KWARTAALBLAD BOEDDHISME Verschijnt in Meditatie, Waarom? (II) Januari, April, Juli En Oktober

Kwartaalblad 111 BOEDDHISME

Het oneindige leven ván de Tathagata: het Lotus-sutra Stichting Vuurvtlinder: Zen bij wakker wadden en sterv

Jaargang 3 Nr. 2 • Winter 1998 • j" 9,75 / 19013F Kwartaalblad Inhoud BOEDDHISME Jaargang 3 nr 2 Winter 1997/98 IO TEN GELEIDE INTERVIEW: Zen bij wakker worden en sterven

Redactie Dick Verstegen 4 Dirk Bakkes Gerolf T'Hooft INTERVIEW: In het aangezicht van de dood Wanda Sluyter Anneke Smelik Dirk Bakkes 8 Dick Verstegen 13 Aan dit nummer werkten mee Zeven jaar in Tibet Hakuun Barnhard Karel R. van Kooij In de spiegel van de dood 15 Jacques den Boer Frits Koster KLASSIEKE TEKST: Het oneindige leven van de Tathagata Hakuun Barnhard 16

Boeddhisme en het dier 25 Redactieraad Prof. dr. R.H.C. Janssen N. Tydeman KUNST: Swastika, teken van geluk Dr. H.F. de Wit Karel R. van Kooi) 26

Redactiesecretariaat en advertenties Iemstukken 8z VOETNOOT: Economisch boeddhist

9407 KN Assen Jacques den Boer 29 Tel 0592-347387

KWARTAALBLAD BOEDDHISME verschijnt in Meditatie, waarom? (II) januari, april, juli en oktober. Abonnements- Frits Koster 30 prijs per jaar (4 nummers): f / BF 650,-; buitenland f 55,-. Losse nummers: f 9,75 / 190 BF, plus porto. ZWART OP WIT 34

Abonnementen INTER-RELIGIEUZE DIALOOG: Kwartaal blad Boeddhisme Het Goede Hart 35 Heidebloemstraat 173 6533 SN Nijmegen BOEKEN 37 Tel: 014-356200o e-mail: [email protected] TIJDSCHRIFTEN 39 Uitgever Stichting Vrienden van het Boeddhisme VAN HER EN DER 42 Secr.: mevr. J.M. van der Horst Bellestein 209, 6714 DR Ede Tel.: 0318-623265 BOEDDHANET: Tibet op het Net Wanda Sluyter 43 Betalingen t.n.v. Stichting Vrienden van het Boeddhisme, Nieuwerkerk a/d IJssel Voor Nederland: Postbank: t 520022 AGENDA 44 Rabobank: 15.78.90.805 Voor België: ABNAMRO 721-5201482-41 Postcheque 000-1741903-74

Vormgeving en opmaak Gerolf T'Hooft Omslag: Rochelle Griffin (foto © Speer fotografie) Druk en afwerking Drukkerij Wilco b.v., Amersfoort

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvou- E STICHTING VRIENDEN VAN HET BOEDDHISME, digd en/of openbaar gemaakt door middel van uitgeefster van dit blad, stelt zich ten druk, film, fotokopie of op welke andere wijze D doel bekendheid te geven aan het boeddhisme zonder voorkeur voor een bepaalde richting dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toe- of stroming. De stichting stelt zich open voor iedereen die op enigerlei wijze belang stelt in het stemming van de uitgever. boeddhisme. Geregeld houdt de stichting thema-bijeenkomsten met de nadruk op het hedendaagse boeddhisme, in het bijzonder in de westerse samenleving. ISSN 1382-6956 Donateurs zijn van harte welkom. De minimum-donatie bedraagt f 45,- per jaar, waarin begrepen een abonnement op het Kwartaalblad Boeddhisme. Aanmelding bij het secretariaat van de Stichting Vrienden van het Boeddhisme (zie hiernaast) of door overmaking van de donatie op één Stichting Vrienden van het Boeddhisme van de rekeningen van de stichting. Ten geleide

f) E NATUUR HERINNERT ONS in deze tijd van het jaar en in het Nederlandse klimaat vaak niet al te subtiel aan de ein- digheid van het leven. Bomen staan er kaal bij en de wind giert guur langs verlaten lanen. De artikelen in dit winternummer met als overkoepelend thema het sterven en de dood sluiten hierbij aan. `Vuurvlinder' Rochelle Griffin vertelt bijvoorbeeld hoe haar levenshuis mensen begeleidt die geconfronteerd zijn met een beperkte levensverwachting en Christine Longaker werd geïnterviewd naar aanleiding van de Nederlandse vertaling van haar boek Facing Death and Finding Hope over zorgverlening en stervensbegeleiding. En Jildi Mohamad Sjah, vice-voorzitter van de Stichting Vrienden van het Boeddhisme, promoveerde onlangs op een proefschrift over vergankelijkheid en dood en dan met name in de Tibetaanse lamrim- traditie. De klassieke tekst, deze keer een stuk uit het Lotus-sutra, vertaald door Hakuun Barnard, verhaalt echter over het oneindige leven van de Tathagata. 'Er zijn ontelbare honderdduizend miljoenen aeonen voorbijgegaan sinds ik het Boeddha-zijn verwezenlijkte.' De relati- viteit van ons aardse bestaan wordt daarmee goed neergezet. En voor het geval we onszelf toch al te zeer voorbijlopen, biedt het artikel van Frits Koster — het tweede deel uit de serie over meditatie — voldoen- de aanknopingspunten om weer met beide benen op de grond te komen. Ofwel: hoe we door de alledaagse stress heen kunnen zitten. Het verhaal over Rochelle Griffin en haar Vuurvlinder Stichting is de eerste bijdrage van een van onze twee nieuwe redactieleden, Dick Verstegen. Hij is afkomstig uit de redactie van het tijdschrift Zen waar een verschil van inzicht er onlangs toe leidde dat uitgever en redactie ieder een ander pad insloegen. Anneke Smelik is het tweede nieuwe lid dat onze redactie is komen versterken. Zij is vooral geïnteresseerd in westerse vormen van boeddhisme. We zijn blij met hun toetreding waardoor de pluriformiteit op boeddhistisch terrein in de redactie veelkleuriger is geworden en hopen dat wij u hiermee in het nieuwe jaar wederom een b(l)oeiende variatie van dharma-zaden kunnen aanbieden.

Wanda Sluyter

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98

Vuurvlinder Rochelle Griffin Z over haar `levenshuis' bij wakker worden en sterven

Dick Verstegen

ET IS ZOALS HET IS; Hde dingen zijn zoals ze zijn. Zeker, maar je zult toch te horen krijgen dat je hoogst- waarschijnlijk binnen een paar jaar door kanker, aids of een andere aandoening zult sterven. In de oude dorpskern van het Gelderse Heerewaarden, niet ver van Zaltbommel, voert Ro- chelle Griffin (5o) al ruim zeven jaar de algemene leiding van de Stichting Vuurvlinder. Ze richtte die in 1989 op om mensen met een beperkte levensverwachting te helpen zichzelf te (her)vinden. In de Vuur- vlinderbenadering speelt bij dit proces van bewustwording, emotieverwerking en loslaten zenmeditatie een belangrijke rol. Vuurvlinder richt zich vooral op mensen die aids hebben of seropositief zijn en kreeg voor haar werk enkele jaren geleden een schenking van f 325.000,- van het Aids Fonds, de totale opbrengst van het AmsterDAMdinner. Met behulp van dat geld kon Rochelle Griffin een broodnodige verbouwing bekostigen van het sfeervolle Vuurvlinderpand aan de Hogestraat 28. Daardoor beschikt de stichting nu over een prachtige houten zendo annex groepsruimte, vijf nieuwe gastenkamers en twee nieuwe badkamers. — Een interview.

