dit wereldwijde probleem roept de vraag gen in zijn werken.” Een andere psalm - 36:7 de hemel en op aarde is. Dit bijbelgedeelte van God.” Hier wordt niet alleen van de mens op wat de Bijbel zegt over Gods plan met de – gaat een stap verder: “Mens en dier verlost bezingt Gods eer in twee coupletten. In het maar van de hele schepping gezegd dat ze natuur – en met het klimaat. u, HEER”. Behalve mensen zijn dus ook de eerste couplet wordt Jezus verbonden met hoop heeft en bevrijd zal worden. Er is dus ook

42 43 artikel de vijfde dag

hoop voor uw hond en vrijheid voor uw worden. Ze gaan in navolging van Chris- volière! tus niet alleen mensen helen, maar ook Paulus verwacht dus een nieuwe hemel het stukje schepping dat zij beheren. Als Een groenere kerk? Het gebouw waar je samen gastvrij kerk en jouw gebouw. En er loopt vast wel iemand en een nieuwe aarde, waar alles en ze boer zijn, gaan ze goed voor hun vee gemeente bent. Is dat gebouw de rest van de rond met groene vingers om de beplanting iedereen naar uit ziet. En intussen wordt zorgen (Spreuken 12:10), tuinders doen tijd ook gastvrij? vriendelijker te maken voor kind en dier. En er ook nu al op u en mij gewacht. De dat voor de bodem waarin hun planten Hebben kinderen uit de buurt er tevergeefs als je dan toch bezig bent, dan heeft de jeugd- schepping verlangt ernaar dat nu al groeien, en kerkleden gaan klimaatbe- een speelplek gezocht? Moest de pimpelmees commissie nog wel ideeën over spelen rond de zichtbaar wordt dat wij Gods kinderen wust leven. onverhoopt verder zoeken naar een plaats om kerk. Misschien eerst maar eens een schoon- zijn. Dat zal ook nu al positieve gevolgen haar jongen groot te brengen? maakactie voor de hele buurt organiseren? hebben voor natuur en klimaat. Er komt Kerken en kerkleden zijn missionair, Dat kleine stukje grond waar je samen ver- Boompje klimmen bij de kerk, vlinders en gerechtigheid, we scheppen voorproef- bewogen, geloofwaardig en actueel als antwoordelijk voor bent, valt misschien wel bloemen rond de ingang, een ketting van jes van de nieuwe aarde. ze hiermee aan de slag gaan. Mogelijk- te veranderen in een groene oase voor de hele madeliefjes voor oma ... ‘Mam, schiet ‘ns op, ik heden genoeg: plaats zonnepanelen op buurt. Iedere kerk herbergt wel iemand die wil naar de kerk!’ Christen zijn naar Gods ‘groene hart’ het kerkdak, ga de kerk efficiënt verwar- weet welke nestkastjes het beste passen bij (Meer info: www.jantjebeton.nl) Christenen in de 21e eeuw zouden men, drink fair trade koffie en kies diaco- moeten uitblinken in het luisteren naar nale projecten over klimaatverandering. de zachte stem van Gods ‘groene hart’. En doe dat samen. Want een beter milieu Wie blijft hangen in een schijnbaar Bij- begint niet vanzelf bij jezelf. Wie dat pro- belse somberheid over het lot van deze beert, kan zomaar weer de moed en de wereld, zal zich niet van harte inzetten motivatie verliezen. De kerk als gemeen- voor behoud en herstel van de natuur. schap is een betere bedding. Daar leer je Wie heeft begrepen dat Gods heil er ook samen, met vallen en opstaan, klimaat- voor de natuur is, doet dat wel. Zulke bewust leven. Omdat het mag. Er wordt christenen kunnen goede voorbeelden op u gewacht!

44 45 de zesde dag Liefde en zorg voor Gods wereld in een tijd van klimaatcrisis God zei: “Laten wij mensen maken die ons evenbeeld zijn, die op ons lijken; zij moeten heerschappij voeren (…) over de hele aarde en over alles wat daarop rondkruipt.”

Wat een opdracht, heersen over de hele aarde. Heersen, dat woord klinkt zo hard in onze oren. Maar vergeet niet dat dit het paradijs was. Er was geen dood, de dieren leefden vreedzaam samen. Heersen in deze context betekent niet vernietigen, kapot maken, doen met de aarde wat je er maar mee wilt. In de Bijbel staat heersen in het teken van dienstbaarheid. Dienen zoals Jezus ons voordeed: als Koning-knecht.

De opdracht tot het heersen over de aarde staat niet los van wat ervoor staat: mensen zijn gemaakt naar Gods beeld, als Zijn evenbeeld. In dat heersen, in onze omgang met de schepping, is de mens beelddrager van God. We moeten heersen zoals Hij dat zou doen. Als we op God lijken, laten we in onze keuzes iets van Hem zien. Zoals je soms van een kind kunt zeggen: “Wat lijkt ie op zijn vader!” Zo weerspiegelen wij in ons gedrag iets van God.

