oidípous calliope tsoupaki, edzard mik calliope tsoupaki,

holland festival 2 3 inhoud / content Info CREDITS uitvoering decor / construction decor Info 4 data / dates muziek / music Vincent Lafeber Credits 5 za 28, zo 29* juni 2014 Calliope Tsoupaki uitvoering kostuums / production Sat 28, Sun 29* June 2014 libretto costumes nederlands locatie / venue Edzard Mik Mariet Schoonheijm De mensgeworden held Muziekgebouw aan ’t IJ muzikale leiding / musical direction productie / production Ger Groot 6 aanvang / starting time Jos van Veldhoven Holland Festival Biografieën 10 20.30 uur, *15.00 uur toneelbeeld & kostuums / set design met steun van / with support by 8.30 pm, *3 pm & costume design Fonds Podiumkunsten, Prins Bernhard Libretto 14 duur / running time Christof Hetzer Cultuur Fonds 1 uur 30 minuten, zonder pauze mise-en-espace advies oudgriekse tekst / consult english 1 hour 30 minutes, no interval Pierre Audi ancient greek text A Hero Who Has Become Human taal / language licht / lighting Mado Malamou Ger Groot 22 Oudgrieks met Nederlandse boventiteling Bernd Purkrabek wereldpremière / world premiere Biographies 26 Ancient Greek with Dutch Surtitles video Amsterdam, 28.6.2014 inleiding / introduction Martin Eidenberger door by Jacqueline Oskamp zang / vocals 19.45 uur, zo 29.6 14.15 uur Marcel Beekman, tenor 7.45 pm, Sun 29.6 2.15 pm Nora Fischer, sopraan soprano websites Harry van der Kamp, bas bass www.calliopetsoupaki.com uitgevoerd door / performed by www.bachvereniging.nl Nederlandse Bachvereniging Emi Ohi Resnick, viool violin Maggie Urquhart, violone Cassandra Luckhardt, discant gamba Ricardo Rodriguez Miranda, gamba Nick Milne, gamba Marten Root, traverso Bruce Dickey, cornetto Kate Rockett, trombone Bart Vroomen, trombone Joost Swinkels, trombone Pieter-Jan Belder, orgel organ Mike Fentross, theorbe Israel Golani, theorbe

4 5 De mensgeworden held handelde vervolgens naar bevind van zaken, Of ligt het zo simpel niet – en zondigt wordt gekeerd. Want hoezeer hij ook moet maakte carrière met een schwung waarin hij deze Oidípous-analyse op haar beurt door boeten voor een restschuld die wij hem, Wanneer Oidípous aan het eind van zijn alles naar zijn hand leek te kunnen zetten. hoogmoed, aangevuld met een fikse dosis als meervoudig moordenaar, niet kunnen leven gekomen is, is de cirkel van zijn fortuin Hij was een eenmans center of excellence. anachronisme? Hoogmoed omdat ze iets vergeven, zowel zijn begrijpelijke als zijn rond. Hij klom op from rags to riches en gaat Een kwaadaardig genie moet in die glan­- te gemakkelijk uitgaat van de excellentie onbegrijpelijke­ schuld wortelt volgens de nu opnieuw in lompen gehuld, zonder vaste zende denkmachine een klein moertje heb- van denken en doorzicht, de belangrijkste mythe in een doem die hij meedraagt als een woon- of verblijfplaats, zelfs zonder plek ben laten lostrillen, waarna tenslotte het hele fetisj van de moderne tijd? En anachronisme erfzonde, louter op grond van afstamming. om behoorlijk te sterven. Als er ooit een productieproces vastliep. Op de logica en omdat pas nu het goddelijke zozeer is ont- Al van voordat hij geboren werd stond loser bestaan heeft, dan is hij het wel – zijns ingenieurskunst daarvan viel immers niets manteld dat het bijna vanzelf verschijnt als zijn noodlot vast. In het DNA van het ondanks, zo lijkt het. Onwetend doodde hij aan te merken. Eén plus één was altijd nog een benepen en kwaadaardige kneveling van Thebaanse vorstenhuis waarvan hij een zijn vader en even onwetend huwde hij zijn twee; eerst vier, dan twee, dan drie was altijd datzelfde denken? Sinds nog maar enkele telg is woekert het voort als een aanleg tot moeder, alsof hij leefde in een droom. Toch nog een mens: aan Oidípous’ analytisch ver­ eeuwen staan het goddelijke en het mense- steeds weer nieuwe gezwellen. Het weeft zijn kwam het hem te staan op een goddelijke mogen had het niet gelegen. Alleen een god- lijke weten als vijanden tegenover elkaar. draden onafhankelijk van menselijke wil of woede die hem alles ontnam. Van koning delijke sabotage kon zijn val bewerkstelligen. Beginnen we dus van voren af aan – opzet. Daarnaast is een goed of kwaad gewe- werd hij zwerver, van raadseloplosser Want in dit ondermaanse lijkt het met een Oidípous die zich bitter beklaagt. ten een quantité négligeable. ‘Geweten’ is iets probleem, van ziende blind. Zijn ogen uitnemen­de uiteindelijk altijd kapot te moe- Waarom eigenlijk? Was hij werkelijk zo dat pas veel later in de beschavingsgeschiede- waren toch al van weinig nut gebleken. Hoe ten. De meest briljante heerser uit de Griekse onschuldig; werd hij door een jaloerse god nis zijn tol komt eisen. scherpzinnig hij ook was geweest, zijn eigen mythologie, bijna de belichaming van Plato’s echt zo gemeen in de luren gelegd? Wellicht En dus staan wij tegenover Oidípous’ situatie kon hij niet doorzien. Zijn analy­ filosoof-koning, moest ontluisterd worden, waren zijn misstappen groter dan hij dacht. noodlot als met stomheid geslagen. Alleen in tische vermogens stuitten op hun grens, juist want de aarde verdraagt geen volmaaktheid. Niet omdat hij onwetend zijn moeder huwde medische termen kunnen we met dat begrip waar hij het dichtst bij zichzelf kwam. Zo vergaat het tenslotte alle helden. Hun en zijn vader doodsloeg. Maar wel omdat hij nog uit de voeten. Aangelegd zijn op een Het is verleidelijk Oidípous’ naam, sinds verhaal is tegelijk hun Untergang, zoals in vol bewustzijn een meervoudige moord dodelijke ziekte, geboren worden met een ruim een eeuw vastgeklonken aan psycho- Nietzsche veel later het lot van zíjn held beging. In drift doodde hij op de beruchte vroege dood ingebakken in het gestel: aan analytisch complex, ook te verbinden aan de Zarathustra zou omschrijven. En altijd is driesprong een onbekende grijsaard en diens dat soort streken van ons lichaam zijn we lotgevallen van het doorzicht, de ontraadse- de held de laatste die zijn lot doorziet, die begeleiders. Kennelijk was dat voor hem gaandeweg gewend geraakt – al doen we ook lingskracht die wij analytisch denken noe- zichzelf pas als ‘held’ onderkent wanneer het slechts een detail, dat hij achteraf gemak- dán alles om de consequenties daarvan af te men. Ontbind het probleem waarvoor je je te laat is en de machine stokt. kelijk uit zijn geheugen kon wissen. Waren wenden. Maar een moreel noodlot, dat ie- gesteld ziet in enkelvoudige factoren; stel hun Sabotage dus, wraak van een jaloerse de tijden zo gewelddadig dat een oude dode mand doet ondergaan in onverdiende schuld, onderlinge relatie vast; begrijp hun oorza- god die de mens zijn eigen volmaaktheid man er niet op aan kwam? is ondenkbaar en onaanvaardbaar geworden. kelijkheid – en leid daaruit de oplossing van niet gunt. En die de mens die hij benijdt Schuldig is Oidípous dus hoe dan ook, Het vaderlands-calvinistische predestina- het vraagstuk af. Dat is de marsroute die het infecteert met de imperfectie die plots ook maar hij weet het niet – of niet meer. Het tiebesef vormt er hoogstens een kwijnende denken sinds zijn volwassenwording gevolgd in het goddelijke lijkt te schuilen – want een is misschien té modern-Freudiaans zijn uitloper van. heeft. Oidípous was er een begenadigd beoe- volmaakte god heeft geen afgunst nodig. geheugenverlies te wijten aan een onbewuste Daarmee lijkt de Oidípousmythe fenaar van. Totdat de scherpzinnigheid deze Ironischer en vileiner kan een metafysische verdringing: een psychisch complex waar- hopeloos obsoleet. De moraal ervan is niet raadseloplosser op één punt in de steek liet en wraakneming niet zijn – en de held staat er voor hij niet verantwoordelijk kan worden langer toegesneden op ons zelfbesef, dat hij alsnog van kampioen verliezer werd. machteloos tegenover. Hij gaat ten onder als gehouden. Dan zou zijn ene tekortkoming alleen gelooft in persoonlijke aansprake- Het is om gek van te worden – en in veel schitterend en schuldeloos slachtoffer van (het vergeten) de andere (de doodslag) mas- lijkheid op grond van een bewust voltrok- opzichten gedraagt Oidípous zich na die een wreed hemelbestel dat hem niet alleen keren en hij zichzelf van de weeromstuit van ken misdaad. Wat is dan het angelhaakje ontluistering ook als een gek. Wie heeft hem opzadelt met zijn eigen falen maar ook nog de prins geen kwaad kunnen weten. waarmee de Oidípousmythe ons niettemin de poets gebakken die hem zo duur te staan eens met een onverdiende schuld, waarvan Maar de tragische mythe steekt daar een aan het lijntje houdt en waarvan wij, hoezeer komt? De goden misschien – maar wat is hij pas nu weet heeft en die hem dus redelij- stokje voor. Oidípous’ onbewuste vergetel- we ook spartelen, niet loskomen? In het hart daarmee gezegd? Ook hún raadselspreuken kerwijs niet kan worden nagedragen. Het is, heid pleit hem niet vrij. Niet volgens onze ervan schuilt kennelijk een mysterie dat even wist hij te duiden en te doorzien. En hij opnieuw, om gek van te worden. morele logica, die plots binnenstebuiten schrikwekkend als fascinerend is – volgens