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 REED LACHEND ZIT Rochelle Griffin op Trappistenklooster te Zundert. Ze beoefende daar de traplift, ook die in 1995 bij de verbou- vooral shikantaza. Later heeft ze elders ook Rin- wing van Vuurvlinder is aangebracht. Een zai-zen gedaan en met koans gewerkt. Ze ervoer B die zenpraktijk als indringend, maar hij bood haar gemak voor gasten die niet zelden, ziek als ze zijn, nauwelijks een trap op kunnen. Maar Rochelle kan toch te weinig aangrijpingspunten voor haar dage- de voorziening zelf ook goed gebruiken. In 198o lijks leven. Daartoe rekent ze ook uitdrukkelijk kreeg ze een zeer zwaar auto-ongeluk wat haar le- haar werk met stervenden. Haar huidige zentrai- ven totaal veranderde. Ze werkte twee jaar aan ning staat sinds kort onder leiding van de bekende haar revalidatie. Maar ze is nog steeds slecht ter Vietnamese zenmonnik Thich Nhat Hanh; in zijn been en leeft nog dagelijks met chronische pijn. Plumvillage-sangha in Frankrijk nam ze onlangs Na het ongeval was het kant- de precepts aan. Zijn aandacht- je boord. Ze maakte een bijna- en ademgerichte benadering doodervaring mee en herinnert spreekt Rochelle zeer aan. zich haar strijd tijdens de lange ziekenhuisperiode als een soort Keerpunten doodgaan. 'Maar het was tege- Ik ben lijk ook meer; het was een stevig Via de zelfobservatie die onder- wakker worden', zegt ze nu. deel is van zazen leerde Rochel- Haar leven als vroedvrouw kon nog steeds le ook het (h)erkennen en ontla- ze niet meer hervatten. Maar ze den van emotionele pijn. En hoe vocht zich naar een nieuw be- vroedvrouw, je het hoofd kunt bieden aan staan dat een nauwe relatie heeft wat we vaak niet herkennen als met haar eigen traumatische er- keerpunten in ons leven. 'In elk varing. Ze helpt mensen met maar dan in leven zijn er keerpunten die we sterven. Toch ervaart ze het vaak willen ontkennen en ont- proces dat daaraan vooraf gaat vluchten. Maar het gaat er juist in wezen als het tegendeel. Ze een andere om dit soort ervaringen te inte- helpt mensen opnieuw geboren greren in je leven. Dat kan als je worden. 'Dus je ziet,' aldus een inziet dat het gaat om het hier en vrolijke Rochelle, 'ik ben nog levensfase nu. Mensen met een pijnverle- steeds vroedvrouw, maar dan in den, fysiek of niet fysiek, kun- een andere levensfase en ook nen leren hoe ze nu om kunnen voor mannen.' gaan met hun resterende ener- Rochelle, van oorsprong gie. Je hoeft die niet te gebruiken Amerikaanse, werkte enige tijd als staflid van Eli- zoals je dat vroeger deed. Je kunt haar gebruiken sabeth Kbler-Ross. Daar leerde ze met behulp om erachter te komen wat eigenlijk je kern is.' van de Gestalt-methodiek hoe oude geblokkeerde De flapover die Rochelle gebruikt bij haar in- gevoelens van vroegere (traumatische) ervaringen troducties toont hoe iemands kwetsbare kern is ge- verwerkt kunnen worden. En later na haar onge- huld in schillen, waarin gewoonlijk, soms als geluk leerde ze in een pijnkliniek dat je de pijn niet volg van traumatische ervaringen, tal van blokka- bent, maar dat je pijn hebt, dat je die als het ware in des en oude pijn zijn opgetast. En die zorgen weer je rugzak meedraagt. En vanuit die ervaring was de voor het repeteergeweer in je gedrag. Het oprui- stap naar een zen-introductie in het trappisten- men van die blokkades en het thuiskomen bij de klooster Maria Toevlucht te Zundert eigenlijk lo- kern is het doel. Dezelfde kern van kracht en lief- gisch. 'Ik leerde te zitten in pijn. En kwam voorbij de, waarmee je als onbevangen kind geboren werd. de pijn. Ik zag dat dat er ook was. Dat er een deel Wat is er sindsdien met je gebeurd, hoe heb je le- van me is dat geen pijn heeft.' ren handelen, hoe ben je 'geprogrammeerd', welk Kort nadien begon ze met een regelmatige zen- keuzemoment of keerpunt doet zich nu in je leven training o.l.v. broeder Jef Boeckmans in het voor en hoe ga je daarmee om? Daarover gaat het C>

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 Interview

op de vijfdaagse workshop 'Thuiskomen'. Deze werkweek is gericht op leven met hiv en afscheid nemen. Met name komen daar de menselijke facet- ten aan bod die in de verdrukking zijn geraakt: de emotionele en de spirituele kant. Dat kan alleen gebeuren als mensen zich heel veilig voelen. Zen alleen biedt hier naar haar overtuiging onvoldoende soelaas. Zenmeditatie reikt voor bewustwording bijzondere mogelijkheden aan. Maar er is vaak een aanvullend `schoonmaakprogramma' nodig. En voor mensen met een terminale ziekte is er soms weinig tijd beschikbaar. Het is Rochelle opgeval- len dat mensen, naarmate ze zieker zijn, meer bereid lijken die schillen af te pellen en oude patro- nen te doorbreken. 'Dat leidt tot grote vrijheid', aldus Rochelle.

Van zenmeditatie gaat via het proces van waarnemen en bewustworden een zuiverend en ruimte scheppend effect uit. 'Lijden is in onze samenleving vaak verbonden met ontkenning en weglo- pen, waarin je je eigenlijk vastklemt aan het idee van niet-lijden. In zen gebeurt dat juist niet. Je laat het lijden zijn, zoals het is, zonder invul- ling. Dat schept de conditie Vertrouwen om er los van te komen. Op die manier kun je bij je kern komen. Ik noem het kern om dat met het het universeel te maken, maar je kunt het ook Christus-ener- zuivere gie of Boeddhanatuur noemen. Het is een gevoel van thuiskomen. Thuiskomen van waarnemen binnenuit bij jezelf.' Ook bij stervensbegeleiding gebruikt zij wat bij zazen meekomt centraal staat: aandacht zonder vast te houden, en de adem. Wat het langste blijft in een stervensproces is de ademhaling. Rochelle noemt het ademen 'het meest we- je hebt als je een stervende begeleidt is jezelf als in- zenlijke; de adem is de schakel tussen lichaam en strument en je ademhaling. Ik laat een stilte vallen geest èn tussen leven en sterven'. Ze ademt met een waarin ik intune op zijn of haar ademhaling. Dan stervende mee, neemt de adem aan van de ander. ontstaat er in die stilte ruimte, rust, respect. Ik kom En helpt hem of haar tenslotte los te laten wat het door die ademhaling ook bij mijn eigen stiltepunt, moeilijkste is, het leven, zonder daartoe enig initia- waardoor ik gewoon leeg kan zijn, waardoor ik tief te nemen. 'Zij zeggen het zelf. Ik volg de weg geen enkele aandrang heb van "moet ik komen" of van de stervende. Zij zijn mijn leraar. Het enige dat "moet ik gaan", geen sturing van "ga dood" of "ga

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 niet dood". Nou, dat maakt heel veel vrij.' riaal is opgetrokken. Kort na de verbouwing Zo integreert Rochelle zen voor zichzelf in haar maakte AmsterDAMdinner-voorzitter Robert bestaan en in haar werk met stervenden. Zen helpt Weijhenke, tevens directeur van hotel Krasnapol- bij bewustwording, ruimte scheppen, loslaten en sky, er een uitbundige vreugdedans. Zo opgetogen vrijmaken. 'Dit werk met mensen met aids en an- was hij over het fraaie resultaat. Eén van de zitge- deren is op mijn weg gekomen. Het heeft denk ik noten verwoordde het karakter van de zendo al- te maken met de tussenweg tussen leven en dood dus: Het voelt goed, het licht is mooi, het ruikt die ik zelf heb moeten gaan. Ik ben gewoon met de lekk en het haakt prettig.' In een hoek een sobe- stroom meegegaan,' zegt Rochelle. re t el met herinneringsfoto's van overleden

`Je kunt,' gaat zij verder, 'ook voorbij het fysie- Vuu lindermens en. ke kijken als je een stervende bezoekt. Veel men- 0 dat het goed weer was kinhin (loopmedita- sen zeggen dan: het gaat zo slecht met hem of haar. tie) i de aangrenzende zonnige tuin. Met oude Maar als je voorbij die fysieke verschijnselen kunt bom n en nieuwe struiken. Veel smalle paden en zien, dan ontwaar je soms kracht en helderheid. aanp ant in de groei. Geen bewegende gordijnen "Dat gaat heel goed," denk ik dan.' Een ander, die bij di overburen, waar een enkele meditant wel een dezelfde ervaring met een stervende had, maakte beetj bang voor bleek. Integendeel. Rochelle is bij hierover ooit de volgende haiku: de gi meentelijke buren op bezoek gegaan om te verte len met welk werk zij bezig is en hoe ze dat Binnenin haar rukt doet. Dat heeft heel positief gewerkt op de inte- de dood op; nog meer inwaarts grati van Vuurvlinder in de gemeenschap van groeit een kern van kracht. Hee waarden, dat dit jaar zijn duizendjarig bestaan viert. Rochelle noemt het onderkomen dat Vuurvlinder A n het eind van de dag aan velen biedt een levenshuis. Geen sterfhuis, had e man met de innerlijke geen hospes, maar een levenshuis. Ze hoopt dat orka n de beangstigende haar werk model kan staan voor andere initiatie- krac t ervan goed bekeken. Bij een ven. Dat daardoor het draagvlak voor dit soort Hij as zich ook bewust ge- hulpbetoon groter wordt en de wereld beter. wor en van een andere kracht die t maken heeft met ver- stervende Orkaan trou en dat met het zuivere waar emen meekomt. De ene ontwaar je `I have aids. Please hug me. I can't make you sick', verp eegkundige was geraakt zegt een poster aan de muur van een Vuurvlinder- doo de nieuwe betekenis van gang. De vijf mensen die voor deze zendag zijn het ier en nu, van het laten SOMS gekomen hebben allen hun eigen beweegredenen. zijn oals het is. Bij de loop- Een seropositieve man voelt zich nog goed ge- med. atie had ze ervaren hoe zond, maar ervaart ook dat zich in hem — onder de het i als je niet ergens hoeft te kracht en druk van dreigende ziekte en dood — een orkaan kóm n, maar als het gaan zelf roert en die wil hij beter leren kennen. Twee vrou- de k rn is. De ander had de welijke verpleegkundigen in de terminale zorg zorg voor een oude dame, die helderheid zijn zeer begaan met de mensen die zij dagelijks haar altijd erg in beslag nam, bijstaan. Ze zijn op zoek, zeggen ze zelf, zonder wat meer los kunnen laten precies te weten waarnaar. Een Spanjaard meldt zon• er dat het afbreuk deed aan haar zorgzaam- dat hij recent verhuisd is en dat hij zichzelf ergens heid. Open waarneming van de beelden die ze van in die verhuizing is kwijtgeraakt. Hij wil zich her- haar `zorgplicht' had, kon tot deze ondervinding vinden. leide Het zitten voltrekt zich in de lichte houten zen- R chelle benadrukt dat Vuurvlinder in toene- do, die net als de nieuwe gastenkamers geheel uit men e mate het accent legt op begeleiding van biologisch verantwoord en milieuvriendelijk mate- men en (die te maken hebben) met aids. De basis C>

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARG Ne 3 - NR 2 WINTER 1997/98 van de activiteiten is de workshop 'Thuiskomen, over leven en afscheid nemen met hiv'. Verder ver- n het aar zorgt Vuurvlinder driedaagse werkplaatsweek- ends, waarin stress en spanning en het maken van keuzes in relatie tot hiv centraal staan. Voorts zijn er de vijfdaagse workshops met als thema: Zorg voor zorgverleners. Daarbij gaat het niet alleen om mensen die in de terminale zorg actief zijn, maar om alle 'mensen die met mensen werken'. Het huis van Rochelle, het Vuurvlinderhuis, haar 'levenshuis', biedt mensen die deelgenomen hebben aan Vuurvlinderactiviteiten desgewenst een tijdelijk onderkomen. Voor een dag, voor vijf dagen en soms voor langer. Het is geen huis van stilstand, maar een huis van beweging, een door- gangshuis. Want niemand weet beter dan Rochel- le dat je vrijheid slechts kunt ontlenen aan de werkelijkheid, die zich elk moment opnieuw ont- vouwt. V

Informatie: Postbus 9, 5328 ZG Rossum. (Tel. 0487-57.33.15).