Wij hebben niet goed over deze aarde geheerst. We hebben veel kapot gemaakt door onze keuzes en leefstijl. “De hele schepping lijdt”, schrijft Paulus in Romeinen 8. En ook: “De schepping ziet er reikhal- zend naar uit dat openbaar wordt wie Gods kinderen zijn.” Dat wordt zichtbaar wanneer we meer op God gaan lijken. Wanneer we handelen zoals Hij dat wil. Dat betekent dus ook zorg dragen voor Zijn schepping. God maakt dieren en mensen…

Woord Voor woord Wordt Dier Voor dier Eigenaardig De mens Meerwerk Beeldmerk Op de adem Gods

46 47 kidscorner de zesde dag

Hoe de wereld begon... net als God, mooie dingen konden maken. Kinderclub Dus maakte God de eerste man en de De dieren probeerden hun stem uit. Ze klonken allemaal anders. eerste vrouw. “I-a! I-a!” Dat was de ezel. “Woef! Woef! Rrrrr-waf!” Dat was de hond. Zij moesten voor de aarde zorgen en voor elkaar en veel van de HERE houden. Maar nog was God niet klaar. De man noemde Hij Adam en de vrouw Eva. Er waren nog geen mensen op aarde: mensen om te zorgen voor de aarde In het begin, toen de wereld nieuw was, mensen om te genieten van de aarde was alles mooi. Jongerenhoek mensen die konden denken en voelen en die, En God was heel tevreden. Scheppingsfeest! appelmengsel heen. Bijbelgedeelte Dag 6 - Mens en dier In het midden van de oven in ongeveer 30 Lees het gedeelte bij dag 6 (hierboven). minuten lichtbruin bakken. Intro Lekker met vanillevla of ijs. Verdieping Maak met elkaar een wandeling door een 4-12 jaar Lees met elkaar: Genesis 1:24-313 Dag 6 - Dieren en de mens groen gebied. In de herfst is daar veel te zien Gesprek 8-12 jaar Je kunt meer lezen in Genesis God schiep mensen voor elkaar; geniet je van en te vinden, zoals eikels, kastanjes, beuken- 4-12 jaar Welke soorten ‘mensen en dieren’ kun 18:1-8 en Mattheüs 6:25-34 de mensen om je heen? nootjes en noten. Ook kun je dan fruit oogs- je allemaal bedenken? Zingen ten. Leuk om mee te knutselen en lekker om Eerst maakt iedereen voor zichzelf een In het begin lag de aarde verloren te eten. Van zelfgeplukte appels en geraapte lijstje. Daarna leg je de lijstjes van ver- (AWN 1/1, 6e couplet) Neem vandaag bewustActie! een (half)uurtje noten maak je een heerlijke crumble voor het schillende kinderen naast elkaar. We God die alles maakte tijd om naar iemand te luisteren. toetje. Zie verder bij uittips (blz. 60). leggen de lijstjes bij die van gisteren. (Op Toonhoogte, nr. 401) 8-12 jaar Bespreek met elkaar de volgende Who’s the King of the jungle Vertel elkaar wat je mooi en bijzonder Recept applecrumble (voor 4 personen) vraag: (Opwekking voor kids, nr. 9) vind aan de schepping om je heen. Je hebt nodig: Wat voedt meer, noten of appels? 50 gr. suiker Zoek hiervoor informatie op internet. Raamhanger 50 gr. bloem Kleur het deel van de raamhanger voor 50 gr. boter deze dag. Gebruik je lievelingskleuren. 3 appels, evt. ook banaan, ananas, abrikozen e.d. Kaneel Gebed Platte ovenschaal Voor de bloemen in het veld Voor de bomen in het bos Oven voorverwarmen op 200º C. Voor de vogels in de lucht Beboter een bakvorm. Voor de vissen in de zee Schil het fruit en snijd het in kleine stukjes. Voor de dieren in het veld Doe er kaneel overheen en stort alles in de Voor de mensen om ons heen vorm. Voor al deze dingen willen wij U Maak van de boter, suiker en bloem een hartelijk bedanken. kruimel (crumble) deeg en strooi dit over het Help ons om er goed voor te zorgen

48 49 de zevende dag Liefde en zorg voor Gods wereld in een tijd van klimaatcrisis God zegende de zevende dag en verklaarde die heilig, want op die dag rustte hij van heel zijn schep- pingswerk.

De zevende dag is apart gezet door God. Een heilige dag. Ook in de Tien Geboden worden we opgeroepen deze dag in ere te houden. Het vierde gebod in Exodus 20 zegt: “De zevende dag is een rustdag, die gewijd is aan de Heer, uw God, dan mag u niet werken.” God heeft de sabbat gezegend en heilig verklaard.

Sommige mensen ervaren de rustdag als een dag met beperkingen. Maar zo is de rustdag niet be- doeld. De rustdag is een dag om te vieren! God keek terug op zijn scheppingswerk en zag dat het zeer goed was. En nu was hij klaar. Zo mag ook bij ons de rustdag zijn: terugkijkend op de week kunnen we uitrusten van het gedane werk. Het werk mogen we loslaten en teruggeven aan God. Zodat we beseffen dat werk niet het belangrijkste is in ons leven. De rustdag is gewijd aan God.

