Uniwersytet Gdański Wydział Oceanografii I Geografii

UNIWERSYTET GDA ŃSKI WYDZIAŁ OCEANOGRAFII I GEOGRAFII

Kamila Domaszk

UWARUNKOWANIA I KIERUNKI REWITALIZACJI DWORÓW I PAŁACÓW NA TERENACH BYŁYCH PA ŃSTWOWYCH GOSPODARSTW ROLNYCH W POWIECIE BYTOWSKIM

Praca magisterska wykonana w Katedrze Geografii Ekonomicznej pod kierunkiem prof. UG dr hab. Iwony Sagan

Gda ńsk 2014

Kierunek studiów: Gospodarka Przestrzenna Zakres seminarium dyplomowego: społeczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju lokalnego i regionalnego Numer albumu: 188229

Spis tre ści

Wst ęp ………………………………………………………………………………….. 2 1. Rewitalizacja i jej cele …………………………………………………………….. 6 2. Uwarunkowania rewitalizacji dworów i pałaców na terenach dawnych Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych ………………………………………….. 14 2.1. Struktura społeczno-gospodarcza powiatu bytowskiego ……………………. 15 2.2. Dwory i pałace na terenie powiatu bytowskiego ……………………………. 26 2.3. Przyczyny i skutki zniszcze ń dworów i pałaców …………………………… 40 2.3.1. Przyczyny i skutki o podło żu historyczno-gospodarczym …………... 41 2.3.2. Przyczyny i skutki o charakterze społecznym ……………………….. 46 2.4. Bariery rewitalizacji ………………………………………………………… 52 3. Kierunki rewitalizacji dworów i pałaców na terenach dawnych Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych …………………………………………………………… 61 3.1. Cele rewitalizacji dworów i pałaców ………………………………………... 61 3.2. Sposoby osi ągni ęcia wyznaczonych celów …………………………………. 67 3.2.1. Sposoby zagospodarowania oraz wykorzystania dworów, pałaców i zało żeń dworsko-parkowych ……………………………………….. 68 3.2.2. Regulacja struktury własno ściowej dworów i pałaców ……………… 75 3.2.3. Finansowanie działa ń rewitalizacyjnych …………………………….. 78 3.2.4. Promocja projektu ……………………………………………………. 83 4. Stosunek społecze ństwa powiatu bytowskiego do procesu rewitalizacji oraz istniej ących zasobów …………………………………………………………….. 87 5. Rewitalizacja dworów i pałaców jako szansa na o żywienie powiatu bytowskiego ……………………………………………………………. 94 Wnioski ……………………………………………………………………………… 98 Bibliografia …………………………………………………………………………. 101 Spis tablic …………………………………………………………………………... 107 Spis rycin …………………………………………………………………………… 108 Spis fotografii ………………………………………………………………………. 110 Spis zał ączników …………………………………………………………………… 111 Zał ączniki …………………………………………………………………………... 112

Wst ęp

Przedmiotem niniejszej pracy magisterskiej jest rewitalizacja dworów i pałaców powiatu bytowskiego. Analizie poddano mo żliwo ści realizacji tego procesu oraz wpływ na społecze ństwo oraz w ograniczonym zakresie przestrze ń. Obszar ten, jako że jest obszarem popegeerowskim zmaga si ę z licznymi problemami. Rewitalizacja dworów i pałaców mo że okaza ć si ę skutecznym narz ędziem o żywienia społeczno-gospodarczego i rozwi ązania wielu problemów. Obiekty rezydencjonalne, nie tylko te znajduj ące si ę na analizowanym obszarze, ale tak że te na terenie całego kraju, s ą obecnie w złym stanie technicznym, wykorzystywane w nieodpowiedni sposób lub zupełnie opuszczone i zapomniane. Poza tym, że z punktu widzenia historii i architektury s ą bardzo cenne i stanowi ą pami ątk ę przeszło ści, to s ą one tak że du żym, ale niestety niedocenianym i cz ęsto nie traktowanym powa żnie potencjałem rozwojowym. Na potrzeby pracy dokładniej opisano kilka najciekawszych a zarazem najbardziej zaniedbanych obiektów oraz kilka ju ż zagospodarowanych, aby przedstawi ć jakie funkcje zwykle pełni ą takie obiekty oraz rozwa żyć czy s ą one słuszne. Wyboru przykładów starano si ę dokonywa ć równomiernie, typuj ąc obiekty z ka żdej cz ęś ci powiatu. Niemniej jednak najmniej dworów i pałaców przywołano z południowo-wschodniej i środkowej cz ęś ci powiatu, poniewa ż wła śnie te obszary nie s ą a ż tak zasobne w tego typu obiekty. Najwi ęcej przykładów pochodzi z gmin zachodnich, takich jak Trzebielino, Kołczygłowy, Miastko oraz gminy Czarna D ąbrówka ze wschodniej cz ęś ci powiatu. Praca opisuje aktualny stan zagospodarowania i obecne realne mo żliwo ści rewitalizacji dworów i pałaców. Celem pracy jest wykazanie, że wła ściwe wykorzystanie istniej ących jeszcze dworów i pałaców mo że przyczyni ć si ę do rozwoju gospodarczego i aktywizacji społeczno ści postpegeerowskich. Aby unaoczni ć fakt, że omawiany obszar jest rzeczywi ście bogaty w tego typu zasoby stworzono spis dworów i pałaców znajduj ących si ę na terenie powiatu bytowskiego. Przedstawiono tak że w jaki sposób mog ą one pozytywnie kształtowa ć szeroko pojmowan ą sytuacj ę życiow ą mieszka ńców tego obszaru. Obecno ść obiektów rezydencjonalnych jest charakterystyczna dla terenów nale żą cych do Ziem Odzyskanych. Niektóre wnioski i rozwi ązania zaproponowane w pracy mog ą by ć użyteczne równie ż dla innych obszarów o podobnej historii i bogatych w takie same lub podobne obiekty dziedzictwa kulturowego, w tym te o charakterze zabytkowym.

Uniwersalny charakter ma cz ęść wniosków dotycz ąca uwarunkowa ń rewitalizacji dworów i pałaców, a dokładnie przyczyn ich degradacji oraz barier przeprowadzania przedmiotowego procesu, a tak że cz ęść wniosków dotycz ąca kierunków rewitalizacji – regulacji własno ści, sposobów finansowania i promocji podj ętych działa ń. Niniejsza praca przedstawia wiele faktów, pozwala poniek ąd zrozumie ć istniej ący stan rzeczy i udziela odpowiedzi na wiele pyta ń. Do najwa żniejszych nale żą : − jaka jest sytuacja społeczno-gospodarcza powiatu bytowskiego? czy wymaga on ożywienia i przeprowadzenia rewitalizacji? − jakie s ą przyczyny degradacji dworów i pałaców? − czy istniej ące dwory i pałace oraz ich obecny stan techniczny i własno ściowy s ą w stanie wyprowadzi ć obszar ze stanu kryzysowego? − w jaki sposób zagospodarowa ć dwory i pałace, aby osi ągn ąć zamierzone cele? − jaki jest stosunek miejscowej ludno ści do procesu rewitalizacji i istniej ących zasobów dziedzictwa kulturowego? Odpowiedzi na te i inne pytania uzyskano z wielu źródeł, które ł ącznie tworz ą wiarygodn ą i kompleksow ą baz ę informacji. Cz ęść z nich uzyskano z osobistych i długotrwałych, bo rozpocz ętych jeszcze przed przyst ąpieniem do realizacji niniejszej pracy, obserwacji zachowa ń, pogl ądów oraz nastawienia do zmian społecze ństwa powiatu bytowskiego. Skuteczn ą metod ą badawcz ą okazały si ę tak że badania ankietowe, które pozwoliły na poznanie punktu widzenia mieszka ńców. Najwi ększy wpływ na powstanie niniejszej pracy miała jednak starannie dobrana literatura. Jako, że w pracy porusza si ę wiele aspektów i dokonuje analizy zarówno uwarunkowa ń jak i kierunków rewitalizacji dworów i pałaców jest ona bardzo zró żnicowana i interdyscyplinarna. W celu uzyskania ogólnych informacji dotycz ących procesu rewitalizacji posłu żono si ę nast ępuj ącymi publikacjami: Billert i inni 2003, Billert 2004, Lorens 2009, Przewodnik dotycz ący kryteriów … 2004, Skalski 1996. Dane na temat obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej powiatu bytowskiego uzyskano natomiast z takich źródeł jak: Główny Urz ąd Statystyczny , Rydz 2007, Wojewódzki Urz ąd Pracy w Gda ńsku 2014, Województwo Pomorskie … 2013. Bardzo przydatne i uzupełniaj ące wiedz ę formalno-prawn ą okazały si ę ró żne rozporz ądzenia, ustawy i programy, a do najwa żniejszych z nich należą : dekret PKWN z dnia 6 wrze śnia 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej , Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku Prawo budowlane , Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami , Ustawa z

3 dnia 19 grudnia 2008 roku o partnerstwie publiczno-prywatnym , Projekt Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020, Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego w latach 2007-2013. II cz ęść programowa … 2007. Literatur ę bezpo średnio zwi ązan ą z rewitalizacj ą dworów i pałaców na obszarach popegeerowskich i pozwalaj ącą na wyznaczenie mo żliwych jej kierunków mo żna podzieli ć na kilka cz ęś ci. Do źródeł dotycz ących poj ęć , ilo ści, stanu technicznego i obecnie pełnionych przez dwory i pałace funkcji nale żą : encyklopedia PWN 2014, Rydel 2012, Rejestr Zabytków Nieruchomych 2014, Synak i inni 2007, Polskie zabytki - katalog zamków, pałaców i dworów w Polsce 2014, Radwan-Pragłowski 2000, Rydel 2007, Sobisz 2006, Tondos 2000, Kozak 2008, Rydel 2000. Literatur ę uzupełniaj ącą dotycz ącą znaczenia architektury stanowi publikacja Karwi ńskiej (2008). Pomocna była tak że publikacja Kopczy ńskiej (2004) przedstawiaj ąca bariery techniczne rewitalizacji zabytków. Informacje odnosz ące si ę do obszarów popegeerowskich wyst ępuj ą w wielu źródłach, a do tych skupiaj ących si ę na socjologii obszarów postpegeerowskich, tak wa żnych w kontek ście niniejszego opracowania, nale żą : Giza-Poleszczuk i Ko ściesza- Jaworski 2008, Gorlach 2004 oraz Psyk-Piotrowska 2004. Na okre ślenie kierunków i konkretnych sposobów osi ągni ęcia wyznaczonych celów pozwoliły przede wszystkim nast ępuj ące pozycje bibliograficzne: Bleja 2010, Czapiewska 2011, Hałat 2010, Gaworecki 2003, Pawłowska 2010, Platforma partnerstwa publiczno- prywatnego 2014, Przygodzka 2010, Skrzypczak 2011, Sprawy samorz ądowe 2014, Urbanik 2008, Wa ńkowicz 2011. Niektóre źródła zostały wykorzystane w wielu miejscach pracy, gdy ż zawierały one informacje przydatne zarówno w rozdziale dotycz ącym uwarunkowa ń jak i kierunków rewitalizacji. Opracowanie składa si ę w dwóch zasadniczych cz ęś ci – uwarunkowa ń oraz kierunków rewitalizacji dworów i pałaców na obszarze powiatu bytowskiego. Cz ęś ci te poprzedzone s ą rozdziałem zawieraj ącym podstawowe informacje na temat procesu rewitalizacji i jej ogólnych celów. Rozdział dotyczący uwarunkowa ń zawiera informacje o strukturze społeczno-gospodarczej omawianego obszaru, liczbie, stanie technicznym oraz historii bytowskich dworów i pałaców a tak że o wszelkich przyczynach ich degradacji i barierach przeprowadzenia rewitalizacji. Uzyskanie takich informacji pozwoliło na przej ście do kolejnej cz ęś ci opracowania, w której okre ślono cele rewitalizacji obiektów rezydencjonalnych oraz sposoby ich osi ągni ęcia, a wi ęc mo żliwe sposoby zagospodarowania, formy własno ści, sposoby finansowania oraz promowania podj ętych

4 działa ń. Kolejny, dosy ć krótki rozdział przedstawia analiz ę danych zebranych w wyniku przeprowadzonych bada ń ankietowych. Opracowanie ko ńczy rozdział podsumowuj ący wszystkie zebrane dane i informacje. Znalazło si ę w nim potwierdzenie postawionej na pocz ątku tezy. Rzetelna analiza uwarunkowa ń, rozwa żenie mo żliwych i najkorzystniejszych z punktu widzenia ekonomicznego jak i społecznego kierunków zagospodarowania i sposobów wykorzystania dworów i pałaców oraz zapoznanie si ę z opini ą mieszka ńców pozwoliły na wydanie ostatecznej oceny na temat skuteczno ści rewitalizacji dworów i pałaców jako narz ędzia o żywienia społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego.

1. Rewitalizacja i jej cele

Rewitalizacja dotyczy obszarów, które niegdy ś były u żytkowane i pełniły okre ślone funkcje, jednak w wyniku złego gospodarowania zostały zaniedbane, utraciły swoje walory i obecnie stanowi ą tzw. obszary problemowe. Obszar problemowy b ędący cz ęś ci ą przestrzeni geograficznej cechuje wyst ępowanie negatywnych zjawisk ze strefy społecznej, ekonomicznej i technicznej, które wywołuj ą okre ślone anomalie wewn ętrzne (w strukturze przestrzennej) i anormalno ść obszaru (Zago żdżon za Ba ński 2010). Rewitalizacja jest procesem pozwalaj ącym na przywrócenie równowagi i odzyskanie dawnych walorów i funkcji stanowi ących o charakterze danej przestrzeni, bez których trudno wyobrazi ć sobie krajobraz danego obszaru. Dlatego te ż rewitalizacja jest tak wa żnym procesem, poniewa ż umo żliwia zachowanie cennych zasobów historycznych, dostosowuj ąc je jednocze śnie do obecnych potrzeb lokalnej społeczno ści i podnosz ąc jako ść życia. Rewitalizacja powinna zosta ć podj ęta odpowiednio szybko, tak aby degradacja miejsca oraz niekorzystne zmiany nie stały si ę zmianami ju ż nieodwracalnymi. Rewitalizacja jest podejmowana na obszarach, gdzie doszło do degradacji przestrzennej i społecznej. Degradacja przestrzenna wi ąż e si ę ze zniszczeniem wyposa żenia technicznego i zabudowy. Degradacja społeczna natomiast prowadzi do marginalizacji, deprywacji i wykluczenia społecznego. Wyst ąpienie obu rodzajów degradacji jednocze śnie jest bardzo niebezpieczne. Powoduje powstanie strefy zamieszkiwanej przez osoby wykluczone społecznie, co w konsekwencji prowadzi ć mo że nawet do porzucenia przestrzeni. Do stref zagro żonych wykluczeniem ogólnie zalicza si ę: zdegradowane obszary mieszkaniowe, zdegradowane lub porzucone tereny po- przemysłowe, po-wojskowe i po-kolejowe, zdegradowane przestrzenie publiczne, zdegradowane lub porzucone centra miast. Obszary wykluczenia społecznego cechuj ą si ę du żym stopniem zubo żenia ludno ści, wyst ępowaniem zjawisk segregacji społecznej oraz wysokim poziomem niepokoju społecznego i bierno ści (Wa ńkowicz 2011). Zatem s ą obszarami, które wymagaj ą szczególnej uwagi i pomocy w postaci rewitalizacji. Istnieje wiele definicji rewitalizacji. Najprostsza definicja opiera si ę na dosłownym tłumaczeniu z j ęzyka łaci ńskiego. Rewitalizacja (łac. re+vita ) oznacza przywrócenie do życia, o żywienie. Mo żna doj ść do oczywistego wniosku, że istot ą rewitalizacji zawsze powinien by ć człowiek, a ka żda przestrze ń czy nawet pojedynczy budynek bez

6 społecze ństwa s ą po prostu martwe (Skrzypczak 2011). Drug ą wa żną cech ą omawianego procesu jest to, że rewitalizacja jest procesem nadrz ędnym nad wszystkimi innymi procesami, w tym równie ż tymi zwi ązanymi z odnow ą i przywracaniem dawnej świetno ści miejsc, poniewa ż dodatkowo uwzgl ędnia pierwiastek społeczny. Rewitalizacja ł ączy w sobie działania remontowe, modernizacyjne, rewaloryzacyjne oraz rehabilitacyjne z działaniami zmierzaj ącymi do o żywienia gospodarczego, kład ąc wyra źny nacisk na potrzeby społeczne. W celu dostrze żenia ró żnic pomi ędzy poszczególnymi poj ęciami, przedstawia si ę nast ępuj ące definicje (Skalski 1996): − remont – oznacza przywrócenie takiego stanu (np. budynku) jaki istniał na pocz ątku poprzedniego cyklu jego eksploatacji; − modernizacja – to remont uzupełniony o wprowadzenie nowych, lepszych, sprawniejszych lub nawet dodatkowych podnosz ących komfort, elementów wyposa żenia; − rewaloryzacja – wi ąż e si ę z przywróceniem warto ści, jest to wi ęc remont lub modernizacja obiektów o szczególnej warto ści zabytkowej. Rewaloryzacja wymaga dodatkowych prac badawczych i realizacyjnych maj ących na celu wyeksponowanie warto ści zabytkowych czy kulturowych budynków lub całych zespołów architektonicznych; − rehabilitacja – oznacza „przywrócenie do sprawno ści”, usuni ęcie defektów na terenie jeszcze funkcjonuj ącym oraz pewnych dysfunkcji nie zmieniaj ących jednak pierwotnie wskazanych funkcji terenu. W Polsce nie ma prawnej definicji rewitalizacji ze wzgl ędu na brak ustawy o rewitalizacji. Wiele definicji tego procesu zostaje stworzonych na potrzeby ró żnych dokumentów strategicznych i operacyjnych. Jedna z nich okre śla rewitalizacj ę w Wytycznych Ministra Rozwoju Regionalnego w zakresie programowania działa ń dotycz ących mieszkalnictwa (2008) jako kompleksowy, skoordynowany, wieloletni, prowadzony na okre ślonym obszarze proces przemian przestrzennych, technicznych, społecznych i ekonomicznych inicjowany przez samorząd terytorialny (głównie lokalny) w celu wyprowadzenia tego obszaru ze stanu kryzysu poprzez nadanie mu nowej jako ści funkcjonalnej i stworzenie warunków jego rozwoju, w oparciu o charakterystyczne uwarunkowania endogeniczne. Definicja bardziej oddaj ąca istot ę procesu rewitalizacji została sformułowana przez Andreasa Billerta (2004), według którego rewitalizacja odnosi si ę do kompleksowego procesu odnowy obszaru zurbanizowanego, którego przestrze ń,

7 funkcje i substancja uległy procesowi strukturalnej degradacji, wywołuj ący stan kryzysowy uniemo żliwiaj ący lub znacznie utrudniaj ący prawidłowy rozwój ekonomiczny i społeczny tego obszaru jak i zrównowa żony rozwój całego miasta. W obu przytoczonych wy żej definicjach kluczowe jest stwierdzenie, i ż rewitalizacja to reakcja na stan kryzysowy widoczny w degradacji substancji, funkcji i przestrzeni. Rewitalizacja zatem to wielo ść działa ń naprawczych dotycz ących kwestii architektoniczno-urbanistycznych, społeczno- gospodarczych i ekologiczno-przestrzennych. W przypadku niniejszej pracy dotycz ącej obszarów popegeerowskich najbardziej trafne okazuje si ę jednak stwierdzenie Skalskiego przytoczone w Przewodniku dotycz ącym kryteriów planowania oraz zarz ądzania projektami dotycz ącymi rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich, po-przemysłowych i po-wojskowych w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego finansowanego ze środków funduszy strukturalnych (2004), mówi ące o tym że rewitalizacja to poł ączenie działa ń technicznych – jak np. remonty – z programami o żywienia gospodarczego i działaniem na rzecz rozwi ązania problemów społecznych, wyst ępuj ących na tych obszarach takich jak bezrobocie, przest ępczo ść , brak równowagi demograficznej. Niewła ściwym jest wi ęc mówi ć o rewitalizacji jednego budynku czy placu miejskiego, je śli te działania dotycz ą jedynie modernizacji budynków, czy rewaloryzacji zabytków. Motywy i szczegółowe cele podejmowania działa ń rewitalizacyjnych s ą inne dla ka żdego miejsca, w zale żno ści od jego charakteru, sytuacji społeczno-gospodarczej i problemów z którymi się zmaga. W ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego do celów tych nale ży o żywienie gospodarcze i społeczne, poprzez mi ędzy innymi tworzenie nowych miejsc pracy, zwi ększenie potencjału turystycznego, rozwi ązanie problemów społecznych - przede wszystkim dotycz ących wykluczenia społecznego oraz cyfrowego, a tak że wzrost atrakcyjno ści inwestycyjnej oraz poziomu przedsi ębiorczo ści w śród mieszka ńców rewitalizowanego obszaru ( Przewodnik dotycz ący … 2004). Cele szczegółowe zwi ązane z rewitalizacj ą dworów i pałaców zostały dokładniej omówione w podrozdziale 3.1. Fakt, i ż problemy te dotycz ą zwykle podobnych zagadnie ń, pozwala uogólni ć i wyodr ębni ć nast ępuj ące cele rewitalizacji (Lorens, Martyniuk-Pęczek 2009): − urbanistyczno-architektoniczne – dotycz ą poprawy wizerunku budynków, a tym samym krajobrazu kulturowego; − techniczne – dotycz ą poprawy infrastruktury technicznej i transportowej;

− społeczne – zwi ązane s ą z ograniczaniem i zapobieganiem wyst ępowania negatywnych zjawisk społecznych, takich jak marginalizacja, segregacja, patologie społeczne; − ekonomiczne – dotycz ą wzrostu przedsi ębiorczo ści w śród mieszka ńców, przyczyniaj ąc si ę do o żywienia gospodarczego i wzrostu poziomu jako ści ich życia; − środowiskowe – dotycz ą ochrony i poprawy jako ści środowiska przyrodniczego poprzez zmniejszenie ilo ści zanieczyszcze ń. Działania rewitalizacyjne powinny obejmowa ć wszystkie wy żej wymienione cele. Czynno ści podejmowane w jednej sferze wpływaj ą pozytywnie lub negatywnie na inn ą sfer ę. Dlatego tak wa żne jest równoległe uwzgl ędnienie wszystkich celów, szczególnie społecznych i gospodarczych. Niestety, w praktyce zasada ta cz ęsto jest zapominana a proces rewitalizacji ogranicza si ę cz ęsto tylko do remontu budynku lub zespołu budynków, a wi ęc do działa ń urbanistyczno-architektonicznych. W Polsce, poj ęcia „rewitalizacja” zacz ęto powszechnie u żywa ć ju ż w połowie lat 90. XX wieku. Do tej pory istniej ą problemy z nadu żywaniem i niepoprawnym stosowaniem poj ęcia „rewitalizacja”. Wdra żanie poprawnie rozumianej rewitalizacji wymaga szerokich konsultacji społecznych, chocia żby po to, aby celnie zidentyfikowa ć problemy i potrzeby danej społeczno ści. Tymczasem prowadzenie w ramach rewitalizacji działań społecznych jest najbardziej zaniedbywan ą kwesti ą tego procesu lub nie ma miejsca wcale (Skrzypczak 2011). Rewitalizacja powinna wi ąza ć si ę przede wszystkim z rozwojem kapitału ludzkiego. Cele takiego uspołecznionego procesu powinny obejmowa ć: spójno ść społeczn ą osi ągan ą poprzez wyrównanie dysproporcji w jako ści życia, podnoszenie poziomu wykształcenia i kreatywno ści – szczególnie osób zamieszkuj ących obszary wykluczone oraz rozwój zdolno ści adaptacyjnych w kontaktach społecznych i gospodarczych poprzez odpowiedni system opieku ńczy i edukacyjny (Skrzypczak 2011). Wszystkie te cele w konsekwencji mog ą przynie ść wymierne korzy ści gospodarcze dzi ęki podniesieniu poziomu konkurencyjno ści danego obszaru. Proces rewitalizacji to wielo ść zada ń i inwestycji o ró żnym charakterze. Dlatego bardzo wa żna jest koordynacja w czasie i przestrzeni. Tylko wtedy odnowa b ędzie skuteczna. Indywidualnie podejmowane działania nigdy nie utworz ą spójnej cało ści. Rewitalizacja jest procesem bardzo zło żonym, dlatego te ż osi ągni ęcie wyznaczonych celów wymaga działa ń podejmowanych na kilku ró żnych płaszczyznach, które s ą

9 równowa żne i wzajemnie powi ązane. Działania te mo żna przedstawi ć w trzech wymiarach (Lorens, Martyniuk-Pęczek 2009): − planistyczno-projektowy – obejmuje działania dotycz ące opracowania odpowiednich strategii i planów post ępowania; − organizacyjno-finansowy – dotyczy utworzenia stosownych struktur organizacyjnych przeprowadzaj ących proces rewitalizacji oraz zapewnienia potrzebnych funduszy; − promocyjno-informacyjny – dotyczy podj ęcia współpracy z miejscow ą ludno ści ą w celu ustalenia kierunków i celów rewitalizacji. Pomini ęcie którego ś z wymiarów lub nie równowa żne ich traktowanie mo że doprowadzi ć do pojawienia si ę powa żnych problemów w postaci konfliktów społecznych na skutek braku odpowiedniej partycypacji czy parali żu wynikaj ącego z braku odpowiedniego programu działania. Mog ą równie ż nast ąpi ć opó źnienia w realizacji zamierze ń lub działania mog ą zosta ć zrealizowane tylko cz ęś ciowo na skutek nieudolnego pozyskiwania funduszy. Warto doda ć, że obecnie, w tak zwanej „dobie partycypacji” nazwa ostatniego z wy żej wymienionych wymiarów nie jest ju ż do ko ńca trafna. Okre ślenie go jako wymiar partycypacyjny bardziej oddawałoby sens działa ń zwi ązanych z informowaniem oraz współuczestnictwem społeczno ści w omawianym procesie. W rewitalizacji niezwykle wa żna jest współpraca władz z mieszka ńcami. Powinna ona polega ć na (Skrzypczak 2011): − informowaniu – dostarczaniu wiedzy z własnej inicjatywy jak i na żą danie obywateli; − konsultowaniu – otrzymaniu informacji zwrotnej od obywateli; − aktywnym uczestnictwie – angażowaniu lokalnej społeczno ści w proces programowania działa ń i podejmowania decyzji. „Głównym specjalist ą” w kwestiach dotycz ących rewitalizacji nie powinna by ć władza czy zewn ętrzni eksperci, lecz społeczno ść lokalna. Rozwój partycypacji społecznej obecnej na odpowiednich etapach procesu rewitalizacji sprzyja pobudzeniu samorozwoju społeczno ści lokalnej. Osoby aktywnie uczestnicz ące w procesie rewitalizacji przejmuj ą cz ęść odpowiedzialno ści oraz ryzyka, które nios ą ze sob ą wspólnie podejmowane decyzje oraz współzarz ądzanie procesem rewitalizacji (Billert i inni 2003). Partycypacja pozwala na kreatywne my ślenie oraz aktywizacj ę mieszka ńców, jest podstaw ą tworzenia

10 wzajemnego zaufania. Mechanizm uruchomienia samorozwoju społeczno ści w wyniku uczestnictwa w procesie rewitalizacji przedstawia poni ższy schemat (ryc. 1).

Ryc. 1. Rewitalizacja jako element samo świadomo ści i samorz ądno ści społeczno ści lokalnej Źródło: Billert i inni, 2003: 94

Bardzo cz ęsto działania infrastrukturalne i społeczne realizowane są osobno, w wieloletnich odst ępach czasu. Brak prowadzenia jednocze śnie konsultacji społecznych i innych przedsi ęwzi ęć sprawia, że społecze ństwo nie identyfikuje si ę z nimi, co wi ęcej – na skutek niedoinformowania nie jest nawet w stanie odpowiednio korzysta ć z wytworzonej infrastruktury. Wywołuje to tak że uczucie dezorientacji. Odpowiednio przeprowadzona partycypacja kształtuje postawy obywatelskie, poczucie przynale żno ści i dumy, a podj ęte działania zawsze okazuj ą si ę trafne, poniewa ż tylko mieszka ńcy wiedz ą czego naprawd ę potrzebuj ą i oczekuj ą od władz samorz ądowych. W podejmowaniu działa ń dotycz ących rewitalizacji w równym stopniu powinny bra ć udział władze samorz ądowe, organizacje pozarz ądowe, przedsi ębiorcy i mieszka ńcy. Powiaty lub gminy same powinny dokonywa ć analizy a nast ępnie identyfikacji obszarów wymagaj ących o żywienia społeczno-gospodarczego ujmuj ąc je w Lokalnych

Programach Działania. Istnieje wiele kryteriów na podstawie których mo żna zidentyfikowa ć problemy i obszary interwencji. Dotycz ą one mi ędzy innymi demografii, zanieczyszczenia środowiska, stanu infrastruktury czy zabytków. Ciekawe i najcz ęś ciej rozpatrywane kryteria wyodr ębniania obszarów rewitalizacji według Inicjatywy Wspólnotowej URBAN II dotycz ą co prawda miast licz ących powy żej dwudziestu tysi ęcy mieszka ńców, ale równie dobrze mog ą one znale źć zastosowanie tak że w delimitacji obszarów wiejskich, gdzie konieczne jest przeprowadzenie rewitalizacji. Nale żą do nich: − stopa długotrwałego bezrobocia wy ższa od średniej dla Wspólnoty, − wysoki poziom ubóstwa oraz trudne warunki mieszkaniowe, − szczególnie zanieczyszczone środowisko, − wysoki poziom przest ępczo ści, − niski poziom wykształcenia mieszka ńców, − du ża liczba imigrantów oraz mniejszo ści etnicznych (Przewodnik dotycz ący … 2004). Z kryteriami okre ślania obszaru rewitalizacji wi ążą si ę argumenty uzasadniaj ące potrzeb ę przeprowadzenia tego procesu. Według Karwi ńskiej (2008) mo żna podzieli ć je na trzy grupy: − argumenty ekonomiczne – wynikaj ą z konieczno ści inwestowania w jako ść przestrzeni na skutek nasilaj ącej si ę konkurencji, a zwłaszcza na obszarach o ograniczonej poda ży obszaru o wysokich walorach; − argumenty społeczne – zasadno ść rewitalizacji uzasadniaj ą konieczno ści ą zapewnienia lokalnej społeczno ści mechanizmów przeciwdziałaj ących marginalizacji oraz stworzenia środowiska sprzyjaj ącego integracji społecznej i tworzeniu wi ęzi co z kolei sprzyja bardziej efektywnemu wykorzystaniu potencjału danej zbiorowo ści. Rewitalizacja to skuteczne narz ędzie polityki przestrzennej słu żą ce zmniejszaniu wielko ści zjawisk segregacji społeczno-przestrzennej; − argumenty kulturowe – zwracaj ą uwag ę na ogromn ą rol ę procesu odnowy w kształtowaniu obszarów kulturowych poprzez dodawanie im kolejnych warto ści i walorów. Rewitalizacja przyczynia si ę tak że do kształtowania okre ślonych postaw społecznych wobec przeszło ści, tradycji, historii, ci ągło ści kulturowej i zabytków. Bior ąc po uwag ę powy ższe argumenty mo żna stwierdzi ć, że obszar powiatu bytowskiego jest obszarem wymagaj ącym rewitalizacji. Powiat bytowski zmaga si ę z

12 licznymi problemami o charakterze społecznym i ekonomicznym, posiadaj ąc jednocze śnie niewykorzystany potencjał rozwojowy w postaci istnienia licznych dworów i pałaców. Rewitalizacja jest procesem długotrwałym. Według Skalskiego efekty działa ń tego procesu s ą dostrzegalne ju ż po kilku latach, lecz rewitalizowany obszar miasta zaczyna żyć naprawd ę nowym życiem dopiero po około 10 latach od rozpocz ęcia programu (Skalski za Skrzypczak 2011). Te najbardziej widoczne efekty dotycz ą kwestii architektoniczno- urbanistycznych. Pozostałe efekty rewitalizacji takie jak spadek poziomu bezrobocia czy patologii społecznych s ą widoczne znacznie pó źniej, ale to wła śnie one s ą najbardziej znacz ące. Przywracanie stanu równowagi i wprowadzanie nowej jako ści przestrzeni wymagaj ą wielu lat stara ń i cierpliwo ści. Mimo to, warto podejmowa ć działania rewitalizacyjne, chocia żby po to, aby da ć szans ę rozwoju przyszłym pokoleniom.

