Kelders in De Oude Binnenstad Ontleding Van De Middeleeuwse Haven En Zijn Begrippen
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Kelders in de oude binnenstad Ontleding van de middeleeuwse haven en zijn begrippen 3 mei 2019 Kenmerk Versie 0.6 Concept Utrecht.nl Colofon uitgave Stadsingenieurs Stadsbedrijven Gemeente Utrecht 030 - 286 00 00 [email protected] in opdracht van Afdeling Stadsingenieurs Organisatie Stadsbedrijven Gemeente Utrecht internet www.utrecht.nl rapportage informatie Kelders in de oude binnenstad | ontleding van de middeleeuwse haven en zijn begrippen 2/67 Inhoud 1 Inleiding 5 2 Het monument 6 2.1 Middeleeuws havencomplex 6 2.2 Aanvraag Unesco Werelderfgoedlijst 7 3 Begrippen 8 4 Eigendommen en belangen 9 4.1 Eigendomssituatie door de eeuwen heen 9 5 Afwateringssysteem 15 5.1 Afvoer vuil water 15 5.2 Afvoer schoon water 16 5.3 Grondwaterpeil 17 5.4 Grondwaterstromen 18 6 (Werf-)kelders 19 6.1 Boogvormen 19 6.2 Keldertypes 20 6.3 Metselverbanden 25 6.4 Steensoorten Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 6.5 De standaard opbouw 20 7 Informatie uit renovaties 26 7.1 Herstel werf- en kluismuren (ca. 1950-1975) 26 7.2 Aanleg grachtriool (ca. 1980-1985 / 1984-1988) 32 7.3 Waterdicht maken kelders (1998-2002) 35 7.4 Renovatie kluismuren KNG 37 Kelders in de oude binnenstad | ontleding van de middeleeuwse haven en zijn begrippen 3/67 8 Kabels en leiding 49 8.1 Stadsverwarming 49 9 Bomen 50 9.1 Werfkelders 50 9.2 Doorwortelbare zone - grondwater 50 9.3 Benodigde ondergrondse ruimte 51 10 Lastbeperking in de stad 53 11 Verklarende woordenlijst 56 12 Bronnen 66 Kelders in de oude binnenstad | ontleding van de middeleeuwse haven en zijn begrippen 4/67 1 Inleiding De historische middeleeuwse binnenhaven van Utrecht is nog goed bewaard gebleven. De havenfunctie is al lang verdwenen, maar de werven en kelders langs de grachten hebben nieuwe bestemmingen gevonden en is nog steeds het hart van de stad. De onderdelen van de historische haven zijn niet altijd zichtbaar en het voormalige havencomplex heeft unieke of ongebruikelijke benamingen. In dit document worden de verschillende onderdelen van het Rijksmonument van de Stadsbinnengrachten omschreven waarbij een verklarende woordenlijst is opgesteld van de soms unieke namen die aan de bouwdelen worden gegeven. Daarnaast wordt in dit document een samenvatting gegeven van opbouw van de belangrijkste constructies die uit verschillende renovaties naar voren zijn gekomen. Kelders in de oude binnenstad | ontleding van de middeleeuwse haven en zijn begrippen 5/67 2 Het monument Onder de naam “Stadsbinnengrachten en werven” is de middeleeuwse haven van Utrecht sinds augustus 1967 als Rijksmonument beschermd met monumentnummer 356137. Onder het monument valt de waterloop Oude Gracht, Waterloop Nieuwe Gracht, Waterloop Lichtegaard, Waterloop Kromme Nieuwegracht, Waterloop Drift, Waterloop Vismarkt, Waterloop Zoutmarkt, Waterloop Plompetorengracht en de Werven Lijnmarkt. 2.1 Middeleeuws havencomplex Het grachten-, bruggen- en wervenstelsel van Utrecht is in feite een middeleeuws havencomplex. Deze haven ontstond in de periode tussen 1300 en 1500 toen Utrechtse handelaren op werfniveau tunnels en (voor)kelders uitgroeven om hun waar op te bergen. Zo hoefden zij niet elke keer van boven naar beneden te sjouwen met de goederen die per schip werden aangevoerd. De tunnels en kelders sloten aan op de kelders van de grachtenpanden op straatniveau en liepen dus door onder de openbare weg. De kelders maakten daarbij een onmisbaar onderdeel uit van het havencomplex. Niet alleen omdat achter de bruggen kelders werden uitgegraven voor de opslag van handelswaar, maar ook omdat ze intensief werden gebruikt voor de verkoop daarvan. Niet voor niets hebben veel bruggen vandaag de dag nog namen als de Broodbrug1, Bezembrug, Huidenbrug1 of Visbrug2. Uniek door historie als ook huidig gebruik Nergens ter wereld is een middeleeuwse havenconstructie met een complete structuur van aangesloten kelders en twee kilometer lange kades aan beide zijden bekend. Maar het belang van de Utrechtse grachten, werven en werfkelders is niet alleen van cultuurhistorische aard. De werven en werfkelders worden vandaag de dag gebruikt voor horeca met hun terrassen, werk- en kantoorruimtes voor de creatieve industrie en andere economische functies. Daarnaast vormen de grachten samen met de singel en het Zocherplantsoen de groene hoofdstructuur van de binnenstad. Onder andere door het brede profiel, de werven, de vele waardevolle bomen en zeldzame muurplanten is de Oudegracht belangrijk voor de sfeer en het uiterlijk van de binnenstad. 1 De Broodbrug en de Huidenbrug zijn nu met elkaar verbonden met een overkluizing en maken nu onderdeel uit van de Stadhuisbrug. 