Zo’n rustdag als vast punt in de week voorkomt dat werk ons gaat beheersen. We moeten niet almaar doorrennen en blijven werken. Ook al is ons werk niet af, dan juist is het nodig om het even opzij te schuiven, afstand te nemen en ons te focussen op God. De rustdag creëert ruimte voor bezin- ning, voor het vieren van de rust en vrijheid met anderen en te genieten van Gods schepping. Het zet het werk van de andere zes dagen in het juiste perspectief.

Rust! God ziet dat het goed is…

Rustdag

En God sprak En het was En God zag En het was tof Toen was het Dag Van rust Tijd voor Zegen

50 51 kidscorner de zevende dag

Hoe de wereld begon... Zijn liefde duurt eeuwig: er komt geen Kinderclub einde aan.” * Na al dat werk ging de HERE rusten, om te genieten van wat Hij had gemaakt. “De aarde met alles erop en eraan, De hele wereld, mens en dier Jongerenhoek “De HERE heeft de hemel gemaakt daarboven Zijn van de HERE. en de aarde beneden. Hij heeft ze gemaakt.” * Scheppingsfeest! Zijn liefde duurt eeuwig: er komt geen einde * Bewerking van Psalmen 136:5-9 en 24:1,2. aan.

Overgenomen met toestemming van uitgeverij Vuur- De HERE heeft de zon gemaakt voor de dag, en baak uit Mijn eerste Bijbel, ISBN 9789055601257. de maan en sterren voor de nacht.

“Vandaag mag je samen met Mij rondkijken in Verdieping Dag 7 - De rustdag de wereld 4-12 jaar Lees met elkaar: Genesis 1:24-313 en blij zijn met alles, wat Ik heb gemaakt. 8-12 jaar Je kunt meer lezen in Genesis Intro De eerste dag dat je wakker wordt in mijn 18:1-8 en Mattheüs 6:25-3 4-12 jaar Pak de lijstjes die jullie deze week wereld, is een feestdag! gemaakt hebben en een stapel Een zon-dag! Steek de vlag maar uit!” Zingen tijdschriften en kranten. Maak met Sta op, o kind’ren van Israël Dag 7 - Rust elkaar een mooie collage over de Zondag! (Opwekking nr. 262) Heb jij een plek waar jij echt tot rust komt? schepping. Een dag, om blij te zijn, samen met God! Majesteit (Opwekking nr. 181 ) Voor sommigen is dat het strand, de hei, de 8-12 jaar Wat is je het meest bijgebleven van Een dag, waarop je niet hoeft te werken. Dit is de dag polder, voor anderen het park om de hoek. In de dingen die jullie deze week heb- Een dag om dichtbij God te zijn. (Evangelische liedbundel nr. 425) de schepping is veel rust te vinden. Let daarbij ben gezien en besproken? Kies een Om, meer dan anders, aan Hem te denken en Vanwaar de zon opgaat eens op de vogels, planten en insecten die je thema voor je collage. voor Hem te zingen. (Evangelische liedbundel nr. 467) Om, meer dan anders, te bidden en te danken. ziet. Breek er eens uit; neem het er vandaag Bijbelgedeelte Om uit te rusten bij Hem. Raamhanger van! Zondag: een bijzondere dag (Uit: Stap voor stap het jaar rond, p.191) Kleur het deel van de raamhanger voor De Here God heeft alles gemaakt. deze dag. Gebruik pasteltinten. De zon, de maan en de sterren. De wolken en de bloemen. En de vissen en de vogels en alle andere dieren. En de mensen! “Nu is het klaar”, zei God. Het is af. Het is gaaf!

En de volgende morgen, toen de mensen wakker werden – toen was het feest! Feest, Gebed omdat God alles zo mooi en zo goed gemaakt Zing met elkaar had. Dank U, voor deze nieuwe morgen “Vandaag hoeven jullie niet te werken”, zei (Evangelische liedbundel, nr. 168, God. Op Toonhoogte nr. 122).

52 53 liturgie de zesde dag Schepping & Liturgie Kindernevendienst/zondagsschool Voor gebruik in vieringen en kerkdiensten Voor kinderleid(st)ers