2. Uwarunkowania rewitalizacji dworów i pałaców na terenach dawnych Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych

Obiekty rezydencjonalne w Polsce cz ęsto lokowane były na obszarach o sprzyjaj ących warunkach dla rozwoju rolnictwa. Takie warunki istniały równie ż na obszarze powiatu bytowskiego. Niestety, złe zarz ądzanie główn ą gał ęzi ą gospodarki jaką było rolnictwo, w znacznej mierze przyczyniło si ę do kryzysu gospodarczego i degradacji przestrzeni postpegeerowskich. Przez cały okres powojenny obszar Pomorza Środkowego obejmuj ący dawne województwo koszali ńskie i słupskie, charakteryzował si ę najwy ższym w kraju udziałem gospodarki uspołecznionej (Rydz 2007). Jak wynika z ryciny 2, w dawnym województwie słupskim, w którego granicach znajdował si ę powiat bytowski, jeszcze w 1988 roku udział ten wynosił nawet 60%. Fakt ten miał niemałe znaczenie w kształtowaniu struktury społeczno-gospodarczej omawianego powiatu oraz pó źniejszy stan przestrzeni.

Ryc. 2. Udział gospodarki uspołecznionej w ogólnej powierzchni u żytków rolnych według województw w 1990 roku Źródło: Rydz 2007: 119

2.1. Struktura społeczno-gospodarcza powiatu bytowskiego

Przedstawiaj ąc struktur ę społeczno-gospodarcz ą powiatu bytowskiego nale ży wspomnie ć o jego przeszło ści historycznej. Znajomo ść dziejów ziemi bytowskiej, a szczególnie ostatniego stulecia, zdecydowanie ułatwi analiz ę przedstawionych ni żej danych statystycznych a w dalszej cz ęś ci pracy pozwoli na znalezienie rozwi ąza ń wielu problemów tego obszaru. Pierwszym znacz ącym krokiem, który wpłyn ął na dalsze losy powiatu bytowskiego była konferencja pokojowa w Poczdamie, która odbyła si ę latem 1945 roku. Przyznano wówczas Polsce tzw. Ziemie Odzyskane, nale żą ce wcze śniej do Niemiec. Ich ł ączna powierzchnia wyniosła ponad 100 tys. km 2. W śród nich znalazła si ę wschodnia cz ęść prowincji pruskiej zwana Pomorzem, o powierzchni 31 301 km 2. W jej skład wchodzi wła ściwie cały obecny powiat bytowski, poza niewielkimi obszarami na południu (cz ęść gminy Lipnica) i wschodzie powiatu (cz ęść gminy Parchowo). Pa ństwowe Gospodarstwa Rolne (PGR-y) utworzono kilka lat po zako ńczeniu II Wojny Światowej. Ustawa o utworzeniu PGR-ów weszła w życie 1.01.1949 roku a do ich organizacji przyst ąpiono ju ż w lutym. Wi ększo ść z nich powstało na Ziemiach Odzyskanych. Były to tereny zniszczone po wojnie i opuszczone przez ludno ść niemieck ą, któr ą przesiedlono na tereny ojczyste. Obszary te, pozostawione bez jakiegokolwiek nadzoru oraz ze wzgl ędu na małe zaludnienie i brak uregulowa ń własno ści prawnej gruntów, okazały si ę podatne na przeprowadzenie radykalnej reformy rolnej. Ustanawianie PGR-ów na dawnych wschodnich ziemiach III Rzeszy miało zatem charakter kolonizacyjny, było sposobem na zagospodarowanie odłogów ziem poniemieckich (Nowak i inni 2008). Na puste tereny Ziem Odzyskanych zacz ęto sprowadza ć now ą ludno ść pochodz ącą z Kresów Wschodnich. Do tej pory na obszarze powiatu bytowskiego liczn ą grup ę mieszka ńców, obok Kaszubów i Niemców, stanowi ą Ukrai ńcy, którzy przybyli tu w ramach akcji przesiedle ńczej Wisła. Wpływ na sytuacj ę społeczno-gospodarcz ą omawianego powiatu miał jednak nie tylko fakt powstania Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych, ale i ich upadek. Z powodu ich wysokiej nierentowno ści, na podstawie ustawy z dnia 19 pa ździernika 1991 roku o gospodarowaniu nieruchomo ściami Skarbu Pa ństwa rozpocz ął si ę proces likwidacji PGR-ów. Powołano tak że Agencj ę Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa (AWRSP), której głównym zadaniem było przej ęcie, restrukturyzacja i prywatyzacja maj ątku przej ętego po

PGR-ach. Instytucja ta tworzyła równie ż, cho ć z w ątpliwym skutkiem, nowe miejsca pracy dla byłych pracowników gospodarstw uspołecznionych. W 2003 roku została przekształcona w Agencj ę Nieruchomo ści Rolnych (ANR), b ędącą nast ępc ą prawnym Agencji Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa i kontynuuj ącą jej zadania pod now ą nazw ą (Agencja Nieruchomo ści … 2014). Ludno ść zamieszkuj ąca obszary postpegeerowskie, której nie sta ć było na wykup ziemi z AWRSP, utraciła szans ę na odzyskanie swojej własno ści, któr ą odebrano im w wyniku nacjonalizacji. Du ża cz ęść gruntów znalazła zupełnie nowych nabywców, ale byli pracownicy Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych utracili źródło zarobkowania. Spowodowało to trudn ą sytuacj ę życiow ą ka żdego z nich i ogólnie zły stan gospodarki na wszystkich obszarach o szczególnie wysokiej liczbie PGR- ów. Przedstawione poni żej dane s ą doskonałym dowodem na potwierdzenie tego faktu. Historia powiatu bytowskiego jest skomplikowana. Powiat ten wielokrotnie zmieniał swoje granice administracyjne. Nale żał do ró żnych pa ństw, województw i powiatów. Obecnie le ży w środkowo-zachodniej cz ęś ci województwa pomorskiego (ryc. 4). Jego zachodnia cz ęść graniczy w województwem zachodniopomorskim. Powiat bytowski tworzy dziesi ęć gmin (ryc. 3), w tym osiem gmin wiejskich (Borzytuchom, Czarna D ąbrówka, Kołczygłowy, Lipnica, Parchowo, Studzienice, Trzebielino, Tuchomie) oraz dwie gminy miejsko-wiejskie (Bytów i Miastko).

Ryc. 3. Gminy powiatu bytowskiego Źródło: Opracowanie własne

Powiat bytowski jest drugim co do wielko ści, zaraz po powiecie słupskim, powiatem województwa pomorskiego. Jego powierzchnia wynosi 2192km 2. Najwi ększa gmina tego powiatu to gmina Miastko (466km 2), najmniejsza za ś to gmina Borzytuchom (109km 2). Najbardziej zaludnion ą gmin ą jest gmina Bytów, liczba mieszka ńców wynosi tu 24 914, tj. 126,5 osób/km 2. Powiat bytowski ma charakter typowo rolniczy, dominuje tu krajobraz naturalny. Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione stanowi ą a ż 53,3% powierzchni, a u żytki rolne 38%. Obszary zabudowane i zurbanizowane stanowi ą tylko 2,6% obszaru powiatu.

Ryc. 4. Poło żenie powiatu bytowskiego na tle województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne

Liczba ludno ści powiatu bytowskiego w ostatnich latach sukcesywnie wzrasta i w 2012 roku wynosiła 78331. W porównaniu z rokiem 1995 liczba mieszka ńców wzrosła o 2,9%. Odmienna sytuacja miała miejsce jedynie w 1999 roku, kiedy to w wyniku nowego podziału administracyjnego liczba ludno ści zmniejszyła si ę z 76298 do 74395, czyli o 2,5%. Gęsto ść zaludnienia w powiecie bytowskim znacz ąco odbiega od średniej krajowej i wojewódzkiej (tabl. 1). Niska dost ępno ść komunikacyjna, mała liczba przedsi ębiorstw, a

17 więc i brak miejsc pracy oraz nadal dominuj ące w gospodarce tego regionu rolnictwo sprawiaj ą, że obszar ten jest słabo zaludniony i nie jest zbyt atrakcyjnym miejscem zamieszkania. Dlatego te ż nieco zaskakuje fakt, że najliczniejsz ą grup ę mieszka ńców stanowi ludno ść stosunkowo młoda, b ędąca w wieku 25-29 lat (ryc. 5). Osoby te, mimo młodego wieku i perspektyw z tym zwi ązanych, nie decyduj ą si ę na emigracj ę w bardziej rozwini ęte obszary. Mo że to mie ć zwi ązek z panuj ącą w śród ludno ści popegeerowskiej bierno ści ą.

Tabl. 1. G ęsto ść zaludnienia w powiecie bytowskim na tle Polski oraz województwa pomorskiego w latach 2000-2012

Ludno ść na 1km 2 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Polska 122 122 122 122 122 123 123 województwo pomorskie 119 119 120 120 121 124 125 powiat bytowski 34 34 34 34 35 36 36 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

Struktura wieku i płci społecze ństwa powiatu bytowskiego jest bardzo zbli żona do struktury ogółu społecze ństwa polskiego. Na rycinie 5 wyra źnie widoczne s ą ni że i wy że demograficzne b ędące efektem II wojny światowej i nast ępuj ących po niej zmian gospodarczych. Niski przyrost naturalny i wysoka umieralno ść podczas wojny, zwłaszcza wśród m ęż czyzn, objawiaj ą si ę nisk ą liczebno ści ą roczników wojennych i nadwy żką liczby kobiet nad liczb ą m ęż czyzn w wieku powy żej 60. roku życia. W pozostałych przedziałach wiekowych obserwuje si ę sytuacj ę odwrotn ą, co dowodzi, że w powiecie bytowskim jest wi ęcej m ęż czyzn ni ż kobiet. W latach 50. XX wieku znacz ąco wzrosła liczba urodze ń co uwidacznia si ę jako wy ż demograficzny. Kolejny wy ż, nazywany echem demograficznym, miał miejsce mniej wi ęcej po 30 latach, kiedy kolejne pokolenie weszło w wiek dorosły.

Ryc. 5. Struktura wieku i płci mieszka ńców powiatu bytowskiego w 2012 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

Społecze ństwo powiatu bytowskiego posiada cechy społecze ństwa starzej ącego si ę. Na przestrzeni lat znacz ąco zmieniała si ę liczba ludno ści poszczególnych grup wiekowych według kryterium zdolno ści do pracy. Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym, pocz ąwszy od 1995 roku stale maleje (ryc. 6), co zdecydowanie wi ąż e si ę z niepewn ą sytuacj ą materialn ą. Wzrasta natomiast liczba osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym, zapewne dzi ęki rozwojowi medycyny. Ró żnica mi ędzy liczb ą osób w wieku przed- i poprodukcyjnym nadal pozostaje jednak znacz ąca, dzi ęki wielko ści przyrostu naturalnego.

Ryc. 6. Struktura wieku ludno ści powiatu bytowskiego w wybranych latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

W okresie ostatnich 12 lat przyrost naturalny w powiecie bytowskim wykazuje tendencj ę spadkow ą, ale jest dodatni i w porównaniu z województwem czy krajem pozostaje wysoki (ryc. 7). Wynika to zapewne z faktu, i ż obszar omawianego powiatu to głównie tereny wiejskie zamieszkiwane przez ludno ść kaszubsk ą, gdzie dominuje tradycyjny model rodziny cz ęsto z licznym potomstwem.

Ryc. 7. Współczynnik przyrostu naturalnego w powiecie bytowskim na tle Polski oraz województwa pomorskiego w latach 2000-2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

Niepokoj ącym zjawiskiem jest natomiast ujemne saldo migracji (ryc. 8). Niezmiennie od 1995 roku migracje wewn ętrzne przybieraj ą wi ększy rozmiar ni ż migracje zagraniczne. Najni ższe ogólne saldo migracji miało miejsce w 2006. Na wynik ten zło żyły si ę przede wszystkim zarobkowe migracje zagraniczne.

Ryc. 8. Saldo migracji w powiecie bytowskim w latach 1995-2013 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

W okresie funkcjonowania PGR-ów doszło do znacznego ograniczenia mobilno ści przestrzennej ludno ści. Je śli ju ż natomiast dochodziło do migracji to były to migracje wewn ętrzne z miast do wsi, gdzie zapewnione były miejsca pracy w PGR-ach oraz wolne mieszkania socjalne. Upadek Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych sprawił, że tereny wiejskie, takie jak powiat bytowski, nie były ju ż tak atrakcyjnymi do zamieszkania obszarami. Nast ąpiło cz ęś ciowe wyludnienie i wzmo żenie starzenia si ę ludno ści omawianego obszaru (Rydz 2007). Jedn ą z obecnych przyczyn emigracji, czy to wewn ętrznych czy te ż zagranicznych, jest panuj ący na obszarze powiatu bytowskiego wysoki poziom bezrobocia (ryc. 9). Najbardziej drastyczny wzrost poziomu bezrobocia w powiecie bytowskim miał miejsce po upadku PGR-ów. W byłym województwie słupskim, do którego nale żał powiat bytowski, z 9% w 1990 roku wska źnik ten wzrósł do 17,8% w 1991 roku (Rydz 2007). Od tego momentu stopa bezrobocia na obszarach popegeerowskich systematycznie rosła i zawsze była dwukrotnie wy ższa ni ż w kraju. Najwi ększe bezrobocie w województwie i powiecie, gdzie osi ągn ęło warto ść 35,9%, miało miejsce w 2004 roku, w przypadku kraju

21 rok wcze śniej. Sytuacja zarówno w powiecie, województwie jak i kraju uległa poprawie dopiero po wej ściu Polski do UE. W powiecie bytowskim najwi ększy spadek stopy bezrobocia nast ąpił na przełomie 2006 i 2007 roku. Wówczas opisywany wska źnik zmalał o prawie 10 pkt. proc. – z 31,2% do 22,3%. Obecnie, stopa bezrobocia w powiecie bytowskim wynosi 23,7%, jednak nadal jest prawie dwukrotnie wy ższa ni ż w województwie czy kraju.

Ryc. 9. Stopa bezrobocia w powiecie bytowskim na tle Polski i województwa pomorskiego w latach 1999-2012 Źródło: Wojewódzki Urz ąd … 2014

Łączna liczba bezrobotnych zarejestrowanych w 2012 roku wyniosła 7130 ( Główny Urz ąd … 2013). Je śli chodzi o struktur ę płciow ą bezrobotnych, to wi ęcej jest bezrobotnych kobiet ni ż m ęż czyzn. Tendencja ta ma miejsce ju ż od wielu lat. Obecnie udział bezrobotnych kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosi 56%. Najwi ększy poziom bezrobocia odnotowuje si ę niestety w śród ludzi młodych. W 2012 roku najwi ększ ą grup ę bezrobotnych stanowiły osoby w wieku 25-34 lata, których udział w ogólnej liczbie bezrobotnych wyniósł 28%. Do wielko ści tej przyczynia ć mo że si ę udział kobiet, które najcz ęś ciej w tym wła śnie wieku zostaj ą matkami i rezygnuj ą z pracy zawodowej. W nast ępnej kolejno ści najliczniejsz ą grup ę bezrobotnych stanowili ludzie wkraczaj ący dopiero na rynek pracy, a wi ęc do 24 roku życia. Jak ju ż wcze śniej wspomniano, du ży wpływ na aktualny stan bezrobocia miała likwidacja miejsc pracy w Pa ństwowych Gospodarstwach Rolnych. Do ko ńca lat 90. XX

22 wieku były to na obszarach rolniczych przedsi ębiorstwa zatrudniaj ące najwi ęcej osób. W 1990 roku na Pomorzu Środkowym PGR-y zatrudniały 34,6 tys. pracowników – 19,6 tys. w województwie koszali ńskim, 15 tys. w słupskim (Rydz 2007). W powiecie bytowskim najwi ększy odsetek bezrobotnych pracuj ących wcze śniej w rolnictwie uspołecznionym miał miejsce w gminach Trzebielino i Czarna D ąbrówka (25-30%), nieco mniejszy w gminie Lipnica (20-25%). W pozostałych gminach udział ten nie przekraczał 20% (ryc. 10).

Ryc. 10. Bezrobotni poprzednio pracuj ący w rolnictwie uspołecznionym na Pomorzu Środkowym (stan na 21.12.1994r.) Źródło: Rydz 2007: 146

Nie ma danych, które okre ślałyby dokładn ą liczb ę zatrudnionych w rolnictwie zaraz po upadku PGR-ów w uj ęciu regionalnym. Mo żna jednak zastosowa ć pewn ą analogi ę. Ł ączna liczba osób zatrudnionych w rolnictwie w 1989 roku wynosiła 435 tys., w 1992 roku – czyli po zało żeniu AWRSP, liczba ta zmalała prawie o połow ę i spadła do 236 tys., pod koniec 1999 roku liczba ta wyniosła 95,2 tys. osób. Prac ę straciło zatem około 340 tys. ludzi, co stanowi 78% stanu pocz ątkowego (Psyk-Piotrowska 2004). Mo żna przypuszcza ć, że taka lub bardzo podobna sytuacja miała miejsce równie ż na omawianym

obszarze. W wyniku upadku PGR-ów prac ę w rolnictwie utraciła z pewno ści ą co najmniej połowa ludno ści powiatu bytowskiego. Kolejnym obok bezrobocia czynnikiem, skutkuj ącym niekiedy emigrowaniem poza granice powiatu, jest niezadawalaj ący poziom wynagrodzenia. W 2012 roku średnie miesi ęczne wynagrodzenie brutto w Polsce wynosiło 3744,38 zł, w województwie pomorskim 3696, 89 zł, natomiast w omawianym powiecie 3086, 80 zł. Ró żnica w poziomie wynagrodzenia jest du ża. Pocieszaj ący jest jednak fakt, że warto ść ta sukcesywnie si ę podnosi, w przeciwie ństwie do województwa pomorskiego, gdzie w ostatnim latach tendencja jest spadkowa (tabl. 2).

Tabl. 2. Średnie wynagrodzenie mieszka ńców województwa pomorskiego oraz powiatu bytowskiego w stosunku do średniej krajowej w latach 2002-2012

Przeci ętne miesi ęczne wynagrodzenie brutto w relacji do średniej krajowej (Polska=100) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 województwo 97,1 97,5 98,5 100,2 100,5 100,6 100,3 100,1 98,5 98,4 98,7 pomorskie powiat 75,9 78,0 78,0 79,9 79,6 79,5 80,3 80,2 80,5 81,3 82,4 bytowski Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

Stopie ń zamo żno ści społecze ństwa ukazuje tak że odsetek rodzin korzystaj ących z pomocy społecznej, rozumianej głównie jako wszelkie zasiłki pieni ęż ne. W 2012 roku 15,2% gospodarstw domowych powiatu bytowskiego zostało obj ętych pomoc ą społeczn ą. Wielko ść tego wska źnika z roku na rok spada, jednak w porównaniu z województwem, dla którego wska źnik ten przyj ął warto ść 10%, nadal jest wysoka. Najwi ększy odsetek takich gospodarstw, bo a ż powy żej 20% wyst ępował w gminach Trzebielino, Borzytuchom i Czarna D ąbrówka ( Województwo Pomorskie … 2013). O standardzie życia danej społeczno ści i jej rozwoju świadczy równie ż poziom wykształcenia. W powiecie bytowskim najwi ększy odsetek ludno ści posiada wykształcenie zasadnicze zawodowe (ryc. 12). Niepokoj ący jest fakt, że połowa ludno ści posiada wykształcenie średnie lub podstawowe, co w obecnych realiach niewiele znaczy i nie daje wła ściwie żadnych szans na dobr ą prac ę. Wykształcenie policealne posiada zaledwie 2% ludno ści powiatu bytowskiego a wy ższe tylko 10%.

Ryc. 11. Wykształcenie ludno ści powiatu bytowskiego w 2012 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

Wa żny w kontek ście niniejszej pracy jest wska źnik okre ślaj ący liczb ę podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 10 tys. mieszka ńców. Wielko ść tego wska źnika świadczy nie tylko o stopniu przedsi ębiorczo ści danej społeczno ści, ale tak że o otwarto ści na nowe wyzwania. Cechy te s ą bardzo istotne przy okazji przeprowadzania kompleksowej rewitalizacji.

Ryc. 12. Podmioty powiatu bytowskiego wpisane do rejestru REGON na tle kraju oraz województwa pomorskiego w wybranych latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urz ędu Statystycznego

Z powy ższych danych wynika, że liczba podmiotów gospodarczych w powiecie bytowskim wzrasta, jednak w porównaniu z województwem i krajem jest to proces bardzo powolny. W ci ągu badanego okresu liczba przedsi ębiorstw w powiecie bytowskim wzrosła o 5,7%, podczas gdy w województwie pomorskim sytuacja uległa poprawie o 16,9% a w kraju o 13,8%. Łatwo zauwa żyć, że poziom przedsi ębiorczo ści w województwie pomorskim przewy ższa średni ą krajow ą. Lokalizacja powiatu w tak rozwini ętym województwie powinna zosta ć odpowiednio wykorzystana. Tymczasem istniej ą powa żne ró żnice rozwojowe pomi ędzy obszarem powiatu bytowskiego a reszt ą województwa pomorskiego. Szans ą na zmian ę tej sytuacji i polepszenie wielu przedstawionych w tym podrozdziale wska źników jest wykorzystanie istniej ącego potencjału w postaci dworów i pałaców. Ich rewitalizacja mo że okaza ć si ę skutecznym narz ędziem poprawy stanu przestrzeni i jako ści życia ludno ści zamieszkuj ącej obszary postpegeerowskie.

2.2. Dwory i pałace na terenie powiatu bytowskiego

Poj ęcie i wygl ąd dworów oraz pałaców zmieniały si ę w czasie. Od połowy XVI wieku za dwór uwa żano siedzib ę ziemia ńsk ą, skromn ą w skali i wystroju, której towarzyszyły zabudowania gospodarcze. W XVII wieku dworami nazywano głównie domy parterowe z gankami i alkierzami, natomiast pod koniec XVIII wieku i w pierwszej połowie XIX domy klasycystyczne z portykiem kolumnowym. Je śli natomiast chodzi o poj ęcie pałacu, to znane jest ono ju ż od staro żytno ści a jego rozwój przypada na okres renesansu. Pałac to reprezentacyjna budowla mieszkalna pozbawiona cech obronnych, o co najmniej dwóch pi ętrach. Od XIX wieku pałacami nazywano tak że okazałe gmachy rz ądowe i u żyteczno ści publicznej. Powy ższe definicje pochodz ące z Encyklopedii PWN (2014) opieraj ą si ę głównie na kryterium architektonicznym. Jednak aby prawidłowo okre śli ć typ budynku nale ży tak że zna ć jego histori ę i wiedzie ć kto w nim mieszkał. Okre ślenia dwór i pałac odnosz ą si ę bowiem przede wszystkim do funkcji pełnionej przez dany obiekt. Rydel (2012) w swojej ksi ąż ce w bardzo prosty sposób rozró żnia dwór od pałacu. Dwór to wiejska siedziba bogatszego ziemianina, pałac to obiekt niekoniecznie wiejski zamieszkiwany przez szlachcica. Obie warstwy społeczne posiadały du że maj ątki ziemskie, ale ka żdy ziemianin

26 posiadał dodatkowo gospodarstwo rolne. Jego życie było ści śle zwi ązane ze wsi ą. Z kolei szlachcic, bardziej uprzywilejowany, bo wywodz ący si ę ze stanu rycerskiego, cz ęsto piastował wy ższe urz ędy. W trakcie realizowania niniejszej pracy pojawiły się liczne problemy z okre śleniem czy dany obiekt jest dworem czy pałacem. Wynika to ze swobodnego i zamiennego używania obu tych okre śle ń przez autorów ksi ąż ek czy stron internetowych. W przypadku wątpliwo ści kierowano si ę subiektywn ą ocen ą charakteru danego obiektu oraz okre śleniem pierwotnej funkcji jak ą prawdopodobnie pełnił. Warto doda ć, że dwory i pałace funkcjonowały w obr ębie wi ększych jednostek tworz ąc wraz z parkiem czy ogrodem zespoły dworskie, pałacowe, dworsko-folwarczne lub pałacowo-folwarczne. Zespoły te oprócz dworu lub pałacu, które niew ątpliwie były najwa żniejszymi elementami, składały si ę z wielu innych budynków, głównie gospodarczych. W niniejszym opracowaniu badaniami obj ęto jedynie dwory i pałace, a wi ęc obiekty które spo śród wszystkich pozostałych elementów danego zało żenia miały najwi ększy wpływ na kształtowanie to żsamo ści i były cech ą charakterystyczn ą polskiego pejza żu. Historia ziem powiatu bytowskiego jest bardzo zło żona. Powiat ten nale żał w przeszło ści do ró żnych administracyjnie terenów zamieszkiwanych przez ró żne społecze ństwa, co niew ątpliwie wpłyn ęło na wielokulturowo ść tego obszaru. Obszar powiatu bytowskiego jest obszarem przenikania si ę czterech kultur: niemieckiej, kaszubskiej, ukrai ńskiej oraz żydowskiej ( Bytów 4 Kultur 2014). Do dziedzictwa kultury niemieckiej, do której zalicza si ę dziedzictwo pa ństwa zakonu krzy żackiego oraz pa ństwa pruskiego i Rzeszy Niemieckiej, nale żą wszystkie pałace powiatu bytowskiego. Przypuszcza ć mo żna, że tak że wszystkie lub wi ększo ść istniej ących dworów. Jest to trudne do okre ślenia ze wzgl ędu na brak informacji na temat wielu z nich. Jedynym znanym i polskim dworem, ale niestety ju ż nieistniej ącym, był dwór Styp-Rekowskich, mieszcz ący si ę w Płotowie (gmina Bytów) – miejscowo ści b ędącej enklaw ą polsko ści. W krajobrazie powiatu bytowskiego najbardziej widoczne jest wła śnie dziedzictwo kultury niemieckiej, szczególnie w gminach typowo niemieckich, takich jak Miastko, Trzebielino oraz Kołczygłowy, które od stuleci nale żały do Niemiec. Na ich obszarze znajduje si ę najwi ęcej dworów i pałaców, co mo żna uzna ć za odzwierciedlenie rozwoju w czasach przedwojennych.

W pozostałych gminach nie było tak jednoznacznie okre ślonych narodowo ści. Kultura polska najbardziej przenikała do gmin poło żonych we wschodniej i południowej cz ęś ci powiatu - gminy Parchowo, Studzienice oraz Lipnica. W okresie mi ędzywojennym przez gminy te oraz przez gmin ę Czarna D ąbrówka przebiegała polsko-niemiecka granica. Pozostałe gminy, a wi ęc gmina Bytów, Borzytuchom, Czarna D ąbrówka oraz Tuchomie były gminami o najwi ększej ró żnorodno ści kulturowej, przy czym ostatnia z wymienionych była gmin ą w której najbardziej kultywowano i kultywuje si ę nadal tradycje kaszubskie. W zwi ązku z czym, na obszarze gminy Tuchomie jest tylko jeden dwór i ani jednego pałacu. Architektura kaszubska daleka jest przecie ż od architektury rezydencjonalnej. Przesiedlona z Bieszczad w 1947 roku w ramach Akcji Wisła i rozproszona po całym powiecie mniejszo ść ukrai ńska, licz ąca w dniu przesiedlenia 1662 osoby, nie pozostawiła w przestrzeni żadnych obiektów rezydencjonalnych. Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku kultury żydowskiej, która obecna była głównie w mie ście Bytów (Bytów 4 Kultur 2014). Stworzenie kompletnej listy dworów i pałaców znajduj ących si ę powiecie bytowskim to trudne zadanie. Tak jak i na innych obszarach tak i tutaj nie ma miejsc, w których prowadziłoby si ę dokumentacj ę ikonograficzn ą po świ ęcon ą tylko takich obiektom. Rzetelne badania dotycz ące historii polskiego ziemia ństwa i szlachty są prowadzone w stopniu niewystarczaj ącym (Rydel 2007). Nigdy nie stworzono żadnych oficjalnych spisów wszystkich dworów i pałaców, poza rejestrem zabytków lub wojewódzk ą i gminn ą ewidencj ą zabytków. Niestety, tylko cz ęść obiektów znajduje si ę w wymienionych spisach. Poza tym, istnieje jeszcze inny bardzo istotny problem, znacznie utrudniaj ący identyfikacj ę dworów i pałaców. W wojewódzkich i gminnych ewidencjach, a co najgorsze tak że i w rejestrze zabytków figuruj ą obiekty, które fizycznie ju ż nie istniej ą. Dane znajduj ące si ę w wymienionych spisach stanowczo wymagaj ą aktualizacji. Zgodnie z ustaw ą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (2003) post ępowanie w sprawie skre ślenia obiektu z rejestru zabytków wszczyna si ę z urz ędu lub na wniosek wła ściciela zabytku lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym ów zabytek stoi. Ostateczna decyzja o skre śleniu zabytku z rejestru nale ży do ministra wła ściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Wspomniana sytuacja, gdy obiekty wpisane do rejestru zabytków ju ż nie istniej ą, ma miejsce tak że w powiecie bytowskim. Według stanu z dnia 6.12.2013r. ł ącznie cztery dwory znajduj ące si ę w Gał ąź ni Małej (gmina Kołczygłowy), D ąbrówce Bytowskiej

(gmina Borzytuchom), Płotowie (gmina Bytów) oraz Trzebielinie (gmina Trzebielino) s ą uznawane za zabytki, mimo że ju ż dawno nie ma po nich śladu ( Rejestr zabytków … 2014). Z rejestru zabytków zostaje skre ślony obiekt, który utracił swoj ą warto ść b ędącą podstaw ą do wydania decyzji o wpisie do wspomnianego rejestru ( Ustawa o ochronie … 2003). Zatem sytuacja, która ma miejsce w powiecie bytowskim nie powinna pozostawia ć żadnych w ątpliwo ści, a jednak obiekty te nadal znajduj ą si ę w rejestrze. Przyczyn ą takiego stanu rzeczy mo że by ć nieuregulowana sytuacja prawna wielu dworów i pałaców, która nie pozwala nie tylko na skre ślenie z rejestru, ale równie ż na żadne prace, takie jak rozbiórka czy zabezpieczenie budynku. Poszanowanie prawa własno ści wymaga zgody wła ściciela na podj ęcie ró żnych działa ń. Kolejn ą przyczyn ą jest brak odpowiedniego systemu oceniaj ącego aktualny stan zabytków. Sytuacja to mo że ulec zmianie. W lipcu 2013 roku świadomy nieprawdziwo ści wielu informacji na temat zabytków minister kultury Bogdan Zdrojewski zapowiedział, że w 2014 roku rozpocznie si ę realizacja programu poszerzaj ącego weryfikacj ę rejestru zabytków nieruchomych i archeologicznych prowadzon ą przez Narodowy Instytut Dziedzictwa ( Program weryfikacji … 2014). W zwi ązku z powy ższymi trudno ściami stworzone zestawienie dworów i pałaców powiatu bytowskiego, mimo że oparte na rzetelnych badaniach i wielu ró żnych źródłach mo że okaza ć si ę niedoskonałe - szczególnie je śli chodzi o dwory. S ą to obiekty bardziej powszechne, o mniejszym znaczeniu, znajduj ące si ę niegdy ś w prawie ka żdej wi ększej miejscowo ści. Dlatego te ż informacje o nich nie pojawiaj ą si ę w tylu źródłach co w przypadku pałaców. Nie mniej jednak dokonano próby identyfikacji równie ż dworów w powiecie bytowskim. W powiecie bytowskim obecnie znajduje si ę 30 dworów, z których 5 jest wpisanych do rejestru zabytków (tabl. 3). Najwi ęcej dworów jest w gminie Parchowo oraz w dwóch gminach poło żonych na zachodzie powiatu – w gminie Miastko i Kołczygłowy. Je śli za ś chodzi o pałace to jest ich 21, z czego 7 to zabytki (tabl. 3). Najwi ęcej znajduje si ę ich w gminie Czarna D ąbrówka oraz w dwóch gminach zachodnich, tym razem w gminie Miastko i Trzebielino. Przytoczone liczby potwierdzaj ą przedstawion ą wcze śniej teori ę. Najwi ęcej obiektów rezydencjonalnych wyst ępuje na zachodzie powiatu, a wi ęc na terenach, które przed wojn ą były najbardziej niemieckie. Według stanu z dnia 6 grudnia 2013 roku w powiecie bytowskim jest zatem ł ącznie 12 obiektów b ędących dworami lub pałacami, które znajduj ą si ę w rejestrze zabytków ( Rejestr zabytków … 2014). W liczbie

29 tej nie uwzgl ędniono czterech dworów wpisanych do rejestru, które ju ż nie istnieją. Liczba obiektów rezydencjonalnych w powiecie bytowskim była o wiele wi ększa. Cz ęść z nich znajduj ąca si ę kiedy ś nawet w rejestrze zabytków jak np. pałac w Jasieniu czy dwory w Świ ątkowie i Gumie ńcu, uległa całkowitemu zniszczeniu.