2 De Visbrug staat bekend onder de naam Kalisbrug; De naam Kalisbrug is ontleend aan de kalisbanken, banken waarop of waaraan bepaalde visverkopers hun waar verkochten. Kelders in de oude binnenstad | ontleding van de middeleeuwse haven en zijn begrippen 6/67 2.2 Aanvraag Unesco Werelderfgoedlijst In 2010 heeft de gemeente Utrecht de Wervenstructuur voorgedragen aan de commissie in Nederland om de werven op de Unesco Werelderfgoedlijst te krijgen. Helaas zijn de werven al in een vroegtijdig stadium afgevallen op basis van het rapport ‘Filling the Gaps’ die is opgesteld door iconomos waarbij de Middeleeuwen is benoemd als oververtegenwoordigde categorie. Datzelfde geldt voor historische binnensteden. De commissie onderschrijft het belang van een gebalanceerde, evenwichtige lijst en heeft daarom besloten de wervenstructuur Utrecht niet op te nemen op de Voorlopige Lijst. Bij het aandragen is de wervenstructuur als volgt omschreven: “Het stelsel van werven (4,1 km), werfkelders (732) en grachten aan de Oudegracht, Nieuwegracht, Kromme Nieuwegracht, Drift en Plompetorengracht is als Middeleeuws havenstelsel een gezichtsbepalend onderdeel van de historische binnenstad van Utrecht. De wervenstructuur is een bijzondere combinatie van technologische vernieuwing, stadsplanning en particuliere uitvindingen. De wervenstructuur maakt deel uit van het beschermde stadsgezicht Utrecht binnenstad. Delen van de wervenstructuur zijn beschermd als Rijksmonument. De gemeente Utrecht is eigenaar van de straten langs de grachten, bruggen, werven, walmuren en kademuren. De werfkelders zijn grotendeels particulier bezit. De wervenstructuur wordt primair door de gemeente beheerd.” Kelders in de oude binnenstad | ontleding van de middeleeuwse haven en zijn begrippen 7/67 3 Begrippen Figuur 1 – begrippen voor grachtprofiel met werf (walmuur, werfmuur, werfkelder en brugkelder) Figuur 2 – begrippen voor grachtprofiel zonder werf (kluismuur, kluiskelder & watergebonden woning met watergevel) Kelders in de oude binnenstad | ontleding van de middeleeuwse haven en zijn begrippen 8/67 4 Eigendommen en belangen De verdeling van eigendommen en verantwoordelijkheden is een juridische aangelegenheid. In het geval van de werven is deze complex. Separaat wordt een juridische kader uitgewerkt van de werven. De verdeling die in dit hoofdstuk wordt gegeven is noch juridisch afgedicht nog in steen gebeiteld (uitzonderingen vormen de regel), maar geeft een vrij accurate impressie van de verdeling van eigendommen en belangen. 4.1 Eigendomssituatie door de eeuwen heen De eigendomssituatie van de grachten is in de loop van de tijd gewijzigd. Het particuliere eigendom van de percelen gold oorspronkelijk voor de huizen zelf maar ook voor de ervóór gelegen kade of werf en ging zelfs door tot het midden van het grachtwater. Dat betekende dat de desbetreffende eigenaar van een grachtenpand niet alleen verantwoordelijk was voor het onderhoud van zijn huis, maar ook voor de werf en zelfs voor het gedeelte van het grachtwater dat nog tot zijn perceel gerekend werd. In de 20e eeuw raakte de haven in verval. Ook de werfmuren moesten nodig worden gerestaureerd. Om die werkzaamheden te kunnen uitvoeren deed de gemeente vanaf begin jaren vijftig alle moeite ook deze in eigendom te krijgen, wat wonderwel lukte. Uiteindelijk werden alle ruim 730 muren overgedragen, met uitzondering van een handjevol dat nog steeds in particulier bezit is. De eigendomssituatie is door de eeuwen heen gewijzigd waarbij de overheid stap voor stap meer controle op het uiterlijk en het gebruik kreeg. Om zicht te krijgen op de eigendomsgrenzen en de belangen zijn in de onderstaande figuren de onderdelen toegewezen zoals ze heden over het algemeen zijn geregeld. Figuur 3 – Artist impressie grachtprofielen met verdeling van eigendom en beheer Kelders in de oude binnenstad | ontleding van de middeleeuwse haven en zijn begrippen 9/67 4.1.1 Privaat bezit [paars] De woning met zijn fundering is traditioneel in eigendom van de eigenaar van het gebouw. De onder de openbare weg liggende kelder (werfkelder of kluiskelder) is eigendom van de aanliggende woning. In sommige gevallen is het eigendom van de woning gesplitst van de kelder waarbij de kelder een eigen private eigenaar heeft. Bij de overname van de werfmuren en kluismuren door de gemeente is de eigendomsgrens nu gelegen bij de aansluiting van de kelder op de buitenmuur. De grens waarbij dit eigendom overgaat wordt ook wel aangeduid als de 1e meter, maar deze grens is niet zo vastgelegd in de diverse eigendomsakten. Een bijzondere situatie zijn de watergevels. Watergebonden woningen hebben meestal geen werf (enkele smalle private werfjes vormen hierop de uitzondering) en hebben hun gevelfundering direct aan de gracht. Deze watergevels dienen niet alleen om de woninggevel te dragen maar zijn ook de kering van hetgeen er achter ligt. Aan de private zijde zijn ook kademuren aanwezig waarop soms de woning is opgebouwd. 4.1.2 Beheer openbare