6 7 de godsdiensthistoricus Rudolf Otto de Hoe toevallig was die botsing tenslotte niet het toneelgenre van de tragedie uitmondt in tegenstrijdige attributen van het sacrale. In geweest – en toeval is even onschuldig als iets anders. het hart van het leven rust een onaanraak- onverklaarbaar. Het is een detail dat aan Oidípous gaat de onderwereld tegemoet, baar geheim waar de mythe letterlijk omheen ieder denken onsnapt, maar in zijn con- verzoend met zijn lot. En daarmee lijkt zelfs draait. Het kan niet worden gekend, laat sequenties diepe voren trekt. Zo diep dat zijn blindheid te zijn verdwenen. Hij gaat staan doorvorst of beheerst, maar moet wel alleen de gedachte van een voorbestemd opnieuw zijn eigen weg en vindt zonder hulp worden geëerbiedigd, wil het bestaan er niet noodlot daaraan nog recht kan doen. Als een van anderen maar met zekere tred de plek reddeloos schipbreuk op lopen. onmachtige poging te begrijpen wat tegelijk waar hij eindelijk zijn hoofd kan laten rusten. Ook Oidípous spartelt; hij rukt en onbegrijpelijk is. Want hoe meer hij zag, des te groter werd trekt. Onverdiend is zijn schuld; verbitterd Wie daarover verbitterd blijft, gelooft de verblinding voor het mysterie – dat hem, is hij over de verblinding die hem in het nog altijd in de doorvorsbaarheid van de we- nu bij hem eindelijk het inzicht daagt in het hart van zijn scherpzinnigheid zo fataal reld en de macht van zijn eigen denken. Of raadsel dat zich niet laat oplossen, opnieuw parten speelde en die hij vervolgens, alsof de beter: in de grenzeloosheid daarvan – want tot een ziener maakt. Niet triomfantelijk; druiven hem plots te zuur waren geworden, precies in dat gebrek aan maat schuilt het an- dit inzicht kraait bij uitstek géén victorie. zijn eigen ogen aandeed. Zelfs in zijn val en geltje van het noodlot. Dat absurde zelfver- Het weet zich door zijn nederlaag alleen niet boetedoening is hij nog een man van alles trouwen was Oidípous’ ondergang geweest: langer verpletterd. Oidípous sterft sereen – of niets: een radicaal die graag wil tonen hoe de klassieke ondeugd van de hoogmoed die verlost, maar zonder de hemelse apotheose uitzonderlijk hij is, het centrum van alle meent de wereld in haar macht te hebben. van het christendom. Zelfs het hiernamaals excellence. Pas op het allerlaatste moment zweert roept hem sotto voce en zonder beloften. Hij Maar ergens moet er iets aan de zeker- Oidípous die hoogmoed af – en daarmee is de eindelijk mensgeworden held. heid van dat uitnemende brein zijn ontglipt. bevrijdt hij zich van zijn woede. Hij is niet Naadloos leek de wereld voor hem bevattelijk langer een droomkoning, leeft niet langer in Ger Groot te zijn, maar juist deze triomf van het denken de roes van zijn intelligentie, die tegelijk de moest het afleggen tegen een detail – klein dommel van zijn doorzicht was geweest. Pas genoeg om het hele bouwwerk te ontzetten. nu, als in zijn zwanenzang, doorziet hij dat In elk weten huist nu eenmaal íets wat aan de het niet-zien niet alleen de grens maar ook de aandacht ervan ontsnapt. En die blinde vlek mogelijkheidsvoorwaarde is van ieder begrip wordt catastrofaler naarmate we zelfverze- – zonder besef van eigen blindheid verblindt kerder menen haar te hebben ingecalculeerd. het denken zichzelf met de schitter waarin Wie zichzelf en zijn wereld onder controle het hartstochtelijk gelooft. denkt te hebben, raakt bij het onverwachte Zo vindt Oidípous zijn rustplaats, in het des te sneller in het ongerede. stuk dat ook van Sofocles de zwanenzang Zo opende zich voor Oidípous de valkuil geweest is. Preludeerde die laatste daar- van het naadloze denken. Pas in Colonus mee op zijn eigen dood, die hem overviel lijkt hij dat te onderkennen, aan het eind nog voordat Oidípous in Colonus gespeeld van zijn smartelijke zwerftocht waarin hij kon worden? Bijna klinkt zijn toneeltekst moet afleren alles te willen doorzien. Dat wil daarmee als een mémoire d’outre-tombe, een zeggen: van alles de reden of de oorzaak te getuigenis aan gene zijde van het graf, waarin willen weten. Want misschien is er wel geen het tragisch besef dat zijn andere stukken reden of oorzaak, hoe groot de gevolgen ook kenmerkte, zijn inlossing vindt. Niet langer mogen zijn. Zoals de schuld die hij op de vormen doem en ondergang het slotakkoord. driesprong op zich laadde in geen verhou- Oidípous lijkt er zowaar iets van verlossing ding stond tot de futiele aanleiding daartoe. in te vinden, op hetzelfde moment waarop

8 9 biografiEën geselecteerd tijdens het en Mont Blanc (2013), stonden Bononcini, Legrenzi, Conti en national de Paris en de Los Christof Hetzer werd geboren 43e International Rostrum op de longlist van de Librisprijs. Scarlatti. Als gastdirigent leidde Angeles Opera. in Salzburg en studeerde bij Calliope Tsoupaki (1963) of Composers. Haar kamer- Eveneens van zijn hand zijn de Jos van Veldhoven onder meer Daarnaast regisseerde hij Erich Wonder aan de Academie is een Nederlands-Griekse opera Vita Nova ging in 2004 in romans De bouwmeester (1995), het Nederlands Kamerkoor, het toneelstukken van Shakespeare, voor Schone Kunsten in Wenen. componiste. Ze werd geboren première in het Korzo Theater in Yak (1996), Schaduwdagen Groot Omroepkoor, het Vlaams Racine, Strindberg en Sinds 2001 werkt hij als free- in Piraeus, Griekenland, en Den Haag en haar Lucas Passie (1998), Laatste adem (2001), Radiokoor, het Beethoven Sophocles (Toneelgroep lance decor- en kostuumontwer- woont en werkt al meer dan tijdens het Holland Festival van De wachters (2004) en Bleke Orchester Bonn, de Robert Amsterdam en het Zuidelijk per bij onder meer Schaubuhne twee decennia hoofdzakelijk in 2008. In 2010 bracht het Hemel (2007). Libretto’s Schumann Philharmonie, de Toneel). In 2001 debuteerde Berlin, Theater Basel, Bayerische Amsterdam. Tsoupaki studeerde Holland Festival opnieuw een schreef Edzard Mik voor de Essener Philharmoniker en het Audi als filmregisseur met Staatsoper Munchen, Oper piano en muziektheorie aan het première van Calliope Tsoupaki: muziek­theatervoorstellingen Brabants Orkest. Met regis- twee Canticles van Benjamin Frankfurt, het Nationaltheater Hellinikon Conservatorium in Greek Love Songs. In 2012 com- Dark (2002, ZT Hollandia) en seur Dietrich Hilsdorf maakte Britten. Audi ontving de Mannheim en de Vlaamse Athene en compositie bij Yannis poneerde ze op verzoek van het ABRIXAS (2004, Stichting Jos van Veldhoven een cyclus Leslie Boosey Award, de bmw Opera. Hij werkte samen met Ioanithis. Ze heeft zomercursus- Nederlands Blazers Ensemble Loos). geënsceneerde Handeloratoria Muziektheaterprijs, de Prijs van regisseurs als Hans Neuenfels, sen gevolgd bij Iannis Xenakis, Maria, waarin klassieke en volks- in de operahuizen van Bonn en de Kritiek en de Prins Bernhard Christian Stuckl, Constanze Olivier Messiaen en Pierre muziektradities van de Maria- Jos van Veldhoven studeerde Essen. Als docent koordirectie Cultuurfonds Theater Prijs. Van Macras en David Hermann, Boulez en deelgenomen aan de verering samenkomen. Calliope muziekwetenschap aan de is hij verbonden aan het Conser- de Vrienden van De Nationale onder meer aan Sing für mich, Internationale Ferienkurse in Tsoupaki doceert compositie aan Rijksuniversiteit te Utrecht en vatorium van Amsterdam en het Opera ontving hij de Prix Tod (Ruhrtriennale), L’heure Darmstadt. Van 1988 tot 1992 het Koninklijk Conservatorium koor- en orkestdirectie aan het Koninklijk Conservatorium te d’Amis en in Drottningholm de espagnole/La vida breve, Médée van studeerde ze compositie bij in Den Haag. Koninklijk Conservatorium Den Haag. In 2007 werd Jos van eremedaille voor zijn Handel- Charpentier (Oper Frankfurt) Louis Andriessen en elektroni- te Den Haag. Sinds 1983 is hij Veldhoven benoemd tot ridder producties aldaar. Audi werd en Les Troyens (Staatstheater sche muziek bij Gilius van De schrijver Edzard Mik werd als dirigent en artistiek leider in de orde van de Nederlandse onderscheiden als Ridder in de Karlsruhe). Samen met Pierre Bergeijk aan het Koninklijk in 1960 geboren in Groningen. verbonden aan De Nederlandse Leeuw om zijn baanbrekende Orde van de Nederlandse Leeuw Audi realiseerde hij Orlando Conservatorium in Den Haag. Hij woont met zijn vrouw, de Bachvereniging. Letterlijk hon- werk voor de oude muziek. en als Chevalier de la Légion (Brusselse Munt) en Gisela! Tsoupaki heeft voor diverse componiste Calliope Tsoupaki, derden programma’s van zijn d’Honneur. In 2009 ontving (Ruhrtriennale). Met Anish musici en ensembles gecom- in Amsterdam. Mik studeerde hand maakten in de afgelopen Pierre Audi (1957) is geboren hij de eerste Johannes Vermeer Kapoor werkte hij samen voor poneerd, zoals het Nederlands rechten en bestuurswetenschap- jaren grote indruk in Nederland in Beiroet en groeide op in Prijs voor zijn prestaties als Parsifal (De Nationale Opera). In Saxofoonkwartet, Orkest De pen aan de Rijksuniversiteit en ver daarbuiten. Steeds weet Beiroet en Parijs. Hij studeerde regisseur en als vernieuwer van 2012 ontwierp hij de set voor De Volharding, het Xenakis Ensem- Groningen. Sinds 1986 mani- hij traditie en avontuur met el- geschiedenis in Oxford en het muziektheater. Vliegende Hollander (Bayreuther ble, het Nieuw Ensemble, het festeert hij zich als schrijver en kaar te verbinden. Onder zijn lei- stichtte in 1979 het Almeida Recente producties zijn Verdi’s Festspiele, regie Jan Philipp Greek Metropolitan Choir en journalist. Hij publiceert in Vrij ding kwam een indrukwekkende Theatre in Londen. Sinds 1988 Attila (Metropolitan Opera), Gloger). Hij ontving in 2011 de Asko|Schönberg. Haar werken Nederland en NRC Handels- cd-serie met de grote werken is hij artistiek directeur van La tragedia d’Orfeo (i.s.m. Opera Hein Heckrothonderscheiding zijn in opdracht geschreven van blad beschouwingen over kunst, van Bach tot stand en maakte De Nationale Opera. In maart Studio Nederland), Orlando voor decorontwerp. onder meer de Griekse omroep, architectuur, theater en litera- de Nederlandse Bachvereniging 2004 volgde hij Ivo van Hove furioso (Théâtre des Champs de NTR ZaterdagMatinee, het tuur, en sinds 1990 maakt hij concertreizen in Europa, de op als artistiek directeur van het Élysées Parijs, in Nice en Na zijn studie audiovisuele Holland Festival en het Fonds voor het architectuurtijdschrift Verenigde Staten en Japan. Veel- Holland Festival, waarin hij ook Nancy), de wereldpremières van media en fotografie in Graz voor de Scheppende Toonkunst. Archidea interviews met inter- vuldig trekt Jos van Veldhoven regelmatig zelf voorstellingen Henzes Gisela! (Ruhrtriennale), volgde Bernd Purkrabek de Tijdens de Internationale nationaal bekende architecten. de aandacht met uitvoeringen regisseert. Als regisseur werkte Rihms Dionysos (Salzburger opleiding lichtontwerp aan de Gaudeamus Muziekweek in 1991 Edzard Mik was redacteur van van ‘nieuw’ repertoire binnen hij samen met beeldend Festspiele, Staatsoper Berlin), Hochschule für Musik und en 1993 werden composities van het literaire tijdschrift De Gids de oude muziek. Opzienbarend kunstenaars als Karel Appel, Orlando (Brusselse Munt) en Theater in München. In die haar uitgevoerd, evenals op het en adviseur voor het Media- waren onder meer uitvoeringen Georg Baselitz, Anish Kapoor, Médée (Théâtre des Champs periode was hij ook al werkzaam Festival Nieuwe Muziek in fonds en het Mondriaan­fonds. van oratoria van Telemann en Herzog & de Meuron, Jannis Élysées Parijs, Lille), Die als assistent en partner van Middelburg, het Malta Komende september komt zijn Graun, vespers van Gastoldi, Kounellis en Jonathan Meese. Eroberung von Mexico (Teatro verschillende lichtontwerpers. International Arts Festival, het nieuwe roman Waar de zee be- reconstructies van Bachs Markus Hij was te gast bij grote opera- Real Madrid), Der Ring des Aansluitend ging hij aan de Focus Festival in New York, het gint uit bij De Bezige Bij – een Passion, de Köthener Trauer-Music huizen en festivals zoals de Nibelungen (DNO) en Thebans slag op de lichtafdeling van Blockflöten Symposium Calw liefdesgeschiedenis tussen een en vele onbekende 17e-eeuwse Salzburger Festspiele, Theater (English National Opera). verschillende Europese films, in Duitsland en tijdens verschei- Neder­landse bankier en de doch- dialogen. Daarnaast leidde hij an der Wien, Bayerische Toekomstige producties van totdat hij zich in 2004 als dene edities van het Holland ter van een Griekse kunsthan- een groot aantal eigentijdse Staatsoper München, Brusselse Audi zijn Arnold Schönbergs professioneel lichtontwerper Festival. In 1996 werd haar delaar, in Athene. Zijn laatste premières van barokopera’s van Muntschouwburg, Metropolitan Gurrelieder (DNO) en de reprise ging richten op opera en toneel. compositie Sappho’s tears (1990) twee romans, Goede tijden (2011) onder andere Mattheson, Keiser, Opera New York, Opéra van Lohengrin (DNO). In die hoedanigheid werkte hij