Gedicht

Nu is het winter, Christine Longaker maar wanneer de lente komt Dirk Bakkes bevat je bagage N OKTOBER BEZOCHT Christine Longaker kersenbloesems uit Yoshino ons land bij gelegenheid van de verschijning Ivan de Nederlandse vertaling van haar boek Facing Death and Finding Hope, in het Neder- Basho (1644-1694) lands Het licht van afscheid.' In Amsterdam hield zij een openbare lezing. Aan de Vrije Universiteit leidde zij een seminar voor professionele en vrij- willige hulpverleners, zieken, mensen die belast zijn met de zorg voor ernstig zieken, en hospice- medewerkers. Wij spraken met Christine Longaker op het kantoor van Forum, haar Nederlandse uitgever.

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 — NR 2 WINTER 1997/98 ezicht van tee dood

E AMERIKAANSE Christine Longaker is bijna twintig jaar lang leerling van Sogyal Rinpoche, de auteur van het veelgelezen Het Tibetaanse boek van le-Jen en sterven. Al negen jaar is zij hoofdcoCirdinator van de Rigpa Fellowship, de vereniging die onder leiding van Rinpoche het boeddhistisch onderricht wil bevorderen. Na de dood van haar man kwam Christine Longaker twintig jaar geleden in aanraking met zorgverlening en rouwverwerking. Als een van de eersten raakte zij betrokken bi de hospice-beweging. Zij assisteerde bij de opzet van het Hospice of Santa Cruz County in Californië, waarvan ze vervolgens de leiding op zich nam. Sindsdien geeft zij talrijke cursussen over de zorg aan stervenden in de VS., Canada en Europa. Haar colleges over sterven en dood zijn onderdeel van opleidingen voor verpleegkundigen, geestelijken en ho spice-medewerkers. Daarnaast begeleidt zij stervenden en hun onmiddellijke omgeving. Ze werkt nauw samen met Sogval Rinpoche bij het ontwikkelen van een programma voor opleiding er training in spirituele zorg. De boeddhistische elementen van mededogen en wijsheid komen daarbij tege- moet aan de behoeften van levenden, stervenden en rouwenden. Longa- ker biedt ook steun aan een groeiend netwerk van studie- en meditatiegroepen voor professionele zorgverleners die dit soort onderricht willen integreren in hun leven en werk. Foto: Marco Rollins

Is het niet ongelukkig dat in het Westen de houding band met wat als 'absolute waarheid' werd be- ten opzichte van dood en sterven als deel van het le- scha awd. Er was toen een manier om zich op het ven geleidelijk aan veranderd is, en dat terwijl nog sterven en de dood voor te bereiden. in de Middeleeuwen de situatie zo heel anders was? Met de komst van de moderne medische weten- Vroeger stierven mensen meestal thuis en bad schappen en de schitterende resultaten die daarbij men naast het lichaam van de gestorvene met al het were en behaald, sterven mensen niet meer aan bij- daarbij behorende ritueel. Daarna werden de do- voor Deeld griep of andere heel gewone ziekten. De den in een eigengemaakte kist naar het kerkhof ge- mens leeft tot ver in de tachtig in plaats van tot in dragen. Dit was verbonden met een heel natuurlij- de veertig zoals vroeger. Het is geweldig dat men- ke en ook spirituele zienswijze over de dood, als sen nu veel langer leven, maar tegelijkertijd is het een cyclus van leven, ouderdom en sterven. In toch wat onnatuurlijk en tragisch dat we de bege- voor-christelijke tijden al werd de dood gezien als leiding van het sterven overlaten aan totaal vreem- overgang naar een nieuw of ander soort leven. den. We geloven niet dat we voor stervenden kun- Men bejegende het sterven en het moment van de nen zorgen, of dat er een belangrijke reden is om dood met respect en eerbied. Daarbij bestond een een nauwe band met hen aan te halen. Vaak be- D

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 — NR 2 WINTER 1997/98 Interview

CCH vneknven na V311 S.j.,1111 R111,1A, Nu lijkt het alsof de belangstelling voor spiritualiteit van die rebelse generatie weer sterker naar boven komt. Of ze nu boeddhist zijn of uit een an- IET dere oosterse traditie komen, of proberen zich te ,1 CI verdiepen in joodse of in de contemplatieve christelijke tradities, mensen kijken opnieUyv naar de VAN betekenis van sterven en dood in hun leven. Er is FSCI. HAD zeker een bepaalde bewustwording gaande. Hoop vinden in leven en sterven Binnen de boeddhistische zienswijze bent u vooral Een leidraad geïnspireerd door de manier waarop de Tibetaanse voor emotionele en traditie met het sterven en de dood omgaat. spirituele zorg De Tibetaanse traditie, vooral in de Nyingma school, kent een uniek onderricht over leven en sterven dat vele eeuwen terug door de grote mees- CHRISTINE ter Padmasambhava ontwikkeld is. Het gaat hier LONGAKER om het bardo, om de processen die plaatsvinden op het moment van het sterven. Deze traditie geeft betekenis aan dat vreemde en mysterieuze gebied van sterven en dood. Deze specifieke traditie heeft Omslag Nederlandse uitgave Het licht van afscheid dit onbekende terrein, waar we eigenlijk niets over kunnen zeggen, toch min of meer in kaart ge- schouwen we de dood als een mislukking, tragedie bracht. of zelfs als vijand. Het is altijd moeilijk mensen te Het interessante daarbij is dat je jezelf ver- verliezen van wie we houden. trouwd kunt maken met de details van die kaart. Ik denk dat de ervaring van de oude en de ster- Binnen het boeddhisme en ook andere wereldreli- vende mens een geschenk voor ons betekent en dat gies blijkt het moment van de dood een heel bewe juist contact met hen moeten opnemen. Door langrijke overgang te zijn. Dit moment kan een ge- in hun zorg te delen, kunnen we leren dat geweldig verschil uitmaken bij het soort bestaan dat schenk te ontvangen. Een geschenk dat betekenis we na de dood zullen hebben. Wat werkelijk telt heeft voor ons, wij die (meestal) zoveel jonger zijn bij het ogenblik van de dood is hoe onze geest en dan zij die sterven. ons hart op dát moment zijn, alsook hoe de kwaliteit was van alles wat we in ons leven hebben ver- Denkt u dat de houding ten opzichte van sterven richt. en dood zo snel verandert door de groeiende be- Bij de zorg voor de stervenden, en ook bij de langstelling voor andere religieuze tradities, die in voorbereiding op onze eigen dood, is het heel be- hoofdzaak hun oorsprong hebben in Azië ? langrijk dat we de stervenden kunnen helpen om In de jaren zestig en zeventig zagen we een spi- een positieve betekenis te geven aan hun leven. ritueel ontwaken bij de jongere generatie. Zij zoch- Dan kunnen ze tot het besef komen van wat er be- ten toen naar een betekenis in het leven die ze in ei- reikt is in plaats van alle mislukkingen te tellen. Ja, gen tradities niet vonden en gingen op zoek naar we kunnen leren dat zelfs sterven vol betekenis andere religies als antwoord op hun vragen. In die kan zijn. Je kunt vrede sluiten met God als je in tijd werden de eerste boeken over sterven en dood hem gelooft; je kunt aansluiting zoeken met je in- uitgebracht. Zowel in Engeland als in de V.S. kreeg nerlijke wijsheid; je kunt je leven helen; je kunt de hospice-beweging gestalte en werden meer en vergiffenis aan anderen schenken; je kunt je sterven meer centra voor stervensbegeleiding opgezet. Er en dood aan anderen opdragen. was dus sprake van een groeiende belangstelling Ongeacht de manier waarop je leeft, is het mo- voor het sterven en de dood en de betekenis daar- ment van de dood uitzonderlijk hoopvol. Door van voor ons leven. voor stervenden te zorgen of onszelf voor te berei-