Gebed YfC-bundel Hart voor de Schepping Verwerkingsmogelijkheden Heer 34 Vader ik zing U een lied van geloof Houd deze bijeenkomst zo mogelijk buiten, in • Maak groepjes van vier kinderen. Laat de Zonder u 196 Who’s the King of the jungle de kerktuin, (moes)tuin van een gemeentelid kinderen een collage, tekening en/of foto’s kunnen wij niets doen 203 Zie ik sterren aan de hemel staan uit de buurt of een nabijgelegen park. maken bij één van de scheppingsdagen met Leer ons dat belijden Vraag eventueel ook gemeenteleden die veel als thema: God die alles maakte of Hart voor Maar met u Gebedsvorm: ‘Lectio Divina’ – biddend weten van bijvoorbeeld vogels of planten de Schepping. Zijn alle dingen mogelijk Bijbellezen mee. • Raamhanger (Glas-in-loodraam bij de schep- Leer ons dat geloven Lectio Divina betekent: ‘Goddelijk lezen’. Dit Vraag de kinderen een product mee te nemen pingsdagen). Amen is een manier van biddend bijbellezen, die al wat ze graag lusten (of een foto ervan), neem • Ruim met elkaar straatvuil op en maak er gebruikt werd door de woestijnvaders. Hier- zelf een product mee of kies iets uit de tuin of een kunstwerk van. Liederen en Gezangen bij zullen we Bijbelwoorden ‘herkauwen’: het park waar jullie zijn. • Lees met elkaar een paar Psalmen, bij- Psalmen door stil te zijn en naar God te luisteren, en voorbeeld Psalm 8, 19, 104 of 136 en maak 8 Heer onze Heer, hoe heerlijk en verhe- deze daarna op je persoonlijke situatie te Intro + gesprek* daarna zelf een loflied op de Schepping. ven hebt betrekken. Hoe gaat dit in z’n werk? Kijk naar de wolken, voel de wind. 19 De hemel roemt de Heer Praat over het meegebrachte product (zie * Intro en gesprek kunnen eventueel ook in de dienst 24 De aarde en haar volheid 1. Gebed om de verlichting met Gods boven), bijvoorbeeld met behulp van de plaatsvinden. 104 Mijn ziel verheerlijkt God om zijne Geest. volgende vragen: macht 2. Hardop voorlezen van een Bijbelge- • Waar komt dit product vandaan? 136 Loof den Heer want Hij is goed deelte (bijv. 5 verzen uit Gen. 1, Psalm 8 • Waaruit en hoe is het gegroeid? of Psalm 19). • Welke mensen er allemaal iets voor gedaan Gezangen (Liedboek van de Kerken) 3. Moment van inkeer en stil gebed om de hebben? 473 Neem mijn leven tekst ‘eigen’ e maken. ’ Je kunt ook vragen of ze een eigen tuintje 49 De vogels van de bomen 4. Vraag nu iemand anders om het Bijbel- hebben, of wel eens iets hebben gezaaid of 479 Aan U behoort, o Heer der heren de gedeelte voor te lezen. Vaak is er een geplant. Wat zou je ervan vinden als iemand aarde woord waar je ogen ‘aan vast blijven zomaar je plantjes vertrapt? 434 Lof zij de Heer, de almachtige Koning plakken’. Neem een paar minuten stilte Je hebt hart voor je tuintje, dan doet het pijn der ere en vertel aan elkaar welk woord in jouw als iemand dat stuk maakt. Zorg voor onze 488 Zolang er mensen zijn op aarde gedachten blijft ‘haken’. eigen tuin, hoe klein ook, zelfs de planten 5. Lees het Bijbelgedeelte een derde keer in de vensterbank of op je stoepje, zijn een Opwekkingsliederen voor en stel jezelf de vraag: hoe raakt afspiegeling / beeld van de zorg voor Gods 70 Heer, onze God, hoe heerlijk is Uw Naam dit woordje (van 4.) mijn leven van- Tuin. Heb je ook hart voor Gods Tuin? 219 Juicht aarde, juicht alom de Heer daag? En deel dit met elkaar. 300 De aard’ is van God 6. Lees het Bijbelgedeelte nog een laatste Bijbelverhaal 329 U bent heer van de schepping keer hardop en denk in stilte n.a.v. het Vertel het scheppingsverhaal of lees het voor 347 Ik geloof in God de Vader gekozen woord na over de vraag wat uit een kinderbijbel. 407 O Heer mijn God vraagt God van mij om te doen?! Met de bovenbouw kun je bijvoorbeeld 505 Vader van de schepping 7. Als je dit met andere mensen doet: ook een gedeelte uit Job 38 – 42 lezen. (Job 540 Hij mat de wateren met Zijn hand sluit de Lectio af door persoonlijk voor 38:4 Waar was jij toen ik de aarde grondvest- 586 Heel de schepping geeft U eer elkaar te bidden. te? Vertel het me, als je zoveel weet.)

54 55 natuur de zevende dag

Lieve linde... heid en ouderdom. Terwijl ze is wie ze is, laat ze Linde is een lastpost. In volle bloei stroomt ze zich maken tot wat wij willen; leiboom, etage- over en maakt alles plakkerig. Ze barst letter- boom en andere menselijke malligheid. lijk uit haar voegen, de onderhoudsploeg draait Op het eind wint ze toch. Als planter, snoeier en overuren. genieter niet meer zijn, groeit en bloeit linde ring Toch, toch vertelt ze met elk hartvormig blad een na ring door. Diep in ons hart respecteren we dat taal die iedere nuchtere Hollander verstaat ... ‘doe en zeggen dan ‘liever linde ...’ maar gewoon ...’. Linde is de boom die alle bomen vertegenwoor- De Hollandse linde (Tilia vulgaris) is een kruising digt. De boom die zo gewoon is dat je hem niet tussen de kleinbladige- en grootbladige linde. Het meer ziet. Maar als je je ogen sluit en aan een is een algemeen toegepaste sier- en schaduwboom boom denkt, dan zie je een linde en hoor je het langs straten en in parken. Zachtgroen in het fluisterend ritselen van haar zachte bladeren. voorjaar en goudgeel in de herfst. In de zomer geeft de bloesem een zoete geur. Vrijgroeiend neemt de De keus is daarom snel gemaakt als een boom kroon een hartvorm aan en bereikt maximaal iets of iemand moet decoreren. Liever linde. 45 meter. De dikste boom van Nederland is een De boom waar je onder speelde, droomde en linde in Sambeek met een stamomtrek van 8 trouwde. De overdaad neem je voor lief. Juist dat meter, wordt hij geschat op 400 jaar. Er zijn lindes karakteriseert haar overlevingskracht, plooibaar- bekend die geschat worden op 1000 jaar.