10 11 voor talloze theaters en festivals, gisseurs David Hermann, Pierre Salzburger Osterfestspiele en het deel uit van vele vernieuwende en monologen en bassolo cantates zoals de Nationale Opera van Audi en Aureliusz Smigiel. Saito Kinen Festival Japan. cross-over projecten, waarbij ze bij vele cd-labels. In 2008 was Stockholm, Theater an der samenwerkte met componisten hij Grammy-genomineerde Wien, de Deutsche Oper Berlin, Marcel Beekman zingt zowel De veelzijdige zangeres Nora als JacobTV, Michel van der Aa voor zijn optreden in de opera Opernhaus Zürich, Glynde- het barokke en klassieke, als het Fischer heeft zich in de afgelopen (die speciaal voor haar schreven) Thesée van Lully. Met zijn eigen bourne Festival, Staatsoper hedendaagse concert- en opera- jaren ontwikkeld tot een avon- en Steve Reich. Gesualdo Consort Amsterdam Hamburg, De Nationale repertoire. Hij trad op met de tuurlijke en vernieuwende per- trad hij op in Europa en Canada Opera, de Vlaamse Opera, Oper Berliner Philharmoniker, het former. Nora werd aanvankelijk Harry van der Kamp studeerde met revolutionaire werken van Frankfurt, het Grand Theâtre de Koninklijk Concertgebouw­ klassiek opgeleid, maar heeft haar bij Alfred Deller, Pierre Bernac, de 16e tot de 20e eeuw. Diverse Genève en Teatro Real Madrid. orkest, het Orkest van de stem in uiteenlopende muzikale Max van Egmond en Herman cd-opnamen van uniek repertoire Veel erkenning kreeg hij voor Achttiende Eeuw, Les Arts stijlen ontwikkeld. Ze heeft een Woltman, o.a. aan het Sweelinck zijn met belangwekkende prijzen zijn bijdrage aan Prinz of Florissants, de orkesten van de speciale liefde voor een zeer eigen Conservatorium te Amsterdam. bekroond. Twee Edisons Klassiek Homburg (Wenen), La fanciulla omroep en het Asko|Schönberg, interpretatie van klassieke muziek Hij behoorde tot de founding werden in de wacht gesleept voor del West (Stockholm) en Jenufa onder dirigenten als Sir Simon en de theatrale mogelijkheden van singers (in 1970) van Cappella Het Sweelinck Monument: een (Berlijn), Macbeth (Geneve), Rattle, William Christie, concerten, en ze voert muziek uit Amsterdam en was vervolgens Nederlandstalige boek-cd uitgave Lazarus (Wenen). Reinbert de Leeuw, Iván Fischer, van de zestiende eeuw tot de tal- twintig jaar in dienst van het van de complete vocale werken Het komende seizoen werkt John Adams en Frans Brüggen. loze composities die speciaal voor Nederlands Kamerkoor (1974- van Jan Pieterszoon Sweelinck Bernd mee aan producties in Hoewel bekend om zijn affiniteit haar werden geschreven. 1994), waarvan zeven jaar als (17 cd’s verdeeld over 6 boeken) Toulouse, Oslo, Londen, met de barok, bracht Marcel Nora studeerde aanvankelijk aan artistiek adviseur. Hij is professor dat in 2010 werd aangeboden aan Amsterdam, Wenen en Ant- veel nieuw werk in première van het Conservatorium van Amster- emeritus van de Hochschule für Koningin Beatrix. Harry van der werpen. componisten zoals Calliope dam, maar door haar behoefte Künste te Bremen (Duitsland). Kamp werd bij deze gelegenheid Tsoupaki (Lucas Passie, Holland om zich meer muzikale stijlen Harry van der Kamp geniet benoemd tot Ridder in de Orde Martin Eidenberger, geboren Festival 2008 / Greek Love eigen te maken, zette ze haar wereldwijde bekendheid als bas- van de Nederlandse Leeuw. in Linz (Oostenrijk), studeer­ Songs, Holland Festival 2010], studie voort aan de Complete bariton in de barokwereld. Van de multimediakunst aan de Elmer Schönberger, Roderik Vocal Institute in Kopenhagen. New York tot Beijing trad hij in Al meer dan 90 jaar brengt de Universiteit voor Toegepaste de Man, Maarten Altena en Hier leerde ze elk aspect van de zijn veertigjarige carrière op met Nederlandse Bachvereniging Wetenschappen in Salzburg. Na Martijn Padding en was te gast menselijke stem te gebruiken, leidende barokspecialisten als u dichter bij Bach. Het begon zijn afstuderen in 2006 werkte op internationale concert­podia en die op creatieve wijze in vele Gustav Leonhardt en Nikolaus allemaal in 1921 met het plan hij eerst als assistent decor- en festivals en produceert tevens muzikale genres te kunnen Harnoncourt en vele van hun om Bachs Matthäus-Passion uit ontwerper, onder andere bij de eigen hedendaagse kamer­ inzetten. In 2009 voltooide Nora navolgers. Als operazanger zong te voeren in de Grote Kerk in Schaubühne am Lehniner Platz muziekprogramma’s. Een ook haar studies Filosofie en hij dertig rollen in opera’s van Naarden. Bewust in een kerk, in Berlijn. Tegelijkertijd maakte aanzienlijke reeks cd-opnamen Muziekwetenschappen aan de Monteverdi, Cavalli, Landi, als tegenhanger van Willem hij zijn eerste videowerken voor getuigt van zijn veelzijdigheid. Universiteit van Amsterdam. In Cesti, Rameau, Sacrati, Keiser, Mengelbergs uitvoeringen in het het toneel. Sinds 2008 is hij Onder zijn operarepertoire 2013 studeerde ze af aan de Music Händel, Mozart, overal in Europa Amsterdamse Concertgebouw. freelance videokunstenaar voor vallen rollen als Berenice in Master for New Audiences and en Amerika, o.a. bij De Nationale Tegenwoordig zijn er per sei- theater-en operaproducties. L’Ipermestra, Valère/Damon in Innovative Practices aan het Opera waar hij meewerkte aan zoen ruim vijftig concerten door Hij werkte mee aan Dionysos Les Indes galantes, Arthur Koninklijk Conservatorium te producties van Monteverdi’s heel Nederland. De afgelopen (Salzburger Festspiele), Gisela Rimbaud in Een seizoen in de hel, Den Haag; een masteropleiding Orfeo en L’incoronazione di jaren was het ensemble te gast in (Ruhrtriennale), beide geregis- Laki Topalovicˇ in Maratonci voor ontwikkeling van avon- Poppea als ook aan moderne verschillende Europese steden seerd door Pierre Audi, Das (Žebeljan) , de titelrol in tuurlijke, interdisciplinaire en producties als Rêves d’un Marco en waren er concertreizen naar Mädchen mit den Schwefelhölzern Willem Breukers Jona, Arnalta vernieuwende concertvormen. Polo van Claude Vivier, Alice in de Verenigde Staten en Japan. (Deutsche Oper Berlin), Il Turco L’Incoronazione di Poppea, Als soliste maakte Nora haar Wonderland van Alexander In seizoen 2013-2014 begon de in Italia (De Nationale Opera), Voedster in Granida van P.C. debuut in het Muziekgebouw Knaifel (beide geregisseerd door Bachvereniging met All of Bach beide geregisseerd door David Hooft, Casella in La Com- aan ’t IJ met muzikanten uit het Pierre Audi) en Rage d’amours – het uitvoeren en opnemen van Hermann en Die Zauberflöte media van Louis Andriessen en Koninklijk Concertgebouw­ van Rob Zuidam. alle werken van Bach. De opna- (Opera Bastille Parijs) geregis- Zamar in Legende van Peter-Jan orkest. Ze heeft een wereldwijde Als solist en ensemblezanger mes zijn met een schat aan extra seerd door Robert Carsen. Wagemans. Beekman zong bij concertpraktijk, reikend van heeft hij heeft meer dan 120 cd- informatie online te bekijken via Hij werkt vaak samen met sceno- De Nationale Opera, Theater an Europa tot India, Indonesië en de opnamen op zijn naam staan. allofbach.com. graaf Christof Hetzer, en de re- der Wien, Bregenzer Festspiele, Verenigde Staten. Nora maakte Er verschenen talrijke grote