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 — NR 2 WINTER 1997/98 den op de dood, kunnen we proberen een vredige ande e hulpverleners die net als ik zich vaak zo ho- omgeving te scheppen waarin we leren inzien dat pelo s voelen en niet weten wat te doen op het de dood een bevrijding kan betekenen. mo ent dat hun mededogen wordt geblokkeerd? Zou et niet prachtig zijn als ook zij toegang kre- Is mededogen — één van de allerbelangrijkste be- gen ot die visualisaties en die methoden en begrippen in alle boeddhistische tradities — het sleu- grip en? Het zou hen kunnen helpen, ook al zou- telwoord dat onze westerse cultuur opnieuw zou den e nooit boeddhist worden. Of misschien zou moeten leren? Zijn we de rijkdom van onze spiri- het en kunnen helpen meditatiepraktijken te tuele tradities, christelijk dan wel joods, vergeten? plaa en in hun eigen spirituele traditie. Ik heb ge- Volgens de boeddhistische tradities kan mede- mer t dat mensen dat ook allemaal proberen te dogen worden ontwikkeld in onze geest en ons doe , door spiritueel onderricht en trainingpro- hart. We beschikken allemaal over het zaad van gra ma's of door mijn boek. In mijn boek gaat mededogen, die essentie van de diepste goedheid in het mij om, te laten zien hoe meditatiepraktijken ons. Maar dat zaad kan alleen groeien als je het wa- op e n universele manier kunnen worden begre- ter geeft. Dus ongeacht de traditie die we volgen of pen. Ik wil graag mensen helpen de overeenkom- bestuderen, gaat het er om geest en hart te trainen sten e zien met hun eigen spirituele traditie en ze om mededogen te ontwikkelen. De reden waarom te d en realiseren dat, door bijvoorbeeld te medi- is een heel belangrijk element in het Tibetaans tere over mededogen, dit niet alleen goed is voor boeddhisme: mededogen is de weg naar de verwe- and ren, maar ook een hulp is voor henzelf. zenlijking van onze innerlijke wijsheid. Er zijn twee heel praktische manieren om je me- U b schouwt het levenspad als een reis naar de dedogen te ontwikkelen. De eerste is ware devotie, doo' In westerse oren klinkt dat nogal cru. devotie in dankbaarheid, aan je leermeesters, enz. De el, het moge cru klinken Je zou zelfs kun- andere is mededogen ten opzichte van hen die lijden, nen eggen dat het een schokkende bewering is, die met ons in vele, vele levens verbonden zijn ge- om t we ons niet kunnen voorstellen dat ook wij weest en de weg uit dat lijden niet kennen. Door bei- zull n sterven, of dat de mensen van wie we hou- de manieren van meditatie of training van onze geest, den ens dood gaan. Maar het is zinloos de kop in kan ons hart loskomen van ons ego, van onze hang het and te steken. naar een zelf, en zich meer en meer verdiepen en zui- heb me kortgeleden nog eens afgevraagd of je verder worden. Meditatie is dus een speciale manier in zen voortdurend oog in oog moet staan met om onze wijsheidsnatuur te bereiken. de d •od. Is dat de houding die we moeten cultive- ren? Eerlijk gezegd, denk ik van wel. Het doet me Het in praktijk brengen van meditatie is van het den en aan de manier waarop zwangere vrouwen grootste belang in de boeddhistische tradities. In tege woordig worden begeleid om zich voor te uw boek stelt u een aantal praktijken voor die uit berg den op het baren van hun kind. Het is ge- de Tibetaanse traditie afkomstig zijn. Kunnen zij wo nweg noodzakelijk dat een vrouw die weet mensen ook een beter inzicht geven in hun eigen dat e over een paar maanden het leven zal schen- culturele tradities? ken an een kind voorbereid is op deze ingrijpen- Ik werkte al in hospices voordat ik Sogyal Rin- de g beurtenis. Vrouwen kunnen daarop inspelen poche ontmoette of te maken kreeg met boeddhis- doo ademhalings- en andere lichamelijke oefenfin- tisch onderricht en verschillende meditatiepraktij- gen e doen. Ze zullen merken dat ze de zwanger- ken. Ik was geen boeddhist, noch verbonden aan sch • scursus nodig hebben om te voorkomen dat welke andere spirituele traditie dan ook. Maar ik ze t 'dens de bevalling instorten. Kijk, ze zal de- begreep onmiddellijk de waarde van dat onderricht zelf e pijnen ervaren als een vrouw die onvoorbe- en van de meditatiepraktijken voor mijn werk. En reid is, maar ze zal zeker minder angsten onder- wel om te voorkomen dat ik zou vastlopen, voor gaa . Ze weet hoe ze om moet gaan met het lijden het opnieuw voeden, het aanwakkeren van die in- dat epaard gaat met de bevalling en geboorte, en nerlijke inspiratie die me tot dit werk trok. ze grijpt dat de pijn het kind helpt om het leven En ik dacht: zou zoiets niet prachtig zijn voor in t gaan.

KWARTAALBLA D BOEDI)H ISME J AARG NG 3 - NR 2 WINTER 1997/1998 Interview

Je ziet dus hoe nuttig en goed het is om je over In uw boek gaat u uit van "een opvatting die de te geven aan enkele van de mysteries en angsten hele cyclus van leven en dood beschouwt vanuit de rondom wat je gaat ervaren. Zo is het ook met de diepere dimensies van onze ware natuur". Be- dood. Als we geleerd hebben dat ons leven een reis schouwt u dit weidse perspectief op het leven als de is naar de dood, ervaren we de uitkomst daarvan kern van uw taak als hulpverlener en als auteur? als bij een olympische gebeurtenis: we weten wat Ja! de volgende stap zal zijn die we moeten nemen. Voor mij is de vraag naar zingeving van essentieel NU hebben we de neiging dat niet te zien en de uit- belang. Wat is dat toch als we immens lijden, bij- komst over te laten aan toeval, terwijl dit in feite voorbeeld als we een kind hebben dat sterft, of ie- één van de meest belangrijke dingen is waarover mand die we liefhebben heel plotseling dood gaat? we zouden moeten nadenken. Wat komen we in dit leven doen, wat moeten we zien te bereiken en wat is dat potentieel dan wel? U benadrukt de integratie van meditatiepraktijken Ons hoogste potentieel moet verder gaan dan in het leven van alledag. Ligt hier behalve voor be- het relatieve niveau van oorzaken en gevolgen, geleiders van stervenden niet een taak voor ieder- omdat vroeg of laat alle dingen die ons zo comfor- een die beroepshalve op welke wijze dan ook met tabel en gelukkig maken uiteen zullen vallen. mensen omgaat? Wat is dat hoogste niveau dan wel? Ook hier Een fout die veel mensen maken — en dat deed tracht elke religieuze traditie aan te tonen dat er ikzelf ook jarenlang — is dat we de neiging verto- een absolute top in ons wezen is dat door die oor- nen ons leven in afzonderlijke stukken op te delen. zaken en gevolgen onaangeroerd blijft. Die diepe- Een deel wordt besteed aan ons geestelijk leven, re dimensie moeten we begrijpen. Daar moeten we een deel aan ons emotionele en sociale leven, aan ons meer en meer mee verbinden, zodat dát onze ons werk, enz. Als ik de nadruk leg op de integra- identiteit wordt in plaats van de tijdelijke persoon- tie van de meditatiepraktijk in het leven van alle- lijkheid die ons een kortstondig ogenblik van ge- dag, dan delen we ons leven niet meer in bepaalde luk verschaft. Zo kunnen we een weg vinden die vakjes in, bijvoorbeeld bij het omgaan met vreem- boven het lijden uitstijgt en een toestand bereiken den, of bij het zorgen voor patiënten. We verande- van onvoorwaardelijke vreugde en zuivere liefde. ren dan in feite onze zienswijze: ons leven is niet Niet alleen voor onszelf, maar ook uit liefde voor alleen maar wat op ons afkomt tussen het tanden anderen. poetsen 's ochtends en het naar bed gaan 's avonds, Wanneer we het lijden in de wereld zien, dan maar ons leven is een spiritueel pad. Neem bij- realiseren we ons dat hoe meer we ons spiritueel voorbeeld de wijze waarop Moeder Teresa voor de ontwikkelen, des te meer weldaad en nut we deze stervenden zorgde: "Elke stervende persoon voor wereld kunnen brengen. wie ik zorg draag is het lijdende en stervende li- Wat mij aangaat wil ik die diepere dimensie in- chaam van Jezus". Haar spirituele visie beperkt zien. De uitdaging van de bodhisattva betekent zich niet tot de ochtendmis, maar zet zich voort in onze beperkte zienswijze te overstijgen, meer en haar actieve leven, de hele dag door. meer risico's te durven nemen, en vanuit ons hart Dat is voor mij een voorbeeld van het potentieel deze wereld van lijden te hulp te schieten. V waarover we allemaal beschikken, namelijk het beoefenen van mededogen en ontwikkelen van wijs- 1. Facing Death and Finding Hope. A Guide to the Emotional heid. Dan integreren we niet alleen onze meditatie and Spiritual Care of the Dying. Foreword by Sogyal Rin- poche. ISBN 0-385-48331-7. Doubleday, New York, 1997. in het leven van alledag, maar integreren we ook Nederlandse vertaling: Het licht van afscheid. Hoop vinden onze hele spirituele zienswijze in hoe we leven, in leven en sterven. Een leidraad voor emotionele en spiritu- elke dag weer. ele zorg. ISBN 9o-225-2248-2. Forum, Amsterdam, 1997.