56 57 Meer boeken en artikelen over dat het zaadje wat hij gisteren zaaide vandaag Verder lezen… klimaatverandering: nog geen zonnebloem is geworden. Met leuke • M. Linas, Zes graden. Onze toekomst op een liedjes. Voor kinderen van 3-6 jaar. Eerdere Themapakketten: en teder. En met de nodige doordenkertjes, om warmere planeet. Van Arkel, Utrecht, 2008 • Allemaal een naam. Gevarieerde bundeling van meditaties, artikelen mensen op het spoor te zetten van de God die • H. Weltzer, De klimaatoorlogen. Waarom in de Auteur: Lee Ann Vermeulen; illustraties: Nynke en preekschetsen over omgaan met Gods schep- alles gemaakt heeft. Te bestellen via website 21e eeuw gevochten wordt. Ambo, Amsterdam, Mare Talsma. Dit boekje met uitklapbare bladzij- ping, met verwerkingsmateriaal voor kinderen en www.machtigmooi.com. 2009 den bevat het scheppingsverhaal op rijm. Ook ‘nadenkertjes’ voor jongeren/tieners. • Ernst Conradie, The Church and Climate Change. verkrijgbaar als luisterboek met liedjes. De afgelopen jaren zijn pakketten gemaakt over Dank U wel ... Cluster Publishing, Pietermaritzburg, 2008 • De bloem van de buurt. de volgende thema’s: Een foto-geschenkboek van Sjon over de schep- • J. Gnilka, Der Kolosserbrief. Herder, Freiburg/ Auteur: Marjolijn Hof; illustraties: Kees de Boer. • Verwondering pingsweek. Er waren geen ooggetuigen, maar de Basel/Wien, 1980 Lena krijgt van de meester een paar zonne- • Levenskunst gevolgen zijn overal zichtbaar. Een ode aan de • Sallie McFague, A New Climate for Theology. bloempitten mee. Maar wat moet ze daarmee? • Buitengewoon Schepper, wat tot dankbaarheid stemt. God, the world and global warming. Fortress Ze woont in een flat. Lees hoe de hele buurt bovenstaande titels zijn digitaal beschikbaar op ISBN 978-90-813439-2-3 Press, Minneapolis, 2008 ervoor zorgt dat ze toch mee kan doen met de CEN-website: www.cenet.nl • David G. Hallman, ‘Climate Change: Ethics, Jus- zonnebloemenwedstrijd. Vanaf 7 jaar. • Dag Schepping?! De Hof van vrede tice and Sustainable Community’, in: Christia- • De geheime tuin. bestellen: www.cenet.nl en EA-site: www.ea.nl André Troost; CD-luisterboek; totale luisterduur nity and Ecology. D.T. Hessel/R. Radfort Ruether, Auteur: Frances Hodgson Burnett. Marty Lennox veertig minuten. Het door de schrijver zelf voor- Cambridge, Massachusetts, 2000, p. 453-473. komt terecht in het grote oude landhuis van Levend Huis - eco-spiritualiteit en schepping gelezen verhaal is een allegorische vertelling, en • Michael S. Northcott, A Moral Climate. The haar oom. Samen met Dickon ontdekt ze een Een veelzijdige bundel over de scheppings- wordt afgewisseld met muzikale intermezzo’s en ethics of global warming. Orbis Books, New geheimzinnige afgesloten tuin. Ze nemen de dagen, die motiveert en inspireert om van de bijpassende gedichten. ISBN 90 3381 454 4. York, 2007 lichamelijk zwakke Collin mee. Vanaf 8 jaar. aarde een duurzame, leefbare wereld te maken. • E.J. Ouweneel, ‘De mens: geschapen tot duur- • Knutselen met materialen uit de natuur. De bundel biedt een ecologische lezing van het Christianity, Climate Change and Sustainable zaamheid’, in: Beweging, voorjaar 2008, p. 5-9 Auteur: Sabine Lohf. Met projecten voor elk scheppingsverhaal uit Genesis 1 rond zeven mi- Living • Steven Bouma-Prediger, For the Beauty of the seizoen. Voor kinderen vanaf 4 jaar. lieuthema’s: klimaat (energie/licht), water, ruim- Actuele en genuanceerde beschrijving en door- Earth. A Christian Vision for Creation Care. Baker • Ga buiten spelen. Op avontuur in de natuur. telijke ordening, biodiversiteit, verhouding mens denking van de klimaatcrisis. Typerend voor deze Publishing Group, Grand Rapids, 2001 Auteurs: Danks & Scofield. Tips voor activiteiten, - dier, voedsel en de waarde van stilte; aangevuld Jubilee-uitgave is de bijbelse visie over de zorg • W.G. Rietkerk, De Titanic achterna? Over de toe- spelletjes en knutselprojecten in de natuur. Voor met meditatieve teksten. voor de aarde, met veel aandacht voor principes komst van de aarde. Voorhoeve, Kampen, 2009 kinderen van 4-12 jaar. Het boek is samengesteld door een werkgroep en wijsheden uit de Mozaïsche wetten. Voorals- • H. Paul Santmire, The travail of nature. The • Het carnaval der dieren. met katholieken en protestanten van de project- nog alleen in het Engels beschikbaar. ambiguous ecological promise of christian theo- Auteur: Ivo de Wijs. Dit prentenboek met cd groep Kerk en Milieu in samenwerking met CEN Auteurs: Nick Spencer & Robert White, Christiani- logy. Fortress Press, Minneapolis, 1985 bevat klassieke muziek voor kinderen. en het Interkerkelijke MilieuNetwerk. ty, Climate Change and Sustainable Living; 2007, • Ezelsoren. Een cd van Elly en Rikkert, met Het boek telt 96 blz. full colour met foto’s, Jubilee Centre & Faraday Institute, Cambridge, Boekentips voor kinderen: liedjes als Stel je voor dat er geen dieren zouden verkoopprijs ca. € 12,50. ISBN 978 0 281 05833 4. • Max en de toverstenen. Auteur: Marcus Pfister. zijn en Waar is de maan. Gaan Max en de andere rotsmuizen alle kost- • Kinderdierenliedjes. Met liefde gemaakt Klimaatgids bare stenen van het eiland verzamelen, of toch Een cd van Elly en Rikkert, een verzameling Meditatiebundel van ds. Arie van der Veer van Handzame gids vol tips om energie te besparen, niet. Je kunt kiezen voor de goede en de slechte dierenliedjes met o.a. Kijk eens naar de vogels, de EO in samenwerking met A Rocha. De bundel en duurzame leefstijlen te ontwikkelen. afloop. Voor kinderen van 5-8 jaar. Hups zei de Rups en Kleine witte Duif. bevat prachtige natuurfoto’s van Sjon, zeventien Met cartoons van bekende tekenaars. • Kikker en … Auteur: Max Velthuijs. Serie boeken • Vogelontdekgids. meditaties over de schepping en praktische tips. Zie www.natuurenmilieu.nl. over Kikker en zijn vrienden Eend, Haas, Varken- Auteur: Nico de Haan, illustraties: Elwin van Uitgeverij Van Wijnen; ISBN: 9051943054 tje en Rat. Op een ontroerende manier komen der Kolk. Met de vogelontdekgids op zak leren Zorg voor de schepping! onderwerpen aan bod als vriendschap, heim- kinderen 120 vogels kennen die in ons land Machtig Mooi Een prachtige en informatieve uitgave van het wee, identiteit, dood en verdriet. voor komen. De meest in het oog springende Fraai uitgegeven fotoboek over de mooiheid Belgische Netwerk Rechtvaardigheid en Vrede • Dag zonnebloem. kenmerken worden belicht en ondersteund met van Gods schepping: verrassend, nieuw, leuk www.rechtvaardigheidenvrede.be Auteur: Jannie van Dijken e.a. (Edenmuziek). reëel uitgevoerde gekleurde tekeningen. Voor Een luisterboek over Pieter, die zich verbaast, kinderen vanaf ca. 9 jaar.