Tabl. 3. Istniej ące dwory i pałace powiatu bytowskiego w podziale na gminy

Gminy Dwory Pałace

Borzytuchom Osieki Bytowskie -

Bytów Dąbie, Gostkowo*

Czarna D ąbrówka Rokitki Czarna D ąbrówka, Jerzkowice, Kartkowo*, Kozy, Unichowo

Kołczygłowy Barnowiec, Barnowo*, Łubno, Kołczygłówki, Radusz Kołczygłowy, Kołczygłówki, Radusz

Lipnica - -

Miastko Bobi ęcino, Kawcze, Miłocice*, Kamnica*, Łodzierz, Trzcinno*, Okunino, Role, Słosinko, Tursko* Świerzenko, Świeszyno, Tursko*,

Wołcza Mała, Wołcza Wielka

Parchowo Cho śnica, Grabowo Parchowskie, Parchowo Jamno, Jele ńcz, Nakla, Nowa Wie ś, Sylczno, Żukówko

Studzienice Pr ądzonka -

Trzebielino Broczyna* Bo żanka, Cety ń, Objezierze, Poborowo*, Starkowo, Suchorze,

Trzebielino*

Tuchomie Tuchomie* -

* obiekt wpisany do Rejestru Zabytków Źródło: Opracowanie własne na podstawie Synak i inni, 2007

Obiekty mieszkaniowe o genezie XIX-wiecznej i wczesno dwudziestowiecznej, a do takich w przewa żaj ącej cz ęś ci nale żą dwory i pałace powiatu bytowskiego, s ą nara żone na ró żne typy degradacji. Lorens i inni (2009) wyró żniają cztery typy degradacji i oceniają podatno ść na nie ró żnych elementów zagospodarowania przestrzennego. Dwory i pałace to obiekty o wysokiej podatno ści na degradacj ę materialn ą, dotycz ącą stanu technicznego budynków. Wynika to z wieloletniego braku przeprowadzania remontów. Znacz ąca jest tak że degradacja moralna, która wpływa na wizerunek miejsca a wi ąż e si ę z zapomnieniem i nieposzanowaniem historii. Obiektom rezydencjonalnym grozi tak że degradacja kompozycyjna i funkcjonalna, ale w mniejszym stopniu.

Na potrzeby niniejszego opracowania dokonano subiektywnej oceny stopnia degradacji i stanu zachowania zidentyfikowanych obiektów rezydencjonalnych w powiecie bytowskim. Na podstawie własnej i internetowej dokumentacji fotograficznej ocenie poddano 28 obiektów, tj. 18 pałaców i 10 dworów. Przyj ęto nast ępuj ącą skal ę: 1 – obiekt w ruinie, ju ż nie do ocalenia, 2 – obiekt wymagaj ący powa żnego remontu i nakładów finansowych, 3 – obiekt wymagaj ący niewielkich remontów, 4 – obiekt ju ż zrewaloryzowany. W śród pałaców dwa obiekty znajduj ą si ę w stanie kompletnej ruiny, s ą to pałace w Kamnicy i Cetyniu. Sze ść wymaga kapitalnego remontu, a cztery niewielkiego. Cztery pałace zostały ju ż poddane rewaloryzacji, a nale żą do nich: pałac w Tursku, Parchowie, Czarnej D ąbrówce oraz D ąbiu. Dwa kolejne s ą w trakcie remontu, po czym równie ż b ędzie mo żna je zakwalifikowa ć do czwartej grupy. S ą to pałace w Poborowie i Kartkowie. Pałace, które s ą lub b ędą w dobrym stanie nale żą do wła ścicieli prywatnych lub pełnią funkcj ę publiczn ą. Je śli za ś chodzi o dwory to jeden spo śród wybranych wymaga kapitalnego remontu, pi ęć niewielkiego, a kolejne cztery zostały ju ż wyremontowane. Stan dworów jest lepszy ni ż pałaców. Pocieszaj ący jest fakt, że na terenie powiatu bytowskiego istnieje kilka ocalonych obiektów. Z drugiej strony wiele jest obiektów, które ju ż s ą lub w niedługim czasie stan ą si ę ruin ą, je śli nie zostan ą podj ęte odpowiednie prace. Przed podj ęciem rewitalizacji warto oceni ć nie tylko stan zachowania obiektów, które maj ą jej zosta ć poddane, ale równie ż ich liczb ę. Pozwoli to okre śli ć czy dwory i pałace rzeczywi ście mog ą sta ć si ę znakiem rozpoznawalnym badanego obszaru. Liczba dworów w powiecie bytowskim równa 30 nie jest mała, ale te ż nie jest wyró żniaj ąca. Połowa powiatów województwa pomorskiego posiada zbli żon ą liczb ę dworów. Liczba pałaców jest natomiast poka źna. W śród 16 powiatów i 4 miast na prawach powiatu, powiat bytowski zajmuje drugie miejsce pod wzgl ędem liczby pałaców. Wyprzedza go tylko powiat słupski z liczb ą pałaców równ ą 67. Wi ększo ść powiatów posiada ich mniej ni ż 10 (Synak i inni 2007).

Ryc. 13. Zag ęszczenie pałaców w powiatach województwa pomorskiego Źródło: Opracowanie własne na podstawie Synak i inni 2007

Rycina 13 wyra źnie ukazuje, że środkowa, a wi ęc najbardziej kaszubska cz ęść powiatu charakteryzuje si ę najmniejszym zag ęszczeniem pałaców. Sytuacja odwrotna wyst ępuje na północy i południowym-wschodzie województwa. Jak ju ż wcze śniej wspomniano, rozmieszczenie dworów i pałaców jest miar ą rozwoju poszczególnych ziem polskich. W przypadku Pomorza Środkowego i powiatu bytowskiego liczne obiekty powstały w drugiej połowie XIX wieku podczas renesansu i o żywienia gospodarczego. Spowodowane to było koniunktur ą w industrializuj ących si ę i modernizuj ących Niemczech (Kozak 2008). Na obszarze b ędącym przedmiotem opracowania, na 100 km 2 powierzchni pojawia si ę dokładnie 1 pałac. Bior ąc pod uwag ę wielko ść powiatu bytowskiego, który dla porównania jest prawie dwukrotnie wi ększy od powiatu wejherowskiego, mo żna stwierdzi ć, że w swoich granicach posiada on naprawd ę du ży potencjał kulturowy. Dokonuj ąc wyboru obiektów opisanych w niniejszej pracy, kierowano si ę kryterium wyrazisto ści i przydatno ści do pełnienia ró żnych funkcji, które mogłyby przyczyni ć si ę do rozwoju obszaru popegeerowskiego. Z ró żnych cz ęś ci powiatu

32 bytowskiego wybrano najbardziej charakterystyczne obiekty, ciekawe ze wzgl ędu na architektur ę, poło żenie lub przeszło ść historyczn ą (ryc. 14). W miejscu tym nie opisano obiektów ju ż zrewaloryzowanych, ale te które wła śnie potrzebuj ą rewitalizacji i dzi ęki temu mog ą zosta ć ocalone i sta ć si ę znakami rozpoznawalnymi powiatu bytowskiego. S ą to obiekty zapomniane, które wymagaj ą kapitalnego remontu. Wi ększo ść z tych obiektów stanowi ą pałace. Dwory, zwa żywszy na mniejsze rozmiary, o wiele cz ęś ciej s ą zamieszkiwane i remontowane, łatwiej znajduj ą nowych wła ścicieli, bo nie wymagaj ą tak ogromnych nakładów finansowych co pałace. Niektóre z wybranych dworów i pałaców posiadaj ą wspólne cechy, dlatego te ż tworz ą spójn ą siatk ę obiektów, wiele mówi ących o dziejach powiatu bytowskiego i o to żsamo ści tego obszaru. Razem mog ą sta ć si ę atrakcyjnym produktem turystycznym.

Ryc. 14. Obiekty rezydencjonalne lub ich otoczenie opisane w pracy Źródło: Opracowanie własne

Mi ędzy zachodni ą i wschodni ą cz ęś ci ą powiatu widoczne s ą pewne ró żnice, przede wszystkim w ilo ści obiektów. Na zachodzie powiatu rozumianym tutaj głównie jako gminy

Kołczygłowy, Trzebielino oraz Miastko jest o wiele wi ęcej obiektów rezydencjonalnych, szczególnie pałaców. Gmina Studzienice oraz środkowa cz ęść powiatu, obejmuj ąca gmin ę Borzytuchom, Bytów, Tuchomie i Lipnic ę to obszary najbardziej ubogie pod wzgl ędem zasobno ści w obiekty rezydencjonalne. Dwory i pałace zachodniej cz ęś ci nale żały głównie do rodu Puttkamerów i von Massow. Obiekty ze wschodu z kolei cz ęsto nale żały do rodu Pirchów. Podobie ństwem dla obu tych wyodr ębnionych cz ęś ci jest XIX-wieczny okres powstania oraz dominuj ący w architekturze styl klasycystyczny. W gminie Kołczygłowy istniej ą dwa interesuj ące obiekty – pałac w Raduszu (fot.1) oraz dwór w Łubnie (fot. 2). Pierwszy z nich to budynek klasycystyczny, fasad ą zwrócony na północ. Posiada ryzalit środkowy z wgł ębnym portykiem kolumnowym. Został wybudowany w 1863 roku, o czym świadczy data wyryta na cokole budynku. W 1971 roku budynek przeszedł remont. Wcze śniej pełnił ró żne funkcje. Słu żył kolejno jako budynek mieszkalny dla pracowników PGR-ów, szkoła rolnicza a nast ępnie szkoła podstawowa ( Dworki i pałace 2014). Obecnie znajduje się w r ękach prywatnych, stoi pusty i niszczeje.

Fot. 1. Pałac w Raduszu Źródło: Zbiory własne

Dwór w Łubnie został wybudowany w 1925 roku z polecenia Georga Jesko von Puttkamera i do 1939 roku stanowił jego siedzib ę. Nad wej ściem znajduje si ę herb rodu dawnego wła ściciela. Jest to budynek niski, ale bardzo rozło żysty. Posiada pseudobarokowe szczyty. Po 1945 roku dwór stał si ę wielorodzinnym domem mieszkalnym a wn ętrza budynku zostały całkowicie zmienione ( Dworki i pałace 2014).

Fot. 2. Dwór w Łubnie Źródło: Dworki i pałace 2014

W gminie Trzebielino i miejscowo ści o tej samej nazwie znajduje si ę kolejny pałac Puttkamerów charakterystyczny ze wzgl ędu na dwa niesymetryczne ryzality (fot. 3). W stosunku do pozostałych opisanych obiektów powiatu bytowskiego powstał on dosy ć dawno, bo w II połowie XVIII wieku. Przekształcony został na przełomie XIX/XX wieku (Polskie zabytki … 2014). Aktualnie wymaga remontu.

Fot. 3. Pałac w Trzebielinie Źródło: Polskie zabytki … 2014

W tej samej gminie i miejscowo ści Suchorze istnieje jeszcze jeden nietypowy pałac (fot. 4). Pochodzi on z drugiej połowy XIX wieku. Maj ątek utracił swoje walory głównie w wyniku zaniedbania ogrodu (fot. 5). Obecnie pełni funkcj ę mieszkaln ą.

Fot. 4. Pałac w Suchorzu w 1910 roku Źródło: Wolne Forum … 2014

Fot. 5. Pałac w Suchorzu obecnie Źródło: Polska niezwykła 2014

W gminie Miastko koniecznie trzeba wyró żni ć pałac w Trzcinnie (fot. 6). Jest to pałac wybudowany w stylu eklektycznym w 1900 roku dla rodziny von Massow. Posiada wsparte na wysokich kolumnach i przywarte do półowalnego frontonu oraz prawego boku balkony. Za pałacem znajduje si ę 5-hektarowy park, który stromym zboczem opada do stawu ( Polskie zabytki … 2014). Obiekt znajduje si ę w r ękach prywatnych. W cz ęś ci budynku prowadzone jest gospodarstwo agroturystyczne, jednak z niewielkim

36 powodzeniem. Wła ścicielom wyra źnie brakuje środków na przeprowadzenie cało ściowego remontu. W tej samej gminie istnieje jeszcze inny interesuj ący obiekt rodziny von Massow. Jest to niewielki dwór pochodz ący z pocz ątku XIX wieku. Otoczony jest oryginalnym parkiem a pełni funkcj ę mieszkaln ą.

Fot. 6. Pałac w Trzcinnie Źródło: Pałac w Trzcinnie … 2014

Na wschodzie powiatu istniej ą trzy bardzo interesuj ące obiekty. Jednym z nich jest pałac mieszczący si ę w gminie Czarna D ąbrówka, miejscowo ści Unichowo (fot. 7). Jest to usytuowany nad jeziorem sporych rozmiarów budynek powstały w II połowie XIX wieku. Wybudowany został przez rodzin ę von Marvitz, która dokładnie w 1856 roku weszła w posiadanie całej miejscowo ści Unichowo. W pałacu zamieszkiwał generał George von Marvitz – dowódca armii niemieckiej podczas I wojny światowej. W 2007 roku w lesie niedaleko pałacu odnaleziono grób generała oraz pi ęciu członków jego rodziny. Wokół pałacu zachowały si ę zabudowania folwarczne. Po wojnie, obiekt pełnił funkcj ę kulturaln ą dla pracowników PGR-ów, ale nie tylko. Organizowano tu liczne kolonie dla osób z ró żnych cz ęś ci kraju. Pó źniej obiekt cz ęsto zmieniał wła ścicieli, ostatnio w 2011 roku. Obecnie nale ży do spółki składaj ącej si ę z trzech osób, jednak pałac nadal pozostaje w opłakanym stanie.

Fot. 7. Pałac w Unichowie – widok od strony północnej Źródło: Zbiory własne

W tej samej gminie co poprzedni obiekt, w miejscowości Kozy usytuowany jest kolejny pałac godny uwagi (fot. 8). Został on wybudowany w połowie XIX wieku. Jest bardzo charakterystyczny ze wzgl ędu na posiadany podjazd od północnej strony i wie żę od południowej. Dawniej nale żał do rodziny von Klatt, wła ścicieli maj ątku Kose. Nekropolia tej rodziny znajduj ą si ę niedaleko pałacu ( Polskie zabytki ... 2014). Obiekt aktualnie pełni funkcj ę mieszkaln ą, dzieli go kilka rodzin.

Fot. 8. Pałac w Kozach Źródło: Polskie zabytki … 2014

Ostatnim z trzech wyró żniaj ących si ę obiektów rezydencjonalnych ze wschodniej cz ęś ci powiatu jest pałac znajduj ący si ę w gminie Bytów, miejscowo ści Gostkowo (fot. 9). Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków. Jest to klasycystyczny pałac posiadaj ący charakterystyczne frontowe podcienie. Został wybudowany w I połowie XIX wieku przez rodzin ę von Pirch, która mieszkała w nim do 1918 roku. Pó źniej przeszedł on w r ęce Puttkamerów. Otoczenie pałacu stanowi okazały park o powierzchni 1,8 ha z bogactwem wielu rzadkich gatunków drzew ( Bytów – Urz ąd Miejski … 2014). W półkolu wokół dziedzińca znajduje si ę sze ść wielkich kasztanowców. Za pałacem natomiast wolna przestrze ń widokowa, nadaj ąca cało ści maj ątku dodatkowego uroku. Po wojnie obiekt był siedzib ą PGR-ów. Obecnie jest w r ękach prywatnych. Zarówno sam pałac jak i jego otoczenie s ą zaniedbane a cały maj ątek w 2011 roku został wystawiony na sprzeda ż.

Fot. 9. Zabytkowy pałac w Gostkowie Źródło: Zbiory własne

Oczywi ście w powiecie bytowskim istniej ą jeszcze inne ciekawe dwory i pałace, których rewitalizacja mo że przynie ść wiele korzy ści. Zaliczy ć mo żna do nich m.in. zabytkowy dworek w Tuchomiu z gminy Tuchomie (fot. 10), okazały niegdy ś pałac w Jerzkowicach (gmina Czarna D ąbrówka) czy dwór w Bobi ęcinie (gmina Miastko). Jednak w ramach tej pracy niemo żliwe jest opisanie wszystkich warto ściowych dworów i pałaców bior ąc pod uwag ę ich du żą liczb ę. Mo żna jedynie zwróci ć szczególn ą uwag ę na kilka z nich.

Fot. 10. Dworek w Tuchomiu Źródło: Zbiory własne

2.3. Przyczyny i skutki zniszcze ń dworów i pałaców

Przyczyny zniszcze ń dworów i pałaców, zarówno te o charakterze gospodarczym jak i społecznym, są ze sob ą ści śle powi ązane. Zjawisko dewastacji obiektów rezydencjonalnych jest w głównej mierze konsekwencją utworzenia, a nast ępnie rozwi ązania Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych. Likwidacja wielu miejsc pracy, powstanie zjawiska tzw. bezrobocia sektorowego na niespotykan ą wcze śniej skal ę, bieda i zacofanie społeczne przeło żyły si ę wła ściwie na wszystkie sfery życia dawnych pracowników PGR-ów, a tak że na stan wszystkich elementów otaczaj ącej przestrzeni. Rozró żnienie przyczyn i skutków o charakterze gospodarczym od tych o charakterze społecznym niekiedy bywa bardzo trudne, poniewa ż okoliczno ści, które miały miejsce w przeszło ści przenikaj ą si ę i dotycz ą wielu ró żnych płaszczyzn, które trudno jednoznacznie przypisa ć do jednej z dwóch konkretnych grup przyczyn. Niemniej jednak podj ęto prób ę jasnego okre ślenia warunków dewastacji najwa żniejszych obiektów maj ątków ziemskich.

2.3.1. Przyczyny i skutki o podło żu historyczno-gospodarczym

Przyczyny gospodarcze degradacji dworów i pałaców zostały przedstawione chronologiczne, poniewa ż w du żej mierze wynikaj ą z historii i przemian gospodarczych. Wydarzenia wojenne w poł ączeniu z wieloma nieracjonalnymi decyzjami władz podejmowanymi po wojnie znacz ąco przyczyniły si ę do dewastacji dworów i pałaców. Po 1918 roku i odzyskaniu niepodległo ści dwory i pałace cz ęsto zmieniały wła ścicieli. Przechodziły w r ęce bardziej zamo żnych chłopów lub Żydów. Przewiduj ąc powojenny los dworów i pałaców oraz chc ąc zapobiec przekazaniu ich w niepo żą dane r ęce pod koniec lat 30. XX wieku cz ęść z nich przekazano pod opiek ę instytucjom pa ństwowym, a sami wła ściciele uciekali z kraju (Tondos 2000). Poza cz ęstymi zmianami wła ścicieli, którym ju ż w mniejszym stopniu zale żało na zachowaniu historii obiektów, przed wojn ą nie miały miejsca raczej żadne znacz ące wydarzenia, które wpłyn ęłyby na stan dworów czy pałaców. Podczas niemieckiej okupacji równie ż nie dochodziło do powa żnych ani ostatecznych zniszcze ń obiektów dworskich czy pałacowych. Cz ęść budynków otrzymała swoich administratorów, cz ęsto zreszt ą pochodzenia polskiego, a nad niektórymi nawet prowadzono nadzór, poniewa ż słu żyły one jako placówki dowództw, szpitale i stajnie. Jedynymi okoliczno ściami kiedy nast ępowały wi ększe straty w samej materii budynku miały miejsce, gdy dwór stawał si ę punktem strategicznym podczas działa ń frontowych. Wojska niemieckie rekwirowały raczej dobra materialne o wysokiej warto ści, takie jak bro ń, pojazdy czy dzieła sztuki. Z kolei działalno ść wojsk sowieckich i komisarzy NKWD mi ędzy sierpniem 1944 roku a majem 1945 odcisn ęła si ę pi ętnem w historii obiektów rezydencjonalnych i doprowadziła do wielu brutalnych zniszcze ń. Cenne obiekty rozbierano na bie żą ce potrzeby wojska, niszczono z premedytacj ą (Tondos 2000). Po wojnie dwory i pałace długo pozostawały niezagospodarowane. Dopiero około 1948 roku zacz ęto przekształca ć je w ró żne budynki u żyteczno ści publicznej, głównie szkoły, o środki zdrowia, spółdzielnie rolnicze. Bardzo rzadko przystosowywano je do potrzeb nowych wła ścicieli. Budynki towarzysz ące wchodz ące w skład zespołów dworskich i pałacowych takie jak oficyny, budynki folwarczne i rz ądcówki całkowicie zaniedbano, pozostawiono na zniszczenie a ż do całkowitego upadku technicznego (Tondos 2000). Konsekwencje tego procesu mo żna bardzo łatwo zauwa żyć. Z całych zespołów budynków pozostały tylko samotnie stoj ące na środku działki dwory lub pałace, a z

41 pi ęknych zało żeń parkowych ostały si ę niekiedy wył ącznie ubo ższe ni ż dawniej aleje drzew. Nale ży pami ęta ć, że mimo iż podczas działa ń wojennych nast ąpiło wiele zniszcze ń, to nie one poło żyły kres istnieniu dworów i pałaców (Tondos 2000). Reforma rolna nast ępowała w czasie gdy istniały jeszcze prawie wszystkie zabudowania dworskie i pałacowe. Najbardziej znacz ące dla stanu dworów i pałaców okazały si ę działania i decyzje rz ądu podejmowane ju ż po wojnie. Niekorzystny wpływ na kondycj ę całych zespołów dworskich i pałacowych miała nie maj ąca żadnych podstaw prawnych nacjonalizacja przeprowadzana w latach 1944- 1950. Dotyczyła ona podstawowych gał ęzi gospodarki oraz wielkich gospodarstw rolnych. Na podstawie dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 wrze śnia 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej, przejmowano na rzecz pa ństwa nieruchomo ści ziemskie stanowi ące własno ść lub współwłasno ść osób fizycznych i prawnych. W przypadku powiatu bytowskiego dotyczyło to obszarów, których wielko ść przekraczała 100 ha powierzchni ogólnej lub 50 ha powierzchni rolnej ( Dekret Polskiego Komitetu … 1944). Celem zachowania własnych ziem i maj ątków, zacz ęto dzieli ć je pomi ędzy członków rodziny. Sytuacja ta dotyczyła głównie dworów, które pó źniej przestały stanowi ć cz ęś ci maj ątku ziemskiego - stały si ę one tzw. „resztówkami”. Rozdrobnienie maj ątków ziemskich przyczyniło si ę do utraty wszystkiego co najcenniejsze w dworach. Wraz z utrat ą zaplecza w postaci ziemi, dwory i pałace zacz ęły traci ć swój charakter. Wła ściciele przestali trudni ć si ę rolnictwem, które przecie ż nierozerwalnie wi ązało si ę z życiem dworskim ziemianina (Rydel 2007). Poza tym, dzielenie maj ątków okazało si ę nieskutecznym narz ędziem ochrony przed wywłaszczeniem. Od 1949 roku zacz ęto tworzy ć spółdzielnie rolnicze oraz Pa ństwowe Gospodarstwa Rolne w ramach kolektywizacji rolnictwa, która polegała na ł ączeniu indywidualnych gospodarstw rolnych w wielkie przedsi ębiorstwa, oparte na zbiorowej własno ści środków produkcji. Wobec rolników przeciwnych kolektywizacji, stosowano tzw. przymus kolektywizacyjny, poprzez ró żne środki takie jak szykany czy wy ższe podatki, doprowadzaj ące do bankructwa i upadku gospodarstw indywidualnych. Kolektywizacji rolnictwa towarzyszyło dalsze wywłaszczanie – nie tylko ziem, ale tak że siedzib wła ścicieli, w tym dworów i pałaców. Wykorzystywano je do celów gospodarczych – słu żyły one jako siedziby poszczególnych Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych. Pełniły

42 równie ż rol ę o środków kulturalnych dla pracowników PGR-ów. Taka sytuacja miała miejsce np. w pałacu w Unichowie. Obszar Pomorza Środkowego w obr ębie którego le ży powiat bytowski, charakteryzował si ę najwy ższym w kraju udziałem gospodarki uspołecznionej. Jeszcze w 1988 roku grunty uspołecznione stanowiły tu nieco ponad 60% ogólnej powierzchni użytków rolnych, z czego 55% nale żało do PGR-ów. Dla porównania średnia krajowa udziału gruntów uspołecznionych wynosiła w tym okresie prawie 24%, z czego niecałe 19% nale żało do PGR-ów. Sytuacja ta wynika z uwarunkowa ń historycznych. Przez dziesi ątki lat na Pomorzu Środkowym dominowały wielkoobszarowe gospodarstwa junkierskie, które po wojnie zostały przej ęte przez gospodarstwa pa ństwowe. Nie zmieniono ich struktury wielko ściowej, a jedynie własno ściow ą. Utrwalona została struktura przestrzenna wiejskiej sieci osadniczej z wykorzystaniem poprzednio istniej ących tradycji rolniczych (Rydz 2007). Udział Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych w ogólnej powierzchni u żytków rolnych w powicie bytowskim był zró żnicowany przestrzennie i wynosił około 80% (Giza- Poleszczuk, Ko ściesza-Jaworski 2008). W 1990 roku najwi ęcej PGR-ów istniało na zachodzie powiatu bytowskiego, w gminie Miastko i Trzebielino, gdzie PGR-y obj ęły swym zasi ęgiem nawet 70% ogólnej powierzchni u żytków rolnych. Najmniej PGR-ów było natomiast w gminach wschodnich (Lipnica, Tuchomie, Studzienice), gdzie udział ten nie przekraczał 20%, a w gminie Parchowo wynosił nawet niecałe 3%. Wraz z likwidacj ą Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych, rozpocz ętą w 1991 roku i załamaniem si ę rolnictwa utracono tradycyjn ą podstaw ę utrzymywania wielkich maj ątków ziemskich i zdobi ących je obiektów. Mieszka ńcy u żytkuj ący te tereny długo żyli „w zawieszeniu”. Bardzo długo oczekiwali na przekazanie im pełnych praw własno ści do ziemi i nieruchomo ści. Republika Federalna Niemiec równie ż bardzo długo nie potwierdzała faktu, że nie b ędzie miała roszcze ń do maj ątku znajduj ącego si ę na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Oba te czynniki nijako wprowadzaj ące w bł ąd i dezorientacj ę, przyczyniły si ę w konsekwencji do dekapitalizacji wszelkich maj ątków.

Fot. 11. Ruiny po dawnych Pa ństwowym Gospodarstwie Rolnym w Gostkowie Źródło: Bytów NaszeMiasto.pl 2014

Podczas oczekiwania na konkretne decyzje znacznie ograniczono podejmowanie remontów czy prywatnych inwestycji w maj ątek produkcyjny i zasoby mieszkaniowe, w tym dwory i pałace (Zabłocki i inni 1999). Do tej pory jest to widoczne w krajobrazie postpegeerowskim (fot. 11). W 1991 roku obiekty te przej ęła Agencja Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa, nie dbaj ąc o ich stan techniczny. W ramach realizowanej restrukturyzacji sektora uspołecznionego Oddział Terenowy AWRSP w Koszalinie, obejmuj ący swym zasi ęgiem byłe województwa koszali ńskie i słupskie, przej ął do ko ńca 1996 roku około 500 tys. ha gruntów, z czego 90,1% stanowiły grunty PGR-ów (Rydz 2007). Szkodliwa polityka tej instytucji doprowadziła do nieodwracalnych przekształce ń własno ściowych i przestrzennych. Rozparcelowano działki, niszcz ąc struktur ę maj ątków. Nast ąpił nieodwracalny proces własno ściowo-prawny. Jak wynika z tablicy 4, wi ęcej zespołów dworskich i pałacowo-parkowych przej ętych do zasobu AWRSP zostało w 2003 roku, a zdecydowana wi ększość z nich znajduje si ę z podregionie koszali ńskim, który do tej pory jest jednym z obszarów na którym najliczniej wyst ępuj ą dwory i pałace. W 2003 roku do zasobu istniej ącej ju ż ANR przej ęto 55 zespołów znajduj ących si ę w podregionie słupskim w obr ębie którego le ży powiat bytowski. Wi ększo ść z nich sprzedano prywatnym inwestorom, niewielk ą cz ęść przekazano gminie. Wówczas do zagospodarowania pozostały tylko 3 obiekty. Obecnie w zasobie ANR nie ma ju ż żadnego obiektu rezydencjonalnego pochodz ącego z powiatu bytowskiego czy nawet z podregionu słupskiego, wszystkie znalazły nowych wła ścicieli. Nale ży pami ęta ć, że poni ższa tabela ukazuje tylko wybrane lata. Wcze śniej agencja z pewno ści ą posiadała w swoim zasobie wiele innych dworów i pałaców, które przez wiele lat nie były remontowane a pó źniej oddane w nie zawsze dobre r ęce.

Tabl. 4. Przej ęcie i rozdysponowanie zabytkowych zespołów dworskich i pałacowo- parkowych na Pomorzu Środkowym w latach 1997 oraz 2003 z tego przez Przej ęto Stan z tego w do nieodpłatne w zasobu przekazanie zasobie WRSP

WRSP ż awie awie ż stwowym stwowym ń ytkowaniu ytkowaniu ż rozdysponowano rozdysponowano sprzeda gminom Lasom Pa do aport jednoosobowych agencji spółek dzier wieczystym u do pozostaje zagospodarowania i innym i innym

1997 86 37 33 4 - - 49 46 - 3 2003 303 214 166 44 3 1 89 53 1 35 w tym: podregion 248 167 121 42 3 1 81 48 1 32 koszali ński podregion 55 47 45 2 - - 8 5 - 3 słupski w tym: Bytów 4 4 4 ------Czarna 3 2 1 1 - - 1 1 - - Dąbrówka Miastko 1 1 1 ------Suchorze 2 2 2 ------Źródło: Opracowanie własne na podstawie Czapiewska 2007: 80-82

Likwidacja PGR-ów ma wymiar ekonomiczny. W wyniku utraty dochodów w postaci podatków płaconych przez PGR-y i okresowego zwalniania z podatku gruntowego nowych gospodarzy, dzier żawi ących grunty od AWRSP zmniejszyły si ę wpływy podatkowe do kas gminy. Z kolei wydatki przeznaczane na cele socjalne mieszka ńców oraz środki na renowacj ę i utrzymanie infrastruktury, która dawniej finansowana była przez PGR-y, stale si ę zwi ększaj ą (Psyk-Piotrowska 2004). Ekonomiczne skutki likwidacji PGR-ów najdotkliwiej dotykaj ą jednak byłych pracowników, którzy do tej pory, kilkana ście ju ż lat po transformacji, nadal żyj ą w ubóstwie. W procesie dekolektywizacji rolnictwa podstawowe znaczenie maj ą nowo ukształtowane relacje pomi ędzy głównymi czynnikami produkcji w rolnictwie, do których nale ży ziemia, kapitał i siła robocza. Jednak odniesienie si ę tylko do tego wymiaru byłoby

45 wielkim uproszczeniem. Proces ten ma równie ż wymiar społeczny i psychologiczny. Zatem dekolektywizacja jest modernizacj ą strukturalnych oraz kulturowych, dotycz ących głównie zmian systemu warto ści, elementów rzeczywisto ści wiejskiej (Halamska M. za Gorlach 2004), co zostało przybli żone w nast ępnej cz ęś ci opracowania.