"MI KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98

Zdia i: 1 n jaar in Ti et

e ven Years in Tibet is de Dalai Lama. Er ontwikkelt zich titel van een film onder in de jaren die hij daar door- regie van Jean-Jaques brengt een hechte vriendschap S tussen Harrer en de Dalai Lama, Annaud, gebaseerd op het boek van de Oostenrijkse alpinist waarin beiden zowel de rol ver- Heinrich Harrer, vertolkt door vullen van leraar als leerling. Brad Pitt. Heinrich Harrer, aanvankelijk Het is een epische film over een egoïstisch en roemzuchtig Harrers reis door de Himalaya's man, ondergaat een emotionele ten tijde van de Tweede Wereld- transformatie tijdens zijn reis en oorlog, samen met zijn landge- verblijf in Lhasa. Als de Chine- noot Peter Aufschnitter. zen in 195o Tibet bezetten, bete- Bij het uitbreken van de oor- kent dat noodgedwongen het log werd Harrer in het toenma- einde van een tijdperk en een lige Brits-Indië geïnterneerd, aangrijpend afscheid. maar wist na enige tijd met zijn De Dalai Lama heeft een ad- metgezel te ontkomen aan viserende rol gespeeld bij de tot- krijgsgevangenschap. Er volgt leerd en beschermd bestaan leid- standkoming van de film, waar- een moeizame reis van twee jaar de onder het streng toeziend bij honderden Tibetaanse mon- door de bergen, die hen tot in de oog van zijn moeder ',gespeeld niken als figurant optraden. toentertijd voor buitenlanders door Jetsum Pema, een 'echte' De film is te zien in verschil- verboden Tibetaanse hoofdstad zus van de Dalai Lama). lende bioscopen in ons land. Lhasa bracht. De film toont hoe Harrer als Intussen is ook een herdruk Daar zetelde toen de nog eerste westerling word geaccep- van de Nederlandse vertaling jonge Dalai Lama (gespeeld teerd aan het hof, waar hem van Harrer's boek Zeven jaar in door debutant Jamyang Wang- wordt verzocht de petsoonlijke Tibet verschenen bij uitgeverij chuk), die tot dan toe een geïso- mentor te worden var de jonge Atlas. V

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - N R 2 WINTER 1997/98

Advertentie

verf wilt

Tijdloze boeken Zen-Boeddhisme

Erik Bruijn Han van den Boogaard Tantra, yoga en meditatie Als weerlicht aan een heldere hemel De Tibetaanse weg naar verlichting. Een voettocht over de Bodhi-la. Derde druk, 378 blz., geïll., pb. 495° 196 blz., geïl., pb. 3500 Erik Bruijn Philip Kapleau Ontmoetingen met meesters en dwazen De drie pijlers van zen Achter de schermen van de oosterse spirualiteit. 3950 Leer, oefening en verlichting. 204 blz., geïll., pb. 374 blz., geb. 625° Paul Carus Dennis Genpo Merzel Het evangelie van Boeddha Het oog slaapt nooit Zevende druk, 208 blz., geb. 34" Naar de kern van zen. 178 blz., pb. Thubten Chodron 29" Open hart, heldere geest Prof. D.T. Suzuki Boeddhisme in het dagelijks leven. Inleiding tot het zen-boeddhisme Met een voorwoord van de Dalai Lama. 3950 Met een voorwoord van de Dalai Lama. 232 blz., pb. Tweede druk, 132 blz., pb. 295° W.Y. Evans-Wentz (bew.) Het Tibetaanse dodenboek Met een voorwoord van Lama Anagarika Govinda. Tiende druk, 246 blz., geïll., geb. 3970

Tenzin Gyatso (De veertiende Dalai Lama Nobelprijswinnaar voor de vrede) Tibetaans Boeddhisme en de sleutel tot de Weg van het Midden 160 blz., geb., 2650 Christmas Humphreys Concentratie en meditatie Een handleiding tot bewustzijnsontwikkeling Verkrijgbaar in de boekhandel Vijfde druk, 222 blz., pb. 2950 of rechtstreeks bij: Marcel Messing Met Boeddha onder de vijgeboom Uitgeverij Ankh-Hermes Boeddhisme - christendom - gnosis. 320 blz., geïll., pb. 3950 Telefoon: (0570) 678900 Internet: http://www.base.nliankh

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 — NR 2 WINTER 1997/98 In de Spiegel ( c an de Dood

— n november 11. promoveerde Jildi Mohamad songkhapa's tekst Lam rim chen mo (`De Sjah — vice-voorzitter van de Stichting Vrien- Gr c Uiteenzetting van de Stages van het Pad tot 1 den van het Boeddhisme — aan de Katholieke Ver ichting') is een voorbeeld dat toestaat inzicht Universiteit Nijmegen op het gebied van de God- in d doodsproblematiek te verkrijgen. De dood is geleerdheid op haar proefschrift me dan een probleem dat vanwege zijn onver- mij elijkheid in het menselijk bestaan opgenomen IN DE SPIEGEL VAN DE DOOD die t te worden. De dood is veeleer een 'gegeven' Een reflectie over vergankelijkheid en dood dat e wereld op een wijze doet verschijnen dat le- in de Tibetaanse larnrim traditie ven en levensstijl aan hun willekeur onttrokken wo en en hun plaats krijgen in het geheel van bij prof. dr. W. Dupré (KUN) en prof. dr. T.E. zin epalingen, worden bijgesteld en mee als ant- Vetter (RUL). wo rd op de dood vormgevend zijn. De dood hou t verband met de symbolisering van het be- De titel verwijst naar de vanitas-voorstellingen zo- staa en de richting van zijn voltooiing. als die door schilders in de barok weergegeven och laat dezelfde visie ook zien dat de zin van werden. De mens kijkt in de spiegel en ontdekt de ood niet alleen met symbolen gepaard gaat, daarin zijn sterfelijkheid, die door de onsterfelijk- ma dat hij deze ook relativeert en achter zich heidsgedachte op afstand wordt gehouden. Door laat De bevrijding die in de religieuze symbolen de ontdekking van de dood wordt het bestaan nog van e verschillende tradities op verscheidene wij- eens gespiegeld, waardoor het mogelijk is het be- ze ordt aangeduid, loopt vooruit op de toestand staan met alle intenties en handelingen aan een na- die e dood met de dood overstijgt. der onderzoek te onderwerpen. e vraag waar het in deze studie om gaat is die Tsongkhapa — de grote Tibetaanse leermeester van de betekenis van de dood en de verschillende (1357-1419)—achtte de gedachte aan de dood van erv ringen van vergankelijkheid voor de verbeel- cruciaal belang om de werkelijkheidsvisie van de din van de werkelijkheid, zoals samsara, het hier- mens te veranderen. Hij benadrukte het belang na aals, het niets enz., en de al dan niet religieuze daarvan door de voorstellingen van voortleven na vor geving van het bestaan die door de tussen- de dood, van bevrijding en boeddhaschap. ko st van het doodsbesef tot stand wordt ge- I>

KWARTAALBLAD BOEDDHISME J AAM; \ NC; 3 — NR 2 WINTER 1997/98 In de spiegel van de dood Klassieke tekst bracht en zelfs wordt opgeëist. In welke zin kan of moet men in de doodsgedachte (en het verganke- lijkheidsbesef) één van de principes zien, dat voor het totstandkomen en de zin van religieuze tradities van beslissende betekenis is.

Vanuit één traditie

De godsdienstwijsgerige relevantie van het doodsprobleem uit zich in de vraag hoe religieuze tradities met het doodsprobleem omgaan. In dit bestek was het de auteur niet mogelijk alle religieuze tradities te bestuderen en te vergelijken. Hier is een begin gemaakt met één traditie en haar culturele achtergrond, om daarin te ontdekken hoe de fun- damentele problemen ter discussie gesteld worden. Hierdoor kunnen we misschien ook iets meer zeggen over eventuele vooronderstellingen die beslo- De redactie heeft de eerwaarde,Hakuun ten liggen in begrippen als 'religie', 'religiositeit' en `religieuze fenomenen.' Barnhard van de Gemeenschap van Boeddhistische Contemplatieven Nu religie in de moderne samenleving gemargina- liseerd is, kan zij niet meer als een alomvattende bereidgevonden het poëziedeel van symbolische ruimte fungeren. De dood wordt niet hoofdstuk 16 van het Lotus Sutra meer gezien als een einde zonder begin. Weten- schap en technologie hebben de taak van religie rechtstreeks vanuit het Chinees te vertalen grotendeels overgenomen. Opmerkelijk is echter en te vergezellen van een tekstverduidelij- dat idealen die aan religie voorbehouden leken te king. Het Lotus Sutra - voluit het Sutra van zijn zoals: vrijheid, moed en betrokkenheid, maar ook onthechting, nog steeds van belang worden de Lotosbloem van de Wonderbaarlijke geacht. Deze idealen blijken bij het menszijn te be- Wet- is één van de belangrijkste horen. De gedachte aan de dood plaatst door zijn grensoverschrijdend karakter deze idealen in een boeddhistische sutras van het Mahayana- context en kunnen daardoor als religieus relevant boeddhisme en bijzonder populair in Chi- begrepen worden. Het problematisch karakter van na en Japan. De tekst werd opgetekend de gedachte aan de dood wordt nu duidelijk, want het is een poging in taal uit te drukken wat niet uit rond het jaar 200 van onze jaartelling. te drukken valt, namelijk het dood-zijn. Het is uiteindelijk de dood zelf die aanspoort tot het opge- ven en loslaten van alle voorstellingen omtrent deze specifieke dimensie van het bestaan. V

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 HET G\ET\DIGE LEVEN VAN DE TATITAGATA