58 59 Natuurwerkdag De handen uit de mouwen! Elk jaar is er de landelijke natuurwerk- dag, dit jaar op zaterdag 7 november. Op deze dag kun je verspreid door het hele land wilgen knotten, poelen schoonmaken en vele andere leuke activiteiten doen. Ook voor kinderen worden er deze dag activiteiten georga- Tuiniertips niseerd. Informeer ook bij www.arocha.nl Maak je eigen tuintje, al is het maar in de Natuur Doe Kaarten vensterbank. Meestal Een set met 50 natuuropdrachten voor heb je potgrond nodig, kinderen van 4-12 jaar. Een gewone sommige zaadjes kun wandeling in de natuur wordt door de je ook in zand of op vrolijke doekaarten een boeiende erva- keukenpapier zaaien. ring. Te bestellen bij IVN Nederland. Geschikte zaadjes en Fruit plukken plantjes: Bij steeds meer fruittelers mag je zelf • Zaaien: wortel, tegen betaling fruit plukken. Op internet tomaat, radijs, sla, kun je adressen vinden. Je kunt ook een spinazie, pompoen, appelboom adopteren Je mag dan o.a. zonnebloem, kruiden zoals tijm, basili- tijdens het plukfeest appels van jouw cum, bieslook, tuinkers, rucolakers, mos- Uittips ‘eigen’ boom plukken. terdkers, peterselie en diverse bloemen. Speelbossen Tomaat, sla en andijvie kun je ook als op verschillende plaatsen in Nederland Walnoten rapen plantje kopen, dit geeft meer en sneller vind je natuurspeeltuinen en speelbos- Op diverse plaatsen in Nederland kun kans op succes. sen. Staatsbosbeheer heeft ook een je noten rapen. In West-Nederland zijn • Poten: uien, aardappels, knoflook, gratis te downloaden ‘expeditie bos- veel walnoten aangeplant op de dijken bonen. wachterscode’ die je in elk willekeurig langs de grote rivieren en in tuinen op Zaadjes kun je kopen bij tuincentra. bos kunt uitvoeren. rivierklei. In Limburg vind je er veel, in Laat je niet verleiden tot het kopen van Drenthe nauwelijks. Noten worden niet mooie doosjes speciaal voor kinde- geplukt, maar opgeraapt als ze van de ren. Een los zakje zaad geeft hetzelfde boom zijn afgevallen. Knuppel ze er niet resultaat. Een door je kind zelf versierd uit, dan beschadig je de boom en kun boterkuipje biedt daarbij een extra ‘per- je volgend jaar minder of geen noten soonlijke noot’. Wel kun je snel oogst- meer vinden. Afhankelijk van het ras en bare zaden kiezen, zoals tuin-, rucola- of de weersomstandigheden kun je noten mosterdkers. rapen tussen begin september en half Wil je dit liever niet of vind je de groene oktober. Laat ze wel even drogen, dan ruimte die je tot je beschikking hebt niet gaan ze niet schimmelen en kun je ze genoeg? Adopteer dan een groentetuin (wel een jaar) bewaren. Ook worden ze (zie bijv. Oxfamnovib), kip of appelboom lekkerder; verse noten hebben een wat of geef anderen zaden of een varken bittere smaak. (Worldvision).