12 13 libretto Χορός Koor ἰὼ ἰώ, Ioo, ioo, parodos parodos δεινὸς μὲν ὁρᾶν, δεινὸς δὲ κλύειν. verschrikkelijk om te zien, verschrikkelijk om te horen. Ζεῦ ἀλεξῆτορ, τίς ποθ᾽ ὁ πρέσβυς; Zeus, beschermer, wie is die oude man? Χορός Koor ἐννυχίων ἄναξ, Heerser over het Duisterrijk, Οἰδίπους Oidípous Αἰδωνεῦ Αἰδωνεῦ, Aidoneus, Aidoneus, Λαΐου ἴστε τιν᾽; Met Laios’ zoon bent u bekend … ? δός μοι μήτ᾽ἐπίπονα vergun mij dat de vreemdeling μήτ᾽ ἐπὶ βαρυαχεῖ zonder doodsstrijd en Χορός Koor ξένον ἐξανύσαι zonder hevige stervenspijn ἰώ. Ioo. μόρῳ τὰν παγκευθῆ zijn weg voltooit naar de κάτω νεκύων πλάκα alomhullende dodenvlakte beneden Οἰδίπους Oidípous καὶ Στύγιον δόμον. en het huis van de Styx. ἄθλιον Οἰδιπόδαν; … de ongelukkige Oidípous? ὦ χθόνιαι θεαὶ, O, aardse godinnen, τόν, ὦ Γᾶς παῖ καὶ Ταρτάρου, o, zoon van Aarde en Onderwereld, Ἀντιγόνη Antigone κατεύχομαι ἐν καθαρῷ βῆναι u bid ik vrije doortocht te verlenen ἐή. E-ie. ὁρμωμένῳ νερτέρας aan de vreemdeling, op zijn weg τῷ ξένῳ νεκρῶν πλάκας. naar de vlakten der doden beneden. Χορός Koor σὺ γὰρ ὅδ᾽ εἶ; U bent deze … ? epeisodion 1 eerste episode Ἀντιγόνη Antigone Χορός Koor ἰώ. Ioo. ἂ ἄ, Aa, aa, ξένε, τᾶσδε χώρας vreemdeling, hier in dit land Οἰδίπους Oidípous ἵκου τὰ κράτιστα γᾶς ἔπαυλα, bereikt u de glansrijkste hofstee op aarde, δύσμορος. … rampzalige. τὸν ἀργῆτα Κολωνόν, het schitterende Kolonos, ἀνήνεμόν τε πάντων waar nooit de wind opsteekt Χορός Koor χειμώνων. van woeste winterstormen. ἔξω πόρσω βαίνετε χώρας, Ga weg hier, ver weg van dit land, μή τι πέρα χρέος opdat u geen verdere smet Οἰδίπους Oidípous ἐμᾷ πόλει προσάψῃς. aan mijn stad verbindt. τέκνον τυφλοῦ γέροντος Ἀντιγόνη, τίνας Kind van een blinde grijsaard, Antigone, op wat voor χώρους ἀφίγμεθ᾽ ἢ τίνων ἀνδρῶν πόλιν; plaats zijn wij beland? Een stad? Van wat voor mensen? Ἀντιγόνη Antigone ἐν ὔμῖν ὡς θεῷ Op u, als op een god, Ἀντιγόνη Antigone κείμεθα τλάμονες. ἀλλ᾽ ἴτε, νεύσατε zijn wij ellendigen aangewezen. Vooruit, verleent u ons πάτερ ταλαίπωρ᾽ Οἰδίπους, πύργοι μέν, οἳ Vader, zwaarbeproefde Oidípous, muren die τὰν ἀδόκητον χάριν· de gunst waarop wij niet meer hopen: πόλιν στέγουσιν, ὡς ἀπ᾽ ὀμμάτων, πρόσω· een stad omsluiten, zijn op het oog ver weg. πρός σ᾽ ὅ τι σοι φίλον οἴκοθεν ἄντομαι – bij alles wat u dierbaar is in huis, ik smeek u – χῶρος δ᾽ ὅδ᾽ ἱερός, Maar deze plaats is heilig – ἐν ὔμῖν ὡς θεῷ op u, als op een god, οὗ κῶλα κάμψον τοῦδ᾽ ἐπ᾽ ἀξέστου πέτρου. kom, buig uw knieën, hier, op deze ongepolijste rots. κείμεθα τλάμονες. ἀλλ᾽ ἴτε, νεύσατε zijn wij ellendigen aangewezen. Vooruit, verleent u ons τὰν ἀδόκητον χάριν· de gunst waarop wij niet meer hopen: Οἰδίπους Oidípous πρός σ᾽ ὅ τι σοι φίλον οἴκοθεν ἄντομαι. bij alles wat u dierbaar is in huis, ik smeek u. κάθιζέ νύν με καὶ φύλασσε τὸν τυφλόν. Laat mij dan neerzitten en waak over de blinde. οὐ γὰρ ἴδοις ἂν ἀθρῶν βροτὸν ὅστις ἄν, U zult immers, waar u ook kijkt, geen mens zien εἰ θεὸς ἄγοι, die, als een god hem meevoert, ἐκφυγεῖν δύναιτο. ontsnappen kan.

14 15 epeisodion 2 tweede episode φθίνει μὲν ἰσχὺς γῆς, φθίνει δὲ σώματος, De kracht van het land vergaat, die van het lichaam vergaat, θνῄσκει δὲ πίστις, βλαστάνει δ᾽ ἀπιστία. vertrouwen sterft, wantrouwen bloeit op. Θησεύς Theseus καὶ ταῖσι Θήβαις εἰ τανῦν εὐημερεῖ Zo ook met de Thebanen: ook al straalt de huidige dag ἔγνωκά σ᾽, ὦ παῖ Λαΐου, Ik heb u herkend, zoon van Laios, καλῶς τὰ πρὸς σέ, μυρίας ὁ μυρίος u toe in alle schoonheid, de onnoemelijke tijd σκευή τε γάρ σε καὶ τὸ δύστηνον κάρα uw kleding en uw armzalige gezicht χρόνος τεκνοῦται νύκτας ἡμέρας τ᾽ ἰών, baart in zijn loop onnoemelijk veel nachten en dagen, δηλοῦτον ἡμῖν ὄνθ᾽ ὃς εἶ – tonen mij dat u bent wie u bent – ἐν αἷς τὰ νῦν ξύμφωνα δεξιώματα waarin zij de huidige harmonische vriendschapsband σκευή τε γάρ σε καὶ τὸ δύστηνον κάρα uw kleding en uw armzalige gezicht δόρει διασκεδῶσιν ἐκ σμικροῦ λόγου· met wapens zullen vergruizen vanwege een nietige δηλοῦτον ἡμῖν ὄνθ᾽ ὃς εἶ. tonen mij dat u bent wie u bent. aanleiding.

Οἰδίπους Oidípous Θησεύς Theseus δώσων ἱκάνω τοὐμὸν ἄθλιον δέμας Ik ben gekomen om u mijn ongelukkige lijf τοὐμὸν οὐκ ὀκνεῖ κέαρ. Mijn hart is niet bevreesd. σοὶ δῶρον, οὐ σπουδαῖον εἰς ὄψιν· τὰ δὲ te schenken – de moeite van het bekijken niet waard, οἶδ᾽ ἐγώ σε μή τινα Ik weet dat geen enkele man κέρδη παρ᾽ αὐτοῦ κρείσσον᾽ ἢ μορφὴ καλή. maar de baten ervan gaan uiterlijk schoon te boven. ἐνθένδ᾽ ἀπάξοντ᾽ ἄνδρα πρὸς βίαν ἐμοῦ. u hiervandaan zal wegvoeren tegen mijn wil.

Θησεύς Theseus stasimon stasimon ποῖον δὲ κέρδος ἀξιοῖς ἥκειν φέρων; Wat voor baat beweert u dan te komen brengen? Χορός Koor Οἰδίπους Oidípous δεινὸν, Verschrikkelijk, χρόνῳ μάθοις ἄν, οὐχὶ τῷ παρόντι που. U zult dat mettertijd ervaren, niet vandaag. δεινὸν μὲν τὸ πάλαι κείμενον – verschrikkelijk, om – wat al zo lang rust – δεινὸν, verschrikkelijk, Θησεύς Theseus δεινὸν μὲν τὸ πάλαι κείμενον verschrikkelijk, om – wat al zo lang rust – ποίῳ γὰρ ἡ σὴ προσφορὰ δηλώσεται; Wanneer zal uw aanbod zich openbaren? ἤδη κακόν ἐπεγείρειν – oude rampspoed, te doen ontwaken. δεινὸν μὲν τὸ πάλαι κείμενον Verschrikkelijk, om – wat al zo lang rust – Οἰδίπους Oidípous ἤδη κακόν ἐπεγείρειν. oude rampspoed, te doen ontwaken. ὅταν θάνω ᾽γὼ καὶ σύ μου ταφεὺς γένῃ. Wanneer ik ben gestorven en u mij hebt begraven. γῆς ἐμῆς ἀπηλάθην Van mijn eigen land ben ik verdreven epeisodion 3 derde episode πρὸς τῶν ἐμαυτοῦ σπερμάτων· ἔστιν δέ μοι door mijn eigen nageslacht. Het is voor mij onmogelijk πάλιν κατελθεῖν μήποθ᾽, ὡς πατροκτόνῳ. daar ooit terug te keren, als vadermoordenaar. Ἀντιγόνη Antigone ὦ πλεῖστ᾽ ἐπαίνοις εὐλογούμενον πέδον, O land, gezegend met de hoogste lofprijzingen, Ἀντιγόνη Antigone νῦν σὸν τὰ λαμπρὰ ταῦτα δὴ φαίνειν ἔπη· nu is het aan u die schitterende woorden waar te maken: ὢ ὤ. O, o. ἆσσον ἔρχεται Kreon is hier in aantocht Κρέων ὅδ᾽ ἡμῖν οὐκ ἄνευ πομπῶν, πάτερ. op weg naar ons – niet zonder escorte, vader. Οἰδίπους Oidípous ὦ φίλτατ᾽ Αἰγέως παῖ, μόνοις οὐ γίγνεται Dierbaarste zoon van Aigeus, alleen de goden Κρέων Kreon θεοῖσι γῆρας οὐδὲ κατθανεῖν ποτε. hebben het voorrecht nooit te sterven. ὦ ταλαίπωρ᾽ Οἰδίπους, O zwaarbeproefde Oidípous, τὰ δ᾽ ἄλλα συγχεῖ πάνθ᾽ ὁ παγκρατὴς χρόνος. Al het andere doet de tijd, die alles in zijn macht heeft, ἱκοῦ πρὸς οἴκους, Οἰδίπους, keer terug naar huis, Oidípous, teniet. κλύων ἐμοῦ, κλύων ἐμοῦ. luister naar mij, luister naar mij.

Οἰδίπους – Ἀντιγόνη Oidípous – Antigone Οἰδίπους Oidípous φθίνει μὲν ἰσχὺς γῆς, φθίνει δὲ σώματος, De kracht van het land vergaat, die van het lichaam vergaat, τοιαῦτα μέντοι καὶ σὺ προσφέρεις ἐμοί … Dat is dus het soort dingen dat jij mij voorstelt … θνῄσκει δὲ πίστις, βλαστάνει δ᾽ ἀπιστία. vertrouwen sterft, wantrouwen bloeit op. φθίνει μὲν ἰσχὺς γῆς, φθίνει δὲ σώματος, De kracht van het land vergaat, die van het lichaam vergaat, θνῄσκει δὲ πίστις, βλαστάνει δ᾽ ἀπιστία. vertrouwen sterft, wantrouwen bloeit op.