2.3.2. Przyczyny i skutki o charakterze społecznym

Na przestrzeni lat zmieniało si ę znaczenie dworów i pałaców oraz ich miejsce w hierarchii danej miejscowo ści. Od pocz ątku istnienia stanowiły one centrum życia społecznego. Układ hierarchiczny był nast ępuj ący: dwór-folwark lub pałac, nast ępnie ko ściół kolatorski oraz w dalszej perspektywie wie ś lub wsie pa ńszczy źniane. Władza świecka, władza duchowna oraz lud im poddany tworzyły naturalny ci ąg - charakterystyczne polskie zjawisko (Radwan-Pragłowski 2000). Układ taki przetrwał a ż do reform uwłaszczeniowych zaborców. Wówczas ta jednolita wspólnota rozerwała si ę, a przestrze ń podzieliła si ę na dwie odr ębne cz ęś ci. Zespół dworski zachował swoj ą pozycj ę jako sacrum, jednak został całkowicie oddzielony od sfery profanum, czyli społeczności wiejskiej. Wraz z reform ą roln ą dwór polski zacz ął traci ć sw ą tradycyjn ą świ ęto ść , spadaj ąc do poziomu zwykłego gospodarstwa chłopskiego. Stał si ę jedynie budynkiem otoczonym zabudowaniami oraz ogrodem. Władze i lud mogli swobodnie decydowa ć o jego losach. Utrata tre ści społecznej i pełnionych dot ąd funkcji oraz zmanipulowana przez władz ę świadomo ść ludu uczyniły z dworu symbol zła, co ś co trzeba zniszczy ć albo praktycznie wykorzysta ć. Mo żna było robi ć wszystko, poza ratowaniem dworów. Kluczowe jest jednak stwierdzenie, że w wyniku reformy rolnej nast ąpiło przesuni ęcie akcentów. Od tamtej pory dwory stanowiły sfer ę profanum a wsi chłopskie sfer ę sacrum, zajmowały si ę przecie ż rolnictwem – najwa żniejszym sektorem gospodarki narodowej. Obecnie sytuacja jest zupełnie inna. Nie ratuje si ę dworów dla zachowania tradycji, ale te ż nie traktuje si ę ich jako co ś kompletnie bezwarto ściowego. Wymiar społeczno-ekonomiczny dworów i pałaców staje si ę wa żniejszy od wymiaru kulturowego. Odej ście od dawnych układów oraz zmiana sposobu postrzegania dworów i pałaców w przestrzeni nast ępowały sukcesywnie, w wyniku szeregu ró żnych okoliczno ści (Radwan- Pragłowski 2000). Faktem jest, że dwory i pałace utraciły całkowicie swoje wyposa żenie ju ż w 1945 roku. Rabunku wyposa żenia dworów i pałaców w ramach zarówno oficjalnej jak i

46 nieoficjalnej polityki poboru reparacji wojennych, dokonywały dwie ró żne grupy społeczne. Pierwsz ą z nich byli urz ędnicy, którzy zabierali ksi ąż ki, obrazy, urz ądzenia i wszelkie inne dobra potrzebne ró żnym placówkom głównie publicznym, rzadziej osobom prywatnym. Co prawda zostały one pozyskane nielegalnie, ale chocia ż w jaki ś sposób zostały pó źniej sensownie wykorzystane. Przykre jest natomiast to, że drug ą grup ą, która tak naprawd ę dokonała najwi ększego rabunku byli sami mieszka ńcy, tym samym pozbawiaj ąc si ę wielu korzy ści jakie mog ą płyn ąć z obecno ści dworu lub pałacu w miejscowo ści ich zamieszkania. W wyniku bardzo niskiego poziomu wiedzy i świadomo ści na temat warto ści zarówno ekonomicznej jak i kulturowej dóbr pochodz ących z maj ątków ziemskich oraz braku szacunku do tego co zostało łatwo zdobyte, skradzione rzeczy sprzedawano za bezcen lub niszczono u żywaj ąc niezgodnie z przeznaczeniem. Nie dbano o ich konserwacj ę czy wła ściwe przechowywanie (Tondos 2000). Najgorszy jest jednak fakt, że w ówczesnych czasach istniało społeczne przyzwolenie na rozkradanie (Kozak 2008). Był to łatwy sposób na wzbogacenie si ę, poprawienie swojej sytuacji materialnej, który zgodnie stosowali wszyscy mieszka ńcy. Kolejnym paradoksem, równie ż wynikaj ącym z braku świadomo ści jest fakt, i ż mieszka ńcy oraz istniej ące wówczas spółdzielnie i przedsi ębiorstwa wykorzystywały stare zabudowania do budowy nowych, podrz ędnych budynków (Tondos 2000). Dwory i pałace rozbierano, aby postawić komórk ę lub inny budynek gospodarczy nie maj ący wi ększego znaczenia w przestrzeni. Takie pozostało ści ju ż niestety niewiele mówi ą o przeszło ści. Tylko w pełni zachowany dwór czy pałac mo że da ć autentyczny obraz przeszło ści. Warto zwróci ć uwag ę na fakt, że w czasach powojennych dwory i pałace cz ęsto ulegały podpaleniom, po to aby niemo żliwe było udowodnienie dokonanego rabunku a sprawcy kradzie ży i po żaru pozostali bezkarni. W pó źniejszych latach, kiedy obiekt pozbawiony był ju ż drogocennych pami ątek, motywem takiego działania mogła by ć ch ęć uzyskania przez inwestora ogromnego odszkodowania. Niekiedy dwory i pałace staj ą si ę tak że ofiarami wandalizmu. Mo żliwe, że jaka ś z powy ższych motywacji miała miejsce równie ż w Jasieniu, gdzie doszło do podpalenia pałacu w 1994 roku (fot. 12).

Fot. 12. Etapy degradacji pałacu w Jasieniu Źródło: Pomorskie Forum Eksploracyjne 2014 oraz zbiory własne

Du ża cz ęść dworów i pałaców stanowi zabytki. Mo żna wi ęc zadać pytanie dlaczego słu żby ochrony zabytków nie podj ęły odpowiednich kroków. Ocalono by przed zniszczeniem chocia ż cz ęść dworów i pałaców. Tymczasem konserwatorzy zabytków obrali najprostszy, ale niestety niesłuszny punkt widzenia. Przyj ęto, że niszczenie zabytków jest nieuchronne, a jedyne co mo żna zrobi ć w celu zachowania pami ęci o nich to prowadzi ć obszern ą dokumentacj ę. Nie da si ę ukry ć, że du ży wpływ na prac ę konserwatorów oprócz trudnych powojennych warunków i przeszkód technicznych, miała tak że władza polityczna narzucaj ąca im okre ślone wymagania, do których ci musieli si ę dostosowa ć (Tondos 2000). Stworzył si ę chaos, niemo żliwy do opanowania przez

48 konserwatorów o małym jeszcze do świadczeniu. Panuj ące po wojnie regulacje doskonale ukazuj ą z jak ą arogancj ą ze strony urz ędników, a tak że mieszka ńców, którzy si ę na nie godzili, odnoszono si ę do zabytków. Jedn ą z obowi ązuj ących zasad była „zasada opłacalno ści”, która nie pozwalała na podj ęcie prac konserwatorskich, je żeli dany obiekt nie posiadał aktualnie u żytkownika, co w czasach powojennych na wysiedlonych Ziemiach Odzyskanych było równoznaczne z brakiem jakichkolwiek działa ń. Poza tym, pozwalano na wszelkie „adaptacje” – przeróbki i uzupełnienia budynków oraz ich zespołów dokonywane bez poszanowania historycznej materii i jakiejkolwiek estetyki (Tondos 2000). Wadliwy system ochrony zabytków jest dowodem na kompletny brak kompetencji i wiedzy wła ścicieli czy te ż zarz ądców obiektów zabytkowych. Według Janusza Radwła-Pragłowskiego (2000) głównymi czynnikami, które zniszczyły polski pejza ż kulturowy, w skład którego wchodziły dwory i pałace, były uczucia społeczne oraz nienawi ść narodowa. Aktualny stan pejza żu przedstawia histori ę życia zbiorowego. Jeżeli obiekty, zwłaszcza takie mówi ące wiele o znacz ących wydarzeniach historycznych, s ą niszczone w sposób świadomy to oznacza to, że dana zbiorowo ść chce zapomnie ć o swojej historii, wyprze ć j ą z pami ęci. Obiekty rezydencjonalne powiatu bytowskiego nie s ą polskie, s ą niemieckie. Powstały w czasach gdy Polska była pod zaborami. Obiekty te odzyskano dopiero w 1945 roku wraz z Ziemiami Odzyskanymi. Polski naród jest wrogo nastawiony na wszelkie dobra, które upami ętniaj ą kultur ę inn ą ni ż polska, nie uto żsamiaj ą si ę z nimi prowadz ąc świadom ą polityk ę ich zaniedbywania. Poza tym w czasach panowania komuny, dwory i pałace były symbolami przeciwnej struktury społecznej, w której istniały ró żnorodnie zamo żne grupy społeczne. Były one wyrazem ideologii niezgodnej z obowi ązuj ącą i jedyn ą uwa żan ą za słuszn ą wówczas ideologi ą komunistyczn ą, według której wszyscy s ą równi (Kozak 2008). Wobec tego, dwory i pałace stały si ę obiektami których nie nale ży upami ętnia ć, a wr ęcz przeciwnie – nale ży je porzuci ć. W ostatnich czasach dwory i pałace wzbudzaj ą zainteresowanie bogatych przedsi ębiorców, niezwi ązanych z histori ą danego budynku, którym zale ży raczej na samym posiadaniu willi ni ż odtworzeniu dawnych kompozycji. Niestety nowe adaptacje bardzo rzadko poprzedzane s ą rzetelnymi badaniami historycznymi. Prawie żaden z nowych przedsi ębiorczych wła ścicieli dworu lub pałacu przekształconego najczęś ciej w hotel, nie odtwarza dostatecznie dawnej kompozycji. Ci ęż ko stwierdzi ć czy podejmowanie jakichkolwiek działa ń, nawet zupełnie niezgodnych z zasadami ochrony dziedzictwa

49 kulturowego i traktuj ących go w wymiarze jedynie ekonomicznym, jest lepsze ni ż nie podejmowanie żadnych działa ń. W ka żdym b ądź razie istnieje równie ż taka opinia, że najwa żniejsze jest fizyczne ocalenie budynku, bez wzgl ędu na jako ść podejmowanych działa ń czy wła ściwo ść nowej funkcji, o ile nie jest ona ekstremalnie szkodliwa jak np. wykorzystanie powierzchni na magazyny (Kopczy ńska i inni … 2004). Na zachowanie tradycji sta ć byłoby tak naprawd ę tylko pierwotnych wła ścicieli, którzy zwi ązani s ą sentymentalnie z danym miejscem, ale niestety tylko niewielka cz ęść wła ścicieli przetrwała wojn ę pozostaj ąc w swoich dworach lub pałacach. Wi ększo ść prawowitych wła ścicieli lub ich przodków powróciła na rodzinne ziemie ju ż w czasie wojny lub zaraz po jej zako ńczeniu. Osobom tym najbardziej zale żało na utrzymaniu rodzinnego maj ątku zgodnie z dawn ą tradycj ą. Niestety, kierowane w ich stron ę szykany zwi ązane z niepolskim pochodzeniem oraz trudna sytuacja materialna, zmusiła ich do opuszczenia rodzinnego maj ątku (Rydel 2007). Wykorzystuj ąc ch ęć powrotu dawnych wła ścicieli oraz w oparciu o niedoskonałe przepisy prawne kilku polskich inwestorów znalazło sposób na łatwe wzbogacenie si ę bez wi ększego wysiłku. W latach ’90 XX wieku obserwowano specyficzne spekulacje polegaj ące na kupnie obiektu rezydencjonalnego przez potencjalnego inwestora oraz oczekiwaniu na zniesienie ogranicze ń nabywania nieruchomo ści przez cudzoziemców, a nast ępnie korzystnym odsprzedaniu byłym wła ścicielom. Inwestor w tym czasie nie remontował obiektu, bo te ż źle sporz ądzone umowy nie nakładały na niego żadnego obowi ązku. Na szcz ęście ceny dworów i pałaców znacznie wzrosły, co odstraszyło kombinatorów, a cudzoziemcy odnale źli inne legalne sposoby nabycia dawnej własno ści np. poprzez zakładane fundacje. Niemniej jednak w ten wła śnie sposób stan wielu obiektów uległ pogorszeniu (Kozak 2008). Ponadto podany przykład doskonale ukazuje polsk ą mentalno ść – dbało ść o własny interes a nie o dobro ogółu oraz ch ęć uzyskania zysku bez wi ększego wysiłku. Du ży wpływ na postawy społecze ństwa oraz postrzeganie i kreowanie otaczaj ącej przestrzeni miał panuj ący po wojnie system komunistyczny. Spowodował, że ludno ść wyuczyła si ę bezradno ści i utraciła ducha przedsi ębiorczo ści. W literaturze dotycz ącej transformacji systemowej cz ęsto przywołuje si ę koncepcj ę homo sovieticus jako typu człowieka nieumiejącego si ę odnale źć w rynkowej rzeczywisto ści gospodarki prywatnej (Meurs M. za Gorlach 2004). Jest to widoczne szczególnie w społeczno ściach postpegeerowskich, które odznaczaj ą si ę bardzo wysokim poziomem bierno ści społecznej.

Trudno si ę dziwi ć, gdy ż pa ństwo zapewniało stabiln ą, spokojn ą, na wzgl ędnie dobrym poziomie egzystencj ę, czym nie mobilizowało do działania czy podnoszenia standardu życia. Zmiana uspołecznionego modelu rolnictwa na prywatny nast ąpiła zbyt gwałtownie. Likwidacja Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych powinna nast ępowa ć znacznie wolniej, a towarzyszy ć temu powinno racjonalne my ślenie i post ępowanie. Pracownicy PGR-ów oraz ich rodziny powinni ju ż zawczasu zosta ć odpowiednio przygotowani i dostosowani do nowego, maj ącego nast ąpi ć ustroju, jeszcze przed całkowit ą likwidacj ą ich miejsc pracy. Byli pracownicy rolnictwa uspołecznionego oprócz pracy zostali pozbawieni wielu innych dóbr wpływaj ących na poziom ich życia (tabl. 5). Skutkiem tej bierno ści było coraz gł ębsze popadanie w swego rodzaju stagnacj ę oraz degradacja otaczaj ącej przestrzeni, o któr ą po upadku PGR-ów nikt si ę nie zatroszczył.

Tabl. 5. Odsetek osób, które do świadczyły obni żaj ących jako ść życia skutków likwidacji PGR-ów

powiat średnia powiatów bytowski obj ętych badaniem Bieda 64 54 Konieczno ść korzystania z pomocy opieki społecznej 47 29 Poczucie beznadziei, braku wyj ścia 46 36 Wzrost kosztów mieszkania 39 30 Brak szans dla dzieci i młodzie ży 37 25 Zamkni ęcie przedszkola 19 20 Stopniowe niszczenie mieszka ń i osiedli 19 18 Wyjazd wielu osób, opuszczone mieszkania w 15 15 sąsiedztwie, popadaj ące w ruin ę Likwidacja linii autobusowych, przystanków – 13 12 trudno ści z dojazdem Nie ma żadnych złych skutków 13 18 Zamkni ęcie szkoły 10 5 Zamkni ęcie o środka kultury, biblioteki 8 7 Likwidacja o środka zdrowia 7 7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Giza-Poleszczuk, Ko ściesza-Jaworski 2008: 16

Bieda popegeerowska to bieda inna od zwyczajnej przysłowiowej wr ęcz biedy wiejskiej. Bieda wiejska jest rozległa, ale niegł ęboka. Świadomo ść i duma z pracy na ojcowi źnie oraz konieczno ść i umiej ętno ść poradzenia sobie w trudnych ekonomicznie sytuacjach nie pozwala na korzystanie z pomocy społecznej. Bieda wiejska jest honorowa (Perepeczko B. za Psyk Piotrowska 2004), natomiast bieda na obszarach dawnych PGR-ów jest roszczeniowa i gł ęboka. Przyczyn ą tego jest ogromna bierno ść mieszka ńców, zaniechanie aktywno ści zawodowej. Mieszka ńcy maj ą poczucie bycia „porzuconymi przez pa ństwo”. Przyzwyczajeni do dawnego systemu oczekuj ą od pa ństwa zatrudnienia lub świadcze ń społecznych, sami nic nie robi ąc. Bezczynno ść mieszka ńców obszarów popegeerowskich z pewno ści ą doprowadziła do ruiny otoczenia i wielu obiektów, nie tylko dworów i pałaców. Bior ąc pod uwag ę kontekst, w jakim przyszło żyć ludziom w czasach powojennych, trudno si ę dziwi ć, że nie dbali o warto ści niematerialne takie jak zachowanie tradycji, które nie przynosiły szybkiego zysku. Panuj ący prymitywny populizm, brak uregulowa ń prawnych, bieda, niech ęć i brak ufno ści wobec władzy były przeszkodami nie do pokonania, które skutecznie wpłyn ęły na kiepski stan wielu obiektów (Rydel 2007). Arogancja wobec budynków historycznych, brak świadomo ści o ich warto ści kulturowej oraz poczucia ci ągło ści kulturowej s ą jednymi ze społecznych przyczyn degradacji dworów i pałaców. Na szcz ęś cie poziom tych negatywnych zjawisk jest coraz mniejszy, co daje szans ę na ocalenie cz ęś ci cennych obiektów.

2.4. Bariery rewitalizacji

Bariery rewitalizacji to czynniki hamuj ące wdra żanie projektów rewitalizacyjnych (Urbanistyka i planowane … 2014). W przypadku rewitalizacji dworów i pałaców wyró żni ć mo żna cztery nast ępuj ące rodzaje barier: legislacyjne, techniczne i ści śle zwi ązane z nimi bariery ekonomiczne oraz bariery mentalne. W niniejszym opracowaniu zostan ą one przedstawione w takiej wła śnie kolejno ści – od najpowa żniejszych do tych, których pokonanie jest nieco łatwiejsze. System ochrony zabytków w Polsce uległ w ostatnim czasie poprawie. Przyczyniła si ę do tego głównie nowelizacja ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

52 z dnia 23 lipca 2003 roku dokonana 18 marca 2010 roku. Według ustawy tej istniej ą cztery formy ochrony zabytków: − wpis do rejestru zabytków, − uznanie za pomnik historii, − utworzenie parku kulturowego, − ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u żytku publicznego. Wspomniana nowelizacja znacz ąco poszerzyła ostatni ą z wy żej wymienionych form ochrony zabytków o wszelkiego rodzaju decyzje. Wcze śniej, zapisy o ochronie zabytków pojawiały si ę tylko w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Wprowadzenie ochrony ju ż w samych decyzjach o warunkach zabudowy, cz ęsto wydawanych w Polsce, bardzo znacz ąco przyczynia si ę do poprawy ochrony dziedzictwa kulturowego. Jednak do tego momentu zostało wydanych wiele decyzji bez uwzgl ędniania potrzeby ochrony obiektów zabytkowych. Nowelizacja przyczyniła si ę do obj ęcia ochron ą tych zabytków, które nie zostały ni ą obj ęte w poprzednim brzmieniu ustawy, ale by ć mo że ju ż za pó źno. Warto doda ć, że zarówno obiekty wpisane do rejestru zabytków jak i obiekty nale żą ce do gminnej ewidencji zabytków musz ą by ć uwzgl ędniane we wszystkich decyzjach wymienionych w artykule 19 ust. 1a ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (2003) oraz w gminnych studiach uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a tym samym w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Przepisy prawne odnosz ące si ę do ochrony zabytków stały si ę bardziej kompleksowe – obejmuj ą wszelkie obiekty uznane za zabytkowe, czy to na poziomie wojewódzkim czy te ż gminnym, a ustalenia dotycz ące ich ochrony powinny pojawia ć si ę we wszystkich dokumentach, które mog ą sta ć si ę podstaw ą do wydania pozwolenia na budow ę. Z analizy kilku ustaw wynika, że system prawny chroni ący zabytki jest poprawny. W Polsce istniej ą narz ędzia planistyczne pozwalaj ące na skuteczn ą ochron ę, ale nie s ą one odpowiednio stosowane przez organy administracji. Zapisy w decyzjach o warunkach zabudowy dotycz ące ochrony zabytku ograniczaj ą si ę do „zachowania substancji zabytkowej”. Wynika to z obecnej w kraju tzw. polityki unikania komplikacji (Kipta 2014). Zatem

53 powa żną barier ą prawn ą jest nieumiej ętne stosowanie prawa i niepełne wykorzystywanie jego mo żliwo ści. Powa żna bariera prawna w przeprowadzaniu rewitalizacji dworów i pałaców pojawia si ę w procesie uzyskiwania pozwolenia na budow ę, które jest konieczne dla przeprowadzania robót budowlanych. Zalicza si ę do nich nie tylko budow ę, ale tak że prace polegaj ące na przebudowie, monta żu, remoncie lub rozbiórce obiektu budowlanego (art. 3 pkt 7 Prawa budowlanego). Zgodnie z art. 39 ust. 3 Prawa budowlanego (1994) pozwolenie na budow ę lub rozbiórk ę dla obiektu figuruj ącego w gminnej ewidencji zabytków wydaje wła ściwy organ w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Wszelkie wcze śniejsze decyzje dotycz ące obiektów z tej ewidencji, w tym najpopularniejsze decyzje o warunkach zabudowy oraz o lokalizacji inwestycji celu publicznego tak że musz ą zosta ć uzgodnione z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 53 ust. 4 pkt 2 ustawy o planowaniu … 2003). Ponadto wła ściciele zabytków wpisanych do wojewódzkiej ewidencji zabytków musz ą zawiadamia ć wojewódzkiego konserwatora zabytków o zagro żeniach, wszelkich niekorzystnych zmianach oraz o zmianie stanu prawnego (art. 28 ustawy o ochronie … 2003). Uzyskanie pozwolenia na budow ę dla obiektów wpisanych do rejestru zabytków jest bardziej skomplikowane. Najpierw trzeba uzyskać pozwolenie na prowadzenie prac konserwatorskich, które wydaje wojewódzki konserwator zabytków. Mo że ono zosta ć wydane dopiero wtedy, gdy wła ściciel b ędzie w posiadaniu trzech dokumentów uzgodnionych z wojewódzkim konserwatorem zabytków (art. 25 ust. 1 ustawy o ochronie … 2003). Pierwszym z nich jest dokumentacja konserwatorska, której zakres ustala indywidualnie dla ka żdego obiektu wojewódzki konserwator zabytków. Dokumentacja okre śla stan zachowania i mo żliwo ści adaptacji uwzgl ędniaj ąc pierwotn ą funkcj ę i warto ść historyczn ą. Wykonanie takich działa ń składa si ę z działa ń przygotowawczych oraz obszernych działa ń terenowych obejmuj ących inwentaryzacj ę architektoniczno- budowlano-konserwatorsk ą, badania archeologiczne, architektoniczne i specjalistyczne, badania na obecno ść polichromii, orzeczenie o stanie technicznym oraz ekspertyz ę na wyst ępowanie czynników powoduj ących korozj ę biologiczn ą (Kopczy ńska i inni … 2004). Wła ściciel musi równie ż posiada ć program prac konserwatorskich okre ślaj ący zakres i sposób wykonywanych prac, a tak że materiały i technologie, które powinny zosta ć zastosowane. Trzecim potrzebnym dokumentem jest program zagospodarowania zabytku,

54 eksponuj ący warto ści obiektu. Kolejnym krokiem na drodze do uzyskania pozwolenia na budow ę jest zło żenie wniosku do wojewódzkiego konserwatora zabytków o wydanie zalece ń konserwatorskich, do których w przyszłości inwestor b ędzie musiał si ę dostosowa ć (art. 27 ustawy o ochronie … 2003). Z powy ższej analizy wynika, że z prawnego punktu widzenia rewitalizacja dworów i pałaców nie jest prosta. Proces uzyskania pozwolenia, szczególnie dla obiektu wpisanego do rejestru zabytków, jest procesem długim i skomplikowanym. Nieprzyst ępnie sformułowane przepisy oraz wymogi narzucone na potencjalnych inwestorów skutecznie zniech ęcaj ą do podj ęcia działa ń maj ących uratowa ć obiekt przed zniszczeniem. Dodatkowym czynnikiem hamującym podj ęcie rewitalizacji dworów i pałaców jest brak korzy ści wynikaj ących z posiadania obiektu wpisanego do gminnej ewidencji zabytków. O ile wpisanie do rejestru zabytków oprócz ograniczania prawa własno ści zapewnia tak że pewne korzy ści w postaci np. mo żliwo ści ubiegania si ę o dotacje czy zwolnienia z podatku lokalnego, to z wpisu do gminnej ewidencji zabytków nie wynikaj ą żadne korzy ści dla wła ściciela a jedynie pewne obowi ązki (Dobry znak 2014). Trudno si ę zatem dziwi ć, że w przypadku zabytków z gminnej ewidencji działania rewitalizacyjne s ą podejmowane rzadziej ni ż w przypadku tych z rejestru zabytków. W tym miejscu warto doda ć, że zdecydowanie wi ęcej zabytków znajduje si ę w gminnej ewidencji ni ż w rejestrze zabytków, czego skutki s ą coraz bardziej widoczne w przestrzeni. Bardzo istotn ą o ile nie najwa żniejsz ą barier ą legislacyjn ą, która znacznie ogranicza proces rewitalizacji jest brak ustawy reprywatyzacyjnej. Taka ustawa przyczyniłaby si ę nie tylko do rozwoju gospodarczego, ale przede wszystkim wzmocniłaby ochron ę dziedzictwa kulturowego ( Reprywatyzacja w świetle … 2014). Polska jest jedynym krajem Unii Europejskiej, który nie posiada i nie respektuje wszystkich praw własno ści. W naszym kraju istnieje du ży problem ze zwracaniem ojcowizny obywatelom innych pa ństw, która im si ę prawnie nale ży. W du żej mierze wynika to zapewne z niech ęci wobec innych narodowo ści, obawy przed utrat ą polskiej ziemi oraz poczucia krzywdy wywołanego wydarzeniami historycznymi. Jako, że Polska nale ży do Unii Europejskiej zapis mówi ący o tym, że własno ść mo że zosta ć zwrócona jedynie osobom posiadaj ącym polskie pochodzenie, spotkałby si ę z zarzutem wykluczania pozostałych członków unii (Akcja „Rz” … 2014 ). Obecnie mo żliwe jest jedynie wykupienie nieruchomo ści z Agencji Nieruchomo ści Rolnych, która zreszt ą miała by ć instytucj ą tylko tymczasow ą. Bezprawne działania takie jak zawłaszczenie własno ści w procesie nacjonalizacji i konieczno ść jej

55 wykupu po cenie rynkowej, przyczyniaj ą si ę do powstawania konfliktów, które cz ęsto rozstrzygane s ą drog ą s ądow ą, a wyroki wydane na korzy ść wła ścicieli znacz ąco obci ąż aj ą bud żet pa ństwa. Ratunkiem dla niektórych dworów i pałaców byłaby ustawa reprywatyzacyjna ograniczaj ąca si ę tylko do obiektów zabytkowych. Byłby to pewien kompromis, bo skala roszcze ń nie byłaby wówczas tak du ża. Na podstawie ustawy nast ępowałby zwrot własno ści prawowitym wła ścicielom lub wypłata odszkodowania w przypadku, gdyby zwrot własno ści okazał si ę ju ż niemo żliwy ( Reprywatyzacja nieruchomo ści … 2014). Tymczasem, w wyniku nieuregulowanej sytuacji własnościowej obiekty pozostaj ą niczyje i niszczej ą. Cz ęsto dochodzi równie ż do sytuacji, gdy obiekt wykupywany jest przez korporacje lub osoby prywatne o odpowiedniej sile przebicia, które nie s ą dawnymi wła ścicielami ani ich przodkami. W konsekwencji, cenne historycznie nieruchomo ści zostaj ą wyburzone lub zagospodarowane w niewła ściwy i całkowicie niezgodny z przeznaczeniem i pierwotnym wygl ądem sposób ( Reprywatyzacja w świetle … 2014). Wprowadzenie ustawy reprywatyzacyjnej z pewno ści ą byłoby kosztowne dla pa ństwa, jednak nale ży mie ć na wzgl ędzie, że chodzi o zachowanie dóbr kultury. Zaraz po barierach legislacyjnych najwi ększy wpływ na hamowanie rewitalizacji maj ą bariery techniczne. W ich ustaleniu bardzo pomocna okazała si ę praca zbiorowa Kopczy ńskiej i innych (2004), b ędąca jedynym źródłem tak dokładnie opisuj ącym trudno ści w rewitalizacji obiektów zabytkowych. Przyst ępuj ąc do rewitalizacji dworów i pałaców punktem wyj ścia powinno by ć ustalenie funkcji obiektu. Jest to najistotniejszy problemem techniczny, który polega na dostosowaniu nowej funkcji tak, aby dany obiekt nie utracił swego dawnego charakteru. Nale ży pami ęta ć, że warto ść kulturow ą stanowi ą nie tylko same dwory i pałace, ale równie ż ich otoczenie. Rewitalizacja dworu lub pałacu okazuje si ę zatem skuteczniejsza i pełniejsza, gdy pod uwag ę bierze si ę nie tylko obiekt główny, ale i wszystkie pozostałe elementy kompozycji zespołu dworskiego czy pałacowego wraz z otoczeniem w postaci parku czy ogrodu. Najodpowiedniejszym rozwi ązaniem jest oczywi ście realizacja programu użytkowego, który jest w pełni zgodny z pierwotnym lub do niego bardzo zbli żony. Tymczasem w rzeczywisto ści jest inaczej. Inwestorzy kupuj ąc dwór lub pałac chcieliby, aby przynosił on zyski. Niewielu jest inwestorów, których sta ć na kupno a nast ępnie utrzymanie obiektu nie maj ąc z tego żadnych korzy ści. Zatem przekształcaj ą je w obiekty pełni ące funkcj ę inn ą ni ż dom mieszkalny, co cz ęsto wymaga dokonania podziałów.

Niestety, w niektórych przypadkach jest to niemo żliwe, głównie ze wzgl ędu na przeciwwskazania konstrukcyjne i problemy z dostosowaniem do takich parametrów jak powierzchnia pomieszcze ń, wysoko ść ścian czy wielko ść otworów okiennych. Poza tym, podział na wi ększ ą ilo ść drobniejszych pokoi mo że zniszczy ć oryginalne zdobienia sufitów i ścian. W konsekwencji, obiekt zatraciłby walory estetyczne oraz spójno ść kompozycyjn ą stanowi ącą o charakterze danego obiektu. Dokonanie podziałów jest natomiast jak najbardziej wskazane je śli obiekt ju ż dawno utracił wszelkie detale oraz przy zastosowaniu specjalnych technologii umo żliwiaj ących łatwe ewentualne przywrócenie do stanu pierwotnego. Powa żną przeszkod ą w rewitalizacji dotycz ącą wygl ądu zewn ętrznego jest tak że konieczno ść odpowiedniej wymiany stolarki, głównie okiennej, a w przypadku obiektów zabytkowych konieczno ść jej konserwacji. Warto wspomnie ć tu o trzech głównych zasadach. Po pierwsze, historyczne okna powinny by ć jak najdłu żej konserwowane i zachowane, co jest oczywi ście niepraktyczne z uwagi na wysok ą przepuszczalno ść . Po drugie, je żeli wymiana okien jest ju ż naprawd ę konieczna nale ży zadba ć o to, aby okna były jednakowe – przynajmniej na jednej ścianie. Po trzecie, nowe okna stylem oraz materiałem, z którego s ą wykonane powinny nawi ązywa ć do okien historycznych. W praktyce jednak, zasady te cz ęsto s ą marginalizowane lub nawet pomijane. Kolejn ą barier ą o charakterze technicznym jest ogrzewanie dworów i pałaców, które mimo tego że posiadaj ą grube i porz ądne ściany, przez co nie przepuszczaj ą du żo ciepła, to równocze śnie maj ą du żą powierzchni ę. Ogrzewanie obiektów rezydencjonalnych jest bardzo kosztowne i kłopotliwe. Sposoby ocieplania zwykłych budynków mieszkalnych nie zawsze mog ą zosta ć zastosowane w przypadku obiektów rezydencjonalnych, ze wzgl ędu na konieczno ść zachowania cennych i licznych detali architektonicznych. Podobne problemy pojawiaj ą si ę przy wykonywaniu wszelkich prac instalacyjnych, takich jak zało żenie kanalizacji, klimatyzacji czy elektryczno ści, które mog ą wpłyn ąć na walory estetyczne i kulturowe obiektu. S ą to prace konieczne do wykonania, a jedyne co mo żna w tym przypadku zrobi ć, to podejmowa ć je rozwa żnie i zleca ć kompetentnym wykonawcom pod nadzorem konserwatorskim. Wysokie wymagania techniczne stawiaj ą ró żne przepisy słu żą ce ochronie życia i zdrowia. Ludzkie życie jest wa żniejsze od zachowania substancji historycznej, dlatego nale ży si ę do nich bezwzgl ędnie dostosowa ć. Do takich wymaga ń nale żą wymagania przeciwpo żarowe oraz dotycz ące przystosowania obiektu do potrzeb osób

57 niepełnosprawnych. Dwory i pałace cz ęsto pełni ą funkcje obiektów publicznych, wi ęc dostosowanie si ę do tych przepisów jest jeszcze bardziej uzasadnione. Na szcz ęś cie istnieje wiele prostych i nowoczesnych rozwi ąza ń. Warto zastosowa ć wszelkiego rodzaju podno śniki, ruchome platformy, które nie s ą na stałe przymocowane do obiektu. Je żeli za ś chodzi o wind ę to dobrym rozwi ązaniem jest umieszczenie jej w jakim ś bocznym korytarzu, nie maj ącym zbyt wielu detali architektonicznych. W pokonaniu wszystkich powy ższych barier o charakterze technicznym, niezwykle przydatna jest znajomo ść dawnego wygl ądu i historii. W przypadku zachowania dawnej funkcji b ędzie to skutkowało wiernym odtworzeniem, natomiast w przypadku nadania zupełnie nowej, mo żliwe b ędzie unikni ęcie wielu przykrych niespodzianek. Konserwatorzy zabytków maj ą wpływ na sposób przeprowadzania adaptacji i remontów w obiektach wpisanych do rejestru zabytków. Niestety nie maj ą takiego wpływu w przypadku pozostałych cennych obiektów historycznych. Ich wygl ąd zale ży głównie od dobrej woli, gustu oraz poczucia estetyki prywatnego wła ściciela, co cz ęsto kończy si ę zacieraniem pierwotnego charakteru (fot. 13). W konsekwencji, zrewitalizowany obiekt zupełnie nie pasuje do otaczaj ącej przestrzeni i krajobrazu, przyczyniaj ąc si ę do powstania bądź pogł ębienia istniej ącego ju ż nieładu przestrzennego. Dlatego te ż edukacja społecze ństwa w zakresie planowania przestrzennego jest w Polsce niezb ędna.