60 61 Samen een windmolen kopen Michacursus

Leren door samen na te denken en te doen! gedragsverandering op het vlak van goed Het is 2009. In de kerken komt (opnieuw) anders. De kerk krijgt een vergoeding Veel gelovigen willen hun geloof praktisch en recht doen”, vertelt Marnix Niemeijer het gesprek op gang. Ook over het mi- voor de huur/gebruik van de grond. Acht handen en voeten geven. Vaak komt het er (directeur Tear). “Als doelgroep hebben we lieu. En weer wordt een ‘plan’ gemaakt. windmolens leveren zo een predikants- niet van omdat ze niet weten welke mensen christenen uit de breedte van de kerken voor Zal het succes hebben? De voorwaarden plaats. Ieder jaar opnieuw. Doen we dat hulp nodig hebben of hoe ze dat kunnen ogen. We willen de deelnemers in een be- zijn uitstekend. De kerken hebben nog voor 10% van alle twee miljoen actieve doen. In de Micha Cursus leren de deelne- wustwordingsproces brengen waarin ze meer steeds heel veel leden. Meer dan alle leden, dan betekent dat 60 windmolens; mers niet alleen wat de Bijbel zegt over recht te weten komen over wat er zoal gebeurt voetbalclubs bij elkaar, meer dan de niet eens zo veel. Maar het is een goed en goed doen, maar leer je ook hoe je dat op het terrein van goed en recht doen én ANWB, meer dan de politieke partijen. begin! concreet kunt doen. waarom het leuk, relevant en soms ook lastig Ze hebben ook veel grond. Ze zijn is je eigen bijdrage te leveren. Ook geven één van de grootste grondbezitters in Wie zei daar dat de maatschappelijke Bewustwording en motivatieontwikkeling we handvatten over hoe je dat concreet kan Nederland. Twee voorwaarden om een rol van de kerken was uitgespeeld? Ze De Michacursus is ontworpen voor kleine maken. Zo kunnen de deelnemers tijdens significante verandering tot stand te begint opnieuw. Gerechtigheid en vrede groepen. Zo kunnen bijvoorbeeld bijbelstu- de actiedag een klus oppakken in de eigen brengen. zijn bij uitstek terreinen waarop de kerk diegroepen, gebedsgroepen en (huis-) krin- woonplaats (bemiddeld via Stg. Present) of in het verleden een voortrekkersrol heeft gen deelnemen, maar ook jongerengroepen voorbereidingen treffen voor een groepsactie De kerken kunnen een geweldige gespeeld. Rentmeesterschap is ons op of studentenkringen. Twee vragen staan in de die is verbonden met het mondiale armoede- bijdrage leveren aan de oplossing van het lijf geschreven. Het milieu is nu aan cursus centraal: 1. Hoe kan ik als rentmeester vraagstuk.” de CO2-uitstoot. Dat werkt als volgt. de orde. De middelen hebben we in duurzaam omgaan met de schepping, en Gemeenteleden kopen met elkaar een handen. Zowel de materiële als de im- daarbij oog hebben voor zowel de mede- Vanuit de kerken hoop bieden windmolen. Die plaatsen ze op een stuk- materiële. Nu het gedoe nog… mens als de natuur en het milieu? 2. En: wat De opdrachtgevers hopen van harte dat de je grond van de kerk. Niet perse in hun kan ik, vanuit de christelijke gemeenschap cursus een plek zal krijgen binnen het diaco- eigen gemeente, het kan ook ergens Meer info: www.windvogel.nl én vanuit mijn specifieke mogelijkheden, be- nale beleid van gemeentes. “Want recht doen tekenen voor medemensen die gebukt gaan en goed doen - om je heen en in de wereld onder sociale en materiële armoede – zowel - dat is een praktische boodschap van de in het arme Zuiden als in ons eigen land? Mijn hoop die in ons leeft”, vindt Marnix Niemeijer. levensstijl heeft gevolgen voor de medemens, “En daar kunnen christenen en kerken inte- dichtbij en veraf. Vandaar dat duurzaamheid graal aan meewerken. In het westen zijn we en sociale gerechtigheid alles met elkaar te gezegend met zoveel gaven. Het is goed om maken hebben. ons te realiseren dat we - met wat we gekre- gen hebben - pijn en leed kunnen verzachten, De Michacursus is ontwikkeld in opdracht van armoede kunnen bestrijden en onrecht kun- Tear, Stichting Present Nederland, Kerkinactie nen tegengaan. Tot eer van God. Want: ‘Wie en EB Media, in samenwerking met Evangeli- een verschoppeling onderdrukt, beledigt zijn sche Alliantie en Alpha Nederland. De cursus Schepper, wie zich over een arme ontfermt, bestaat uit zes cursusavonden en een actiedag. eert Hem.’ (Spr. 14:31).” Net als in het concept van de Alpha-cursus beginnen de avonden met een gezamen- Micha Cursus: iets voor u en uw kerk? lijke maaltijd. Aanvullend op de cursus is er Dan geven wij u graag meer informatie over een informatieve website ontwikkeld. Ook de Michacursus. De projectleiding van de Mi- worden er toerustingsavonden voor cursus- chacursus wordt gevormd door Tjirk van der leiders georganiseerd. “Met de Michacursus Ziel en Aart Deddens (zie voor hun contactge- willen we een concrete bijdrage leveren aan gevens de website www.michacursus.nl).