16 17 Ἀντιγόνη Antigone Ἀντιγόνη Antigone ὦ πλεῖστ᾽ ἐπαίνοις εὐλογούμενον πέδον, O land, gezegend met de hoogste lofprijzingen, ὦ ξένοι ξένοι. O, vrienden, vrienden. νῦν σὸν τὰ λαμπρὰ ταῦτα δὴ φαίνειν ἔπη. nu is het aan u die schitterende woorden waar te maken. Οἰδίπους Oidípous Οἰδίπους Oidípous ὦ, ὄρεξον, παῖ, χεῖρας. O, reik mij, kind, jouw handen. … λόγῳ μὲν ἐσθλά, τοῖσι δ᾽ ἔργοισιν κακά. … in woorden prachtig, maar in daden schofterig. Ἀντιγόνη Antigone Κρέων Kreon ὦ ξένοι ξένοι ξένοι ξένοι, O, vrienden, vrienden, vrienden, vrienden, ὦ δύσμορ᾽, οὐδὲ τῷ χρόνῳ Rampzalige, de tijd heeft blijkbaar ἀφέλκομαι δύστηνος. ik word ontvoerd, ongelukkige. φύσας φανεῖ φρένας. uw verstand niet doen toenemen. Οἰδίπους Oidípous Οἰδίπους Oidípous ποῦ, τέκνον, εἴ μοι; Waar, kind, waar ben je? γλώσσῃ σὺ δεινός. Sluw van tong bent u. ἥκεις ἔμ᾽ ἄξων, οὐχ᾽ ἵν᾽ ἐς δόμους ἄγῃς, U komt mij halen, niet om mij naar huis te voeren, Ἀντιγόνη Antigone ἀλλ᾽ ὡς πάραυλον οἰκίσῃς, πόλις δέ σοι maar om mij in uw buurt te doen verblijven, zodat uw stad πρὸς βίαν πορεύομαι. Ik word weggevoerd, met geweld. κακῶν ἄνατος τῆσδ᾽ ἀπαλλαχθῇ χθονός. van kwaad gevrijwaard blijft, afkomstig van dit land. Οἰδίπους Oidípous Κρέων Kreon ὄρεξον, ὦ παῖ, χεῖρας. Reik mij, o kind, jouw handen. μαρτύρομαι τούσδ᾽, οὐ σέ· πρὸς δὲ τοὺς φίλους Ik roep hen hier als getuigen aan, niet u: u die verwanten οἷ᾽ ἀνταμείβει ῥήματ᾽, ἤν σ᾽ ἕλω ποτέ … met zulke woorden antwoord geeft – krijg ik u ooit te Ἀντιγόνη Antigone παίδοιν δυοῖν σοι τὴν μὲν ἀρτίως ἐγὼ pakken … ἀλλ᾽ οὐδὲν σθένω. Ik heb de kracht niet. ξυναρπάσας ἔπεμψα. Van uw twee dochters heb ik er zojuist een gegrepen en laten wegbrengen. Χορός Koor ὁρᾷς ἵν’ ἥκεις, ὦ ξέν’; Ziet u waartoe uw stappen leiden, vreemdeling? Ἀντιγόνη – Οἰδίπους Antigone – Oidípous οἴμοι. Oi mij. Κρέων Kreon ᾔδη δ᾽ ὁθούνεκ᾽ ἄνδρα καὶ πατροκτόνον Ik wist dat dit volk een man, een vadermoordenaar, Κρέων Kreon κἄναγνον οὐ δεξοίατ᾽, οὐδ᾽ ὅτῳ γάμου onrein, niet zou opnemen, iemand in wiens gezelschap τὴν δ᾽ ἄξω τάχα. Háár voer ik aanstonds weg. ξυνόντ᾽ ἐφηυρέθησαν ἀνοσίου τέκνα. kinderen blijken te verkeren uit een godslasterlijk huwelijk. Ἀντιγόνη Antigone οἴμοι τάλαινα, ποῖ φύγω; ποίαν λάβω Oi ik, ellendige, waar vlucht ik heen? Wat voor Οἰδίπους Oidípous θεῶν ἄρηξιν ἢ βροτῶν; bescherming vind ik bij goden of bij mensen? εἰ δ᾽ αὖ φανεὶς δύστηνος, ὡς ἐγὼ ᾽φάνην, Als ik – geboren voor ongeluk, zoals ik ben geboren – ἐς χεῖρας ἦλθον πατρὶ καὶ κατέκτανον, slaags raakte met mijn vader en hem heb gedood, Οἰδίπους Oidípous μηδὲν ξυνιεὶς ὧν ἔδρων εἰς οὕς τ᾽ ἔδρων – zonder enig besef van wat ik deed en tegen wie – οἴμοι. Oi mij. μητρὸς δέ, τλῆμον, οὐκ ἐπαισχύνει γάμους en mijn moeder, schoft, schaam jij je niet om mij te οὔσης ὁμαίμου σῆς μ᾽ ἀναγκάζων λέγειν – dwingen Χορός Koor ἔτικτε γάρ μ’ ἔτικτεν, ὤμοι μοι κακῶν, over haar huwelijk te spreken, jouw bloedeigen zuster – τί δρᾷς, ξένε; Wat doet u, vreemdeling? οὐκ εἰδότ’ οὐκ εἰδυῖα, καὶ τεκοῦσά με, mijn moeder was zij, ja, mijn moeder, o ik, ik in mijn οὐκ ἀφήσεις; Laat haar los! αὑτῆς ὄνειδος παῖδας ἐξέφυσέ μοι. ellende, μέθες χεροῖν Laat los dat meisje zonder dat ik het wist en zij het wist; en zij, mijn τὴν παῖδα θᾶσσον. uit uw handen, nu meteen! moeder, bracht tot haar eigen schande kinderen voort met mij.

18 19 Οἰδίπους (από Οιδίπους Τύραννος) Oidípous (uit Sophokles’ Oidípous Tyrannos) ἃς νῦν δακρύεις εἰσορῶν, ὅτ᾽ ἐν πόνῳ bij de aanblik waarvan jij nu moet huilen, nu jij κἀξ ὁδοῦ μ᾽ ὅ θ᾽ ἡγεμὼν En samen dreven zij – de stuurman ταὐτῷ βεβηκὼς τυγχάνεις κακῶν ἐμοί. beland bent in dezelfde zware rampspoed als ik. αὐτός θ᾽ ὁ πρέσβυς πρὸς βίαν ἠλαυνέτην. en de grijsaard zelf – mij van de weg af, met geweld. μήτε γῆς ἐμφυλίου Nooit zul jij het land van jouw voorouders κἀγὼ τὸν ἐκτρέποντα, τὸν τροχηλάτην, En ik – degene die mij doet uitwijken, de wagenmenner, δόρει κρατῆσαι μήτε νοστῆσαί ποτε met wapens veroveren, noch zul jij ooit terugkeren παίω δι᾽ ὀργῆς· καί μ᾽ ὁ πρέσβυς ὡς ὁρᾷ, sla ik in blinde woede; de oude man, zodra hij dat ziet, τὸ κοῖλον Ἄργος, ἀλλὰ συγγενεῖ χερὶ naar de laagte van Argos, maar door broederlijke hand ὄχου παραστείχοντα τηρήσας, μέσον wacht tot ik langs de wagen loop, en midden θανεῖν κτανεῖν θ᾽ ὑφ᾽ οὗπερ ἐξελήλασαι. zul jij sterven en doden door wie jij bent verdreven. κάρα διπλοῖς κέντροισί μου καθίκετο. op mijn hoofd, met zijn dubbele prikkels, sloeg hij mij. οὐ μὴν ἴσην γ᾽ ἔτισεν, ἀλλὰ συντόμως Zijn straf woog daar niet tegen op, maar meteen Ἄγγελος Bode σκήπτρῳ τυπεὶς ἐκ τῆσδε χειρὸς ὕπτιος werd hij getroffen door mijn staf, met deze hand, en ἄνδρες πολῖται, ξυντομωτάτως, μὲν ἂν Mannenburgers, bondiger kan ik μέσης ἀπήνης εὐθὺς ἐκκυλίνδεται· achterover, τύχοιμι λέξας Οἰδίπουν ὀλωλότα. het u niet vertellen: Oidípous is niet meer. κτείνω δὲ τοὺς ξύμπαντας. midden uit de wagen tuimelt hij recht naar beneden – ὡς λελοιπότα Hij heeft voorgoed afstand genomen τίς τοῦδέ γ᾽ ἀνδρός ἐστιν ἀθλιώτερος; ik dood hen allemaal. κεῖνον τὸν ἀεὶ βίοτον ἐξεπίστασο, van het leven – wees daarvan verzekerd – Wie is er ongelukkiger dan deze mens? ὑφηγητῆρος οὐδενὸς φίλων, door geen van zijn dierbaren begeleid. ἀλλ᾽ αὐτὸς ἡμῖν πᾶσιν ἐξηγούμενος. Hij zelf was het die ons allen voorging. exodos exodos ἁνὴρ γὰρ οὐ στενακτὸς οὐδὲ σὺν νόσοις De man is zonder jammeren en zonder ἀλγεινὸς ἐξεπέμπετ᾽, ἀλλ᾽ εἴ τις βροτῶν ziektepijn verscheiden – zoals geen ander mens – Χορός Koor θαυμαστός. op wonderbaarlijke wijze. μὴ φῦναι τὸν ἅπαντα νι- Niet geboren zijn is alles bij elkaar genomen ἄνδρες πολῖται, ξυντομωτάτως, μὲν ἂν Mannenburgers, bondiger kan ik κᾷ λόγον· τὸ δ᾽, ἐπεὶ φανῇ, het beste. Is men eenmaal geboren, dan τύχοιμι λέξας Οἰδίπουν ὀλωλότα. het u niet vertellen: Oidípous is niet meer. βῆναι κεῖσ᾽ ὁπόθεν περ ἥκει, is daarheen terugkeren vanwaar men gekomen is, πολὺ δεύτερον, ὡς τάχιστα. daarna het allerbeste – zo snel als het kan. © vertaling Herman Altena ὡς εὖτ᾽ ἂν τὸ νέον παρῇ Zodra iemand zijn jeugd achter zich laat – Antiek Theater Herman Altena κούφας ἀφροσύνας φέρον, die lichtzinnige onbezonnenheid in zich draagt, τίς πλαγὰ πολύμοχθος ἔ- welke slag vol pijnlijk lijden treft hem dan niet? ξω; τίς οὐ καμάτων ἔνι; Welke moeilijkheden blijven hem bespaard? φθόνος, στάσεις, ἔρις, μάχαι Afgunst, burgerstrijd, twist, oorlogen, καὶ φόνοι. moordpartijen.

Πολυνείκης Polyneikes τί σιγᾷς; Waarom zwijgt u? τί σιγᾷς; Waarom zwijgt u? φώνησον, ὦ πάτερ, τι· μή μ᾽ ἀποστραφῇς. Zeg iets, vader. Keert u zich niet van mij af. οἵ σ᾽ ἀντὶ παίδων τῶνδε καὶ ψυχῆς, πάτερ, Bij uw kinderen hier, en bij uw leven, vader, ἱκετεύομεν ξύμπαντες ἐξαιτούμενοι smeken wij u gezamenlijk, wij vragen u μῆνιν βαρεῖαν εἰκαθεῖν ὁρμωμένῳ uw zware wrok te laten varen tegen mij hier, τῷδ᾽ ἀνδρὶ τοὐμοῦ πρὸς κασιγνήτου τίσιν, ik die optrek tegen mijn eigen broer, uit wraak, ὅς μ᾽ ἐξέωσε κἀπεσύλησεν πάτρας. omdat hij mij verdreven heeft, beroofd van mijn vaderland.