Fot. 13. Nieprawidłowo przeprowadzony remont w pałacu w Kozach – obiekcie nie wpisanym ani do rejestru zabytków ani do gminnej ewidencji zabytków Źródło: Polskie zabytki … 2014

Z barierami technicznymi zwi ązane s ą bariery ekonomiczne, które wynikaj ą z braku środków finansowych, potrzebnych na przeprowadzenie niezb ędnych remontów. Rewitalizacja jest procesem kosztownym, a je śli chodzi o historyczne, zabytkowe obiekty, takie jak dwory i pałace, to tym bardziej. Rewitalizacja takich obiektów wymaga bowiem użycia specjalnych materiałów i technologii, co generuje powa żne koszty. Chc ąc je ograniczy ć inwestorzy decyduj ą si ę na gorszej jako ści materiały, zatrudniaj ą niekompetentnych pracowników. Zaraz obok braku poczucia estetyki czynnikiem, który równie ż przekłada si ę na szybko ść i jako ść procesu rewitalizacji, jest wła śnie ta oszcz ędno ść i ograniczone mo żliwo ści finansowe. Kolejn ą przeszkod ą ekonomiczn ą jest wskazanie, aby dwór lub pałac zakupi ć razem ze wszystkimi pozostałymi elementami maj ątku – budynkami gospodarczymi oraz ogromn ą działk ą. Konieczno ść ta wynika z obawy przed rozdrobnieniem maj ątków ziemskich i pojawieniem si ę konfliktów pomi ędzy poszczególnymi wła ścicielami. Ka żdy z wła ścicieli posiada przecie ż własn ą wizj ę i przeprowadza ró żne zmiany na okre ślonej cz ęści. Obecnie, fizyczny i prawny podział maj ątku jest wysoce niewskazany ze wzgl ędu na zagro żenie zaburzenia kompozycji i prezentacji obiektu. Tymczasem potencjalnych wła ścicieli po prostu nie sta ć na wykup a nast ępnie utrzymanie całego maj ątku. Polski system prawny powinien umo żliwia ć wykup cz ęś ci maj ątku i jednocze śnie okre śla ć jednolite zasady gospodarowania nim obowi ązuj ące wszystkich wła ścicieli. Ostatnia opisana bariera ekonomiczna nie dotyczy problemów finansowych inwestorów, ale samorz ądu. Brak regulacji rewitalizacji oraz ch ęć szybkiego podreperowania bud żetu gminnego przekładaj ą si ę na preferowanie ofert du żych inwestorów-deweloperów, którzy zwykle wybieraj ą nowe, niezagospodarowane dotychczas miejsca, co nie ma nic wspólnego z rewitalizacj ą (Billert 2004). Z kwesti ą t ą zwi ązana jest równie ż źle prowadzona polityka gruntowa. Nieruchomo ści gruntowe wraz z dworami i pałacami, sprzedawane s ą nieumiej ętnie, bez zabezpieczenia tkwi ących w nich warto ści ekonomicznych oraz kształtuj ących to żsamo ść miejsca. Taki źle sprzedany grunt, słu żą cy głównie zaspokojeniu potrzeb prywatnych interesów mo że przyczyni ć si ę do degradacji wa żnych warto ści niematerialnych obecnych w przestrzeni danego obszaru (Billert 2004). Poza tym, zobowi ązuje nijako władze samorz ądowe do wydawania kolejnych nierozs ądnych decyzji planistycznych. Ostatni ą grup ę barier stanowi ą bariery mentalne, pozornie najmniej szkodliwe, ale jednak trudne do pokonania i bardzo silnie ograniczaj ące sprawno ść realizacji działa ń

59 rewitalizacyjnych. By ć mo że w innych cz ęś ciach kraju, szczególnie w wi ększych miastach, s ą rzadziej spotykane ni ż jeszcze kilka lat temu. Niestety, na obszarze powiatu bytowskiego nadal są obecne oraz zauwa żalne w przestrzeni i zachowaniach społecze ństwa. Panuj ący niegdy ś system komunistyczny, niewymagaj ąca praca w PGR- ach oraz wieloletnie zaniedbania obszarów popegeerowskich znacz ąco wpłyn ęły na postawy społeczne. Wyuczona bierno ść społeczna przyczyniła si ę i przyczynia si ę nadal do degradacji otaczaj ącej przestrzeni, hamuj ąc procesy rewitalizacyjne podejmowane na omawianym obszarze. W społeczno ści postpegeerowskiej mamy do czynienia z niech ęci ą i brakiem cho ćby odrobiny ch ęci zmiany swojego życia i otoczenia na lepsze. Obecny jest w niej tak że strach przed czym ś nowym, za co trzeba być odpowiedzialnym. W mniejszym stopniu, ale równie ż, widoczne jest zjawisko psychologiczne okre ślane „syndromem NIMBY” (ang.: Not In My Backyard ), znane w Polsce tak że pod potoczn ą nazw ą „nie w moim ogródku”, a objawiaj ące si ę uczuciem niepewno ści, a nawet l ęku wobec działa ń podejmowanych blisko miejsca zamieszkania ( Urbanistyka i planowanie … 2014). Negatywnym i niestety powszechnym zjawiskiem panuj ącym ogólnie w polskim narodzie jest ch ęć osi ągni ęcia szybkiego i wymiernego zysku. Tymczasem w procesie rewitalizacji korzy ści ekonomiczne s ą równowa żne ze społecznymi, co cz ęsto pozostaje niezrozumiałe. Dosy ć cz ęstym problemem społecznym jest brak akceptacji nowych projektów i inwestycji. Niekiedy wprowadzenie nowej funkcji wi ąż e si ę z przekroczeniem pewnej bariery psychologicznej, złamaniem tabu kulturowego (Kopczy ńska i inni … 2004). Szczególnie w narodzie polskim trudno zmieni ć przyzwyczajenia, standardy zachowa ń, powszechne normy. Jednak aby ocali ć zabytek od destrukcji, nada ć mu nowe życie i znaczenie potrzeba czasami zupełnie nowych, a nawet kontrowersyjnych pomysłów. Do pogł ębiania powy ższych negatywnych odczu ć wobec rewitalizacji przyczynia si ę brak odpowiedniej partycypacji społecznej, a to przecie ż wła śnie jej jako ść przes ądza o powodzeniu omawianego procesu. Szerokie akcje informacyjne i promocyjne, stosowanie ró żnych form zach ęcaj ących do udziału w projektach i dyskusjach powinny aktywowa ć miejscow ą ludno ść do aktywnego udziału w rewitalizacji (Billert i inni 2003). Realne efekty i poczucie, że ka żdy głos jest wa żny, na nowo odbudowałyby zaufanie do władz publicznych oraz sprzyjałyby integracji społecznej. Społeczno ść lokalna przekonałaby si ę co do słuszności idei partycypacji a duma ze zrealizowanych działa ń motywowałaby do podejmowania nast ępnych kroków w kreowaniu publicznej, czyli wspólnej przestrzeni.

3. Kierunki rewitalizacji dworów i pałaców na terenach dawnych Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych

W ostatnich czasie zmieniły si ę struktury społeczne i gospodarcze oraz znaczenie rolnictwa w gospodarce narodowej. Rola dworów i pałaców w przestrzeni nie jest ju ż tak oczywista i potrzebna jak dawniej, co nie oznacza wcale, że mo żna pozwoli ć na ich całkowit ą degradacj ę. Nale ży znale źć inn ą rol ę, jak ą mog ą one odgrywa ć i opracowa ć spójny, realny i słu żą cy głównie mieszka ńcom program rewitalizacji. Niegdy ś obiekty rezydencjonalne były żyj ącymi organizmami i wa żnymi składnikami dawnego krajobrazu kulturowego Polski i chocia żby dlatego nale ży im si ę szczególna uwaga (Tondos 2000).

3.1. Cele rewitalizacji dworów i pałaców

Zasadniczymi celami rewitalizacji wspomnianymi ju ż w pierwszym rozdziale pracy są: o żywienie społeczne i gospodarcze, przywrócenie terenom zdegradowanym dawnej funkcji lub nadanie nowej oraz trwały i zrównowa żony rozwój danego obszaru. Cele rewitalizacji dotycz ą zatem aspektów społeczno-gospodarczych i przestrzennych a działania architektoniczno-budowlane s ą raczej narz ędziem przedmiotowego procesu. Powy ższe kryteria odnosz ą si ę głównie do obszarów miejskich i inwestycji wspieranych w latach 2004-2006 w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Po analizie wielu dokumentów dotycz ących procesu rewitalizacji mo żna stwierdzi ć, że poj ęcie rewitalizacji nie funkcjonuje w odniesieniu do obszarów wiejskich. Mówi ąc o działaniach o charakterze rewitalizacyjnym dokonywanych na obszarach wiejskich u żywa si ę raczej okre ślenia „odnowa wsi”. Tak jak i w przypadku rewitalizacji obszarów miejskich, po-wojskowych czy po- przemysłowych tak i na obszarach wiejskich proces odnowy nie ogranicza si ę tylko do remontu budynków. Odnowa wsi dotyczy przede wszystkim odbudowy to żsamo ści kulturowej, zachowania warto ści życia wiejskiego oraz przestrzennej integralno ści wsi. Odgrywa równie ż du żą rol ę w przeciwdziałaniu marginalizacji. Odnowa wsi obejmuje wykonanie inwestycji podnosz ących poziom życia oraz wszelkie działania sprzyjaj ące integracji społeczno ści wiejskich i wieloaspektowej waloryzacji przestrzeni wiejskiej, w

61 tym infrastruktury technicznej i społecznej, krajobrazu, architektury i usług (Czapiewska 2011). Odnowa wsi jest metod ą rozwoju obszarów wiejskich, gdzie podmiotem i sił ą nap ędow ą s ą mieszka ńcy. Jej celem jest wzrost standardu życia, uzyskanie niezale żno ści wsi oraz zmiana mentalno ści jej mieszka ńców (odnowa duchowa). Proces odnowy wsi powoduje, że społeczno ść lokalna przestaje my śle ć i post ępowa ć w sposób roszczeniowy oraz przejmuje cz ęść odpowiedzialno ści za podj ęte działania. Mnogo ść inicjatyw oddolnych sprawia, że obszary wiejskie s ą bardziej atrakcyjne, przyjazne i konkurencyjne nawet dla niektórych miast (Wilczy ński za Czapiewska 2011). W czasach współczesnych konieczne jest, aby dostosowa ć si ę do panuj ących norm i trendów, przy czym nale ży zachowa ć kultur ę, tradycj ę i wszelkie inne elementy świadcz ące o to żsamo ści i wyj ątkowo ści danego miejsca. Programy typu „odnowa wsi” powinny pobudza ć kreatywno ść , okre śla ć cało ściow ą wizj ę rozwoju oraz wyznacza ć specjalizacje przyci ągaj ące nowych mieszka ńców i inwestorów oraz zachowuj ące obecne młode społecze ństwo obszaru wiejskiego. Niestety, obszary niedoinwestowane, peryferyjne i zapó źnione w rozwoju takie jak obszary popegeerowskie skupiaj ą si ę na razie na działaniach typowo infrastrukturalnych (Czapiewska 2011). Z pewno ści ą inwestycje te równie ż s ą potrzebne, aby osi ągn ąć zbli żony do s ąsiaduj ących obszarów poziom rozwoju i wyrówna ć infrastrukturalne i techniczne dysproporcje. Stanowi ą one tak że pewn ą podstaw ę bardziej zaawansowanych działa ń odnowy o charakterze społecznym, które uczyni ą rewitalizacj ę bardziej kompleksow ą. Wizja i kierunki rozwoju oraz specjalizacja powiatu bytowskiego mogłyby opiera ć si ę na wykorzystaniu zasobów dziedzictwa kulturowego oraz zjawiska wielokulturowo ści. Na tej bazie mógłby powsta ć produkt dosy ć nietypowy, przynajmniej w tej cz ęś ci Polski. W przypadku rewitalizacji dworów i pałaców powiatu bytowskiego mo żna wyró żni ć trzy równowa żne cele: o żywienie społeczne, rozwój gospodarczy oraz ocalenie od całkowitej degradacji cennych obiektów dziedzictwa kulturowego. Cele społeczne na obszarach popegeerowskich maj ą szczególny wymiar. Tutaj rewitalizacja nie przyczynia si ę tylko do osi ągni ęcia celów wymienionych na pocz ątku tego podrozdziału przy okazji omawiania procesu odnowy wsi, takich jak wzrost poczucia to żsamo ści kulturowej i integracji społecznej, zachowanie tradycji i warto ści, osi ągni ęcie samorozwoju czy wzrost inicjatyw. Obszar powiatu bytowskiego ze wzgl ędu na swoj ą histori ę gospodarcz ą jest obszarem wykluczenia społecznego, obszarem opuszczonym i zapomnianym przez władze.

Ludno ść powiatu bytowskiego boryka si ę z takimi problemami jak bezrobocie, alkoholizm i bieda. Proces rewitalizacji przeciwdziała takim negatywnym zjawiskom. Ponadto, by ć mo że poprzez ponowne zainteresowanie obszarami rolniczymi, szczególnie tymi, na których funkcjonowały PGR-y, odbudowane zostałoby zaufanie i szacunek do pa ństwa. Mieszka ńcy zyskaliby poczucie, że s ą wa żni, że ich potrzeby s ą brane pod uwag ę. Cz ęść z pewno ści ą do świadczyłaby tak że wi ększego komfortu i stabilno ści finansowej. Wpływ rewitalizacji dworów i pałaców na poziom rozwoju gospodarczego obszaru powiatu bytowskiego jest niew ątpliwy. Jednym z powa żniejszych problemów powiatu bytowskiego jest bardzo wysoki poziom bezrobocia, a rewitalizacja dworów i pałaców mogłaby skutecznie przyczyni ć si ę do rozwi ązania tego problemu. Dwory i pałace mog ą pełni ć funkcj ę turystyczn ą (np. hotele, restauracje), kulturaln ą (np. muzea, galerie), publiczn ą (np. szkoły, o środki zdrowia, urz ędy) lub mieszkaniow ą. Wykorzystanie istniej ącego potencjału i nadanie obiektom rezydencjonalnym której ś z trzech pierwszych wymienionych funkcji stwarza nowe miejsca pracy, a w przypadku funkcji turystycznej lub kulturalnej generowany jest dodatkowo miejscowy popyt tak że na inne usługi. O atrakcyjno ści turystycznej nie świadczy bowiem tylko obecno ść wypoczynkowych, krajoznawczych czy specjalistycznych walorów turystycznych, ale tak że dost ępno ść komunikacyjna oraz infrastruktura turystyczna, na któr ą składa si ę baza komunikacyjna, noclegowa, żywieniowa i towarzysz ąca (Rogalewski za Warszy ńska, Jackowski 1978). Powstaj ą zatem nowe przedsi ębiorstwa handlowe i usługowe, zaspokajaj ące kompleksowo potrzeby turystów. W takich przypadkach nowe miejsca pracy powstaj ą nie tylko w nowo zaadaptowanych dworach i pałacach, ale równie ż we wszystkich innych punktach uzupełniaj ących ofert ę turystyczn ą. Rozwój przedsi ębiorczo ści przynosi dochody nie tylko mieszka ńcom, ale wspomaga tak że bud żet samorz ądowy poprzez wpływy podatków dochodowych od osób prawnych. Dzi ęki temu samorz ąd gminny mo że podejmowa ć kolejne inwestycje wpieraj ące rozwój społeczno-gospodarczy obszaru. W dłu ższej perspektywie czasu, w zwi ązku ze wzrostem atrakcyjno ści obszaru jako miejsca zamieszkania, mog ą równie ż wzrosn ąć ceny gruntów i mieszka ń. Korzy ści gospodarcze wynikaj ące z rewitalizacji dworów i pałaców s ą odczuwalne przez najbli ższe otoczenie. Widoczne s ą one bezpo średnio w spadku poziomu bezrobocia i w zwi ększonej liczbie nowych działalno ści gospodarczych oraz po średnio tak że w spadku poziomu emigracji, we wzro ście liczby osób ze znajomo ści ą j ęzyka obcego czy te ż

63 posiadaj ących wy ższe wykształcenie. Zrównowa żone wykorzystanie istniej ących zasobów i stworzenie pewnego profilu gospodarczego sprawia, że nast ępuje o żywienie terenu w ka żdym mo żliwym aspekcie. Nawet je śli architektoniczno-budowlany wymiar rewitalizacji traktowany jest jako najmniej wa żny to w kontek ście niniejszej pracy ma dosy ć du że znaczenie, poniewa ż proponowana rewitalizacja obszarów popegeerowskich ma zosta ć przeprowadzona w oparciu o istniej ące, ale zniszczone dwory i pałace. Poza tym, niezwykle wa żnym celem rewitalizacji dworów i pałaców jest sam fakt ocalenia warto ściowych obiektów dziedzictwa kulturowego od całkowitego zniszczenia. Architektura odgrywa du że znaczenie w kreowaniu przestrzeni, jej zakres cz ęsto wykracza poza zagadnienia typowo techniczne. Architektura pełni szereg funkcji o charakterze społecznym, wyra ża warto ści, idee, akcentuje rang ę miejsca. W znacz ącym stopniu organizuje przestrze ń. Funkcja kumulatywno-strukturalizuj ąca polega na tym, że podział przestrzeni i okre ślenie hierarchii poszczególnych jej komponentów wpływa na zagospodarowanie ich najbli ższego otocznia, kształtuj ąc zło żon ą struktur ę. Funkcja dystrybutywno-organizacyjna polega z kolei na tym, że podział przestrzeni na strefy funkcjonalne, nie tylko organizuje środowisko przestrzenne, ale i tym samym tak że zachowania mieszka ńców i sposoby zaspokajania ich potrzeb. Z kształtowaniem zachowa ń ludzkich zwi ązane s ą stricte jeszcze trzy funkcje architektury. Funkcja światopogl ądowa ma wpływ na emocje i sposób my ślenia. Identyfikacja mieszka ńców danego obszaru z warto ściami wyra żanymi przez architektur ę przyczynia si ę do budowania to żsamo ści zbiorowej. Funkcja katalityczna architektury, widoczna jest w poziomie integracji społecznej a ochronna polega na kreowaniu za pomoc ą kolorów, materiałów itp., przestrzeni odbieranej przez mieszka ńców jako przestrze ń bezpieczna i przyjazna lub nie. W przypadku dworów i pałaców architektura pełni tak że funkcj ę presti żow ą, podkre ślaj ąc presti ż społeczny danej zbiorowo ści i panuj ącą hierarchi ę. Du ży wpływ dla naszego funkcjonowania w świecie ma artystyczna funkcja architektury. Obiekty architektoniczne wraz ze swoimi artystycznymi warto ściami dostarczaj ą wielu prze żyć estetycznych i emocjonalnych, podnosz ą komfort życia i poczucie satysfakcji. Architektura mo że by ć traktowana równie ż jako towar, ale wówczas najwa żniejsze s ą warto ści ekonomiczne (Wallis za Karwi ńska 2008). Na szcz ęś cie w ostatnich latach dostrze żono wreszcie, że degradacja przestrzeni jest zjawiskiem wyst ępuj ącym nie tylko w miastach, ale tak że na obszarach wiejskich.

Konieczno ść ich odnowy wydaje si ę jeszcze bardziej uzasadniona je śli okazuje si ę, że obszary wiejskie w 2007 roku zajmowały aż 93% powierzchni kraju. Polskie wsi s ą niezwykle bogate pod wzgl ędem ilo ści interesuj ących obiektów, cz ęsto wyst ępuj ących w postaci układów ruralistycznych lub te ż zespołów dworsko-parkowych, które mimo swego zabytkowego charakteru, nie zawsze są wpisane do rejestru zabytków. Wielki potencjał tkwi tak że w budynkach gospodarczych o ciekawej architekturze, takich jak stare gorzelnie, młyny, szkoły, go ści ńce, ku źnie czy stare zabudowania folwarczne oraz w całym otoczeniu krajobrazowym (Przygodzka 2010). Wszystkie te elementy obszarów wiejskich ukazuj ą sposób funkcjonowania wsi, charakter i prostot ę wiejskiego życia. Docenienie, odpowiednie wykorzystanie i eksponowanie tych walorów mo że przyczyni ć si ę do rozwoju lokalnego oraz wykreowania przestrzeni warto ściowych i po żą danych przez zm ęczone nowoczesno ści ą społecze ństwo. Na koniec tego podrozdziału warto przyjrze ć si ę celom okre ślonym w gminnej strategii. Jak si ę okazuje, cele rewitalizacji dworów i pałaców s ą z nimi zgodne. W cz ęś ci programowej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego w latach 2007-2015 wytyczono kilka obszarów problemowych. Jeden z nich dotyczy ochrony i zarz ądzania dziedzictwem kulturowym, kolejny krajobrazu kulturowego, estetyki i organizowania ładu przestrzennego. Problemy pierwszego z wymienionych obszarów wynikaj ą głównie z niskiej świadomo ści społecznej, niedostatecznej ochrony świeckich obiektów kulturalnych oraz słabego egzekwowania praw ochrony dziedzictwa. Zły stan krajobrazu kulturowego i nieład przestrzenny s ą z kolei skutkiem rozproszenia nienawi ązuj ącej do to żsamo ści kulturowej zabudowy mieszkaniowej oraz braku współpracy pomi ędzy administracj ą publiczn ą a prywatnymi wła ścicielami. Jako rozwi ązanie problemów dziedzictwa kulturowego słusznie podaje si ę przede wszystkim opracowywanie i egzekwowanie miejscowych planów zagospodarowanie przestrzennego oraz programów ochrony dziedzictwa kulturowego. W przywołanej ju ż strategii w ramach trzech ró żnych obszarów strategicznych wyznaczono cele strategiczne i operacyjne. Rewitalizacja dworów i pałaców bezpo średnio przyczynia si ę do realizacji celów w ramach obszaru strategicznego II „dziedzictwo kulturowe, zasoby przyrodnicze, zarz ądzanie przestrzenne” oraz po średnio do realizacji celów w ramach dwóch pozostałych obszarów strategicznych (tabl. 6). Realizacj ę najwa żniejszego w kontek ście niniejszej pracy celu dotyczącego zasobów kulturowych (cel 2.2.), zamierza osi ągn ąć si ę poprzez ekspozycj ę dziedzictwa kulturowego, a wi ęc

65 rewaloryzacj ę i adaptacj ę budynków historycznych oraz podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków na potrzeby nie tylko turystyki, ale i lokalnej społeczno ści. Zamierza si ę tak że podejmowa ć działania maj ące na celu budowanie to żsamo ści regionalnej. Nale żą do nich: wprowadzenie edukacji regionalnej do programów nauczania, wspieranie instytucji regionalnych rozpowszechniaj ących warto ści kulturowe, a tak że organizacja i promowanie wszelkich działa ń chroni ących i eksponuj ących dziedzictwo kulturowe.

Tabl. 6. Obszary i cele strategiczne rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego

Cele strategiczne Cele operacyjne

I. SPOŁECZE ŃSTWO

1.3. Aktywne i dobrze zorganizowane 1.3.1. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. społecze ństwo. 1.3.2. Rozwój organizacji pozarz ądowych i wszelkich form współpracy trójsektorowej.

1.4. Wieloetniczna wspólnota korzystaj ąca z 1.4.1. Rozwijanie wszelkich form kultury współczesnej. mo żliwo ści rozwoju w wymiarze 1.4.2. Rozwini ęta infrastruktura kulturalna. osobowym i społecznym, wykorzystuj ąca dobra cywilizacyjne.

II. DZIEDZICTWO KULTUROWE, ZASOBY PRZYRODNICZE, ZARZ ĄDZANIE PRZESTRZENNE

2.2. Zagospodarowane zasoby kulturowe, 2.2.1. Kompletna ochrona i ekspozycja oraz wpisanie w obieg społeczny dziedzictwa kulturowego. z zachowaniem zasady zrównowa żonego rozwoju.

2.3. Ochrona ładu przestrzennego i estetyki 2.3.1. Zgodny z obowi ązuj ącym prawem, architektur ą krajobrazu kulturowego. krajobrazu i sztuk ą planowania przestrzennego: ład przestrzenny i estetyka krajobrazu przyrodniczego oraz kulturowego.

III. GOSPODARKA I INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA

3.1. Rozwój społeczny i gospodarczy 3.1.2. Rozwój gospodarki turystycznej na obszarach obszarów wiejskich. wiejskich. Infrastruktura turystyczna.

3.1.3. Infrastruktura społeczna na obszarach wiejskich dostosowana do potrzeb społeczno ści i wyzwa ń XXI wieku.

3.1.4. Region atrakcyjny do osiedlania.

3.2. Rozwini ęta innowacyjna gospodarka i 3.2.1. Przeciwdziałanie ró żnym formom bezrobocia. infrastruktura techniczna. Przełamywanie regresu społecznego i zmniejszanie skali bezrobocia.

3.2.2. Stabilny rynek pracy – stabilna przedsi ębiorczo ść . Źródło: Opracowanie własne na podstawie Strategii rozwoju … 2007

3.2. Sposoby osi ągni ęcia wyznaczonych celów

Podstaw ą sukcesu rewitalizacji dworów i pałaców jest rzetelna diagnoza stanu danego obszaru, opracowanie dostosowanego do niej programu rewitalizacji przy udziale lokalnej społeczno ści i egzekwowanie wytycznych w tym programie zawartych. Narz ędzia zapewniaj ące skuteczno ść programu rewitalizacji mo żna podzieli ć na materialne i społeczne (ryc. 15).

Ryc. 15. Przygotowanie programów rewitalizacji Źródło: Wa ńkowicz 2011; 62

W tym miejscu warto jeszcze wspomnie ć o dwóch, najcz ęś ciej popełnianych podczas przygotowywania programów rewitalizacji bł ędach. Cz ęsto pomijane s ą w nich zasoby prywatne. Władze niestety cz ęsto skupiaj ą si ę tylko na obiektach publicznych, a brak pomocy (głównie finansowej) dla prywatnych właścicieli przyczynia si ę do degradacji wielu obiektów. Drugim powa żnym uchybieniem jest fakt, że warto ść kulturowa w tego typu strategiach jest najcz ęś ciej traktowana w sposób instrumentalny. Brak kontroli nad konsekwentn ą realizacj ą przyj ętych zało żeń sprawia, że wiele zapisów traktowanych jest bardziej jako chwyt marketingowy i promocyjny, a tymczasem dziedzictwo kulturowe powinno by ć realnie i ści śle chronione (Przygodzka 2010).

3.2.1. Sposoby zagospodarowania oraz wykorzystania dworów, pałaców i zało żeń dworsko-parkowych

Na wst ępie tego podrozdziału zaznaczy ć nale ży, że z punktu widzenia ochrony dziedzictwa kulturowego najlepszym sposobem zagospodarowania i wykorzystania dworu lub pałacu jest ten, który jest identyczny lub przynajmniej bardzo zbli żony do pierwotnego, ale tak naprawd ę ka żda nowa funkcja, nawet zupełnie niezgodna z charakterem danego obiektu, jest po żą dana, poniewa ż ratuje go przed całkowitym zniszczeniem. Nowe funkcje dworów i pałaców powinny spełnia ć kilka warunków. Po pierwsze powinny w jak najwi ększym stopniu odzwierciedla ć charakter obiektu i zachowywa ć jego architektur ę. Zrewitalizowane obiekty powinny by ć tak że dost ępne dla lokalnej społeczno ści i realizowa ć ich potrzeby. Ostatnim, najmniej wa żnym i niejako dodatkowym warunkiem jest to, aby nowa funkcja przynosiła wymierne zyski wła ścicielowi, zach ęcaj ące i umo żliwiaj ące mu dalsz ą działalno ść . Niekiedy, mimo że jest to zadanie bardzo trudne, mo żliwe jest spełnienie wszystkich tych warunków. W niniejszym rozdziale zostan ą przedstawione sposoby zagospodarowania i wykorzystania obiektów rezydencjonalnych jakie powinny mie ć miejsce oraz te, które maj ą miejsce w rzeczywisto ści, a które nie zawsze s ą wła ściwe. Według znanego polskiego dokumentalisty i specjalisty w dziedzinie architektury dworskiej i ziemia ństwa Macieja Rydla (2000), w nadawaniu nowej funkcji dworom najwa żniejsze jest zachowanie i kontynuacja warto ści i tradycji ziemia ńskich oraz spójno ść z natur ą. Ubolewa on nad tym, że w Polsce nie ma ani jednego dworu z zachowan ą cał ą infrastruktur ą gospodarcz ą i że nowe funkcje nie maj ą nic wspólnego z dawn ą. Z drugiej jednak strony zauwa ża, że niemo żliwe jest uratowanie wszystkich obiektów i przywrócenie im dawnych funkcji, ale cho ć niektóre z nich – te najbardziej cenne pod wzgl ędem architektury i tradycji powinny zosta ć zrewitalizowane tak, aby odzwierciedlały pierwotny charakter miejsca. Uzyskanie takiego efektu byłoby z pewno ści ą o wiele łatwiejsze przy udziale prawowitych wła ścicieli. Z punktu widzenia niniejszej pracy najwa żniejsze jest natomiast nadanie takiej funkcji dworom i pałacom, które b ędą w stanie wyprowadzi ć obszar popegeerowski ze stanu kryzysu społecznego i gospodarczego. Dominuj ącą funkcj ą dworów i pałaców powiatu bytowskiego jest funkcja mieszkalna. W zale żno ści od wła ściciela obiekty rezydencjonalne zostały przekształcone w domy wielorodzinne – je śli wła ścicielem jest gmina lub jednorodzinne, je śli wła ścicielem

68 jest osoba prywatna. W drugim przypadku renowacja zabytku jest niekiedy udana, tak jak miało to miejsce w Barnowie – dworze odnowionym przez kolarza Czesława Langa (fot. 14), ale niekiedy przekształcenie w prywatn ą rezydencj ę odbywa si ę z wielk ą szkod ą dla obiektu. Przykładem tego jest pałac w Czarnej D ąbrówce, gdzie przeprowadzona renowacja przyczyniła si ę do całkowitego zatarcia pierwotnego charakteru i nadała nowoczesny, nienaturalny wygl ąd (fot. 15). Nale ży pami ęta ć, że nawet je śli renowacja została przeprowadzona prawidłowo i zgodnie z wytycznymi konserwatora to nadanie funkcji mieszkalnej zawsze posiada jedn ą powa żną wad ę, a mianowicie dost ęp do takiego obiektu maj ą tylko jego mieszka ńcy.

Fot. 14. Prywatny dwór w Barnowie Źródło: Zbiory własne

Fot. 15. Prywatny pałac w Czarnej D ąbrówce Źródło: Zbiory własne

W nast ępnej kolejno ści dwory i pałace pełni ą funkcje publiczne - słu żą jako biblioteki, szkoły, o środki kultury, o środki zdrowia itp. Ze wzgl ędu na brak danych nieznana jest dokładna liczba obiektów rezydencjonalnych powiatu bytowskiego, które słu żą jako budynki u żyteczno ści publicznej, ale jest z pewno ści ą kilka takich przypadków. I tak np. pałac wpisany do rejestru zabytków mieszcz ący si ę w miejscowo ści Broczyna słu ży jako o środek resocjalizacyjny (fot. 16), w pałacu w Tursku równie ż wpisanym do rejestru zabytków, znajduje si ę Specjalny O środek Szkolno-Wychowawczy (fot. 17) a w pałacu w Parchowie Dom Pomocy Społecznej. Nadanie obiektom rezydencjonalnym funkcji o charakterze publicznym jest korzystniejsze ni ż nadanie funkcji mieszkalnej. Mo że z nich korzysta ć znacznie wi ęcej osób a wymogi wynikaj ące z pełnionej roli zapewniaj ą funkcjonalno ść i estetyczny wygl ąd budynku.