62 63 Participerende Organisaties:

Christelijk Ecologisch Netwerk Zie www.kerkinactie.nl en/of Het Christelijk Ecologisch Netwerk is een www.klimaatplan.nl tel: 030 8801525 platform van zestien christelijke organi- saties die zich sinds 1998 samen inzetten Time to Turn voor de zorg voor de schepping. CEN Een samenwerkingsproject dat vanuit werkt bij het uitvoeren van haar missie christelijke inspiratie een verantwoorde nauw samen met de werkgroep Kerk & levensstijl rond milieu en armoede wil Milieu, wat tot uiting komt in de geza- stimuleren onder met name jongeren. menlijke ontwikkeling en presentatie www.timetoturn.nl. tel: 030-2621969 van materialen. Website: www.cenet.nl. Michacursus Projectgroep Kerk en Milieu van de De Michacursus is een gespreks- en Raad van Kerken. bezinningsprogramma van zes avonden Stimuleert bewustwording, bezinning en en een praktijkdag over ‘goed en recht handelen in de kerken rondom milieu. doen’ voor gemeentegroepen. Info: www.kerkenmilieu.nl www.michacursus.nl; tel. 0318 646695; mail: [email protected]. A Rocha Nederland Stichting A Rocha Nederland is een Stichting Open Boek natuurbeschermingsorganisatie die Stichting Open Boek zet zich in om door werkt vanuit een christelijke motivatie, middel van fotografie en publicaties het Info: www.arocha.nl, tel. 033 4726722. ‘boek van de schepping’ te openen, om ook daardoor de Schepper te kennen. Kerkinactie De medewerking aan dit boek is daar Organisatie voor missionair werk in bin- een uiting van.Tel. 0570-624774 nen - en buitenland. Werkt samen met Info: www.stichtingopenboek.nl; ICCO aan het klimaatplan.

Ik maak mij zorgen. Niet over Gods trouw. Die is grenzeloos. Maar is ze daarmee ein- deloos? Ik maak mij zorgen over ons. Waar houden wij ons mee bezig in dit jaar van Calvijn en van Darwin? Ik maak mij zorgen over de harde realiteit: de snelle klimaat- verandering en enorme aantasting van de schepping. Zaken waar wij als christenen, kerken en geloofsgemeenschappen veelal wel erg gemakkelijk aan voorbij gaan en aan anderen over laten. Het Christelijk Ecologisch Netwerk, Kerk en Milieu, het Interkerke- lijk Milieu Netwerk werken steeds meer samen om Christelijk & Groen Gods schep- ping, ons genieten en onze verantwoordelijkheid aan elkaar te verbinden. Ik hoop van harte dat ‘Hart voor de schepping’ véél harten bereikt. En uit een bewust en bewogen hart komt dan vast veel goeds voort.

Robert Scholma, voorzitter samenwerkings-stuurgroep

64