Οἰδίπους Oidípous ὅς γ᾽, ὦ κάκιστε, σκῆπτρα καὶ θρόνους ἔχων, Jij, schoft, toen jij de scepter en de troon bezat ἃ νῦν ὁ σὸς ξύναιμος ἐν Θήβαις ἔχει, – die nu jouw eigen broer in Thebe bezet houdt – τὸν αὐτὸς αὑτοῦ πατέρα τόνδ᾽ ἀπήλασας was jij het zelf die mij, jouw eigen vader, verdreef κἄθηκας ἄπολιν καὶ στολὰς ταύτας φορεῖν, en tot een balling maakte die dit soort kleren draagt,

20 21 English

A Hero Who Has Become ed in life with a schwung in which he seemed Or is it perhaps not so simple – and is this ble guilt are rooted, according to the myth, in Human able to bend everything to his will. He was a Oedipus analysis guilty in turn of the sin a doom he carries within him as an original one-man centre of excellence. of pride, supplemented by a hefty dose of sin, purely on the grounds of ancestry. As the end of his life draws near, Oedipus’s A malicious genie must have caused a little anachronism? Pride, because it bases itself a Before he was born, his fate was already fortunes have come full circle. He rose from screw to trill loose in that shiny thinking little too easily on the excellence of thinking preordained. It spreads through the DNA of rags to riches and now is again in rags, with- machine, after which the whole production and insight, the most important fetish of the Theban dynasty of which he is a descend- out a fixed place to live or stay, without even process snarled up. At any rate, none of that modern times? And anachronism, because ent as a tendency to continually attract new a place to die decently. If ever there were a was noticeable from the logic and mechanical only recently has the divine been so disman- scourges. It weaves its deeds independently loser, it is he – in spite of himself, it seems. artistry of it. One plus one was still always tled that it almost automatically appears as of human will or intent. Furthermore, a good He unknowingly killed his father and equally two; ‘first four, then two, then three’ was still a petty and malicious gagging of that same or bad conscience is a quantité négligeable. unknowingly married his mother, as if living always a person: it was not due to Oedipus’s way of thinking? It has only been a few cen- ‘Conscience’ is something that only comes in a dream. Yet he chanced upon a divine analytical powers. His downfall could only turies since divine and human knowledge to take its toll much later in the history of rage that deprived him of everything. He have been brought about by an Olympian have faced each other as enemies. civilization. went from being a king to being a vagabond, sabotage. Which brings us back to the beginning And so, when we are confronted with from a solver of puzzles to being a prob- For in this terrestrial world, it seems that – with an Oedipus who complains bitterly. Oedipus’s fate, we are struck dumb. Only lem, from seeing to being blind. No matter excellence always must be destroyed in the Why, actually? Was he really so innocent; in medical terms can we still deal with such how clear-sighted he was, he could not see end. The most brilliant ruler in Greek my- did a jealous god really take him for a ride a concept. A ‘tendency’ to contract a certain through his own situation. His analytical thology, almost the personification of Plato’s so nastily? Perhaps his slip-ups were greater fatal illness, an inborn constitutional ‘ten- powers ran up against a blank wall right philosopher king, had to be humiliated, for than he had thought. Not because he un- dency’ to die an early death: we gradually where they came closest to himself. the earth does not tolerate perfection. Such knowingly married his mother and killed his have become used to those kinds of bodily It is tempting to also connect Oedipus’s is the ultimate destiny of all heroes. Their father, but because he committed multiple pranks – even though we also then do every- name, which for over a century has been story is simultaneously their Untergang, murders in full awareness. In a rage, he killed thing to avoid the consequences. But a moral riveted to a psychoanalytical complex, with a word with which Nietzsche, much later, an unknown greybeard and his companions destiny that drowns a person in undeserved the vicissitudes of insight, the riddle-solving would describe the fate of his hero Zarathus- at the infamous three-forked crossroad. guilt has become inconceivable and unaccep- power we call analytical thinking. Resolve the tra. And the hero is always the last to wise up Were the times so violent that one dead old table. The Calvinistic-nationalistic sense of problem that you have been posed into sim- to his fate, only recognizing himself to be a man did not matter? predestination is at most a lingering offshoot ple factors; determine the relations between ‘hero’ when it is too late and the machinery Thus Oedipus is guilty no matter what, of this. them; understand their causality – and de- breaks down. but he does not know it – or no longer does. That makes the Oedipus myth seem duce the solution to the question from this. Sabotage, thus; the vengeance of a jealous Perhaps it is too modern-Freudian to blame hopelessly obsolete. Its morality is no longer That is the line of march which thinking has god who begrudges man his own perfec- his loss of memory on an unconscious re- geared to our sense of self, which only be- followed since reaching maturity. tion. And who infects the person who makes pression: a psychological complex for which lieves in personal responsibility in the case Oedipus was a gifted practitioner of it. him jealous with the imperfection that also he cannot be held responsible. Then one of of a consciously executed crime. So then, Until the acuity of this riddle solver failed seems to be part of the divine – for a perfect his shortcomings (forgetting) would obscure what is that fishhook with which the Oedi- him on one point and he went from being a god has no need of jealousy. A metaphysical the other (manslaughter) and he could not pus myth nevertheless keeps us dangling on champion to being a loser, after all. revenge cannot get any more ironic and vil- help being unaware of it. the line, and from which we, no matter how It is enough to drive one mad – and in many lainous than this – and the hero is powerless But the tragic myth puts a stop to that. much we struggle, cannot get loose? At the respects, Oedipus does indeed behave like a against it. He comes to grief as a brilliant and Oedipus’s unconscious forgetfulness does heart of it, there seems to be a mystery that madman after this humiliation. Who played blameless victim of a cruel divine order that not exculpate him. Not according to our is as terrifying as it is fascinating: the con- such a nasty trick on him, which will cost not only saddles him with his own shortcom- moral logic, which is suddenly turned inside tradictory attributes of the sacral, according him so much? The gods, perhaps – but what ings but also with an undeserved guilt, which out. For no matter how much he must suffer to the religious historian Rudolf Otto. At does that mean? He was able to interpret and he only now finds out about, and which he for a remaining culpability for which we can- the heart of life lies an untouchable secret, see through their riddled maxims also. And thus cannot reasonably be expected to bear. not forgive him, as a multiple murderer, both around which the myth literally revolves. he acted as circumstances dictated, succeed- It is, again, enough to drive one mad. his comprehensible and his incomprehensi- It cannot be known, let alone scrutinized

22 23 English or ruled, but it must be respected if our tracks. So deep that only the notion of a where he finally can lay his head to rest. For existence is not to become hopelessly ship- predetermined destiny can do it justice. As the more he saw, the greater his blindness to wrecked. a helpless attempt to comprehend what is at the mystery – which, now that it has finally Oedipus, too, struggles; he tugs and once incomprehensible. dawned on him that the riddle cannot be pulls. His guilt is undeserved; he is bitter Those who remain bitter about this still solved, once again makes him a seer. Not about the blindness that so fatally played believe in the possibility of subjecting the triumphantly; this insight certainly does not tricks on him at the core of his sagacity and, world to scrutiny and the power of their own crow victory. It only knows that is no longer as if the grapes had suddenly become too thinking. Or rather, in its infiniteness – for crushed by its defeat. Oedipus dies serenely sour for him, the subsequent blinding of his this lack of scale is precisely where fate’s – released, but without the heavenly apothe- own eyes. Even in his fall and penance, he hook lurks. That absurd self-confidence was osis of Christianity. Even the hereafter calls is still a man of all or nothing: a radical who Oedipus’s downfall: the classic fault of pride him sotto voce and without promises. He is likes to show how exceptional he is, the cen- that believes it holds the world in its sway. the hero who finally has become human. tre of all excellence. Only at the very last moment does Oedipus But something must have escaped the forswear that pride – and thus rids himself of Ger Groot certainty of that excellent mind. The world his anger. He is no longer a dream king, no Translation Jane Bemont seemed perfectly comprehensible to him, but longer lives in the intoxication of his intel- this particular triumph of thinking had to ligence, which simultaneously stupefied his lose out to a small detail – small enough to insight. Only now, in a kind of swansong, disrupt the entire structure of his thought. does he realize that not seeing is not only the It so happens that there is something in every verge of but also the precondition for every knowledge that escapes our attention. And understanding – thought blinds itself with that blind spot becomes all the more cata- the glitter in which it passionately believes, strophic the more we confidently think that without being aware of its own blindness. we have calculated it in. Those who think And so Oedipus finds his resting place in the they have got themselves and their world un- work that was Sophocles’ swansong too. Did der control derail all the more quickly when the latter write it as a foreshadowing of his the unexpected occurs. own death, which overtook him even before Thus the pitfall of seamless logic opened Oedipus in Colonus could be performed? As up for Oedipus. Only in Colonus did he a consequence, his play almost sounds like a seem to recognize this, at the end of his pain- mémoire d’outre-tombe, a testimony from the ful wanderings in which he had to unlearn other side of the grave, in which the tragic wanting to see through everything. That is sense that characterized his other plays finds to say, wanting to know the reason for or its redemption. No longer do doom and cause of everything. For perchance there is destruction comprise the final chord. no reason or cause, no matter how great the Oedipus actually seems to find something consequences. Just as the guilt with which of a deliverance in this play, at the same he burdened himself at the three-forked moment that the dramatic genre of tragedy road stood in no proportion to the trifling turns into something else. incident that led to it, no matter how coin- Oedipus heads toward the underworld, cidental that collision may have been – and resigned to his fate. And in doing so, even coincidence is as innocent as it is inexplica- his blindness seems to have vanished. He ble. It is a detail that escapes every way of again goes his own way; without the help of thinking, but its consequences carve deep others but with a firm step he finds the place

