De Koers Van De Krant Ybema, S.B
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
VU Research Portal De koers van de krant Ybema, S.B. 2003 document version Publisher's PDF, also known as Version of record Link to publication in VU Research Portal citation for published version (APA) Ybema, S. B. (2003). De koers van de krant: Vertogen over identiteit bij Trouw en de Volkskrant. S.Ybema (in eigen beheer). General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ? Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. E-mail address: [email protected] Download date: 30. Sep. 2021 De koers van de krant Vertogen over identiteit bij Trouw en de Volkskrant Sierk Ybema Omslagontwerp: Richard Bastiaans Binnenwerk: Aleid Bos ISBN 90-9016683-1 © S.B. Ybema, Amsterdam 2003. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. VRIJE UNIVERSITEIT De koers van de krant Vertogen over identiteit bij Trouw en de Volkskrant ACADEMISCH PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van doctor aan de Vrije Universiteit Amsterdam, op gezag van de rector magnificus prof.dr. T. Sminia, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van de promotiecommissie van de faculteit der Sociale Wetenschappen op donderdag 20 maart 2003 om 13.45 uur in de aula van de universiteit, De Boelelaan 1105 door Sierk Bart Ybema geboren te Rhenen promotor: prof.dr. W.C.J. Koot Inhoud Inleiding Van vanzelfsprekendheid tot vraagstuk 1 Identiteitsverandering en betekenisgeving 5 Identiteit en vertogen: een nadere begripsbepaling 11 Een vergelijking 17 Het onderzoek 20 Een kort overzicht 30 1. De traditie van Trouw 1.1 INLEIDING 35 1.2 HET PROBLEEM VAN DE IDENTITEIT: TRADITIE EN ONT-TRADITIONALISERING 37 Verslag van een vergadering 37 Een achtergrondverhaal 41 Professionele journalistiek versus traditionele profilering 49 Laveren tussen herkomst en toekomst 51 1.3 HET PROBLEEM VAN HET IMAGO 61 Het toenemende belang van beeldvorming 61 Het probleem van de ‘grensmarkering’ 63 Levensbeschouwing in de etalage? 68 De ‘Calimero’ van de landelijke dagbladen 73 1.4 VOORLOPIGE BEVINDINGEN 83 Identiteit in een situatie van crisis en verandering 85 2. Verandering bij de Volkskrant 2.1 INLEIDING 93 2.2 VERANDERING 97 Een metamorfose 100 De lezer, de concurrent en de Perscombinatie 104 Democratisering en dogmatisme 108 Professionalisering en verzakelijking 113 De commerciële context 116 Vervaging van ideologische tegenstellingen 120 Verwijdering van het verleden 123 2.3 VERWARRING 131 Tussen heden en verleden 133 ‘Ontwarring’ 136 ‘Koester de crisis’ 140 De politieke tinten van de crisis 143 2.4.1 VERDEELDHEID: EEN LINKSE VOLKSKRANT? 147 Professionele principes 153 Een achterhoedegevecht? 158 De voorgrondkwestie 162 2.4.1 VERDEELDHEID: EEN LEUKE VOLKSKRANT? 165 Het opgeheven vingertje 168 De luis in de pels 184 Eenheid en verdeeldheid 186 2.5 VERBONDENHEID 188 Binding met de krant: dubbel en dwars 189 Het oordeel over de krant 199 3. Beeldvorming over heden, verleden en toekomst 3.1 INLEIDING 211 Opwaartse sociale vergelijkingen 212 Organisatie-identiteit, stabiliteit en verandering 216 3.2 TEMPORELE DEFINIËRING VAN IDENTITEIT 220 Temporele vergelijking: contrast en continuïteit 220 Vereenvoudiging en vertekening 224 Temporele denkrichting: voor- en achteruit kijken 228 De hedendaagse betekenis van herinneringen en verwachtingen 230 3.3 WANNEER, WELKE TEMPORELE VERGELIJKINGEN? 238 De verschillen tussen Trouw en de Volkskrant 238 Temporeel contrastdenken als kenmerk van identiteitscrises 245 Continuïteitsdenken als kenmerk van tussengroepsconflicten 248 3.4 VERANDERING EN VOORTZETTING: TWEE TEGENGESTELDE VERTOGEN 253 Nostalgie 254 Postalgie 260 Verander- en voortzettingsvertoog 270 Slotopmerkingen 285 Literatuur Bijlage Tabel oplagecijfers landelijke dagbladen Summary Dankwoord Inleiding Van vanzelfsprekendheid tot vraagstuk Toen dagblad Trouw begin 1999 de opzet en opmaak van de krant vernieuwde, verzekerde de redactie in een bijgevoegde ‘leeswijzer’ dat de signatuur ongewijzigd zou blijven. Het ligt voor de hand dat een dagblad bij een ingrijpende vernieuwing ook aangeeft wat er niet verandert, zeker wanneer het hiermee veel lezers geruststelt. Deze maken zich zorgen over de vraag of de krant vasthoudt aan haar christelijke traditie. In een tijd van ontzuiling en deconfessionalisering is dit niet vanzelfsprekend. In de afgelopen decennia heeft het van oorsprong protestants-christelijke