Fot. 16. O środek Resocjalizacyjny w pałacu w Broczynie Źródło: Teen Challenge … 2014

Fot. 17. Specjalny O środek Szkolno-Wychowawczy w pałacu w Tursku Źródło: Powiat Bytowski … 2014

Z własnych obserwacji wynika, że obiekty kulturalne powiatu bytowskiego znajduj ą si ę obecnie tylko w miejscowo ściach gminnych. W pozostałych miejscowo ściach jest tylko zabudowa mieszkaniowa, typowo popegeerowska. Wi ąż e si ę to z tym, że na obszarach tych istniał specyficzny system folwarczny, gdzie do miejsca pracy przypisane było miejsce zamieszkania, w wyniku czego powstawał obszar produkcji rolnej (Zaniewska 2008). Po upadku PGR-ów mieszkania sprzedano pracownikom a obiekty socjalne i kulturalne upadły. Powstały odizolowane osiedla, b ędące wcze śniej o środkiem życia wiejskiego. Na tych obszarach zdecydowanie brakuje zatem równomiernie rozmieszczonych obiektów pełni ących funkcje kulturalne i b ędących miejscem spotka ń mieszka ńców. Dwory i pałace, które wyst ępuj ą w wielu i to nie tylko gminnych miejscowo ściach, mog ą uzupełni ć brakuj ącą na obszarach wiejskich baz ę kulturow ą, przyczyniaj ąc si ę do wzrostu poziomu to żsamo ści regionalnej oraz integracji i aktywizacji społecznej. Obiekty rezydencjonalne mogłyby zosta ć zaadaptowane na Wiejskie Domy Spotka ń. W jednym z nich mógłby si ę mie ści ć tak że Dom Odnowy Wsi, z wyodr ębnion ą sal ą dla specjalnego komitetu i koordynatora procesu odnowy wsi oraz sal ą do warsztatów i spotka ń z mieszka ńcami, którzy aktywnie uczestniczyliby w planowaniu a nast ępnie realizacji tego procesu. Chc ąc podkre śli ć rolnicz ą histori ę omawianego obszaru powinno zosta ć tutaj utworzone Wiejskie Centrum Tradycji i Kultury Rolnej z izb ą regionaln ą oraz edukacyjn ą ście żką dotycz ącą na przykład maszyn rolniczych. Podobne obiekty zostały utworzone we wsi Kuniów (województwo opolskie, powiat kluczborski). Działania te w ramach procesu odnowy wsi zostały uznane za wzorcowe, czego wyrazem było wyró żnienie Europejskiego Stowarzyszenia na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich i Odnowy Wsi ARGE (Urbanik 2008). Innymi rozwi ązaniami, które nie zostały zastosowane jeszcze w żadnym z bytowskich obiektów rezydencjonalnych, a które mog ą okaza ć si ę skutecznym narz ędziem rewitalizacji jest organizacja skansenów, muzeów eksponuj ących kultur ę ziemia ńsk ą oraz muzeów biograficznych (Rydel 2000). Co prawda obiekty takie nie ukazuj ą prawdziwego życia ziemianina, ale dzi ęki temu dwory i pałace maj ą szanse zachowa ć dawny zewn ętrzny wygl ąd, cz ęsto równie ż wyposa żenie. Mog ą pełni ć tak że funkcje dydaktyczne, przyczyniaj ąc si ę do wzrostu wiedzy na temat historii samych obiektów jak i życia dworskiego oraz szacunku wzgl ędem nich.

W celu o żywienia społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego warto wykorzysta ć nie tylko dwory i pałace, ale tak że towarzysz ące im budynki i otaczaj ącą je przestrze ń. Budynki gospodarcze mog ą na powrót pełni ć funkcje typowo rolnicze (np. kurniki) oraz magazynowe i produkcyjne (np. mleczarnie), ale mo żna je te ż zaadaptowa ć pod funkcje turystyczne (np. stadniny koni). Podworskie parki, aleje drzew, ogrody i sady owocowe to tereny, które s ą zwykle malowniczo usytuowane i mog ą z kolei pełni ć funkcj ę rekreacyjn ą. Rewitalizacja dworów i pałaców jest pełniejsza jeśli procesowi temu podlega całe zało żenie dworsko-parkowe. Niestety na obszarze powiatu bytowskiego ma miejsce wiele sytuacji, gdzie z zało żeń tych pozostały tylko parki. Warto zrewitalizowa ć równie ż i takie pozostało ści, poniewa ż posiadaj ą one bardzo cenny rodzimy drzewostan, cz ęsto ju ż o charakterze pomnikowym. Wśród wielu wartych uwagi parków trzeba wspomnie ć o zabytkowym parku podworskim z XIX wieku znajduj ącym si ę w Gał ąź ni Małej o powierzchni 8,1 ha. Do dzi ś zachował si ę tu tarasowy układ poprzedzielany szpalerami grabów pospolitych (fot. 15). Od południowej strony, zało żenie ogranicza rzeka Słupia tworz ąca w nim zakola poro śni ęte pomnikowymi d ębami szypułkowymi. Kolejnym cennym obszarem jest zadbane zało żenie dworsko-parkowe w Barnowie składaj ące si ę z dwóch cz ęś ci: dworsko- folwarcznej i le śnej oraz park w stylu angielskim znajduj ący si ę w Jasieniu, który zachował dawny układ przestrzenny oraz nadal czytelne ci ągi spacerowe i widokowe (Sobisz 2006). Do tej pory parki podworskie nie były dostatecznie wykorzystywane, ale mo że wkrótce si ę to zmieni za spraw ą udanej rewitalizacji jednego z parków. Działania rewitalizacyjne zostały przeprowadzone w miejscowo ści D ąbrówka Bytowska we wrze śniu 2013 roku a swym zasi ęgiem obejmowały instalacj ę o świetlenia, małej architektury, infrastruktury sportowej i chodników (fot. 16). Zaniedbany do tej pory park podworski pełni obecnie z powodzeniem funkcj ę sportowo-rekreacyjn ą i jest miejscem organizacji lokalnych imprez plenerowych ( Miastko NaszeMiasto.pl 2014). By ć mo że mało uwagi po świ ęcono historii tego miejsca, ale przynajmniej utworzono estetyczn ą i spójn ą przestrze ń ch ętnie odwiedzan ą przez społeczno ść lokaln ą.

Fot. 18. Szpaler grabowy w parku podworskim w Gał ąź ni Małej Źródło: Sobisz 2006: 158

Fot. 19. Zrewitalizowany park podworski w Dąbrówce Bytowskiej Źródło: Miastko NaszeMiasto.pl 2014

Du że mo żliwo ści o żywienia społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego niesie ze sob ą turystyka zorientowana na poznanie dziedzictwa kulturowego. Gospodarka turystyczna wytwarza w Polsce wi ęcej dochodu ni ż rolnictwo, nie korzysta natomiast nawet z częś ci pomocy pa ństwa, jakie otrzymuje rolnictwo. Rozwój tej dziedziny gospodarki nie tylko przynosi zyski, ale umacnia tak że znaczenie kultury w danym regionie i zwi ększa szans ę dworów i pałaców na przetrwanie zarówno fizyczne jak i to istniej ące w świadomo ści mieszka ńców oraz turystów (Kozak 2008). Turystyka i kultura

73 są ze sob ą zwi ązane i wzajemnie stymuluj ą swój rozwój – kultura niejednokrotnie jest podstaw ą rozwoju turystyki, a ta z kolei przyczynia si ę do ochrony i popularyzacji dóbr kultury. Szeroko rozumiana kultura zajmuje obecnie znacz ące miejsce na rynku turystycznym. Po rekreacji w śród gór, wód, parków narodowych i innych typowych miejsc, przyszedł czas na eksploatacj ę kultury i przeszło ści. W odpowiedzi na fakt, że coraz cz ęstszym motywem podró ży jest kultura oraz chc ąc poprawi ć swoj ą konkurencyjno ść , społeczno ści lokalne odkrywaj ą na nowo i wykorzystuj ą dziedzictwo kulturowe do celów turystycznych. W wielu miejscach w kraju i na świecie kultura stała si ę źródłem pomysłów i inicjatyw zwi ązanych z rozwojem turystycznym. Warto wprowadzi ć ten trend równie ż w powiecie bytowskim, bogatym w niemieckie dziedzictwo kulturowe, które skutecznie mo że przyczyni ć si ę do rozwoju lokalnego Dwory i pałace w skali kraju dosy ć cz ęsto przekształcane s ą w pensjonaty, hotele i ośrodki konferencyjno-szkoleniowe (Rydel 2000). Na omawianym obszarze obiektów takich jest niewiele, a te które s ą niestety nie ciesz ą si ę zbyt du żym powodzeniem. O ile pełnienie przez dwory i pałace funkcji zwi ązanej z turystyk ą kulturaln ą jest uzasadnione o tyle przekształcenie ich w niczym nie wyró żniaj ące si ę i nie zachowuj ące zupełnie historycznych warto ści obiekty typowo turystyczne, a szczególnie noclegowe nie zawsze jest dobrym rozwi ązaniem. Wielko ść obiektu i konieczno ść dostosowania go do dzisiejszych wysokich wymaga ń turystów wi ąż e si ę z bardzo du żymi nakładami finansowymi. Po pewnym czasie wła ściciele po prostu bankrutuj ą. Taka sytuacja zdarzyła si ę w D ąbiu, gdzie wła ściciel oprócz braku środków finansowych skar żył si ę równie ż na brak współpracy z władzami samorz ądowymi. Gmina nie wspierała kolejnych inwestycji wła ściciela, nigdy nie przyznała mu ulg podatkowych. Hotel wraz z restauracj ą i dyskotek ą po 13 latach działalno ści ma zosta ć przekształcony w dom spokojnej staro ści a mieszka ńcy gminy Bytów zostan ą pozbawieni jednego z lepszych miejsc rozrywkowych ( Słupsk i Pomorze Środkowe … 2014). Przekształcenie dworu lub pałacu w obiekt hotelowy musi by ć zatem inwestycj ą bardzo przemy ślan ą, popart ą analizami popytu na tego typu usługi i ma racj ę bytu tylko w okre ślonych warunkach ekonomicznych.

Fot. 20. Nieczynny hotel Bismarck w pałacu w D ąbiu Źródło: HotelInfo24.pl 2014

Zasugerowane w tym podrozdziale sposoby zagospodarowania oraz wykorzystania dworów i pałaców mog ą wpłyn ąć na rozwój działalno ści pozarolniczej, zapewniaj ąc tym samym nowe miejsca pracy w obsłudze zrewitalizowanych obiektów. Oferty pracy i wzrost atrakcyjno ści obszaru jako miejsca zamieszkania wpłyn ęłyby na spadek poziomu emigracji, w tym głównie młodych ludzi. Przede wszystkim jednak zaproponowane rozwi ązania przyczyniłyby si ę do przezwyci ęż enia przekazywanej wr ęcz z pokolenia na pokolenie bierno ści mieszka ńców. Poł ączenie atrakcyjno ści krajobrazowej z odpowiednim wykorzystaniem istniej ącego potencjału w postaci dworów i pałaców mogłoby podnie ść jako ść życia mieszka ńców obszarów popegeerowskich oraz wyeliminowa ć zjawisko wykluczenia społecznego i zawodowego.

3.2.2. Regulacja struktury własno ściowej dworów i pałaców

Poni ższy podrozdział ma na celu przedstawienie wpływu obecnej struktury własno ściowej dworów i pałaców na ich stan zachowania i sposoby wykorzystania oraz sposoby jej regulacji, które mogłyby skuteczniej je chroni ć i odpowiednio u żytkowa ć. Wspomniany ju ż brak ustawy reprywatyzacyjnej zaw ęż a znacz ąco mo żliwo ści regulowania form własno ści obiektów b ędących przedmiotem niniejszej pracy. Zwrot własno ści prawowitym wła ścicielom niemieckim czy te ż ich przodkom lub podj ęcie innej formy współpracy polsko-niemieckiej to rozwi ązania, które z pewno ści ą przywróciłyby

75 obiektom rezydencjonalnym dawn ą świetno ść . Póki co w śród bardzo niewielu istniej ących narz ędzi najbardziej skuteczne mo że okaza ć si ę partnerstwo publiczno-prywatne (PPP). Wi ększo ść istniej ących i odnowionych dworów oraz pałaców powiatu bytowskiego znajduje si ę w r ękach prywatnych. Na ich bazie nie mo żna rozwija ć turystyki, poniewa ż tury ści i mieszka ńcy nie maj ą do nich dost ępu. Tymczasem w informatorach turystycznych figuruj ą one jako atrakcje turystyczne. Wynika z tego, że władze samorz ądowe s ą świadome tego, że obecno ść obiektów rezydencjonalnych mo że by ć czynnikiem przyci ągaj ącym turystów, ale z drugiej strony nie ma kompleksowej wizji rozwoju tego działu gospodarki, który opierałby si ę na faktycznych mo żliwo ściach wykorzystania przez odwiedzaj ących (Giza-Poleszczuk 2008). W kontek ście niniejszej pracy, najwa żniejsze jest, aby dwory lub pałace słu żyły mieszka ńcom i nadawały now ą jako ść przestrzeniom popegeerowskim. W tym przypadku najmniej korzystna sytuacja, to taka, gdzie obiekt rezydencjonalny jest własno ści ą prywatn ą. Jest to niepo żą dane z dwóch wzgl ędów. Przede wszystkim niemo żliwe jest przeznaczenie dworu lub pałacu, które byłoby zgodne z wol ą i potrzebami mieszka ńców. W konsekwencji obiekt słu ży tylko wła ścicielowi a jego potencjał nie zostaje w pełni wykorzystany. Po drugie, wła ścicielami takich obiektów czasami zostaj ą osoby nie posiadaj ące wystarczaj ących środków na kosztowne utrzymywanie tak du żych budynków. Przejmuj ą obiekt w wyniku spadku lub zupełnie nieprzemy ślanej decyzji. W dłu ższej perspektywie czasu prowadzi do niedoinwestowania i degradacji maj ątku. Taka sytuacja ma miejsce m.in. w Gostkowie (fot. 9), gdzie niezbyt zamo żny wła ściciel od 2011 roku próbuje bezskuteczne sprzeda ć du ży pałac, posiadaj ący 20 pokoi ( Nieruchomo ści: działki … 2014a), z których wi ększo ść nie jest w ogóle wykorzystywana. Kolejna, podobna oferta sprzeda ży dotyczy dworku znajduj ącego si ę w miejscowo ści Świerzenko (ryc. 16). Mo żna domy śla ć si ę, że równie ż i w tym przypadku ch ęć sprzeda ży cz ęś ci obiektu podyktowana jest trudn ą sytuacj ą finansow ą wła ściciela, którego nie sta ć na utrzymanie całego obiektu. Wydaje si ę, że w takich przypadkach słusznym byłoby przej ęcie takich obiektów przez jednostki samorz ądowe. Jest to niestety niemo żliwe. Przyczyna tego jest oczywista i zreszt ą taka sama jak w przypadku własno ści prywatnej – brakuje środków finansowych, które umo żliwiłyby remont, utrzymanie oraz eksploatacj ę dworów i pałaców. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że niekiedy, w zwi ązku z zabytkowym charakterem, działania te musz ą by ć przeprowadzane według wymogów konserwatorskich.

Ryc. 16. Oferta sprzeda ży cz ęś ci dworku w Świerzenku Źródło: Nieruchomo ści: mieszkania … 2014b

Rozwi ązaniem powy ższych problemów jest zastosowanie partnerstwa publiczno- prywatnego. Zgodnie z ustaw ą z dnia 19 grudnia 2008 roku o partnerstwie publiczno- prywatnym, przedmiotem partnerstwa publiczno-prywatnego jest wspólna realizacja przedsi ęwzi ęcia oparta na podziale zada ń i ryzyk pomi ędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym. Istniej ą dwie grupy form współpracy, wyodr ębnione na podstawie kryterium stopnia ryzyka poniesionego przez dan ą stron ę. Formy, gdzie wi ększa cz ęść ryzyka zostaje przeniesiona na podmiot prywatny to odmiany modelu koncesyjnego. Natomiast w ramach modelu opartego na formule tradycyjnej (outsourcingowej) funkcjonuj ą formy współpracy, gdzie wi ększ ą odpowiedzialno ść przejmuje podmiot publiczny ( Sprawy samorz ądowe ... 2014). Mimo, że obowi ązek sporz ądzania analiz został zniesiony, to wybór odpowiedniej formy współpracy wymaga wielu negocjacji i oceny różnych uwarunkowa ń, w tym m.in. prawno-administracyjnych, formalnych i ekonomicznych, które pozwol ą na okre ślenie szansy powodzenia danego przedsi ęwzi ęcia. W przypadku procesu rewitalizacji konieczna jest tak że dogł ębna analiza społeczna. Ka żda ze stron musi by ć świadoma swoich zasobów i mo żliwo ści. Jasno okre ślony musi zosta ć tak że podział korzy ści i ryzyk ponoszonych przez poszczególne podmioty, przy czym nale ży pami ęta ć, że ryzyko ponosi ta strona,

77 która najbardziej potrafi je kontrolowa ć (Gajewska-Jedwabny za Bleja 2010). Na podstawie umowy o PPP partner prywatny jest zobowi ązany do realizacji przedsi ęwzi ęcia (zaprojektowania, budowy) i sfinansowania jego całości lub cz ęś ci. Podmiot publiczny z kolei zobowi ązany jest głównie do wniesienia wkładu własnego w postaci składnika maj ątkowego, którym mo że by ć np. posiadany obiekt dziedzictwa kulturowego lub poniesienia cz ęś ci wydatków przedsi ęwzi ęcia (Ustawa o partnerstwie … 2008). Dalsze postanowienia dotycz ące stanu własno ści, utrzymania i eksploatacji s ą ju ż zale żne od wyboru konkretnej formy współpracy. W partnerstwie publiczno-prywatnym korzy ści s ą obustronne. Ka żdy z podmiotów wykorzystuje do świadczenia i umiej ętno ści partnera. Dzi ęki PPP jednostki samorz ądowe mog ą sprawniej i efektywniej realizowa ć zadania publiczne – bez opó źnie ń i przede wszystkim bez konieczno ści zadłu żania si ę. Je śli natomiast chodzi o korzy ści podmiotu prywatnego, to oprócz otrzymywania wymiernych po żytków, partnerstwo publiczno- prywatne jako forma długotrwałej współpracy zapewnia udział w stabilnych projektach. Inwestor ma mo żliwo ść otrzyma ć bardzo atrakcyjn ą stop ę zwrotu. Poza tym, współpraca z sektorem publicznym wpływa na promocj ę i kreowanie dobrego wizerunku prywatnego przedsi ębiorcy (Bleja 2010). Poprzez zmian ę jako ści otoczenia i przestrzeni publicznych korzy ści odnosz ą równie ż mieszka ńcy. Niew ątpliwie pozytywnym skutkiem współpracy w ramach PPP jest budowanie sieci wzajemnego zaufania pomi ędzy sektorem prywatnym i publicznym, co mo że skutkowa ć kolejnymi udanymi przedsi ęwzi ęciami przeprowadzonymi w ten sam sposób. Zastosowanie tego narz ędzia mo że sta ć si ę ratunkiem dla wielu dworów i pałaców.

3.2.3. Finansowanie działa ń rewitalizacyjnych

Rewitalizacja dworów i pałaców jest procesem wymagaj ącym bardzo wysokich nakładów finansowych. Na szcz ęś cie istnieje kilka mo żliwo ści sfinansowania cz ęś ci poniesionych kosztów, z czego wyró żni ć mo żna dwie najcz ęś ciej i najefektywniej stosowane. Jedn ą z nich jest udział partnera prywatnego w ramach partnerstwa publiczno- prywatnego, kolejn ą pozyskiwanie środków europejskich w ramach programów typu „odnowa wsi”. Druga z mo żliwo ści ma du że szanse powodzenia, gdy ż powiat bytowski posiada ju ż du że do świadczenie w pozyskiwaniu funduszy europejskich na tego typu projekty (tabl. 7).

Tabl. 7. Warto ści i liczba projektów zrealizowanych w ramach Pomorskiego Programu Odnowy Wsi w 2006 roku

Lp. Powiat Kwota dofinansowania (w PLN) Liczba projektów 1. Starogardzki 594 195, 33 10 2. Bytowski 536 771, 00 10 3. Słupski 411 973, 00 8 4. Gda ński 401 272, 00 7 5. Kartuski 390 847, 00 8 6. Ko ścierski 349 595, 00 7 7. Sztumski 310 497, 00 5 8. Kwidzy ński 284 631, 00 5 9. Tczewski 269 005, 66 5 10. Wejherowski 241 174, 00 5 11. Człuchowski 236 004, 00 4 12. Chojnicki 226 666, 00 4 13. Malborski 200 670, 00 4 14. Lęborski 173 507, 07 3 15. Pucki 170 776, 00 3 16. Nowodworski 168 970, 00 4 17. RAZEM 4 966 554, 06 92 Źródło: Czapiewska 2011: 89

Programy odnowy wsi, w tym te o zasi ęgu wojewódzkim wdra żane przez Urz ędy Marszałkowskie jak np. Pomorski Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, finansowane s ą z Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. W latach 2004–2006 polska wie ś mogła realizowa ć projekty odnowy wsi przy wsparciu finansowym w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywno ściowego oraz rozwój obszarów wiejskich” (SPO Rolnictwo). W priorytecie II tego programu nazwanym „zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich”, wytyczono dwa działania, na bazie których mo żliwe było dofinansowanie projektów odnowy wsi: 2.3 „odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego” oraz 2.7 „pilota żowy Program Leader +”. W kolejnym

79 okresie finansowania tj. 2007-2013, program SPO Rolnictwo został zast ąpiony przez Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Tutaj projekty odnowy wsi mogły by ć realizowane na podstawie osi 3 „jako ść życia na obszarach wiejskich i ró żnicowanie gospodarki wiejskiej”, działania 3.4 „odnowa i rozwój wsi” (które miało rozszerzony zakres w stosunku do tego wcze śniejszego działania 2.3 SPO Rolnictwo) oraz działa ń osi 4 dotycz ącej programu LEDER (Czapiewska 2011). Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 jest jeszcze w fazie projektowej, niedawno zako ńczyły si ę konsultacje publiczne ( Ministerstwo Rolnictwa … 2014b). Według projektu działania rewitalizacyjne dworów i pałaców b ędą mog ą uzyska ć dofinansowanie w ramach nast ępuj ących działa ń ( Ministerstwo Rolnictwa … 2014a): − działanie 6 „rozwój gospodarstw i działalno ści gospodarczej” : − poddziałanie 6.2 „pomoc na rozpocz ęcie działalno ści gospodarczej na rzecz działalno ści pozarolniczej na obszarach wiejskich (premie na rozpocz ęcie działalno ści pozarolniczej)” – dofinansowanie do 100 tys. zł; − działanie 7 „podstawowe usługi i odnowa miejscowo ści na obszarach wiejskich” : − poddziałanie 7.1 „badania i inwestycje zwi ązane z utrzymaniem, odbudow ą i popraw ą stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi, krajobrazu wiejskiego i miejsc o wysokiej warto ści przyrodniczej, w tym dotycz ące powi ązanych aspektów społeczno-gospodarczych oraz środków w zakresie świadomo ści środowiskowej” - maksymalnie dofinansowanie 63,63% środków kwalifikowanych, ale nie wi ęcej ni ż 500 tys. zł; − poddziałanie 7.2 „inwestycje w tworzenie, ulepszanie lub rozwijanie podstawowych usług lokalnych dla ludno ści wiejskiej, w tym rekreacji i kultury oraz powi ązanej infrastruktury” (7.2.1 „budowa, przebudowa, modernizacja lub wyposa żenie obiektów pełni ących funkcje kulturalne oraz kształtowanie przestrzeni publicznej”) - maksymalnie dofinansowanie 63,63% środków kwalifikowanych, ale nie wi ęcej ni ż 500 tys. zł; − działanie 14 „LEADER” - dofinansowanie co najmniej 50% wydatków kwalifikowanych. Inicjatywa Wspólnotowa Leader jest bardzo skuteczną metod ą rozwoju lokalnego i aktywizacji mieszka ńców na obszarach wiejskich. Opiera si ę na współpracy

80 trójsektorowej. Przedstawiciele sektora prywatnego, gospodarczego i społecznego tworz ą Lokalne Grupy Działania (LGD), które opracowuj ą i wdra żaj ą Lokaln ą Strategi ę Rozwoju (LSR). LGD ogłaszaj ą tak że konkursy i dofinansowuj ą tzw. „małe projekty” (Mazurczak- Kaczmaryk 2014). Na obszarze powiatu bytowskiego funkcjonuj ą trzy LGD: w gminie Trzebielino i Miastko LGD Wrzeciono, w gminie Lipnica LGD Sandry Brdy a w pozostałych gminach LGD Partnerstwo Dorzecze Słupi ( Pomorski Leader 2014). Aby zrozumie ć wy ższo ść inicjatywy LEADER nad innymi programami nale ży przedstawi ć siedem jej głównych zało żeń (Przygodzka 2010). Nale żą do nich: − podej ście terytorialne – środki kierowane s ą na konkretny obszar a nie pojedynczy projekt; − podej ście oddolne – obrane kierunki rozwoju wynikaj ą z potrzeb lokalnej społeczno ści; − podej ście zintegrowane – podejmowane działania są komplementarne, uwzgl ędniaj ą wi ęcej ni ż tylko jeden konkretny sektor; − podej ście partnerskie – umo żliwienie uczestnictwa i realnego współdecydowania wszystkich zainteresowanych; − podej ście innowacyjne – realizacja nowatorskich rozwi ąza ń, mog ących przynie ść wi ększe korzy ści; − decentralizacja zarz ądzania i finansowania – dotyczy samodzielnego dysponowania otrzymanymi środkami przez beneficjentów; − współpraca i „sieciowanie” – zało żenie o współpracy i wymianie do świadcze ń z innymi LGD. Cele inicjatywy LEADER okre ślone w projekcie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 są zbie żne z celami rewitalizacji dworów i pałaców. Cele te są nast ępuj ące: − zapobieganie wykluczeniu społecznemu oraz wspieranie inicjatyw i kapitału społecznego; − tworzenie nowych miejsc pracy i warunków ułatwiaj ących zakładanie nowych firm oraz podj ęcie pracy, szczególnie przez osoby wykluczone; − wykorzystanie istniej ących zasobów, w tym dziedzictwa kulturowego. Nale ży zaznaczy ć, że dofinansowaniu podlegaj ą takie działania jak „promowanie, zachowanie lub oznakowanie lokalnego dziedzictwa przyrodniczego, kulturowego i historycznego pod warunkiem zapewnienia jego dost ępno ści zwiedzaj ącym” ( Ministerstwo

Rolnictwa … 2014a). Fakt ten jest niezwykle wa żny w kontek ście rewitalizacji dworów i pałaców, które przynajmniej na obszarze powiatu bytowskiego cz ęsto s ą własno ści ą prywatn ą, w zwi ązku z czym nie s ą ogólnie dost ępne i póki co nie podlegaj ą finansowaniu. Innym, bardzo korzystnym narz ędziem finansowania w zakresie rewitalizacji dworów i pałaców jest partnerstwo publiczno-prywatne. Środki partnera prywatnego mog ą zosta ć wykorzystane bezpo średnio w realizacji przedsi ęwzi ęcia, ale mog ą posłu żyć tak że jako wkład własny, którego posiadanie jest konieczne, aby mo żliwe było uzyskanie dofinansowania z Unii Europejskiej. Brak ści śle okre ślonego wkładu własnego jest obecnie powa żnym problemem wielu samorz ądów i hamuje absorpcj ę środków pomocowych. Środki partnera prywatnego mog ą rozwi ąza ć ten problem. Takie projekty, realizowane na podstawie partnerstwa publiczno-prywatnego, gdzie oprócz środków partnera prywatnego wykorzystuje si ę środki unijne, a dokładnie pochodz ące z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójno ści nazywane s ą projektami hybrydowymi ( Platforma partnerstwa … 2014). Projekty hybrydowe obecnie nie s ą jeszcze powszechnie stosowane, jest ich niewiele – w okresie finansowania 2007-2013 na terenie całego kraju zidentyfikowano ich tylko 20, z czego trzy s ą jeszcze w fazie koncepcyjnej. Jednak na kolejny okres finansowania tj. 2014-2020 przewiduje si ę przełom dla projektów hybrydowych. Powstały bowiem nowe korzystne regulacje dotycz ące definicji, beneficjentów i przepływów finansowych w projektach hybrydowych. Regulacje te zostały wprowadzone do Rozporz ądzenia ogólnego Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1303/2013. Zapewniono tak że prymat przepisów PPP nad przepisami ogólnymi ( Platforma partnerstwa … 2014). Projekt hybrydowy jest bardzo zło żony, gdy ż musi odpowiada ć zarówno regulacjom krajowym jak i europejskim, ale w konsekwencji poł ączenie środków partnera prywatnego i unijnych jest bardzo korzystne. Pierwsze z nich daj ą sam ą szans ę ubiegania si ę o dofinansowanie, a udział Unii Europejskiej oprócz dofinansowania przedsi ęwzi ęcia łącznie z pokryciem kosztów wst ępnych studiów projektu, zapewnia tak że wsparcie instytucjonalne i przyczynia si ę do uwiarygodnienia projektu wobec innych partnerów, takich jak np. instytucje finansuj ące (Bleja 2010). Kierunki wsparcia preferowane przez Komisj ę Europejsk ą s ą zbie żne z tymi, które s ą interesuj ące dla partnerstw publiczno- prywatnych i dotycz ą dworów i pałaców, a nale żą do nich m.in. wła śnie działania dotycz ące rewitalizacji i świadczenia usług publicznych ( Platforma partnerstwa … 2014).

Istniej ą oczywi ście jeszcze inne sposoby pozyskiwania funduszy na rewitalizacj ę dworów i pałaców. W śród nich warto chocia żby wymieni ć fundacje i stowarzyszenia działaj ące lokalnie lub na terenie całego kraju oraz środki krajowe pochodz ące z takich źródeł jak Regionalny Program Operacyjny (RPO) czy Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, która zapewnia środki na pokrycie wkładu własnego jednostek ubiegaj ących si ę o dofinansowanie z UE (Mazurczak-Kaczmaryk 2014). Ze wzgl ędu na omawiany przedmiot rewitalizacji najbardziej odpowiednie jest jednak finansowanie w ramach projektów odnowy wsi oraz projektów hybrydowych.

3.2.4. Promocja projektu

Ka żde przedsi ęwzi ęcie, w tym rewitalizacyjne, składa si ę z pi ęciu etapów: programowania, projektowania, wprowadzania zmian, decyzji oraz realizacji. Partycypacja społeczna, która powinna by ć nieodł ącznym elementem realizacji wszelkich zamierze ń jednostek samorz ądowych, składa si ę z pi ęciu faz a odbywa si ę na poziomie dwóch pierwszych etapów inwestycji. Na pierwszym poziomie miejsce ma informowanie interesariuszy oraz badanie potrzeb, na poziomie drugim reszta faz partycypacji, a wi ęc prezentacja i wyja śnienie projektu, dyskusja publiczna oraz negocjacje czy te ż wyja śnianie kwestii spornych (Pawłowska 2010). Wła ściwa promocja projektu rewitalizacji ma miejsce ju ż po realizacji inwestycji, jednak ju ż podczas informowania, czyli I fazy partycypacji, pojawia si ę wst ępna promocja zamierze ń, zach ęcaj ąca jednocze śnie społecze ństwo do dalszego udziału w projekcie. Proces ten wzbudza pierwsze zainteresowanie mieszkańców i inwestorów, przyci ąga uwag ę, pobudza ich wyobra źni ę. Społeczno ść anga żuje si ę w proces rewitalizacji - najpierw na poziomie projektowym, pó źniej na poziomie realizacji. Dzi ęki partycypacji projekt w zupełno ści odpowiada wyobra żeniom mieszka ńców, którzy pó źniej ch ętnie korzystaj ą z efektów swej pracy. Promocja maj ąca miejsce ju ż po realizacji całego projektu jest ju ż zatem tylko rozszerzeniem tej, która została zapocz ątkowana podczas partycypacji. Pami ęta ć nale ży jednak, że działania informacyjno-promocyjne na poziomie partycypacji maj ą charakter bardziej bezstronny i bezinteresowny ni ż ścisła promocja porealizacyjna, która poza przekazaniem wiedzy zakłada osi ągni ęcie jeszcze innych, bardziej wymiernych celów (Wa ńkowicz 2011).