24 25 English

BIOGRAPHIES 1996, her composition Sappho’s listed for the Libris Prize for As a guest conductor, Jos van (Toneelgroep Amsterdam and costume designer for such com- tears (1990) was selected at the Literature. His other novels Veldhoven has directed the Zuidelijk Toneel). panies as the Schaubuhne Berlin, Born in Piraeus in Greece, 43rd International Rostrum of are De bouwmeester (1995), Yak Netherlands Chamber Choir, In 2001, Audi made his debut Theater Basel, the Bavarian State Calliope Tsoupaki (1963) has Composers. Her chamber opera (1996), Schaduwdagen (1998), the Netherlands Radio Choir, as a film director with two Opera Munich, Oper Frankfurt, lived and worked predominantly Vita Nova premiered in 2004 Laatste adem (2001), De wachters the Flemish Radio Choir, the Canticles by Benjamin Britten. the National Theatre Mannheim in Amsterdam for more than 20 at the Korzo Theater in The (2004) and Bleke Hemel (2007). Beethoven Orchester Bonn, the Audi received the Leslie Boosey and the Flanders Opera. Some of years. Tsoupaki studied piano Hague and her St. Luke Passion Edzard Mik wrote the librettos Robert Schumann Philharmo- Award, the bmw Music Theatre the directors he has worked with and music theory at the Hell- at the Holland Festival in 2008. for the music theatre produc- nie, the Essener Philharmoniker Prize, the Dutch Critics’ Award are Hans Neuenfels, Christian inikon Conservatory in Athens In 2010, the Holland Festival tions Dark (2002, ZT Hol- and the Brabants Orkest. With and the Prince Bernhard Culture Stuckl, Constanze Macras and and composition with Yannis premiered another of her works, landia) and ABRIXAS (2004, director Dietrich Hilsdorf, Jos Fund Theatre. From the Friends David Hermann, for example on Ioanithis. She followed summer Greek Love Songs. In 2012, at the Stichting Loos). van Veldhoven made a cycle of of Dutch National Opera, he Sing fur mich, Tod (Ruhrtrien- courses with Iannis Xenakis, invitation of the Nederlands staged Handel oratorios in the received the Prix d’Amis and in nale), L’heure espagnole/La vida Olivier Messiaen and Pierre Blazers Ensemble (Netherlands Jos van Veldhoven studied opera houses of Bonn and Essen. Drottningholm he was awarded breve, Médée by Charpentier Boulez and she took part in the Wind Ensemble) she composed musicology at the Rijksuniver- He teaches choral conducting a medal of honour for his Handel (Oper Frankfurt) and Les Troyens Internationale Ferienkurse in Maria, combining classical and siteit in Utrecht (now Utrecht at the Conservatorium van productions. Audi has been (Staatstheater Karlsruhe). With Darmstadt. From 1988 until folk music traditions related University) and choral and Amsterdam and the Royal decorated Knight of the Order Pierre Audi he created Orlando 1992 she studied composition to the veneration of the Virgin orchestral conducting at the Conservatoire in The Hague. of the Dutch Lion and Chevalier (La Monnaie, Brussels) and under Louis Andriessen and Mary. Calliope Tsoupaki teaches in Royal Conservatoire in The In 2007, Jos van Veldhoven was de la Légion d’Honneur. In Gisela! (Ruhrtriennale). He electronic music under Gilius composition at the Royal Con- Hague. He has been conduc- named Knight of the Order of 2009, he received the first worked with Anish Kapoor van Bergeijk at the Royal servatory in The Hague. tor and artistic director of the the Netherlands Lion for his Johannes Vermeer Price for his for Parsifal (De Nederlandse Conservatory in The Hague. Netherlands Bach Society since trailblazing work in the field of achievements as a director and Opera) and in 2012 he designed Tsoupaki has composed music Born in Groningen in 1960, 1983. Over the years, literally early music. music theatre innovator. the set for The Flying Dutchman for a variety of musicians and the writer Edzard Mik lives in hundreds of his programmes, Recent productions: Verdi’s (Bayreuth Festival, directed by ensembles, including the Neder- Amsterdam with his wife, the which always combine tradition Pierre Audi was born in 1957 Attila (Metropolitan Opera), Jan Philipp Gloger). In 2011 he lands Saxofoonkwartet, Orkest composer Calliope Tsoupaki. and adventure, have made a great in Beirut and grew up in Beirut La tragedia d’Orfeo (i.c.w. Opera received the Hein Heckroth Prize De Volharding, the Xenakis Mik studied law and public impression in the Netherlands and Paris. He studied history in Studio Nederland), Orlando for set design. Ensemble, the Nieuw Ensemble, administration at Groningen and far beyond. Under his direc- Oxford and founded the Almei- furioso (Théâtre des Champs the Greek Metropolitan Choir University. From 1986, he has tion, the Netherlands Bach da Theatre in London in 1979. Élysées Parijs, in Nice and After graduating his studies in and Asko|Schönberg. She been working as a writer and Society has recorded an impres- Since 1988, he is the artistic di- Nancy), the world premieres of fine arts / photography in Graz has been commissioned by, a journalist, writing about art, sive series of CDs of Bach’s rector of Dutch National Opera. Henzes Gisela! (Ruhrtriennale), Bernd Purkrabek studied amongst others, the Greek architecture, theatre and lit- major works and made concert In March 2004, he succeeded Rihms Dionysos (Salzburger Lighting Design at the national broadcasting organisa- erature in Vrij Nederland and tours in Europe, the United Ivo van Hove as artistic director Festspiele, Staatsoper Berlin), Hochschule für Musik und tion, Dutch broadcaster NTR’s NRC Handelsblad. Since 1990 States and Japan. of the Holland Festival, in which Orlando (La Monnaie, Brussels), Theater in Munich. During his Zaterdagmatinee, the Holland he has published interviews Jos van Veldhoven frequently he also regularly directs produc- Médée (Théâtre des Champs studies he worked as assistant and Festival and the Dutch fund with internationally renowned attracts attention with per- tions himself. As a director, he Élysées Parijs, Lille), Die associate of numerous lighting for composition Fonds voor de architects for the architecture formances of ‘new’ repertoire has worked with visual artists Eroberung von Mexico (Teatro designers. Before he went on Scheppende Toonkunst. magazine Archidea. Edzard in early music. Sensational such as Karel Appel, Georg Real Madrid), Der Ring des to stage Bernd worked on the Compositions of Tsoupaki Mik was an editor at the literary performances include oratorios Baselitz, Anish Kapoor, Herzog Nibelungen (DNO) and Thebans lighting departement of several were performed at the Inter- magazine De Gids and advisor by Telemann and Graun, vespers & de Meuron, Jannis Kounellis (English National Opera). movies in Europe. Since 2004 national Gaudeamus Music to the Dutch Mediafonds and by Gastoldi, reconstructions and Jonathan Meese. Future productions are Arnold he works as a professional light Week in 1991 and 1993, as well Mondriaanfonds. In September of Bach’s St. Mark Passion, He directed opera at Salzburger Schönbergs Gurrelieder (DNO) designer for opera and drama. as at the renowned Festival this year, his new novel Waar de the Köthener Trauermusik and Festspiele, Theater an der Wien, and the reprise of Lohengrin His lighting career so far includes Nieuwe Muziek in Middelburg zee begint (Where the sea begins) many unknown 17th-century Bavarian State Opera in Mu- (DNO). works for numerous theatres and in the Netherlands, the Malta will be published – about a love dialogues. In addition, he has nich, La Monnaie in Brussels, festivals such as National Opera International Arts Festival, the affair between a Dutch banker conducted a great number of Metropolitan Opera, New York, Christof Hetzer was born in Stockholm, Theater an der Wien, Focus Festival in New York, the and the daughter of a Greek art contemporary premieres of Opéra national de Paris and Los Salzburg and studied with Erich Deutsche Oper Berlin, Opern- Blockflöten Symposium Calw dealer in Athens. His previous baroque operas by Mattheson, Angeles Opera. In addition he Wonder at the Academy of Fine haus Zürich, Glyndebourne in Germany and at various edi- two novels, Goede tijden (2011) Keiser, Bononcini, Legrenzi, directed plays by Shakespeare, Arts Vienna. Since 2001, he has Festival, Staatsoper Hamburg, tions of the Holland Festival. In and Mont Blanc (2013) were long- Conti, Scarlatti and others. Racine, Strindberg and Sophocles worked as a freelance set and Dutch National Opera, Vlaamse

26 27 English

Opera, Oper Frankfurt, Grand the Royal Concertgebouw at Dutch National Opera as many contemporary and cross- As a soloist and ensemble singer, United States and Japan. In Theatre de Geneve and Teatro Orchestra, the Orchestra of Zamar in Peter-Jan Wagemans’ over projects, working together he has over 120 CDs to his name. the 2013-2014 season, the Bach Real Madrid. A big success was the 18th Century, Les Arts Legende. with composers such as JacobTV, He has recorded numerous long Society embarked on the project his work of Prinz of Homburg Florissants, Musica Antiqua Michel van der Aa, (who have monologues and solo bass canta- All of Bach– performing and (Vienna), La fanciulla del West Köln and the Asko|Schönberg The versatile singer Nora Fischer written especially for her) and tas on many CD labels. In 2008, recording all of Bach’s works. (Stockholm), Jenufa (Berlin), under such conductors as Sir has taken flight rapidly as an Steve Reich. he was a Grammy nominee for The recordings and a wealth of Macbeth (Geneve), Lazarus Simon Rattle, William Christie, adventurous and exporational his performance in Lully’s opera extra information can be found (Vienna). In the following season Iván Fischer, Frans Brüggen, performer. Coming from a classi- Harry van der Kamp studied Thesée. With his own ensemble, on allofbach.com. Bernd is working on productions John Adams and Reinbert cal education, Nora has developed under Alfred Deller, Pierre the Gesualdo Consort Amster- in Toulouse, Oslo, London, Am- de Leeuw. Marcel Beekman her voice in many different Bernac, Max van Egmond and dam, he has given concerts of sterdam, Vienna and Antwerp. has created new works by musical styles. She has a special Herman Woltman, among other revolutionary works from the 16th composers Elmer Schönberger, love for a very own interpretation places at the Sweelinck Academy to the 20th century throughout Martin Eidenberger, born in Roderik de Man and Martijn of classical compositions and the in Amsterdam. He was one of Europe and Canada. Various CD Linz/Austria, studied Multi Padding. His performance in theatrical possibilities of a live the founding singers (in 1970) of recordings of unique repertoire Media Art at the University of the world premiere of Calliope performance, and sings music Cappella Amsterdam, and sub- have received prominent awards. Applied Sciences in Salzburg. Tsoupaki’s St. Luke Passion was from the 16th century up to the sequently was a member of the Two Edison Classical Music After his graduation in 2006, accounted one of the highlights countless compositions that have Netherlands Chamber Choir for Awards were granted to Het he first worked as an assistant of the 2008 Holland Festival. been written especially for her. 20 years (1974–1994), as well as Sweelinck Monument, a Dutch- stage designer, at Schaubühne Marcel Beekman performs in Nora initially studied at the being its artistic advisor for seven language book/CD publication am Lehniner Platz in Berlin the great international concert Conservatory of Amsterdam, but of them. He is professor emeritus of the complete vocal works of Jan among others. Simultaneously, venues and in festivals such as in her desire to explore various at the Hochschule für Künste in Pieterszoon Sweelinck (17 CDs he created his first video the Salzburg Easter Festival, musical styles, she continued her Bremen, Germany. spread over six books), which was works for the stage. Since Utrecht Ancient Music Festival, studies at the Complete Vocal In the world of Baroque music, presented to Queen Beatrix in 2008 he has been a freelance Nederlandse Muziekdagen, Institute in Copenhagen. Here, Harry van der Kamp enjoys a 2010. Harry van der Kamp was video artist for theatre and Bregenzer Festspiele, Festival de she followed an all-round and great reputation as a bass bari- appointed Knight in the Order opera productions. His works La Chaise-Dieu and Saito Kinen varied course that covered every tone. His almost 40-year-long of the Netherlands Lion on that include, among others, Dionysos Festival Japan. A considerable aspect of the human voice, and career has taken him all over the occasion. (Salzburger Festspiele), Gisela list of CD recordings bears creative ways of using it in all world, from New York to Beijing. (Ruhrtriennale), both directed witness to his versatility. sorts of musical styles. In 2009, He has performed with leading For over 90 years, the by Pierre Audi, Das Mädchen mit Marcel Beekman’s operatic Nora also finished her studies Baroque specialists such as Netherlands Bach Society den Schwefelhölzern (Deutsche repertoire includes the roles musicology and philosophy at the Gustav Leonhardt and Nikolaus (Nederlandse Bachvereniging) Oper Berlin), Il Turco in Italia of Berenice in L’Ipermestra University of Amsterdam. In 2013 Harnoncourt as well as many who has been bringing you closer to (Dutch National Opera), both (Cavalli), Valère/Damon in Les she graduated from the Music came after them. Bach. It all began in 1921 with directed by David Hermann and Indes Galantes (Rameau), Arthur Master for New Audiences and Throughout Europe and the plan to perform Bach’s St. Die Zauberflöte (Opera Bastille Rimbaud in Nuit de l’enfer Innovative Practice at the Royal America, he has sung about 30 Matthew Passion in the Big Paris) directed by Robert Carsen. (Roderik de Man), the title role Conservatory of The Hague. roles in operas by Monteverdi, Church (Grote Kerk) in He has collaborated frequently of Willem Breuker’s Jona, This master course focuses on Cavalli, Landi, Cesti, Rameau, Naarden. A church was with stage designer Christof 2. and 4. Jude in Salome creating innovative and interdis- Sacrati, Keiser, Handel, Mozart purposely chosen as a Hetzer, as well as directors David (Strauss), Primo Sacerdote in ciplinary performances, in order and others, including at the counterpart to Willem Hermann, Pierre Audi and Il Prigioniero (Dallapiccola), Laki to approach new audiences and Dutch National Opera, where Mengelberg’s performances Aureliusz Smigiel. Topaloviˇc in Maratonci concert forms. he participated in productions in the Concertgebouw in [Žebeljan] and Voedster in Nora made her debut in the of Monteverdi’s Orfeo and Amsterdam. Nowadays, the Dutch tenor Marcel Beekman Granida (Hooft). He was much Muziekgebouw aan ’t IJ with L’incoronazione di Poppea as well as Netherlands Bach Society is much in demand as a soloist acclaimed for his performance musicians of the Royal Con- in modern productions like Rêves gives some 50 concerts each for baroque and classical of Arnalta in Monteverdi’s certgebouw Orchestra. She has d’un Marco Polo by Claude Vivier, season throughout the entire repertoire as for contemporary L’incoronazione di Poppea at a world-wide concert practice, Alice in Wonderland by Alexander country. In recent years, the concert and operatic works. Theater an der Wien (Vienna), taking her from all over Europe to Knaifel (both directed by Pierre ensemble has been a guest in He has appeared with the directed by Robert Carsen and India, Indonesia and the United Audi) and Rage d’amours by Rob various European cities and Berliner Philharmoniker, recently impressed the audience States. She has been involved in Zuidam. has made concert trips to the

