Tymbark. O Budowie I Kształcie Miasta Lokacyjnego W Oparciu O Analizę Wielkości I Kształtu Działki Lokacyjnej Tymbark
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
NAUKA SCIENCE Rafał Malik* Tymbark. O budowie i kształcie miasta lokacyjnego w oparciu o analizę wielkości i kształtu działki lokacyjnej Tymbark. Building and shape of the chartered town based on the analysis of the size and shape of a settlement plot Słowa kluczowe: Tymbark, urbanistyka, Key words: Tymbark, urban planning, średniowiecze Middle Ages Tymbark – obecnie wieś, do 1934 roku niewielkie Tymbark – currently a village, but until 1934 miasteczko, leży w centralnej części Beskidu Wyspowe- a small town, is situated in the central part of the go, na obszarze województwa małopolskiego, w powie- Beskid Wyspowy mountain range, in the Lesser Poland cie limanowskim, około 66 km na południowy wschód Voivodeship, in Limanowa County, approximately 66 od Krakowa przy drodze krajowej nr 28 z Myślenic przez km south-east of Krakow, on the state road no 28 from Mszanę Dolną do Limanowej. Myślenice through Mszana Dolna to Limanowa. O przeszłości Tymbarku wiemy bardzo niewiele. We know very little about the past of Tymbark, and Jeszcze mniej wiemy o procesie formowania się jego even less about the process of forming its urban body. organizmu miejskiego. Pewnych, aczkolwiek niekom- Some, though incomplete, information concerning se- pletnych informacji na temat wybranych elementów lected elements making up its plan has been provided by budujących jego plan dostarcza nam Anna Berdecka. Anna Berdecka. Her monograph devoted to royal town Jej monografia poświęcona lokacjom królewskim foundations in the years 1333–1370 is probably the only w latach 1333–1370 jest bodajże jedyną pracą tego typu work of its type about Tymbark1. Lacks in urban plan- o Tymbarku1. Braki w zakresie badań planistycznych ning research are compensated, though to a very limited rekompensuje nam, choć w bardzo niewielkim stopniu, degree, by Rozwój urbanizacji Małopolski w XIII i XIV w. Rozwój urbanizacji małopolski w XIII i XIV w. Województwo Województwo Krakowskie (powiaty południowe) written by Krakowskie (powiaty południowe) pióra Feliksa Kiryka, Feliks Kiryk who unequivocally rejects the functioning który zdecydowanie odrzuca funkcjonującą tu i ówdzie here and there thesis about pre-foundation roots of the tezę o przedlokcyjnych korzeniach miasta2 i opowiada town2, and supports the idea of king Kazimierz founding się za kazimierzowską lokacją na surowym korzeniu3. it ‘in cruda radice’3. Miasto zostało założone w 1353 roku. Pierwot- The town was founded in 1353. Its original name nie nosiło nazwę Jodłowa Góra. Jego zasadźcą był was Jodłowa Góra. Its locator was Kunad, son of niejaki Kunad syn Teodoryka i sługa królewski. Za Teodoryk, and a royal servant. For the efforts he put swój wysiłek włożony w budowę i organizację miasta into building and organising the town he received ad- otrzymał advocatiam In civitate cui nomen Jodłowa Gora est vocatiam In civitate cui nomen Jodłowa Gora est imositium. imositium. Mało ono obejmować 4 łany roli, wszystkie It was to include 4 lans of arable land, all artisans’ jatki rzemieślnicze i kramy kupieckie, a także łaźnie stalls and merchants’ stalls, as well as baths and the oraz rzeźnię4. slaughterhouse4. * Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, Instytut * Faculty of Architecture, Cracow University of Technology, Institute Historii Architektury i Konserwacji Zabytków, Katedra of History of Architecture and Monument Conservation, Chair of Historii Architektury, Urbanistyki i Sztuki Powszechnej History of Architecture, Urban Planning and Art Cytowanie / Citation: Rafał Malik Tymbark. Building and shape of the chartered town based on the analysis of the size and shape of a settlement plot. Wiadomosci Konserwatorskie – Journal of Heritage Conservation 2015;43:28-37 Otrzymano / Received: 2015-08-15 • Zaakceptowano / Accepted: 2015-09-14 doi:10.17425/WK43TYMBARKSETTL Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews 28 Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 43/2015 Uposażenie miasta w ziemie ogółem wynosiło 100 Overall, the town was endowed with 100 Franconian łanów frankońskich. Obejmowało w większości obszar lans of land which was mostly covered with forests5. pokryty lasem5. W jego ramach mieszczanie otrzymali Within that burghers were given between 3 and 6 lans od 3 do 6 łanów wspólnych pastwisk6. Król nadał im tez of common pasture6. The king granted them 20 years 20 lat wolnizny od wszelakich ciężarów. Po jej upływie free from any taxes or duties. After that time they were mieli płacić po 18 skojców z łanu7. to pay 18 ‘skojec’ per lan7. Na podstawie dokumentów z lat późniejszych może- On the basis of documents from later years, we my wnosić, że lokacja Jodłowej Góry, czyli późniejszego