Promocja projektu rewitalizacji, podobnie jak informowanie, ma charakter jednokierunkowy, ale jej rola jest zupełnie inna. Zadaniem promocji jest pozytywne przedstawienie konkretnej oferty, skierowanie jej do konkretnych odbiorców (w rewitalizacji odbiorcami s ą głównie mieszka ńcy), za pomoc ą odpowiednich środków i okre ślonej przesłanki wyja śniaj ącej istot ę działa ń. Konieczne jest tak że okre ślenie pozycji gminy – stwierdzenie czy jest podmiotem czy przedmiotem promocji. W przypadku rewitalizacji obszarów społecznie wykluczonych, a z takimi mamy do czynienia w powiecie bytowskim, gmina jest podmiotem promocji a jej ofert ą są poszczególne elementy przestrzeni wraz z propozycjami zagospodarowania prowadz ącymi do osi ągni ęcia wyznaczonych celów (Wa ńkowicz 2011). Zestawienie narz ędzi informowania mieszka ńców o zamierzeniach wykonano w oparciu o Lokalne Programy Rewitalizacji 190 miast polskich (Hałat 2010). Co prawda programy te zostały sporz ądzone w ramach Zintegrowanego Programu Rozwoju Regionalnego UE dla obszarów miejskich, po-wojskowych i po-przemysłowych, ale zastosowane narz ędzia informowania mo żna wykorzysta ć równie dobrze tak że w przypadku obszarów wiejskich. Najcz ęś ciej stosowanym narz ędziem przekazywania informacji jest Internet oraz media lokalne - prasa, radio i telewizja (ryc. 17). W przypadku niektórych miast wykorzystano kilka kanałów dystrybucji informacji, co jest oczywi ście jak najbardziej wskazane. W zale żno ści od stopnia zaanga żowania lokalnej społeczno ści zmieniaj ą si ę narz ędzia partycypacji. Podczas konsultacji stosuje si ę najcz ęś ciej ankiety, w przypadku aktywnego udziału społeczno ści organizowane s ą otwarte spotkania z mieszka ńcami lub grupami interesu oraz warsztaty projektowe (Hałat 2010). Cz ęść narz ędzi informowania mo że by ć jednocze śnie narz ędziami promocji podj ętych inwestycji. W przypadku promocji działa ń rewitalizacyjnych dotycz ących dworów i pałaców, gdzie szczególnie wa żne jest współdziałanie i uzyskanie akceptacji w śród mieszka ńców oraz wzrost poziomu świadomo ści na temat warto ści istniej ącego dziedzictwa kulturowego, skutecznymi narz ędziami okazuj ą si ę media lokalne, ogłoszenia, informacje przekazywane poczt ą, prezentacje i wystawy. Poza dobrem ogółu mieszka ńców istniej ą tak że inne cele rewitalizacji dworów i pałaców, wymagaj ące nieco innych narz ędzi promocji. W celu przyci ągni ęcia inwestorów odpowiedni ą form ą promocji s ą debaty panelowe i prezentacje, z kolei liczne imprezy i podanie szczegółowych informacji do biur turystycznych niew ątpliwie wzbudz ą zainteresowanie turystów (Wa ńkowicz 2011).

Ryc. 17. Narz ędzia informowania mieszka ńców w Lokalnych Programach Rewitalizacji Źródło: Hałat 2010: 135

W przypadku powiatu bytowskiego najwa żniejsz ą cz ęś ci ą promocji powinny by ć programy edukacyjne i aktywne warsztaty edukacji architektonicznej. Ich zadaniem byłoby zwi ększanie świadomo ści mieszka ńców na temat rewitalizacji i jej znaczenia w kształtowaniu otoczenia, ale równie ż pogł ębianie wiedzy na temat miejsca swojego zamieszkania. Konieczne jest tak że utworzenie oddzielnej strony lub przynajmniej podstrony witryny miejskiej, gdzie znajdowałyby si ę tylko i wył ącznie ogłoszenia zwi ązane z procesem rewitalizacji, dotycz ące przebiegu prac, efektów czy te ż nadchodz ących wydarze ń, takich jak imprezy kulturalne odbywaj ące si ę w nowo zaadaptowanych obiektach. Regularne podawanie informacji do mediów lokalnych, takich jak telewizja ( BTV Telewizja Bytów), gazety (m.in. Kurier Bytowski, Dziennik Powiatu Bytowskiego) oraz portale informacyjne (m.in. Bytów NaszeMiasto, Betowo.pl, Miastko24.pl) wydaje si ę by ć oczywiste. Uzasadnione byłoby równie ż utworzenie punktu konsultacyjno-doradczego dla przedsi ębiorców i mieszka ńców, który udzielałby ró żnych informacji i porad, w tym prawnych, na temat np. podj ęcia działalno ści gospodarczej i wielu innych nowych mo żliwo ści jakie niesie rewitalizacja.

Promocja jest integraln ą cz ęś ci ą strategii marketingowej ka żdej organizacji, jej przedmiotem s ą okre ślone produkty – w analizowanej sytuacji s ą to efekty rewitalizacji. Je śli chodzi o jednostki samorz ądu terytorialnego promocj ą s ą wszelkie działania maj ące na celu poinformowanie i zach ęcenie okre ślonych jednostek tak, aby podj ęły one działalno ść zgodn ą z opracowanymi planami rozwoju. Zatem promocja gminy czy te ż powiatu wspiera lokalny rozwój społeczno-gospodarczy. Nawet promocja jednej sfery działa ń przyczynia si ę do poprawy ogólnego wizerunku gminy. Celem promocji jest zmiana niezbyt korzystnej opinii, o żywienie gospodarcze i powtórne skupienie uwagi na terenach dawniej znanych, ale obecnie zapomnianych i zmarginalizowanych w świadomo ści mieszka ńców (Huczek 2014). Zaanga żowanie społeczno ści w życie publiczne przyczynia si ę do zmniejszania poziomu wykluczenia społecznego. Powy ższe działania mog ą słu żyć nie tylko promocji, ale tak że przezwyci ęż eniu negatywnego zjawiska jakie panuje na analizowanym obszarze – bierno ści społecznej. Dostateczna informacja i promocja pozwalaj ą na unikni ęcie wielu konfliktów. Zawsze lepiej jest zawczasu informowa ć ni ż pó źniej odpowiada ć na trudne pytania i pretensje. Odpowiednia, to znaczy autentyczna, przekonuj ąca i zrozumiała forma promocji, w poł ączeniu z wcze śniejszym udziałem społecze ństwa zapewnia osi ągni ęcie długofalowych efektów przeprowadzonej rewitalizacji (Wa ńkowicz 2011).

4. Stosunek społecze ństwa powiatu bytowskiego do procesu rewitalizacji oraz istniej ących zasobów

W rewitalizacji du żą rol ę odgrywa społecze ństwo – nadaje kierunek temu procesowi i wpływa na sprawno ść jego przebiegu. Wszelkie zmiany maj ą słu żyć przede wszystkim mieszka ńcom, dlatego tak wa żne s ą ich potrzeby i wyobra żenia. Rewitalizacja będzie skuteczna tylko wtedy, gdy b ędzie je realnie uwzgl ędnia ć. W celu poznania tych potrzeb oraz opinii na temat rewitalizacji dworów i pałaców jako narz ędzia o żywienia społeczno-gospodarczego, przeprowadzono badania ankietowe w śród 100 mieszka ńców powiatu bytowskiego. W doborze próby przeprowadzonych bada ń ankietowych brano pod uwag ę takie kryteria jak płe ć, wiek a nast ępnie miejsce zamieszkania i wykształcenie respondentów. Dzi ęki temu, uzyskane wyniki obejmuj ą ró żne warstwy społeczne i s ą przekrojowe. Badaniu poddano 55 kobiet i 45 m ęż czyzn. Je śli za ś chodzi o struktur ę wiekow ą to w badaniu wzi ęło udział 21 osób w wieku do 18 lat, 36 w wieku 19-26 lat, 19 w wieku 27-40 lat, 16 w wieku 40-60 lat i 8 osób w wieku powy żej 60 lat. Najwi ęcej respondentów jako miejsce zamieszkania podało miejscowo ści le żą ce w gminie Bytów (34), w nast ępnej kolejno ści w gminie Parchowo (16) i nieco mniej w gminie Miastko (15). W pozostałych gminach powiatu przeprowadzono od 3 do 8 ankiet, poza gmin ą Lipnica, gdzie zrealizowano tylko jedn ą. Najwi ększa cz ęść ankietowanych posiada wykształcenie wy ższe magisterskie (24 osoby), nast ępnie podstawowe (23), wy ższe licencjackie (18), zasadnicze zawodowe (17), średnie (11) i policealne (7). Kwestionariusz ankietowy mo żna podzieli ć na trzy ró żne cz ęś ci (zał ącznik 1). Pierwsza z nich dotyczy identyfikacji problemów i potrzeb lokalnej społeczno ści (pyt. 1- 3), druga diagnozuje stan wiedzy na temat istniej ących w okolicy dworów i pałaców (pyt. 4,5), trzecia natomiast i najwa żniejsza w kontek ście tej pracy cz ęść , zwi ązana jest z subiektywn ą opini ą mieszka ńców na temat rewitalizacji tych obiektów i formy jak ą ten proces powinien przybra ć w przypadku analizowanego obszaru (pyt. 6-14). Z pierwszej cz ęś ci ankiety wynika, że w odczuciu mieszka ńców obecna sytuacja społeczno-gospodarcza powiatu bytowskiego nie jest zadowalaj ąca. Aż 67% ankietowanych uznało, że miejscowo ści ich zamieszkania potrzebne jest o żywienie a tylko 15%, że nie (pyt. 1). W śród problemów o średnim poziomie zagro żenia (ryc. 18),

87 respondenci najcz ęś ciej wymieniali bezrobocie, ubóstwo i alkoholizm (po ok. 40 %) oraz słabe poł ączenia komunikacyjne (33%). Niedostrzegane problemy to utrudniony dost ęp do dobrych szkół oraz zły stan zabytków. Przy tych problemach ankietowani najcz ęś ciej wybierali opcj ę „brak problemu”, podczas gdy realnie one istniej ą. Świadczy to o niskim poziomie świadomo ści, ale tak że o niskich wymaganiach wobec otaczaj ącej przestrzeni i warunków edukacyjnych. Żaden z problemów wymienionych w kwestionariuszu nie był okre ślony w przewa żaj ącej cz ęś ci jako „wysokie zagro żenie”.

Ryc. 18. Problemy i ich intensywno ść wyst ępuj ące w miejscu zamieszkania respondentów Źródło: Opracowanie własne na podstawie bada ń ankietowych

Z odpowiedzi na pytanie wielokrotnego wyboru numer 3 wynika, że mieszka ńcom najbardziej brakuje obiektów kulturalnych (51%), przestrzeni rekreacyjno- wypoczynkowych (50%) oraz obiektów handlowo-usługowych (44%). Na brak obiektów sportowych wskazało ł ącznie 30% ankietowanych, a w śród nich głównie ludzie młodzi w wieku do 26 lat, natomiast na brak przestrzeni zielonych narzekało 24% ankietowanych. Kilka osób wskazało dodatkowo, że w okolicy brakuje miejsc rozrywkowych i gastronomicznych. Uzyskane dane pochodz ące z pierwszej cz ęś ci ankiety wskazuj ą zatem, że obszar powiatu bytowskiego zmaga si ę z licznymi problemami i nale ży jak najszybciej podj ąć działania polepszaj ące jako ść życia jego mieszka ńców m.in. poprzez organizacj ę potrzebnych przestrzeni i obiektów.

Wyniki pochodz ące z kolejnej cz ęś ci ankiety ukazuj ą, że społeczno ść lokalna bardzo cz ęsto nie jest świadoma istnienia w okolicy cennych obiektów rezydencjonalnych. Na pytanie o to, czy w bliskiej okolicy istnieje jaki ś dwór lub pałac (pyt. 4), 59 osób odpowiedziało „tak”, przy czym 15 z nich jako jeden z dwóch lub jedyny przykład bł ędnie podało zamek krzy żacki (ryc. 19). Bardziej niepokoj ący jest jednak fakt, że a ż połowa ankietowanych nie potrafiła poda ć ani jednego przykładu. 46% ankietowanych zadeklarowało natomiast, że zna histori ę istniej ących w okolicy tego typu obiektów (pyt. 6).

Ryc. 19. Liczba przykładów okolicznych obiektów rezydencjonalnych podawanych przez respondentów Źródło: Opracowanie własne na podstawie bada ń ankietowych

Ostatnia cz ęść ankiety, pozwalaj ąca pozna ć opinie na temat rewitalizacji dworów i pałaców, rozpoczyna si ę od ogólnego pytania o to, czy takie obiekty w ogóle powinny zosta ć na nowo zagospodarowane (pyt. 7). 52% ankietowanych uwa ża, że dworom i pałacom powinna zosta ć nadana nowa funkcja, 17% że wr ęcz przeciwnie, a pozostali wybrali trzeci ą, neutraln ą odpowied ź. W ramach tej pracy wa żne s ą odpowiedzi na pytanie 8 zwi ązane z funkcjami jakie powinny pełni ć dwory i pałace. W pytaniu tym mo żna było wybra ć kilka odpowiedzi. Najcz ęś ciej wskazywan ą przez respondentów funkcj ą była funkcja turystyczna (ryc. 20). 70% badanych uwa ża, że dwory i pałace powinny zosta ć zaadaptowane na hotele, restauracje i inne obiekty turystyczne. Nieco mniej, bo 51%, że powinny one pełni ć funkcj ę kulturaln ą, tak ą jak np. muzea. Według 22% ankietowanych

89 odpowiednia byłaby funkcja publiczna i przekształcenie takich obiektów w szkoły, o środki zdrowia czy te ż pomocy społecznej itd. Najmniej respondentów wskazało na funkcj ę mieszkaniow ą, co jest słusznym podej ściem, poniewa ż takie przeznaczenie słu ży tylko ograniczonej liczbie osób zamieszkuj ących dany obiekt. Do wyboru była jeszcze odpowied ź o rozbiórce obiektów rezydencjonalnych, jednak nie została wskazana przez żadnego z respondentów. Bardzo mało ankietowanych osób udzieliło odpowiedzi na pytanie otwarte dotycz ące propozycji zagospodarowania pobliskich obiektów rezydencjonalnych (nr 8). Tylko 27% ankietowanych przedstawiło pomysł na zagospodarowanie wybranego dworu lub pałacu. Kilku z nich wskazało na konieczno ść zachowania historycznych warto ści i zaproponowało adaptacj ę obiektów na muzea, miejsca spotka ń mieszka ńców oraz miejsca do organizacji ró żnych wystaw i działalno ści stowarzysze ń artystycznych. Wi ększo ść pomysłów zwi ązana była jednak z zagospodarowaniem turystycznym. Według respondentów obiekty rezydencjonalne powinny zosta ć przekształcone na hotele, zajazdy, kluby i obiekty agroturystyczne a przylegaj ące do nich dawne obszary folwarczne lub parkowe np. w stadnin ę koni.

Ryc. 20. Po żą dane funkcje pełnione przez dwory i pałace w opinii mieszka ńców Źródło: Opracowanie własne na podstawie bada ń ankietowych

W celu odpowiedniego przeprowadzenia procesu rewitalizacji potrzebne jest tak że poznanie opinii mieszka ńców odno śnie władania obiektów. Informacje te zebrano na podstawie odpowiedzi na pytanie wielokrotnego wyboru nr 10. Raczej nie zaskakuje fakt,

że według mieszka ńców najwi ęcej korzy ści z przeprowadzenia rewitalizacji dworów i pałaców powinni odnosi ć oni sami (ryc. 21). A ż 75% ankietowanych wskazało t ę odpowied ź. Dosy ć cz ęsto wskazywano tak że, że podj ęte działania powinny słu żyć turystom. Rozwój turystyki generuje du że dochody, a wi ęc w konsekwencji realizacja potrzeb odwiedzaj ących przynosiłaby wymierne korzy ści tak że mieszka ńcom. Najmniej badanych, bo tylko 16%, uwa ża, że rewitalizacja powinna słu żyć samorz ądowi, podczas gdy organy te przy zastosowaniu odpowiednich narz ędzi finansowych mogłyby odpowiednio wykorzysta ć istniej ące dziedzictwo kulturowe. Fakt ten mo że świadczy ć o sceptycznym nastawieniu i nieufno ści wobec działa ń władzy, w przypadku obszarów popegeerowskich wniosek ten wydaje si ę jeszcze bardziej trafny.

Ryc. 21. Grupy odnosz ące korzy ści w wyniku przeprowadzenia rewitalizacji dworów i pałaców wskazane przez respondentów Źródło: Opracowanie własne na podstawie bada ń ankietowych

Je śli chodzi o form ę własno ści dworów i pałaców, to najwi ększa liczba respondentów opowiedziało si ę za własno ści ą gminn ą (56%). W takim przypadku najbardziej prawdopodobne jest, że dany obiekt b ędzie dost ępny dla wszystkich zainteresowanych. Wybór gminnej formy własno ści byłby zatem najbardziej korzystny dla mieszka ńców i zgodny z ide ą rewitalizacji. 38% ankietowanych stwierdziło, że najlepsz ą form ą własno ści jest własno ść prywatna. Wybór ten by ć mo że wynika z tego, że wi ększo ść obiektów b ędących po całkowitym remoncie nale ży do wła ścicieli prywatnych, wobec

91 czego panuje przekonanie, że inwestor prywatny jest w stanie lepiej zadba ć o taki obiekt ni ż jednostki samorz ądowe o ograniczonym bud żecie. Cenne informacje przyniosły równie ż odpowiedzi na pytania 12 i 13. 33% respondentów podobaj ą si ę przeprowadzone ju ż w okolicy działania rewitalizacyjne. Nawet je śli obiekt jest niedost ępny dla mieszka ńców i turystów to przeprowadzone remonty przynajmniej ratuj ą cenne obiekty przed całkowitym zniszczeniem, odtwarzaj ą dawny zewn ętrzny wygl ąd i tym samym poprawiaj ą walory estetyczne okolicy. 38% respondentów trudno okre śli ć czy podj ęte działania zostały przeprowadzone w odpowiedni sposób, poniewa ż nie odwiedzaj ą takich obiektów lub nawet je śli chcieliby to zmodernizowane obiekty nale żą do wła ścicieli prywatnych i nie ma do nich wst ępu. 9% badanych osób nie podobaj ą si ę przeprowadzone w okolicy odnowy obiektów. Swoje odpowiedzi uzasadniaj ą tym, że słu żą one tylko wła ścicielom obiektów a nie mieszka ńcom i cz ęsto nie s ą zwi ązane z histori ą miejsca. W okolicy miejsca zamieszkania pozostałych osób nie przeprowadzono w ostatnim czasie działa ń rewitalizacyjnych dworu lub pałacu. Odpowiedzi na ostatnie pytanie maj ące charakter podsumowuj ący (pyt. 14) przyniosły oczekiwane pozytywne wyniki. 67% ankietowanych uwa ża, że rewitalizacja dworów i pałaców mo że przyczyni ć si ę do o żywienia obszaru (ryc. 22). Swoje odpowiedzi popieraj ą oni nast ępuj ącymi argumentami (pyt. 15): − nast ąpi rozwój turystyki i nowych inicjatyw, w zwi ązku z czym wzrosn ą dochody mieszka ńców, przedsi ębiorców i samorz ądów; − utworzone zostan ą nowe miejsca pracy; − nast ąpi o żywienie społeczne oraz wzrost poczucia to żsamo ści i dumy po śród mieszka ńców; − obszar przestanie by ć „nijaki”, stanie si ę rozpoznawalny co najmniej w skali wojewódzkiej; − wykorzystany zostanie w ko ńcu istniej ący, ale niedostrzegany potencjał kulturowy; − przywrócona zostanie historyczna ranga miejsca. Osoby nie posiadaj ące zdania na ten temat lub b ędące zdania, że rewitalizacja obiektów rezydencjonalnych nie byłaby skutecznym narz ędziem o żywienia terenu nie potrafiły uzasadni ć swojego punktu widzenia.

Ryc. 22. Ocena skuteczno ści rewitalizacji dworów i pałaców jako narz ędzia o żywienia społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego Źródło: Opracowanie własne na podstawie bada ń ankietowych

Z analizy przeprowadzonych ankiet wynika, że rewitalizacja dworów i pałaców na obszarze powiatu bytowskiego jest potrzebna i mogłaby rozwi ąza ć istniej ące problemy oraz przyczyni ć si ę o żywienia społeczno-gospodarczego. Dla du żej cz ęś ci ankietowanych temat rewitalizacji dworów i pałaców jest jednak zupełnie nowy. W trakcie bada ń spotka ć mo żna było si ę z du żym zaskoczeniem i pow ątpiewaniem w sukces takich działa ń. Wi ększ ą kreatywno ści ą i optymizmem wykazali si ę ludzie młodzi i lepiej wykształceni. Wśród cz ęś ci osób o ni ższym statusie społecznym panuje wyczuwalna niech ęć , w zwi ązku z czym proces rewitalizacji dworów i pałaców na obszarze powiatu bytowskiego, gdzie ludno ść posiada jeszcze wyra źne cechy społecze ństwa postpegeerowskiego, powinien zosta ć poprzedzony działaniami przygotowawczymi o charakterze społecznym, tak aby wzbudzi ć zaufanie i zainteresowanie omawianym tematem w śród wszystkich mieszka ńców. Po odpowiednim wzmocnieniu potencjału społecznego proces rewitalizacji dworów i pałaców ma du że szanse powodzenia w realizacji zamierzonych celów.

5. Rewitalizacja dworów i pałaców jako szansa na o żywienie powiatu bytowskiego

Powiat bytowski jest niew ątpliwie obszarem wymagaj ącym o żywienia. Obszar ten znajduje si ę obecnie w stanie gł ębokiej stagnacji społecznej i gospodarczej. Bezpo średni ą przyczyn ą takiej sytuacji jest upadek Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych w 1991 roku. Od tej pory nie utworzono żadnych programów naprawczych obszarów popegeerowskich, nie wprowadzono żadnych zast ępczych działalno ści o charakterze przewodnim takim jak wcze śniej rolnictwo, które byłyby w stanie wyprowadzi ć obszar ze stanu kryzysu gospodarczego. Uzyskane w trakcie pracy informacje wskazuj ą niestety, że konieczno ść rewitalizacji terenów popegeerowskich jak i dworów oraz pałaców jest bagatelizowana a istota procesu rewitalizacji źle rozumiana. Od ponad 20-stu lat obszary popegeerowskie, mimo że zajmuj ą znaczny obszar kraju, s ą pomijane przez rz ądz ących na szczeblach centralnych i wojewódzkich. Starania władz samorz ądowych wobec tak powa żnych problemów jak bezrobocie sektorowe niestety cz ęsto okazuj ą si ę niewystarczaj ące. Powiat bytowski to specyficzny obszar. Zachowuje on dawne warto ści, naturalny krajobraz z przewag ą lasów, cz ęsto spotykane s ą tu rodziny wielodzietne. Stan ten i wra żenie beztroski nie do ko ńca jednak wynikaj ą ze świadomego kreowania takiego typu obszaru, a raczej z tego że jego rozwój, zarówno społeczny jak i gospodarczy jest tu silnie ograniczony. Sytuacj ę t ą mo żna odmieni ć, wykorzystuj ąc dwory i pałace. Na ich bazie oraz naturalnego charakteru tego obszaru, tradycyjnej działalno ści rolniczej i historii mo żna stworzy ć, tym razem świadomie, interesuj ący obszar – taki, który b ędzie atrakcyjny dla mieszka ńców, inwestorów i turystów. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą znacznie powa żniejsze problemy ni ż zniszczone zabytki czy inne cenne obiekty architektoniczne takie jak dwory i pałace. Jednak to wła śnie ich rewitalizacja mo że w sposób po średni rozwi ąza ć inne problemy, wymagaj ące szybkiej reakcji. Po takiej aktywizacji społecznej, bo przecie ż proces rewitalizacji jest z tym nierozerwanie zwi ązany, działania te mog ą da ć pocz ątek nowym inicjatywom, o śmieli ć ludno ść do podejmowania innych działa ń zmieniaj ących ich niezbyt korzystn ą obecn ą sytuacj ę życiow ą. Mieszka ńcy obszarów popegeerowskich takich jak powiat bytowski, z pewno ści ą chcieliby, aby warunki ich życia uległy poprawie. Mimo to ich ch ęć współpracy jest

94 znikoma, o czym mo żna było si ę przekona ć podczas przeprowadzania bada ń ankietowych. Społecze ństwo to wykazuje si ę nie tylko du żą nieufno ści ą, ale tak że brakiem poczucia własnej warto ści. Uwa żaj ą, że nie znaj ą si ę na wielu sprawach, dlatego te ż wol ą si ę nie wypowiada ć. Maj ą poczucie, że ich zdanie i tak nie ma znaczenia. Takie uczucia musz ą mie ć gdzie ś swoje źródło, mo żna przypuszcza ć, że jest nim wieloletni okres zaniedbania przez pa ństwo, które niegdy ś silnie inwestowało w rolnictwo, po świ ęcaj ąc mu du żo środków i uwagi. Dlatego te ż mieszka ńcy najbardziej chcieliby powrotu do czasów, gdy funkcjonowały PGR-y i nie musieli si ę troszczy ć ani o prac ę, ani o mieszkanie. O ile młodzi ludzie staraj ą si ę jeszcze walczy ć o lepszy byt, o tyle starsze pokolenie ludno ści popegeerowskiej nauczyło si ę żyć na swój własny, skromny sposób, zdaje si ę nawet, że przestało ju ż wymaga ć lepszych warunków mieszkaniowych, edukacyjnych czy ekonomicznych. By ć mo że wła śnie dlatego konieczno ść o żywienia bardziej dostrzegalna jest dla ludzi z zewn ątrz tego obszaru. Kolejny raz w trakcie tej pracy warto podkre śli ć, że działania zmierzaj ące do odnowy obszaru, takie jak rewitalizacja dworów i pałaców, powinny zosta ć poprzedzone działaniami ści śle społecznymi. Ich efektem byłaby zmiana nastawienia społeczno ści lokalnych i utworzenie sieci wzajemnego zaufania pomi ędzy mieszka ńcami, przedsi ębiorcami a władz ą. Aby przekona ć społecze ństwo do zmian nale ży zastosowa ć ró żnego rodzaju zach ęty. Warto przedstawi ć podobne przykłady procesów rewitalizacji, które powiodły si ę i przyczyniły do poprawy warunków życia mieszka ńców. Nie musz ą one dotyczy ć koniecznie obiektów rezydencjonalnych, aczkolwiek najlepiej byłoby, gdyby opierały si ę na zasobach dziedzictwa kulturowego i historii oraz dotyczyły społecze ństwa w pewien sposób wykluczonego. Jasne okre ślenie zasad, procedur, sposobów finansowania i wszelkich podejmowanych działa ń sprawi, że temat rewitalizacji dworów i pałaców stanie si ę bardziej zrozumiały i przyst ępny dla mieszka ńców, a przedstawienie korzy ści, jakie mog ą oni odnie ść w wyniku sprawnego jej przeprowadzenia z pewno ści ą jeszcze bardziej pobudzi zainteresowanie lokalnej społeczności. Zaproponowane zach ęty ukazałyby proces rewitalizacji w nowym świetle, jako co ś co przy odrobinie wytrwało ści i wiary rzeczywi ście działa i przynosi efekty społeczne, ekonomiczne i równie ż takie, które widoczne s ą w przestrzeni, poprawiaj ąc jej jako ść i atrakcyjno ść zamieszkania. Rewitalizacja sama w sobie jest procesem bardzo złożonym i trudnym, a w przypadku rewitalizacji dworów i pałaców na obszarach popegeerowskich dochodz ą jeszcze dodatkowe trudno ści, b ędące głównie natury finansowej, formalno-prawnej i

95 społecznej. Rewitalizacja dworów i pałaców jest jedn ą z niewielu mo żliwo ści o żywienia omawianego obszaru, ze wzgl ędu na brak innych warto ści na podstawie których, mogłoby ono nast ąpi ć. Dlatego mimo wielu trudno ści jakie mog ą si ę pojawi ć, a które zostały opisane dokładnie w niniejszej pracy w rozdziale przedstawiaj ącym uwarunkowania przedmiotowego procesu, warto podj ąć si ę takiego wyzwania. To wła śnie odpowiednie zagospodarowanie licznie wyst ępuj ących oraz ciekawych historycznie i architektonicznie obiektów rezydencjonalnych mo że by ć czynnikiem przyci ągaj ącym inwestorów i turystów oraz zatrzymuj ącym ludno ść , szczególnie młod ą. Rewitalizacja dworów i pałaców mo że okaza ć si ę skutecznym narz ędziem o żywienia społeczno-gospodarczego terenu powiatu bytowskiego. Poza pokonaniem wielu barier utrudniających przeprowadzenie tego procesu, nale ży spełni ć jeszcze kilka warunków, aby efekty podj ętych działa ń były długotrwałe a gospodarowanie zasobami kulturowymi zawsze racjonalne. Funkcja pełniona przez obiekty rezydencjonalne powinna zosta ć dobrana odpowiednio do potrzeb ludno ści, stanu technicznego budynku i jego historii. Oczywiste jest, że obiekty te nie b ędą całkowicie pełni ć swej pierwotnej funkcji, poniewa ż zmieniło si ę znaczenie rolnictwa we współczesnym świecie. Nadanie nowej funkcji powinno jednak odbywa ć si ę z poszanowaniem tradycji i historii. Poza tym, wa żna jest realizacja potrzeb społecze ństwa i zapewnienie funkcjonalno ści. Kolejnym wymogiem, jaki musi zosta ć spełniony, aby rewitalizacja dworów i pałaców realizowała zało żone cele jest zapewnienie wszystkim zainteresowanym dost ępu do odnowionych obiektów. W realizacji tego zało żenia kluczowe jest nadanie takiej formy własno ści, która nie b ędzie w żaden sposób ograniczała u żytkowania obiektu. Osobn ą kwesti ą jest szeroki udział społeczno ści lokalnych w planowaniu przyszłych działa ń. Skoro zaproponowana odnowa obszarów popegeerowskich ma przeciwdziała ć marginalizacji i wykluczeniu społecznemu, to wymóg ten jest konieczny do spełnienia, a mo że to nast ąpi ć poprzez organizacj ę spotka ń, warsztatów, bada ń terenowych i ankietowych czy wydarze ń promocyjnych. Nie wszystko jednak zale ży tylko od nastawienia lokalnych społeczno ści. Trudne zadanie i du ża odpowiedzialno ść spoczywaj ą równie ż na samorz ądach, głównie szczebla gminnego. To wła śnie od urzędników w du żym stopniu zale ży czy proces rewitalizacji w ogóle zostanie podj ęty, a je śli zostanie to jakie przyjmie kierunki. Rewitalizacja dworów i pałaców jest działaniem kosztownym, a posiadanie wystarczaj ących funduszy ma decyduj ący wpływ na przebieg tego procesu. Wa żna jest zatem umiej ętno ść pozyskiwania

96 wsparcia finansowego, głównie pochodz ącego z Unii Europejskiej przez kompetentnych pracowników pa ństwowych. Bardzo przydatne mog ą okaza ć si ę tutaj specjalne szkolenia, zapewniaj ące odpowiedni ą wiedz ę z zakresu finansowania dla osób odpowiedzialnych za realizacj ę tego zadania. Przy okazji omawiania zada ń administracji samorz ądowej warto wspomnie ć raz jeszcze o konieczno ści tworzenia spójnych programów odnowy obszarów popegeerowskich, które w szczególności uwzgl ędniałyby dwory i pałace. Zarz ądzanie tak du żymi i cennymi zasobami wymaga podj ęcia kompleksowych działa ń równie ż na poziomie programowania. Rewitalizacja pojedynczych obiektów rezydencjonalnych jest bezcelowa, dopiero odnowa wielu z nich i stworzenie swego rodzaju sieci zrewitalizowanych obiektów pozwoli na osi ągni ęcie oczekiwanych rezultatów. Niestety, programy takie nie maj ą mocy prawnej i nie s ą wi ążą ce, to od uznania organów samorz ądowych zale ży czy wytyczne w nich zawarte b ędą konsekwentnie wprowadzane w życie. Uczciwe podej ście oraz zaanga żowanie osób decyzyjnych w du żej mierze przes ądza o tym, czy rewitalizacja zako ńczy si ę sukcesem czy pora żką ju ż na pierwszych etapach. Za rewitalizacj ą dworów i pałaców powiatu bytowskiego przemawia wiele argumentów, które dokładnie zostały omówione z podrozdziale 3.1. zatytułowanym „Cele rewitalizacji dworów i pałaców”. Po gł ębszym zastanowieniu mo żna stwierdzi ć, że zaproponowane działania przyniosłyby korzy ści nie tylko mieszka ńcom okolicznych terenów. Osi ągni ęte efekty z pewno ści ą okazałyby si ę unikatowe nawet w skali co najmniej regionalnej. Jako, że nie podj ęto jeszcze nigdzie w kraju jednoczesnej rewitalizacji tak wielu obiektów rezydencjonalnych, wyra żaj ących poniek ąd histori ę ziem polskich, które w konsekwencji utworzyłyby charakterystyczny spójny produkt turystyczny, mo żna stwierdzi ć, że korzy ści mogłyby odnie ść tak że wi ększe regiony jak na przykład Kaszuby czy nawet województwo pomorskie. Dwory i pałace powiatu bytowskiego s ą jego ukrytym potencjałem, który mo że sprawi ć że obszar ten stanie si ę bardziej konkurencyjny i rozpoznawalny. Na zako ńczenie tego rozdziału warto zaznaczy ć, że inwestycje podj ęte w ramach rewitalizacji dworów i pałaców byłyby równomiernie rozmieszczone na obszarze całego powiatu, poniewa ż w ka żdej jego częś ci znajduj ą si ę interesuj ące obiekty rezydencjonalne. Dzi ęki temu cały powiat ma szanse poprawi ć swoj ą atrakcyjno ść , wykluczenie społeczne poszczególnych obszarów mo że by ć skutecznie niwelowane a dysproporcje rozwojowe wyrównywane.