28 29 HOLLAND FESTIVAL 2014 Foundation, Ambassade van Frans Koffrie, K. Kohlstrand, Lubberman, A. de Meijere, Het Holland Festival komen we u graag op speciale Pakistan, Dr. Hofstee Stichting, J. en M. Kuiper-Gerlach, J. Melkert, E. Merkx, Jaap heeft ook uw steun gelegenheden en geven u een blik directie Gemeente Amsterdam/Stadsdeel Monique Laenen en Titus Darley, Mulders, H. Nagtegaal, La Nube, nodig: word Vriend achter de schermen. Pierre Audi, artistiek directeur Oost, Regionale Regering van M. Plotnitsky, P. Voorsmit, P. van Kay Bing Oen, E. Overkamp en Annet Lekkerkerker, zakelijk Koerdistan, Goethe-Institut, Welzen en C. Lafeber A. Verhoog, C. van de Poppe, Als Vriend draagt u actief bij aan geefwet directeur Ambassade van de Verenigde P. Price, F. Racké, H. Ramaker, de bloei van het Holland Festival. Sinds 1 januari 2012 is het nog Staten van Amerika, Gravin beschermers S. van de Ree, Wessel Reinink, aantrekkelijker om het Holland bestuur van Bylandt Stichting, Institut Lodewijk Baljon en Ineke L.M. Remarque-Van Toorn, liefhebber Festival te steunen vanwege de Martijn Sanders, voorzitter Français des Pays-Bas, Ambassade Hellingman, A. van de Beek en Thecla Renders, B. Robbers, Vanaf € 45 per jaar bent u al Lief- Geefwet die tot 1 januari 2018 van Ben Noteboom, waarnemend van de Bondsrepubliek Duitsland/ S. van Basten Batenburg, S. Brada, G. Scheepvaart, A. Schneider, hebber. U ontvangt dit program- kracht is. De Geefwet houdt in dat penningmeester Den Haag, Pro Helvetia Frans en Dorry Cladder-van H. Schnitzler, G. Scholten, maboek gratis, u heeft voorrang bij giften aan culturele ANBI’s met Mavis Carrilho Haersolte, J. Docter en E. van C. Schoorl, E. Schreve-Brinkman, de kaartver­koop en u krijgt korting 25% verhoogd mogen worden tot Joachim Fleury hf business Luijk, L. Dommering-van Steven Schuit, P. Smit, G. Smits, op tickets. een maximum aan schenkingen Renze Hasper Beam Systems, De Nederlandsche Rongen, E. Flores d’Arcais, I. Snelleman, A. Sonnen, van € 5.000 per jaar. Schenkt u Marjet van Zuijlen Bank, Double Effect, G&S E. Granpré Moliere, K. Spanjer, C. Teulings, begunstiger meer dan € 5.000, dan kunt u het Vastgoed, ING Groep, Ten Have M. Grotenhuis, E.H. Horlings, H. Tjeenk Willink, A. Tjoa, Vanaf € 250 per jaar (of € 21 per resterende bedrag voor het regu- Het programma van het Holland Change Management, TNT J. Houwert, Luuk H. Karsten, Y. Tomberg, J. van Tongeren, maand) bent u Begunstiger. liere percentage (100%) aftrekken Festival kan alleen tot stand express, WPG Uitgevers R.Katwijk, R. Kupers en H. van H.B. van der Veen, R. Verhoeff, Uw bijdrage komt rechtstreeks van de inkomsten­belasting. De komen door subsidies, bijdragen Eeghen, J. Lauret, A. van der R. Vogelenzang, F. Vollemans, ten goede aan de internationale voordelen van de Geefwet gelden van sponsors en fondsen en door mediapartners Linden-Taverne, H. en I. F. Voorsluis-Spanhoff, P. Vos, programmering van het Holland voor alle belastingplichtigen (par- de gewaardeerde steun van u, ons NTR, VPRO Lindenbergh-Sluis, F. Mulder, A. Vreugdenhil, A. Wertheim, Festival. Als Begunstiger heeft ticulieren en bedrijven) en zijn van publiek. G. van Oenen, H. Pinkster, M. Willekens, M. van Wulfften u recht op vrijkaarten en andere toepassing op zowel eenmalige als board of governors H.Sauerwein, R. van Schaik en Palthe, M. Yazdanbakhsh, P. van aantrekkelijke privileges. periodieke schenkingen. subsidiënten De genereuze, meerjarige verbinte- W. Rutten, C.W.M. Schunck, der Zant, P. van Zwieten en Ministerie van Onderwijs, nis van de Governors is van groot K.Tschenett, Wolbert en Barbara N. Aarnink jonge begunstiger voordeel van een periodieke Cultuur en Wetenschap belang voor de internatio­nale Vroom, P. Wakkie, R.R. Walstra, Vanaf € 250 per jaar (of € 21 per schenking Gemeente Amsterdam programmering van het Holland A. van Wassenaer, O.L.O. en jonge begunstigers maand) ben je Jonge Begunstiger. Een eenmalige gift is beperkt Festival. Tineke de Witt Wijnen-Jansen Kai Ament, Ilonka van den Laat jij je inspireren door inter- aftrekbaar voor de belasting. Het Het Holland Festival is lid van Schoonhoven Bercken, Maarten Biermans, nationale podiumkunsten? Wil je totaal van de giften op jaarbasis Réseau Varèse, Europees netwerk G.J. van den Bergh en C. van Maarten van Boven, Rolf Coppens, meer weten over de kunstenaars dient hoger te zijn dan 1% (drempel) voor de creatie en promotie van den Bergh-Raat, R.F. van den begunstigers Tessa Cramer, Susan Gloudemans, die je in het Holland Festival mee en kan tot maximaal 10% (plafond) nieuwe muziek, gesubsidieerd Bergh, W.L.J. Bröcker, J. van M. Beekman, E. Blankenburg, Co Jolanda de Groot, Marte op avontuur nemen en in vervoe- van het inkomen worden afgetrok- door het Culturele Programma den Broek, Jeroen Fleming, Bleeker, A. Boelee, K. de Bok, Jan Guldemond, Nynke de Haan, ring brengen? Sluit je dan nu aan! ken. Een periodieke gift is een gift van de Europese Commissie. J. Fleury, V. Halberstadt, H.J. ten Bouws, E. Bracht, G. Bromberger, Hagar Heijmans, Anna van waarbij voor een periode van ten Have en G.C. de Rooij, J. Kat en Rachel van der Brug, D. de Houwelingen, Daan de Jong, beschermer minste vijf opeenvolgende jaren hoofdbegunstiger B. Johnson, Irina en Marcel van Bruijn, M. Daamen, J. Dekker, Judith Lekkerkerker, Marije Vanaf € 1.500 per jaar (of € 125 per een gelijke uitkering wordt gedaan, SNS REAAL Fonds Poecke, Ton en Maya Meijer- M. Doorman, Chr. van Eeghen, Mulder, Boris van Overbeeke, maand) bent u Beschermer. Als vastgelegd in een periodieke akte. Bergmans, Sijbolt Noorda en J. van der Ende, Ch. Engeler, Teartse Schaper, Gijs Schunselaar, dank voor uw aanzienlijke bijdrage De gift is volledig aftrekbaar zon- sponsors, fondsen, Mieke van der Weij, Robert Jan E. Eshuis, E. Goossens-Post, E. de Farid Tabarki, David van Traa, aan de internationale program- der aftrekdrempel of aftrekplafond. instellingen en Mélanie van Ogtrop-Quintus, Graaff-Van Meeteren, Frank Uffen, Helena Verhagen, mering van het Holland Festival VandenEnde Foundation, Françoise van Rappard- F. Grimmelikhuizen, D. Grobbe, Merijn van der Vlies, Danny de ontvangt u een uit­no­di­­ging voor Wilt u ook Vriend van het Stichting Ammodo, Rabobank Wanninkhof, A. Ruys en M. Ruys- J. Haalebos, J. Hennephof, G. van Vries, Marian van Zijll Langhout de openingsvoorstelling en voor Holland Festival worden? Ga Amsterdam, Clifford Chance van Haaften, M. Sanders, Heteren, L.D.M.E. van Heteren, exclusieve bijeenkomsten, naast voor meer informatie en een LLP, DoubleTree by Hilton, A.N. Stoop en S. Hazelhoff, B. van Heugten, S. Hodes, Herma anonieme schenkers vrijkaarten en andere privileges. aanmeldformulier naar Westergasfabriek / Tom de Swaan, S. Tóth, Elise Hofmeijer, J. Hopman, A. Huijser, Ook dankt het Holland Festival www.hollandfestival.nl / steun HF MeyerBergman, Kempen & Co, Wessels-van Houdt, H. Wolfert en E. Hummelen, G. van der Hulst, anonieme schenkers. hartsvriend of neem vrijblijvend contact op Automobielbedrijf Van Vloten, M. Brinkman Yolanda Jansen, P. Jochems, Jan de Vanaf € 5.000 per jaar bent u met Leonie Kruizenga, hoofd Stichting Dioraphte, Turing Kater, J. Keukens, A. Ladan, M. Le liefhebbers Hartsvriend. Als Hartsvriend van development op 020 – 788 21 18. Foundation, Prins Bernhard hartsvrienden Poole, M. Leenaers, K. Leering, Het Holland Festival dankt 708 het Holland Festival nodigen we Cultuurfonds, The Brook Kommer en Josien Damen, S. van T. Liefaard, A. Ligeon, T. Lodder, Liefhebbers voor hun steun en u uit om dichter bij de makers te Foundation, Fonds Podium­ Delft-Vroom, H. Doek, Tex A. Man, D. van der Meer, E. van bijdrage. komen. Met gelijkgestemden en kunsten, Ernst von Siemens Music Gunning, Wendy van Ierschot, der Meer-Blok, A. Mees- gasten van het festival verwel-

30 31 colofon / colophon

Holland Festival Piet Heinkade 5 1019 br Amsterdam tel. +31 (0)20 – 7882100 [email protected] www.hollandfestival.nl fotografie / photography Calliope Tsoupaki © Ruud Jonkers eindredactie en opmaak / editorial and lay-out Holland Festival ontwerp omslag / design cover Maureen Mooren druk / printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2014 Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival.

Hoofdbegunstiger

oidípous wordt mede mogelijk gemaakt door

32 33