Eerw. Hakuun Barnhard

E ALOMVEREERDE MEESTER, die de Als er in andere streken wezens zijn die er met Leer nogmaals wilde uitleggen, sprak als eerb ed en vertrouwen op aandringen, volgt in verzen: Verkondig Ik weer in hun midden de onover- D troffen Dharma, "Er zijn ontelbare honderdduizend miljoenen ae- IV aar gij die dit niet hoort zult zeggen dat Ik onen voorbijgegaan sinds Ik het Boeddha-zijn ver- niet anger in leven ben. wezenlijkte. Als Ik levende wezens verzonken zie in de zee Ik heb al die tijd de Dharma verwoord en on- van ijden en verdriet, telbare biljoenen wezens getoond hoe van gemoed Vertoon Ik mezelf niet maar wakker Ik hun te veranderen teneinde het Boeddha-pad op te verlangen aan en wanneer hun hart is vervuld van gaan, vurige hoop, verschijn Ik om de Dharma uit te En onthul mijn Parinirvana op tactvolle wijze d rag .11. om hen naar de Andere Oever over te varen, Wijn geestelijke alomtegenwoordige kracht is Toch ben Ik in werkelijkheid niet afwezig maar zodanig dat Ik oneindige tijdperken lang op de he- altijd hier en spreek Ik van de Dharma. melse Gierenberg kan zijn, Ik vertoef voortdurend in deze wereld en maak Alsmede in iedere andere verblijfplaats. Mezelf met Mijn spirituele krachten onzichtbaar Wanneer de levende wezens aan het einde van voor verdwaasde wezens, zodat ze — hoewel Ik de kalpa de felle brand alles zien verslinden, dichtbij ben — denken dat Ik verdwenen ben en Is dit rijk van mij onverstoord, steeds bevolkt offergaven schenken aan mijn relikwieën, met deva's en mensen in parken en bossen vol pa- Terwijl allen vurige verlangens koesteren en een leizen versierd met edelstenen en juwelen. hart tot leven brengen dat hunkerend naar me uit Mogen deze wezens zich vol vreugde vermaken ziet. onder bomen getooid met edelstenen en zwaar be- Wanneer deze mensen, ootmoedig en vol ver- laden met bloemen en fruit trouwen, met tedere gedachten, eerlijk en rechtuit Terwijl deva's op hun hemelse trommels slaan, van aard, steeds mooie muziek maken en koraalbloesems Er met hun hele hart naar verlangen de Boed- strooien over de Boeddha en Zijn grote gemeen- dha te zien en daar zelfs hun leven voor willen ge- scha-D. ven, Mijn Zuiver Land wordt nooit verwoest, ook al Dan verschijn Ik samen met de gehele Sangha zien levende wezens het volslagen in vlammen op- op de goddelijke Gierenberg. gaan, En dan vertel Ik deze wezens dat Ik hier altijd Overspoeld door verdriet en ontsteltenis, af- zal verblijven zonder ooit te sterven; schuw en vrees. Door de kracht van Mijn bekwaamheid spiegel Al deze verdorven wezens doorlopen ontelbare Ik voor niet meer te bestaan, hoewel Ik toch in le- aeonen zonder te horen van de Drie Juwelen — ven ben. als gevolg van hun ellendig karma.

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 ka f!'

Zij die deugdzaam handelen, zachtaardig zijn, de proza. Vrij van de uitvoerige oprecht en openhartig, verhalende trant, redenering, Zien Mij allen in levenden lijve en horen Mij de overreding en overvloedige de- Dharma verwoorden. tails, spreekt het direct tot de le- Soms zeg Ik ten bate van deze gemeenschap: zer met de meest essentiële `Het leven van een Boeddha is oneindig.' Dharma. Daarom is het uitste- Dan weer zeg Ik aan hen die uiteindelijk een kend geschikt als `sutra op zich' Boeddha zien: 'Een Boeddha ontmoet je zelden.' en kreeg het, samen met Het De kracht van Mijn wijsheid en intelligentie is Alzijdige Leven van de Bodhi- zodanig dat het licht van Mijn inzicht onbeperkt sattva Avalokiteshvara, al vroeg uitstraalt, in de geschiedenis van het Ma- Mijn ontelbare aeonen lange leven is het gevolg hayana-boeddhisme een functie van het karma van langdurige praktijk en training. van dagelijks leermiddel en li- Gij met intelligente en scherpzinnige geest, laat turgie in religieus ceremonieel, hieromtrent geen twijfel verrijzen met name in Chinese en Japan- Maar zet die voor altijd geheel van u af, want de se tradities. Bovendien kan dit woorden van de Boeddha zijn waar, niet ijdel en hoofdstuk een hoeksteen van bedrieglijk. het Lotus Sutra genoemd wor- Net als de dokter die om op listige en bekwame den dat diepgaande invloed had wijze z'n zwakzinnige kinderen te genezen, zijn ei- op zowel de Tibetaanse religi- gen dood aankondigt terwijl hij in werkelijkheid euze scholen als op die van Zen. leeft — niemand kan zeggen dat hij bedoelt te lie- Bovenstaande Nederlandse gen, versie werd vertaald uit de Chi- Zo zeg ook Ik uit ouderlijke gevoelens voor nese versie van de vermaarde deze wereld, om al wie in verdriet en ellende ver- Indiase meester Kumarajiva die keert te helpen, vanwege de ongerijmde opvattin- dateert uit het jaar 406 van de gen van deze wereldse mensen, dat Ik niet meer westerse jaartelling. Een vroege- besta terwijl Ik in werkelijkheid leef. re Chinese versie, die van Dhar- Ik doe dit om te voorkomen dat ze zich — door- maraksha uit het jaar 286, is ons dat ze Mij altijd zien — onbeteugeld overgeven aan ook beschikbaar maar het lijkt zelfzuchtigheid en zedeloos toegeven aan de vijf waarschijnlijk dat Kumarajiva's begeerten en zo op het verkeerde pad raken. vertaling een ouder Sanskriet of Ik weet te allen tijde of een wezen het Ware Pad wellicht Centraal-Aziatisch ori- gaat of andere wegen volgt gineel als basis heeft. De taal van En onderwijs verscheidene leringen, al naar ge- Kumarajiva is bijzonder beel- lang wat nodig is om iemand te helpen, met voor dend en welluidend en zijn ver- ieder de volgende wens voor ogen: sie is het wijdst gebruikt en be- `Hoe kan Ik dit wezen helpen het onovertroffen kend. Pad te gaan Als erfgenaam van een Dhar- En zich snel te vereenzelvigen met het leven van ma-lijn in Soto Zen zal ik trach- de Boeddha." ten dit sutra te verduidelijken voor de hedendaagse westerse Tekstverduidelijking geïnteresseerde en praktizant. Ik kan dit alleen doen met behulp van mijn eigen er- Het Oneindige leven van de Tathagata is het poë- varing en begrip, die voortkomen uit meditatie en ziegedeelte van het zestiende hoofdstuk van het praktijk van deze traditie, en door middel van de Lotus Sutra. Zoals de poëzie van alle hoofdstukken Dharma zoals die door de meesters van deze tradi- van dit Sutra, geeft het een beknopte maar bijna tie door de eeuwen en culturen heen werd doorge- volledige samenvatting van het er aan voorafgaan- geven.

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98: De Boeddha Shakyamuni rijst op uit de gouden kist na zijn Parinirvana om het Oneindige Leven van de Tathagata uit te leggen.

denkt en handelt vanuit een non-dualistisch, verlicht perspectief en ziet en aan- vaardt de wereld zoals die is. Dit perspectief is geheel in overeenstemming met de Leefregels van de Boeddha en Bodhisattva. Daden die uit dit één-zijn voortkomen zijn zelf-loos: ze behoeven noch correctie noch reflectie; ze hebben 'goed' tot gevolg voor alle betrokkenen, hoewel dat misschien niet door allen onmiddellijk wordt ingezien. Een Ta- thagata is een lichamelijke manifestatie (Nirmana- kaya) van de Universele Boeddha-aard die ook wel o.a. de Dharmakaya, de Waarheid of het Niet-gebo- rene wordt genoemd. Het Leven van de Tatha- gata is oneindig. Dit heeft allereerst betrekking op tijd. De Boeddha was altijd aanwezig, is altijd aanwezig en zal altijd aanwezig zijn. Dit Eeuwige leven van de Boeddha is evenmin be- grensd in ruimte — het is overal. Dit Eeuwige Leven is niet een paradijselijke of hemelse staat of wereld die apart is van het menselijk fysiek bestaan. Het is even- Tathagata is één van de hoogste titels van een nu► beperkt tot een bepaalde vorm van bestaan, Boeddha en kan vertaald worden met Hij of Zij die bijv orbeeld de mens. HET strekt zich uit van het zo komt (of gaat). Zo gaan/komen wijst naar de beg nloze begin van bestaan tot het eindeloze eiv- manier waarop een Boeddha door het leven gaat, de an bestaan; bestaan in welke vorm, van welke namelijk zonder sporen na te laten. Een Boeddha, aar en van welke tijd dan ook. Iedere levensvorm iemand die zijn of haar Boeddha-natuur realiseert, is d ordrenkt van dit oneindige onbeperkte leven D