Wnioski

Przegl ąd teorii na temat rewitalizacji oraz analiza uwarunkowa ń i mo żliwych kierunków realizacji tego procesu na obszarze powiatu bytowskiego pozwoliły stwierdzi ć, że zagospodarowanie i nadanie nowych funkcji dworom, pałacom oraz towarzysz ącym im obiektom i obszarom nie jest bezcelowe. Analizowany obszar jest obszarem obj ętym degradacj ą przestrzenn ą, ale przede wszystkim degradacj ą społeczn ą, prowadz ącą do wykluczenia społecznego. Potrzeba przeprowadzenia rewitalizacji jest tutaj jak najbardziej uzasadniona. Powiat bytowski jest bogaty kulturowo, w jego krajobrazie odnale źć mo żna pozostało ści dziedzictwa kulturowego czterech nacji, z czego najbardziej widoczne i najliczniej wyst ępuj ące s ą te pochodzenia kaszubskiego i niemieckiego, wyst ępuj ące w postaci ko ściołów ewangelickich, folwarków oraz dworów i pałaców, obecnych szczególnie w zachodniej cz ęś ci powiatu. Zasobno ść w niemieckie obiekty dziedzictwa kulturowego ma zwi ązek z faktem, że ziemie te nale żały dawniej do tzw. Ziem Odzyskanych, które licznie zamieszkiwane były przez bogate rody niemieckie takie jak Puttkamer, von Klatt czy von Massov, buduj ące swoje siedziby jako okazałe pałace. W porównaniu do województwa pomorskiego ich ilo ść jest bardzo du ża, co mo żna uzna ć za czynnik wyró żniaj ący spo śród wielu innych powiatów. Z tego wzgl ędu w niniejszej pracy nieco wi ęcej uwagi po świ ęcono wła śnie pałacom. Poza tym, s ą to obiekty wi ększych rozmiarów o ciekawszej i zarazem cenniejszej architekturze oraz historii, co wymaga wi ększej ostro żno ści podczas przeprowadzania procesu rewitalizacji i nadawania nowych funkcji. Na aktualny zły stan techniczny przewa żaj ącej cz ęś ci dworów i pałaców zło żyło si ę wiele czynników o podło żu historyczno-gospodarczym oraz społecznym. Do pierwszej grupy mo żna zaliczy ć działania wojenne, cz ęste zmiany wła ścicieli lub niekiedy ich brak, przeprowadzanie wielu podziałów i nacjonalizacji maj ątków ziemskich oraz w ko ńcu upadek Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych. Z ostatnim z wymienionych czynników wi ążą si ę tak że inne problemy powiatu bytowskiego, takie jak wysoki poziom bezrobocia, emigracji i bierno ści społecznej, niska dost ępno ść komunikacyjna oraz zacofanie obszarów wiejskich. Skala tych problemów jest du ża poniewa ż PGR-y zajmowały wi ększ ą cz ęść ogółu u żytków rolnych powiatu bytowskiego. Do przyczyn zniszcze ń dworów i pałaców o charakterze społecznym nale żą natomiast dokonywane rabunki i zniszczenia maj ątków

98 wynikaj ące z braku świadomo ści na temat warto ści obiektów lub niech ęci wobec dziedzictwa kultur obcych. Oboj ętno ść i brak kompetencji słu żb konserwatorskich oraz bezczynno ść społeczno ści obszarów popegeerowskich równie ż nie pozostały bez znaczenia dla kondycji technicznej omawianych obiektów. W celu wła ściwego przeprowadzenia procesu rewitalizacji poza poznaniem przyczyn, konieczne jest tak że poznanie barier utrudniaj ących przeprowadzenie rewitalizacji dworów i pałaców. Mog ą to by ć bariery prawne zwi ązane głównie z brakiem ustawy reprywatyzacyjnej i obecno ści ą licznych wymogów, techniczne które pojawiaj ą si ę podczas przekształce ń funkcjonalnych, ekonomiczne wynikaj ące z braku środków finansowych lub mentalne wynikaj ące m.in. z roszczeniowych postaw mieszka ńców. Zdiagnozowanie wszelkich uwarunkowa ń pozwoliło na okre ślenie kierunków rewitalizacji dworów i pałaców na obszarze powiatu bytowskiego. Najwa żniejsze cele odnowy wsi przeprowadzanej w oparciu o rewitalizacj ę dworów i pałaców to o żywienie społeczne eliminuj ące lub znacznie ograniczaj ące zjawisko wykluczenia społecznego i integruj ące społeczno ść lokaln ą, rozwój gospodarczy nast ępuj ący poprzez rozwój turystyki i wzrost poziomu przedsi ębiorczo ści w śród mieszka ńców oraz ocalenie i wykorzystanie obiektów rezydencjonalnych, przyczyniaj ące si ę do waloryzacji i promocji przestrzeni wiejskiej. Celem nadrz ędnym przedmiotowego procesu jest osi ągni ęcie trwałego i zrównowa żonego rozwoju obszaru. Realizacja tych celów w du żym stopniu zale ży od opracowanych programów i nowej funkcji. Obecnie dwory i pałace pełni ą najcz ęś ciej funkcj ę mieszkaln ą, w nast ępnej kolejno ści publiczn ą. Bior ąc jednak pod uwag ę konieczno ść zachowania i wyra żenia historii najbardziej trafnym rozwi ązaniem byłoby przekształcenie dworów i pałaców w obiekty kulturowe czy te ż obiekty turystyki kulturowej b ędące miejscem spotka ń mieszka ńców oraz podkre ślaj ące regionalizm obszaru i kultur ę ziemia ńsk ą. Dla uzupełnienia tej funkcji, warto zorganizowa ć obszary rekreacyjne, wykorzystuj ąc do tego parki podworskie, cz ęsto posiadaj ące jeszcze starodrzew i pierwotne układy kompozycyjne. Zaproponowana funkcja ma charakter pośredni pomi ędzy funkcj ą typowo publiczn ą a turystyczn ą o naturze komercyjnej. W ka żdym b ądź razie ka żda nowa funkcja powinna spełnia ć oczekiwania mieszka ńców i realizowa ć ich potrzeby, szczególnie te mog ące przyczyni ć si ę do ich aktywizacji i polepszenia jako ści życia. Je śli natomiast chodzi o form ę własno ści to najkorzystniejsz ą, poza obecnie niemo żliw ą do realizacji opcj ą polegaj ącą na przekazaniu maj ątków prawowitym

99 wła ścicielom, jest partnerstwo publiczno-prywatne. Korzy ści odnosi ka żdy z podmiotów a dzi ęki podziałowi zada ń, odpowiedzialno ści oraz źródeł finansowania działania rewitalizacyjne mog ą zosta ć sprawniej i szybciej zrealizowane. Środki finansowe partnera prywatnego pozwalaj ą tak że na wniesienie wkładu własnego, koniecznego do ubiegania si ę o dofinansowanie w ramach projektów hybrydowych. Potrzebne fundusze s ą równie ż cz ęsto i efektywnie pozyskiwane z Unii Europejskiej w ramach projektów typu „odnowa wsi”. W najbli ższym czasie b ędzie pozwalał na to Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. Program ten okre śla równie ż zasady finansowania działa ń w zakresie Inicjatywy Wspólnotowej Leader, które podejmowane są przez Lokalne Grupy Działania. Dopełnieniem działa ń rewitalizacyjnych jest ich promocja. Ma ona miejsce na samym pocz ątku procesu rewitalizacji, zach ęcaj ąc do partycypacji społecznej, a nast ępnie po zako ńczeniu wszelkich działa ń, wówczas przybiera form ę bardziej zbli żon ą do działa ń marketingowych. Istnieje wiele narz ędzi partycypacji, informowania i promocji, z czego najbardziej skuteczne okazuj ą si ę media lokalne. Na obszarze powiatu bytowskiego konieczne jest dodatkowo przeprowadzenie licznych programów edukacyjnych, zwi ększaj ących świadomo ść mieszka ńców na temat rewitalizacji i nowych mo żliwo ści jakie niesie. Wa żną cz ęś ci ą niniejszej pracy jest analiza ankiet. Wynika z niej, że 67% respondentów jest świadoma złej sytuacji społecznej i gospodarczej istniej ącej w miejscu ich zamieszkania. Dokładnie taki sam odsetek ankietowanych wyraził aprobat ę dla rewitalizacji dworów i pałaców, uwa żaj ąc że mo że ona by ć skutecznym narz ędziem ożywienia terenu. Według respondentów dwory i pałace powinny pełni ć przede wszystkim funkcj ę turystyczn ą, najwi ęcej korzy ści z ich rewitalizacji powinni odnosi ć mieszka ńcy a najodpowiedniejsz ą form ą własno ści byłaby własno ść gminna, co zapewniałoby nieograniczony dost ęp do odnowionych obiektów. Wskazówki przytoczone w pracy mog ą okaza ć si ę przydatne, a cało ść pracy mo żna uzna ć jako wst ępn ą ekspertyz ę okre ślaj ącą mo żliwo ści rozwoju obszaru powiatu bytowskiego na podstawie istniej ących zasobów dziedzictwa kulturowego. Przeprowadzone analizy dotycz ące uwarunkowa ń, mo żliwych kierunków zagospodarowania i wykorzystania oraz opinii mieszka ńców pozwalaj ą stwierdzi ć, że rewitalizacja dworów i pałaców mo że przyczyni ć si ę do rozwoju obszaru powiatu bytowskiego.

100

Bibliografia

Agencja Nieruchomo ści Rolnych. 2014-01-24, http://www.anr.gov.pl/web/guest/o-agencji2 Akcja „Rz” – ratujmy dwory polskie, styl życia – rp.pl. 2014-01-26, http://www.rp.pl/artykul/320611.html?print= tak&p=0 Ba ński J., 2010, Obszar problemowy – koncepcja i typologia . Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa Billert A., Behr I., Kröning W., Muzioł - Wecławowicz A., 2003, Podr ęcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji. Urz ąd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast, Warszawa Billert A., 2004, Problemy, metody i strategie rewitalizacji. Centrum Staromiejskie w Żarach, Słubice Bleja A., 2010, Partnerstwo publiczno-prywatne w administracji publicznej. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica, 243, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łód ź, 35-42 Bytów 4 kultur – nieco historii. 2014-02-01, http://www.bytow4kultur.pl/ Bytów NaszeMiasto.pl. 2014-01-26, http://bytow.naszemiasto.pl/artykul/ruiny-po-pgr- wgostkowie-beda-wyburzone-takie-polecenie,1951016,t,id.html Bytów – Urz ąd Miejski w Bytowie. 2014-02-03, http://www.bytow.com.pl/articles/162/n/45 Czapiewska G., 2007, Zagospodarowanie nieprodukcyjnej cz ęś ci maj ątku popegeerowskiego na Pomorzu Środkowym . Słupskie Prace Geograficzne 3, Akademia Pomorska, Słupsk, 73-84

Czapiewska G., 2011, Odnowa wsi szans ą na rozwój peryferyjnych obszarów wiejskich Pomorza. Barometr Lokalny, 3 (25), Akademia Pomorska w Słupsku, Słupsk, 85- 94 Dekret PKWN z dnia 6 wrze śnia 1944 roku o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. z 1994r. Nr 4, Poz. 16 i 17) Dobry znak. 2014-01-26, http://gazeta-dobryznak.pl/index.php?art=1109 Dworki i pałace. 2014-02-03, http://krajobraz.kolczyglowy.pl/index.php/historia/dworki-i- palace Encyklopedia PWN. 2014-02-03, http://encyklopedia.pwn.pl/ Giza-Poleszczuk A., Ko ściesza-Jaworski W., 2008, Społeczne aspekty Likwidacji Pa ństwowych Gospodarstw Rolnych: raport socjologiczny z bada ń ilo ściowych i

101

jako ściowych. Zał ącznik 4 do raportu z bada ń: Rynki pracy na obszarach popegeerowskich, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa Główny Urz ąd Statystyczny. 2014-31-01, http://www.stat.gov.pl/gus Gorlach K., 2004, Socjologia obszarów wiejskich. Problemy i perspektywy . Wykłady z socjologii, tom 2. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Pałac w Trzcinnie - Gospodarsko Agroturystyczne. 2014-04-25, http://oferty.wypoczynek.turystyka.pl/palac_w_trzcinnie__gospodarstwo_agroturys tyczne,20090824230401.html Hałat P., 2010, Instrumenty partycypacji społecznej w lokalnych programach rewitalizacji miast w Polsce. [w:] Skalski K., O budowie metod rewitalizacji w Polsce – aspekty wybrane. Monografie i Studia Instytutu Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków, 127-155 HotelInfo24.pl. 2014-04-19, http://www.hotelinfo24.pl/news,11291,2,Dom_spokojnej_ starosci_zamiast_hotelu_w_Dabiu_k_Bytowa.html Huczek M., 2014-03-27, Promocja gminy jako sposób wspierania lokalnego rozwoju społeczno-gospodarczego. http://www.sbc.org.pl/Content/7687/huczek.pdf Karwi ńska A., 2008, Gospodarka przestrzenna, uwarunkowania społeczno – kulturowe . Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kipta E., 2014-01-26, Bariery systemowe rewitalizacji . http://www.forumrewitalizacji. pl/uploads/file/rewitalizacja_o-barierach/E.Kipta-Bariery-systemowe- rewitalizacji.pdf Kopczy ńska M. i inni, 2004, Modernizujemy zabytek . Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej, 4, Wydawnictwo Narodowe Centrum Kultury, Warszawa Kozak M.W., 2008, Dwory, pałace i zamki – kosztowne pami ątki czy zasób w rozwoju? Studia Regionalne i Lokalne, 2 (32), Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 92-111 Lorens P., Martyniuk - Pęczek J., 2009, Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast . Wydawnictwo Urbanista, Gda ńsk Mazurczak-Kaczmaryk M., Wybrane fundusze dla projektów z zakresu ochrony i rozwoju dziedzictwa kulturowego wsi. 2014-04-24, http://ww.org.pl/data/dziedzictwo_linki.pdf

102

Miastko NaszeMiasto.pl. 2014-04-19, http://miastko.naszemiasto.pl/artykul/galeria/dabrowka-ma-odnowiony-park-dzieki- sportowcom-z-ks-victoria,2046882,t,id.html Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2014-01-24 a, Projekt Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2014-2020 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 2014-04-24 b, https://www.minrol.gov.pl/pol/Wsparcie-rolnictwa-i-rybolowstwa/PROW-2014- 2020 Nieruchomo ści: mieszkania, domy, działki, grunty, lokale, garaże. 2014-04-08 a, http://dom.gratka.pl/tresc/402-9899667-pomorskie-gostkowo.html Nieruchomo ści: mieszkania, domy, działki, grunty, lokale, garaże. 2014-04-08 b, http://dom.gratka.pl/tresc/402-14025067-pomorskie-swierzenko.html Nowak T., Pokropek A., Rogaczewska M., Urbanik A., 2008, 2008, Monografia powiatu bytowskiego . Zał ącznik 2a do raportu z bada ń: Rynki pracy na obszarach popegerowskich, Departament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa Pawłowska K. (red.), 2010, Zanim wybuchnie konflikt. Idea i metody partycypacji społecznej w ochronie krajobrazu i kształtowaniu przestrzeni. Tom B Jak? Fundacja Partnerstwo dla Środowiska, Karków Platforma partnerstwa publiczno-prywatnego. 2014-04-24, http://www.ppp.gov.pl/Laczenie/ Strony/default.aspx Polska niezwykła. 2014-02-03, http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/15161,suchorze- palac-i-dwor-%282-pol--xix-w-%29.html Polskie zabytki - katalog zamków, pałaców i dworów w Polsce . 2014-01-26, http://www.polskiezabytki.pl/m/search/?q=&t2=1&t3=1&w=11&p=231&g=0 Pomorskie Forum Eksploracyjne. 2014-01-26, http://www.forum.eksploracja.pl/viewtopic.php?f=129&t=20535 Pomorski Leader. 2014-04-24, http://www.pomorskie.eu/pl/dprow/dzialnia_umwp/lider/ pomorski_ leader Powiat Bytowski – Serwis Internetowy Starostwa Powiatu Bytowskiego. 2014-04-19, http://www.powiatbytowski.pl/articles/148/n/32

103

Program weryfikacji polskich zabytków w 2014 roku. 2014-02-01, http://wiadomosci.onet.pl/ kraj/zdrojewski-program-weryfikacji-polskich- zabytkow-w-2014-roku/vv4ey Przewodnik dotycz ący kryteriów planowania oraz zarz ądzania projektami dotycz ącymi rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich, po-przemysłowych i po- wojskowych w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego finansowanego ze środków funduszy strukturalnych. 2004, Ministerstwo Gospodarki i Pracy. Departament Wdra żania Programów Rozwoju Regionalnego Przygodzka R., 2010, Lokalne grupy działania a procesy rewitalizacyjne na obszarach wiejskich. [w:] Skalski K., Obudowie metod rewitalizacji w Polsce – aspekty wybrane. Monografie i Studia Instytutu Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków, 109-125 Psyk-Piotrowska E., 2004, Społeczne konsekwencje przekształce ń własno ściowych w rolnictwie pa ństwowym. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łód ź Radwan-Pragłowski J., 2000, Dwór polski w pejza żu kulturowym. [w]: Dwór polski. Zjawisko historyczne i kulturowe. Materiały V seminarium Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Odział Kielecki, Warszawa, 515-523 Rejestr Zabytków Nieruchomych. 2014-02-01, http://www.ochronazabytkow.gda.pl/ index.php?option=com_content&view=article&id=15&Itemid=25 Reprywatyzacja nieruchomo ści zabytkowych: dworki i pałace mog ą uratowa ć spadkobiercy. 2014-01-26, http://prawo.rp.pl/artykul/723309.html Reprywatyzacja w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. 2014-01- 26, http://solidarni2010.pl/3370-reprywatyzacja-w-swietle-ustawy-o-ochronie- zabytkow-i-opiece-nad-zabytkami.html Rydel M., 2000, Współczesne funkcje dworów polskich. [w]: Dwór polski. Zjawisko historyczne i kulturowe. Materiały V seminarium Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Odział Kielecki, Warszawa, 53-65 Rydel M., 2007, Raport o polskich dworach . Spotkania z zabytkami, 3, Fundacja Hereditas, Warszawa Rydel M., 2012, Dwór – polska to żsamo ść , Zysk i S-ka Wydawnictwo, Pozna ń

104

Rydz E., 2007, Przemiany struktur społeczno-gospodarczych w okresie transformacji systemowej na Pomorzu Środkowym . Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk Skalski K., 1996, O budowie systemu rewitalizacji dawnych dzielnic miejskich. Krakowski Instytut Nieruchomo ści, Kraków Skrzypczak B. (red.), 2011, Rewitalizacja społeczna – od aktywizacji do rozwoju lokalnego. Urzad Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice Słupsk i Pomorze Środkowe – informacje, artykuły, wydarzenia. 2014-04-19, http://www.gp24.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20130624/POWIATBYTOWSKI/1 30629759 Sobisz Z., 2005, Zabytkowe parki podworskie Ziemi Bytowskiej . Nasze Pomorze, 7/2005, Wydawnictwo Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie, Bytów, 153-167 Sprawy samorz ądowe. 2014-04-09, http://www.samorzad.lex.pl/czytaj/-/artykul/formy- umowne-partnerstwa-publiczno-prywatnego-w-samorzadach-terytorialnych Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego w latach 2007-2013. II cz ęść programowa: kierunki strategiczne i programy rozwoju społeczno- gospodarczego powiatu bytowskiego. 2007, Starostwo Powiatowe w Bytowie, Bytów Synak B., Sadkowski T., Lipi ńska B., Ziembi ńska-Danilewicz K., 2007, Bogactwo przyrodnicze i kulturowe wsi pomorskiej . Pomorski O środek Doradztwa Rolniczego w Gda ńsku, Gda ńsk Teen Challenge Polska – Chrze ścija ńska Misja Społeczna w Broczynie. 2014-04-19, http://www.teenchallenge.pl/index.php/component/option,com_easygallery/task,cat egory/cid,18/Itemid,85/ Tondos B., 2000, Koniec dworu. [w]: Dwór polski. Zjawisko historyczne i kulturowe. Materiały V seminarium Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Odział Kielecki, Warszawa, 523-534 Urbanik A., 2008, Tereny popegeerowskie – uwarunkowania, wyzwania, możliwo ści rozwoju . 13, Fundacja Inicjatyw Społeczno – Ekonomicznych, Warszawa Urbanistyka i planowanie przestrzenne. 2014-26-01, http://www.urbanistyka.info/node /72/1596 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 roku Prawo budowlane (Dz.U. z 1994r. Nr 89 poz. 414)

105

Ustawa z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. z 2003r. Nr 80 poz. 717) Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003r. Nr 162, poz. 1568) Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 roku o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. z 2009 r. Nr 19, poz. 100) Wa ńkowicz W., 2011, Rewitalizacja i planowanie przestrzenne stref społecznie wykluczonych – poradnik . Instytut Rozwoju Miast, Kraków Warszy ńska J., Jackowski A., 1978, Podstawy geografii turyzmu. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa Wojewódzki Urz ąd Pracy w Gda ńsku. 2014-01-27, http://www.wup.gdansk.pl/rynek_pracy/ Wolne Forum Gda ńsk. 2014-02-03, http://wolneforumgdansk.pl/viewtopic.php?t=3027 Województwo Pomorskie. Ocena stanu i skuteczno ści pomocy społecznej 2012r. Wydział Polityki Społecznej Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego w Gda ńsku, 2013, Gda ńsk Wytyczne Ministra Rozwoju Regionalnego w zakresie programowania działa ń dotycz ących mieszkalnictwa . 2008, Warszawa Zabłocki G., Sobczak M., Piszczek E., Kwieci ńska M., 1999, Ubóstwo na terenach wiejskich północnej Polski . Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toru ń Zaniewska H., D ąbkowski N., 2011, Jako ść środowiska mieszkaniowego w osiedlach popegeerowskich . Acta Scientarum Polonorum, Architectura 10 (2), Instytut Rozwoju Miast, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Warszawa, 35-42

106

Spis tablic

Tabl. 1. G ęsto ść zaludnienia w powiecie bytowskim na tle Polski oraz województwa pomorskiego w latach 2000-2012 …………………………... 18 Tabl. 2. Średnie wynagrodzenie mieszka ńców województwa pomorskiego oraz powiatu bytowskiego w stosunku do średniej krajowej w latach 2002-2012 …………………………………………………………….. 24 Tabl. 3. Istniej ące dwory i pałace powiatu bytowskiego w podziale na gminy …………. 30 Tabl. 4. Przej ęcie i rozdysponowanie zabytkowych zespołów dworskich i pałacowo-parkowych na Pomorzu Środkowym w latach 1997 oraz 2003 …… 45 Tabl. 5. Odsetek osób, które do świadczyły obni żaj ących jako ść życia skutków likwidacji PGR-ów …………………………………………………… 51 Tabl. 6. Obszary i cele strategiczne rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego ………………………………………………………….. 66 Tabl. 7. Projekty zrealizowane w ramach Pomorskiego Programu Odnowy Wsi w 2006 roku …………………………………………………………………….. 79

107

Spis rycin

Ryc. 1. Rewitalizacja jako element samo świadomo ści i samorz ądno ści społeczno ści lokalnej …………………………………………………………… 11 Ryc. 2. Udział gospodarki uspołecznionej w ogólnej powierzchni u żytków rolnych według województw w 1990 roku ……………………………………………….. 14 Ryc. 3. Gminy powiatu bytowskiego …………………………………………………… 16 Ryc. 4. Poło żenie powiatu bytowskiego na tle województwa pomorskiego ……………. 17 Ryc. 5. Struktura wieku i płci mieszka ńców powiatu bytowskiego w 2012 roku ………. 19 Ryc. 6. Struktura wieku ludno ści powiatu bytowskiego w wybranych latach ………….. 20 Ryc. 7. Współczynnik przyrostu naturalnego w powiecie bytowskim na tle Polski oraz województwa pomorskiego w latach 2000-2012 …………….. 20 Ryc. 8. Saldo migracji w powiecie bytowskim w latach 1995-2013 ……………………. 21 Ryc. 9. Stopa bezrobocia w powiecie bytowskim na tle Polski i województwa pomorskiego w latach 1999-2012 ……………………………… 22 Ryc. 10. Bezrobotni poprzednio pracuj ący w rolnictwie uspołecznionym na Pomorzu Środkowym (stan na 21.12.1994r.) ……………………………….. 23 Ryc. 11. Wykształcenie ludno ści powiatu bytowskiego w 2012 roku …………………... 25 Ryc. 12. Podmioty powiatu bytowskiego wpisane do rejestru REGON na tle kraju oraz województwa pomorskiego w wybranych latach …………….. 25 Ryc. 13. Zag ęszczenie pałaców w powiatach województwa pomorskiego ……………... 32 Ryc. 14. Obiekty rezydencjonalne lub ich otoczenie opisane w pracy ………………….. 33 Ryc. 15. Przygotowanie programów rewitalizacji ………………………………………. 67 Ryc. 16. Oferta sprzeda ży cz ęś ci dworku w Świerzenku ……………………………….. 77 Ryc. 17. Narz ędzia informowania mieszka ńców w Lokalnych Programach Rewitalizacji ……………………………………….. 85 Ryc. 18. Problemy i ich intensywno ść wyst ępuj ące w miejscu zamieszkania respondentów ………………………………………... 88 Ryc. 19. Liczba przykładów okolicznych obiektów rezydencjonalnych podawanych przez respondentów ……………………………………………… 89 Ryc. 20. Po żą dane funkcje pełnione przez dwory i pałace w opinii mieszka ńców ……... 90 Ryc. 21. Grupy odnosz ące korzy ści w wyniku przeprowadzenia rewitalizacji dworów i pałaców wskazane przez respondentów ……………………………... 91

108

Ryc. 22. Ocena skuteczno ści rewitalizacji dworów i pałaców jako narz ędzia ożywienia społeczno-gospodarczego powiatu bytowskiego …………………… 93

109

Spis fotografii

Fot. 1. Pałac w Raduszu …………………………………………………………………. 34 Fot. 2. Dwór w Łubnie …………………………………………………………………... 35 Fot. 3. Pałac w Trzebielinie ……………………………………………………………… 35 Fot. 4. Pałac w Suchorzu w 1910 roku …………………………………………………... 36 Fot. 5. Pałac w Suchorzu obecnie ………………………………………………………... 36 Fot. 6. Pałac w Trzcinnie ………………………………………………………………… 37 Fot. 7. Pałac w Unichowie – widok od strony północnej ………………………………... 38 Fot. 8. Pałac w Kozach …………………………………………………………………... 38 Fot. 9. Zabytkowy pałac w Gostkowie …………………………………………………... 39 Fot. 10. Dworek w Tuchomiu ………………………………………………………….... 40 Fot. 11. Ruiny po dawnych Pa ństwowym Gospodarstwie Rolnym w Gostkowie ……… 44 Fot. 12. Etapy degradacji pałacu w Jasieniu …………………………………………….. 48 Fot. 13. Nieprawidłowo przeprowadzony remont w pałacu w Kozach – obiekcie nie wpisanym ani do rejestru zabytków ani do gminnej ewidencji zabytków ……...... 58 Fot. 14. Prywatny dwór w Barnowie ……………………………………………………. 69 Fot. 15. Prywatny pałac w Czarnej D ąbrówce …………………………………………... 69 Fot. 16. O środek Resocjalizacyjny w pałacu w Broczynie ……………………………… 70 Fot. 17. Specjalny O środek Szkolno-Wychowawczy w pałacu w Tursku ………………. 70 Fot. 18. Szpaler grabowy w parku podworskim w Gał ąź ni Małej ………………………. 73 Fot. 19. Zrewitalizowany park podworski w D ąbrówce Bytowskiej ……………………. 73 Fot. 20. Nieczynny hotel Bismarck w pałacu w D ąbiu ………………………………….. 75

110

Spis zał ączników

Zał. 1. Kwestionariusz ankiety …………………………………………………………. 112

111

Zał. 1. Kwestionariusz ankiety

1. Czy miejscowo ści, w której Pan/i zamieszkuje potrzebna jest odnowa i o żywienie społeczno-gospodarcze?

tak nie trudno powiedzie ć

2. Z jakim nat ęż eniem ni żej wymienione problemy wyst ępuj ą w Pana/i miejscu zamieszkania?

brak niskie średnie wysokie problemu zagro żenie zagro żenie zagro żenie

Przest ępczo ść ę ść Przest pczo młodocianych Bezrobocie Ubóstwo Alkoholizm Przemoc w rodzinie Narkomania

Utrudniony dost ęp do dobrych szkół

Brak dost ępu do nowoczesnych technologii (komputer, Internet) Słabe poł ączenia komunikacyjne

Zły stan zabytków

Zanieczyszczenie środowiska

3. Jakich przestrzeni/obiektów brakuje w miejscowo ści?*

sportowych rekreacyjno-wypoczynkowych kulturalnych handlowo-usługowych

zielonych innych, jakich?

………………………………………………………………………………………

112

4. Czy w miejscowo ści Pana/i zamieszkania lub w miejscowo ściach pobliskich znajduje si ę dworek lub pałac?

tak nie nie wiem

Je śli tak, prosz ę wymieni ć kilka przykładów. ……………………………………………………………………………………………. 5. Je śli tak, czy zna Pan/i histori ę tego miejsca/tych miejsc?

tak nie

6. Czy według Pana/i takie obiekty powinny zosta ć na nowo zagospodarowane?

tak nie trudno powiedzie ć

7. Jak ą funkcj ę powinny pełni ć dwory i pałace?*

mieszkaniow ą turystyczn ą (hotele, restauracje itp.)

kulturaln ą (np. muzea) publiczn ą (szkoły, o środki pomocy społecznej itp.)

powinny zosta ć rozebrane

inn ą, jak ą?

……………………………………………………………………………………………. 8. Czy ma Pan/i pomysł na zagospodarowanie dworku lub pałacu znajduj ącego si ę w Pana/i otoczeniu? Je śli tak, jaki? …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………

9. Komu rewitalizacja dworków i pałaców powinna wg Pana/i przynie ść najwi ęcej korzy ści?*

mieszka ńcom turystom przedsi ębiorcom samorz ądowi

10. Czyj ą własno ści ą powinny by ć według Pana/i dworki i pałace, aby były wła ściwie wykorzystane?

gminn ą prywatn ą spółdzielcz ą

113

11. Czy podobaj ą si ę Panu/i efekty działa ń rewitalizacyjnych przeprowadzonych w okolicy (je śli takie zostały ju ż podj ęte)?

tak nie trudno powiedzie ć nie zostały podj ęte

12. Prosz ę uzasadni ć swoj ą odpowied ź. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………

13. Czy według Pana/i proces rewitalizacji dworków i pałaców jest potrzebnym i skutecznym narz ędziem o żywienia terenu?

ć tak nie trudno powiedzie

14. Prosz ę uzasadni ć swoj ą odpowied ź. …………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………

* mo żna zaznaczy ć kilka odpowiedzi

Metryczka: M1. Płe ć: kobieta męż czyzna

M2. Wiek ………………………………………………………………………………... M3. Miejsce zamieszkania: ……………………………………………………………... M4. Wykształcenie: podstawowe średnie zasadnicze zawodowe

policealne wy ższe licencjackie wy ższe magisterskie

M5. Wykonywany zawód: ……………………………………………………………...

114