Trouw zich geleidelijk, maar gestaag ontwikkeld tot een levensbeschouwelijk ‘ruimdenkende’, sociaal betrokken kwaliteitskrant. Een volgende vernieuwingsronde zou het einde kunnen inluiden van de christelijke traditie die, zo veronderstelt historicus Jan Bank, de groei van de krant in de weg zit. Bij het vijftigjarig jubileum in 1993 noemde hij het nog een ‘waagstuk’ dat de redactie ‘zichzelf heeft gemoderni- seerd, analoog aan ontwikkelingen elders in de massamedia in Nederland, maar dat de krant haar christelijke karakter heeft willen bewaren’ (Trouw 30.1.1993). Dagbladen in Nederland zijn lange tijd de stevig verankerde en gemakkelijk herkenbare bakens geweest van een -in bepaalde opzichten- gesegmenteerde samenleving. Net als andere zuilgebonden organisaties, waaronder uitgeverijen, ziekenhuizen, scholen, vakbonden en politieke partijen, zijn zij echter vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw meegezogen in de maalstroom van ontzuiling en ontideologisering. Zij hebben hun scherpe, ideologische koers gaandeweg bijgesteld, langs lijnen van geleidelijkheid, zoals Trouw, of tamelijk rigoureus, zoals de Volkskrant, het katholieke vakbondsblad dat in 1965 de ondertitel ‘katholiek dagblad voor Nederland’ schrapte en in de jaren daarna veranderde in een uitgesproken links-progressief dagblad. Na de radicale jaren zeventig en gematigder jaren tachtig, waarin de Volkskrant haar oplage elk jaar zag groeien en zich ontwikkelde tot een brede kwaliteitskrant, kon in de ‘liberale jaren negentig’ ook de linkse ideologie niet meer het kompas zijn waar de redactie blind op voer en stelde de Volkskrant haar koers bij. De meeste dagbladen, schreef oud-hoofdredacteur van de Volkskrant Lockefeer in 1996, ontlenen hun identiteit niet langer aan de zuil waartoe ze eens behoorden of aan een politieke positie in een ‘scherp getekende links-rechts-indeling’ (p.32, zie ook Rennen 1996). Door de voortgaande vernieuwing van de dagbladen is het oorspronkelijke karakter minder uitgesproken, maar niet geheel verdwenen. De redacties moeten kiezen voor voortzetting of verandering van de traditionele identiteit. Een lastige keuze, want zij moeten de meer traditionele lezer tevreden houden en tegelijk tegemoet komen aan een groeiend aantal lezers en redactieleden dat weinig op heeft met de traditie van de krant en zij moeten tevens een groot publiek bedienen met een brede opzet èn zich scherp profileren in de markt. Met enig gevoel voor drama zouden we kunnen stellen dat kranten met een ideologische oorsprong een identiteitscrisis doormaken. De identiteit is bij Trouw en de Volkskrant in ieder geval een terugkerend onderwerp van discussie, een vraagstuk dat de gemoederen binnen de redacties geregeld bezighoudt. Bij beide dagbladen werd mij, in 1997 bij Trouw en in 1998 bij de Volkskrant, bij binnenkomst verzekerd dat ik met een identiteitsonderzoek met mijn neus in de boter viel, hetgeen ongetwijfeld minder met gelukkig toeval of goede timing van de onderzoeker heeft te maken, dan met de hier geschetste omstandigheden waarin de dagbladen verkeerden. De identiteitsvraag dringt zich vermoedelijk op omdat de zekerheid van een helder en vaststaand antwoord door processen van ontzuiling, ontkerstening en ontideologisering is verdwenen. Onderzoekers van identiteitsprocessen van verschillende disciplines hebben er op gewezen dat mensen meer belang hechten aan en meer belangstelling hebben voor hun identiteit juist wanneer de status-quo zijn stabiliteit of legitimiteit verliest 2 DE KOERS VAN DE KRANT (Barth 1969, Eriksen 1993, Tajfel 1982, Tajfel en Turner 1986). Kortom, mensen praten over hun identiteit, zodra deze niet meer vanzelf spreekt. Het gezag waarmee een identiteit als vanzelfsprekend kan worden geclaimd, staat niet los van krachten die deze aanspraken ongegrond, onzeker of onwenselijk maken. Wordt de inhoud van de identiteit betwist, worden de daarmee samenhangende belangen bedreigd of de bijbehorende status betwij- feld, dan krijgt de vraag hoe men zichzelf ziet en hoe anderen hen zien een bijzondere lading. Deze zelfde gedachte ligt ten grondslag aan theorieën die stellen dat de huidige aandacht voor identiteit en ‘het zelf’ verband houdt met processen van desintegratie in de samenleving. Sociologen als Beck (1992), Giddens (1991), Lash en Friedman (1992) en Thompson (1995) betogen dat in het proces van modernisering van de samenleving traditionele