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR. 2 WINTER 1997/98 a, k 1, f d • van de universele Boeddha-aard. Dit Leven is dus dend Licht, de Boeddha Bloeiend Licht enzovoort. niet gebonden aan leven of dood, het overstijgt Na hun verlichting onderwezen deze Boeddha's beide. de Dharma en uiteindelijk gingen zij op in Nirwa- Wanneer de Boeddha Shakyamuni in de eerste na. In dit hoofdstuk maakt Hij duidelijk dat al regels spreekt van een Ik die honderdduizend mil- deze Boeddha's in werkelijkheid één en dezelfde joenen aeonen geleden het Boeddha-zijn verwe- Boeddha zijn en dat er in feite geen sprake is van zenlijkte, doelt Hij zowel afwisselend als tegelij- een heengaan naar een andere staat of een andere kertijd op de Dharmakaya en de Nirmanakaya. wereld — Hij is altijd aanwezig, was altijd aanwezig Vandaar dat het hier en elders in de tekst met een en zal altijd aanwezig zijn. De Boeddha's van verleden, heden en toekomst zijn in werkelijkheid allen die Ene Boed- Ik die honderdduizend miljoenen aeonen geleden dha, die noch geboren wordt noch sterft. De Dharma werd altijd ver- het Boeddha-zijn verzvezenhjkte kondigd, wordt altijd verkondigd en zal altijd beschikbaar zijn. Dit wordt hoofdletter verschijnt. Ik verwijst niet naar het ver- eveneens prachtig uitgedrukt door Zenmeester gankelijke stoffelijke lichaam dat door iedereen Keizan in zijn beschrijving van de verlichting van kan worden gezien (rupa-kaya). De Nirmanakaya de Boeddha Shakyamuni in zijn Denkoroku: is het lichaam dat de Boeddha aanneemt om de "Wanneer Shakyamuni de verlichting verwezen- Dharma uit te dragen, bijvoorbeeld dat van Shakya- lijkte, verwezenlijkt en zal verwezenlijken, verwe- muni. De Dharmakaya is het hoogste lichaam van zenlijkte, verwezenlijkt en zal de gehele grote aarde Boeddha, de absolute onveranderlijke Waar- de met al haar levende wezens ook de verlichting heid. HET is het wezenlijke zijn van alle bestand- verwezenlijken". Het perspectief waarin een mo- delen van het bestaan en een onuitputtelijke bron ment in tijd en alle tijd niet verschillen, kan gekend van zuivere spirituele liefde. worden als we alle beperkingen van visie en hech- Omdat de Dharmakaya, de universele Boed- ting op laten lossen in het Onbegrensde. Want we dha-natuur, de wezenlijke aard van mensen is, kunnen de verlichting niet van buitenaf waarne- kunnen mensen deze kennen, nu en direct. De re- men. We kunnen er alleen in opgaan. den waarom we dat niet doen, is onze hechting aan In het prozagedeelte licht Shakyamuni dit ver- de wijze waarop we de wereld waarnemen. We woorden van de Dharma nader toe: "Of ik nu identificeren ons met wat we voelen en denken en over Mijzelf spreek of over anderen, over zaken beschouwen dit als waarachtig. Deze identificatie die Mijzelf betreffen of anderen, wat Ik ook zeg bepaalt ons handelen, spreken en denken — we zijn bevat de Waarheid." De Dharma van de Boeddha er door gebonden. Verlichting is het loslaten van Shakyamuni drukt zich uit in de Leer van iedere deze identificatie, het éénworden met non-sub- werkelijke Dharmameester, of deze nu vóór Sha- stantieel bevrijd bestaan. Dit bestaan is leeg van ie- kyamuni leefde (zoals Dipankara) of erna (Bodhi- der spoor van geconditioneerd waarnemen en han- dharma, Eihei Dogen). Voor de praktizant is het delen, ofwel 'zelf'. Deze leegte is niet leeg en dood: daarom niet van groot belang of de overlevering het is een levende, volle leegte, een zuivere liefde omtrent Shakyamuni's leven geschiedkundig ge- die rust op zichzelf. heel accuraat is of niet. Het gaat er immers om dat deze overlevering ons naar realisatie kan leiden en Verwoording van de Dharma dat wij zelf kunnen weten en leven wat Shakya- muni wist en leefde. In de eerste regels verkondigt Shakyamuni dat Hij De Dharma wordt niet alleen verwoord door vele aeonen geleden het Boeddha-zijn verwezen- hen die de verlichting verwezenlijkten en het Pad lijkte en sindsdien al die tijd de Dharma heeft naar realisatie onderwezen en onderwijzen. Om- verwoord. In vorige hoofdstukken heeft Hij over dat de Boeddha-natuur in de mens inherent aan- zichzelf gesproken als zijnde andere Boeddha's wezig is, kan iedereen de

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 ons hart luisteren, niet naar het emotionele hart, verdwaasde wezens die het vergankelijke be- maar naar het diepere hart. We kunnen de stem schouwen als de realiteit en geloven dat de Boed- van dit Hart horen in ons lichaam, in het gebied dha verdwenen is. van de hartstreek, zonnevlecht en onderbuik (ab- De onthulling van Zijn Parinirvana is ook tact- domen of `tanden'). Dit bijzonder gevoelige spiri- vol op een andere manier — het zal de mensen aan- tueel-fysieke orgaan registreert alle bewegingen sporen naar de Boeddha op zoek te gaan. Dit van het 'zelf' — door te sluiten en verharden — en wordt het beste duidelijk gemaakt met de beroem- van 'geen-zelf' — door te verzachten en openen. Dit de parabel die in het proza zo centraal staat, maar Hart of Geestes-hart is onze ware Meester. Het is aan het eind van het poëziegedeelte helaas slechts in hetzelfde Hart als dat van Shakyamuni. Als we enkele regels wordt weergegeven. De Boeddha ver- luisteren naar de Dharma dat Het ons aanbiedt en gelijkt zichzelf met een uitstekend medicus, be- deze volgen, worden we als Hij — een Verlichte. kwaam in het genezen van allerlei ziekten. Hij heeft De meeste mensen vinden het moeilijk deze ineen heleboel kinderen en op een dag dat hun vader nerlijke Gids te herkennen. Van kinds af aan heeft naar verre streken op reis is gegaan, drinken de kin- zich een conditionering ontwikkeld, die bestaat uit deren een vergif dat hen ziek maakt en de meeste ideeën omtrent onszelf en de wereld zowel als pa- van hen de zinnen ontneemt. Wanneer de dokter tronen van voelen en denken, die erg voorop lijken naar huis terug keert, verzoeken de kinderen om te staan en de stem van deze Gids schijnen te ver- zijn hulp. Hij bereidt een medicijn, dat door een bergen. Maar het is deze conditionering, dit 'zelf' aantal kinderen direct wordt ingenomen. Deze kin- zèlf, dat ons leidt naar bevrijding: door het zorgvul- deren genezen meteen. Maar er zijn andere kinde- dig te bestuderen, lief te hebben en dan los te laten. ren die het medicijn niet in willen nemen. Hun oor- Ook de vorm die het leven van anderen aan- deelsvermogen is te zeer aangetast. Ze vinden het neemt manifesteert de Boeddha- aard en kan een katalysator zijn voor onze verwezenlijking van ver- De Boeddha vergelijkt zichzelf met een uitstekend lichting: een zieke ouder, een bazige zus, een onzekere broer, een ster- medicus, bekwaam in het genezen van allerlei ziekten vende hond... Alles, levenloze dingen inbegrepen, verwoordt de Dharma. Zen- zo perfecte medicijn 'niet lekker'. De vader, die erg meester Eihei Dogen ( i2oo- 1253) schrijft dat alle van zijn kinderen houdt, verzint nu een list waar- dingen, aarde, bomen, palen, bakstenen en keien mee hij hen alsnog hoopt te redden: hij laat hen be- Boeddha's worden mits toevlucht genomen wordt richten dat hij is overleden. De kinderen, waanzin- tot de Leefregels van Boeddha, de non-dualistische nig van verdriet, jammeren en treuren zo lang tot ze verlichte geest. zich het medicijn herinneren dat hij heeft achterge- laten. Nu nemen ze het in en spoedig worden ze De Andere ❑ever van hun ziekte genezen. Wanneer de vader hoort dat zijn kinderen volledig zijn hersteld, keert hij De Boeddha onthult Zijn Parinirvana — Hij naar huis terug, zodat allen hem kunnen zien. neemt de vorm aan van een mens die geboren De Boeddha legt dan uit dat Hij miljoenen bil- wordt en sterft. Dit is één van Zijn tactvolle wij- joenen aeonen geleden Boeddha geworden is ten zen om mensen van de wereld van het lijden over bate van alle levende wezens. Net als de dokter, te varen naar de Andere Oever, de plaats waar brengt Hij dezen in de waan dat Hij gestorven is, bevrijding van het lijden is. Waarom is dit een tact- zodat ze droevig worden om Zijn afwezigheid en volle manier? Allereerst, omdat Hij ons daarmee naar Hem gaan verlangen. Dit vurig verlangen toont dat wij hetzelfde zijn als Hij: ook wij hebben maakt ze bereid het goede medicijn te slikken, het de alles overstijgende Boeddha-natuur. Ook óns medicijn van de Dharma: de Vier Edele Waarhe- werkelijke wezen wordt niet geboren en kan niet den, het Edele Achtvoudige Pad, de Leefregels van sterven. De stoffelijke, vergankelijke wereld die we de Bodhisattva, de Zes Perfecties, enzovoort. Wan- denken te zijn, is slechts een hersenschim. Het zijn neer iemand er uiteindelijk zijn of haar leven voor D