can assume that the foundation of Jodłowa Góra, later Tymbarku należała do przedsięwzięć ze wszech miar known as Tymbark, was regarded as a very successful udanych8. Miasto nie tylko powstało, ale co istotniejsze, enterprise8. The town was not only created but, what rozwijało się bardzo pomyślnie. W 1393 roku, czyli 40 was more important, developed very well. In 1393, i.e. lat po lokacji wartość miejscowego wójtostwa wynosiła 40 years after its foundation, the local aldermanship was 40 grzywien. Za taką bowiem kwotę zastawili je, każdy worth 40 grzywnas. For such a sum it was it was pledged w swojej części, u Zbyszka ze Stadnik spadkobiercy by Kunad’s heirs: Andrzej, Marcin and Miczko, each in Kunada: Andrzej, Marcin i Miczko. W ciągu kolejnych his own part, with Zbyszko from Stadniki. During the ośmiu lat wartość ta wzrosła niemal dwukrotnie i w 1411 next eight years the value increased almost twofold and roku szacowano ja już na 84 grzywny9. in 1411 it was estimated at 84 grzywnas9. Miasto ulokowano w widłach rzeki Łososiny i poto- The town was located in the fork of the Łososina ku Słopniczanka przy drodze z Krakowa przez Wieliczkę, river and the Słopniczanka brook, on the route from Dobczyce, Szczyrzyc i Skrzydlna w kierunku Nowego Krakow through Wieliczka, Dobczyce, Szczyrzyc and Sącza10. Pod jego budowę wybrano północną, dość Skrzydlna towards Nowy Sącz10. The northern, rela- obszerną krawędź wcinającej się w tym miejscu w oba tively vast edge of a highland cutting here into both river koryta terenowej wyniosłości o stosunkowo dobrych, jak beds, with remarkably advantageous features of naturally się wydaje, walorach obrony naturalnej. Ograniczona od defensive character, was chosen for its building site. Bor- wschodu i północy Słopniczanką i Łososiną od strony dered from the east and the north by the Słopniczanka zachodniej, broniona była wąskim zalesionym jarem, and the Łososina, from the west it was protected by którego dnem płynął niewielki potok. a narrow wooded ravine on the bottom of which there Odtworzenie zasadniczego układu, w oparciu o który fl owed a small stream. rozplanowano poszczególne, drobniejsze już elementy Recreating the fundamental layout on which the organizmu funkcjonalno-przestrzennego Tymbarku, planning of individual, smaller elements of the func- nie wydaje się nastręczać większych trudności. Jego tional-spatial body of Tymbark was based, does not seem centralnym punktem, w czym upewnia nas już pierwszy to pose too much diffi culty. The fi rst glance at the old rzut oka na dawny, historyczny plan tej miejscowości historic plan of the town drawn by the Austrian authori- wykonany przez władze austriackie w połowie XIX ties in the mid-19th century, assures us that its central wieku, był dość obszerny rynek. Jego współczesne point was the fairly vast market square. Its modern-day wymiary oscylują w granicach 85,56 (90,60) × 60,18 dimensions oscillate between 85.56 (90.60) × 60.18 metra i są zasadniczo zbieżne z przytaczanymi przez metre long and basically correspond to those mentioned A.Berdecką11. Analiza wyżej wymienionego planu by A. Berdecka11. An analysis of the above mentioned pozwala nam też stwierdzić, że zastosowany w obrębie plan allows us to state that the internal communications miasta jego wewnętrzny układ komunikacyjny zasadzał system, used within the town, was based on the very się na bardzo prostym rozwiązaniu wyprowadzającym simple solution i.e. only one main street running out z każdego narożnika rynku tylko po jednej głównej from each corner of the market square, in the direction ulicy, każda w kierunku naprzemiennie prostopadłym perpendicular to the previous one. do poprzedniego. The principle seems to be disturbed by Kościelna Zasadę tę wydaje się zaburzać ulica Kościelna, która Street which, in combination with w the south-west w połączeniu z południowo-zachodnim wyprowadze- direction of the traffi c running out of the market square, niem ruchu z rynku tworzy niemal klasyczny przykład creates an almost classical example of two streets running dwóch ulic wychodzących z jednego narożnika rynku out from one corner of the market square and crossing i krzyżujących się ze sobą pod kątem prostym. Jest at the right angle. However, it is highly unlikely that jednak rzeczą mocno wątpliwą, by w chwili lokacji at the time of the town foundation Kościelna Street miasta ulica Kościelna stanowiła sobą któryś z głów- constituted one of the main traffi c directions connect- nych kierunków komunikacyjnych wiążących Tymbark ing Tymbark with the nearest region. It is more likely, z najbliższym regionem. Bardziej prawdopodobnym that it was marked out later as an element separating the jest, że została ona wytyczona wtórnie jako element land parcels of the current parish church from the other oddzielający parcelę obecnego kościoła parafi alnego od town