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - N R 2 WINTER 1997/98 wil geven om de Boeddha te zien, dan verschijnt te bieden aan een levende meester en het Pad èn Hij met de Sangha op de goddelijke Gierenberg. het vermogen ons eigen diepere wezen te eerbiedi- Op deze berg, waar Shakyamuni de Dharma ver- gen. Eerbied begint met de bereidheid te luisteren kondigde, verkondigt en zal verkondigen, heeft het en te volgen zonder argument, zonder het 'zelf' te medicijn zijn werking, geneest de volgeling geheel vergoelijken of rechtvaardigen: het is de bereidheid van illusie en ontwaakt hij tot de werkelijkheid. Hij `stil' te zitten met wat zich voordoet. Wanneer eer- of zij heeft dan de Boeddha-Leer geverifieerd en is bied en vertrouwen samengaan met aanvaarding nu een levend lid van diens gemeenschap (Sangha). spreken we van 'buigen'. Het buigen is niet alleen Dit betekent nog niet dat deze persoon nu ook een de lichamelijke activiteit van het je prosterneren Boeddha is. Hij of zij heeft de Boeddha gezien, maar vooral een geesteshouding. Wanneer meester weet dat de Boeddha bestaat in haar- of hemzelf en en discipel voor elkaar buigen met een open hart, begrijpt welk Pad naar Boeddha-zijn leidt. Nu ziet Boeddha Boeddha. Zonder dit buigen blijft de moet door voortdurende toewijding en navolging Boeddha gehuld in de wolken van Parinirvana. het Boeddha-zijn steeds verwezenlijkt worden. Wie de Dharma niet hoort zal zeggen dat de Boeddha niet langer in leven is, dus niet bestaat. Eerbied en vertrouwen Dit is het geval met sceptici en atheïsten; zij leven in de beperkte wereld van naam en vorm. Uit ge- Het vergif — 'zelfzucht' — werd door de kinderen woonte gelovig zijn leidt evenmin tot bevrijding en zelf ingenomen. Ook het medicijn van de Dharma draagt het gevaar in zich dat we de verantwoor- kan alleen door onszelf vrijwillig worden ingeno- ding van ons lijden wijten aan 'Gods wil'. Roshi men. Niemand kan daartoe worden gedwongen en Jiyu-Kennett zei vaak dat het boeddhisme een leer evenmin kunnen wij een ander vragen of dwingen is voor spiritueel volwassenen, voor mensen die ons het medicijn toe te dienen. Er is een veelvoor- verantwoording durven nemen voor hun eigen le- komende misvatting dat een Dharmameester een venservaren en voor het verwezenlijken van hun discipel uit diens lijden 'redden' kan, net als bij- ware spirituele potentieel. voorbeeld de verlosser Jezus. Maar de Boeddha's Aan het einde van de kalpa (dit is van ons le- wijzen ons alleen de weg, wij moeten deze zèlf ven), wanneer we onze persoonlijke wereld en ons gaan. Wantrouwen ten aanzien van meesters komt stoffelijk en geestelijk 'bezit' zien afbreken (alles ook veel voor, gepaard met angst voor diens posi- zien verslinden) is er één rijk onverstoord — de werkelijke rustplaats van de geest, ook wel genoemd het Zuivere Het buigen is niet alleen de lichamelijke activiteit, Land. In dit en andere sutra's lijkt dat rijk wel een sprookjesland want maar vooral een geesteshouding het is een devotionele beschrijving van wat eigenlijk onbeschrijfbaar is, tie als autoriteit. Een waar meester lééft wat hij of nirwana of eeuwige meditatie: er heerst vrede, zij predikt, volgt de Leefregels van Boeddha abso- vreugde en een schitterende pracht van licht. Dicht luut en vereist nooit dat een discipel diens wil aan bij de dood zijn veel mensen meer bereid dingen hem/haar overlevert of de Leefregels schendt. Zo'n waar ze aan gehecht zijn los te laten en hun toe- meester heeft eerbied en vertrouwen in de Boed- vlucht te nemen in Dat Wat Blijft dan midden in dha-natuur van de volgeling. het leven. Verdorven wezens die gewend zijn ge- Sinds de tijd van Shakyamuni is het traditie dat weest toe te geven aan het zelfzuchtige zelf, zullen een volgeling drie keer met eerbied en vertrou- vaak hun aandacht blijven richten op wat door de wen om de Dharma vraagt — er op aandringt — brand verslonden wordt en raken overspoeld voordat de meester onderricht verstrekt. Eerbied door verdriet, afschuw en vrees. Als gevolg van is niet een slaafs en verdrongen buigen voor ander- hun ellendig karma kennen ze de Drie Juwelen mans wil. Het betekent de waarde eren van ie- niet. Karma betekent handelen, doen. Het is noch mands inzicht, ervaring op het Pad en advies. Er voorbestemming noch noodlot. De wet van karma bestaat een nauw verband tussen het vermogen eer is een wet van morele oorzaak en gevolg, van actie

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 fl I re elt..elit INk en reactie in het domein der ethiek. Het is een wet ning; welwillendheid — wijze manieren vinden om op zich en werkt in z'n eigen gebied, zonder tus- anderen te helpen; dit wordt ook wel dienstbaar- senkomst van een onafhankelijk opererende kracht heid genoemd. Welwillendheid helpt iedereen, van buiten af. Er worden drie soorten karma on- onszelf inbegrepen. Medegevoel — zich inleven in derscheiden: karma van lichaam (daadwerkelijk dat wat niet eigen is; het maakt geen onderscheid handelen), karma van mond of spraak, en karma tussen zelf en anderen. `Medegevoel is als de zee en van geest (denken en voelen). Het ellendig karma neemt alle water in zich op, waar het ook vandaan van verdorven wezens is handelen, spreken en denken vanuit een besef van gescheiden zijn, zoals doden In onze 'kant en klaar'-samenleving zijn mensen (ook van dieren), stelen, liegen, rod- delen, haat of lust koesteren etc. El- erg geïnteresseerd in plotselinge verlichting lendig karma komt voort uit de drie vergiften van hebzucht, haat en misleiding en de komt,' zegt Dogen. vijf begeerten naar rijkdom, roem, lekker eten en De Leer van de Boeddha is lineair noch uniform drinken, sex en slaap. De consequentie van karma —ze is veelzijdig. Soms zegt de Meester ter aanspo- heet karma-gevolg; dit is bijvoorbeeld pijn, onvre- ring van de discipelen dat het leven van de Boed- de, eenzaamheid en angst. Een karma-gevolg slui- dha oneindig is: het is zèlfs aanwezig op plaatsen mert al in de oorzaak — het karma. Behalve ellendig en in tijden waarin vreselijke dingen gebeuren en ofwel slecht karma bestaat er ook neutraal en goed in mensen die verre van perfect zijn. Soms zegt de karma. De gevolgen van goed karma — het volgen Meester dat een Boeddha zelden wordt ontmoet van de Leefregels en het beoefenen van deugden — —er zijn vele Dharmapoorten maar deze komen al- zijn o.a. gemoedsrust, vreugde en een gevoel van lemaal uit op de ene Weg die direct naar de Boed- verbonden zijn. dha leidt: het loslaten van het 'zelf'. Dit Pad is moeilijk maar wat we vinden is zo kostbaar dat Deugden onze dankbaarheid voor die ontmoeting geen grenzen kent. Zij die deugdzaam handelen zien de Boeddha in levenden lijve. De bekendste groepen deugden die Praktijk en training in het Mahayana worden onderscheiden zijn de Zes Paramita's en de Vier Wijsheden. De Parami- Het ontelbare aeonen lange leven kan alleen ge- ta's — deugden die ons naar de Andere Oever varen kend en verwezenlijkt worden door langdurige — zijn: goedgeefsheid — het geven van materie, tijd, praktijk en training. In onze 'kant en klaar'-sa- energie of Dharma; leven volgens de Leefregels menleving zijn mensen erg geïnteresseerd in plot- voor leken of monastieken — er zijn binnen het selinge verlichting. Zittende meditatie wordt daar- Mahayana verscheidene groepen, alle gericht op toe vaak als middel gezien en het is inderdaad on- het vermijden van dualisme en lijden; geduld — met ontbeerlijk. Maar even belangrijk in het Mahayana onszelf, anderen en onze praktijk; vooral in tegen- is meditatie van moment tot moment in het dage- spoed en wanneer we beledigd worden; energie — lijks leven. Deze voortdurende praktijk bestaat inspanning en toewijding bij onze praktijk en het eruit dit leven noch op te zoeken noch te ontwij- helpen van anderen; stil zijn — meditatie en con- ken. Het behelst een steeds weer vervolmaken van templatie; en transcendentele wijsheid — het ver- het Edele Achtvoudige Pad en de bovengenoemde mogen Waarheid te onderscheiden van onwaar- deugden. Mensen die een verlichtingservaring heb- heid. Het wordt wijsheid van het Hart genoemd ben zonder of aan het begin van een spirituele omdat deze wijsheid niet groeit zonder mededo- praktijk, zien deze gauw vervagen omdat ze niet de gen. De Vier Wijsheden zijn: zachtmoedigheid — middelen hebben geleerd om haar te handhaven. alle wezens lief hebben als onze eigen kinderen; Bekend zijn de vele gedichten en verhalen over goedgeefsheid — steeds aanbieden, ook al krijgen praktizanten die inzicht kregen in hun ware natuur we zelf niets en zonder verwachting van een belo- tijdens dagelijkse bezigheden zoals het houthak- D

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 ken, water dragen, wandelen of baden, na vele ja- zelviging met het leven van Boeddha- is inherent ren van oefening. aan de mens. Boeddha verlangt naar Boeddha. Dit Met de parabel van de dokter, waar we hierbo- leven en dit lichaam verstrekken ons al wat nodig ven reeds over spraken, geeft Shakyamuni de diepe- is om ons te helpen het onovertroffen Pad te re Dhar.ma prachtig weer. Het is echter mogelijk dat gaan en deze vereenzelviging mogelijk te maken. de hedendaagse door het Christendom beïnvloede Niet ons leven van morgen maar dat van vandaag lezer één verkeerde gevolgtrekking maakt: namelijk is hierbij van essentieel belang. V dat de Universele Boeddha iets of iemand is met een eigen wil, die zich opzettelijk verbergt teneinde ons Literatuur op het Pad te brengen. De Universele Boeddha heeft noch een eigen wil noch een plan voor onze The Threefold Lotus Sutra, vert. BU13.11.0 Kato, Yosbiro Tamu- ra en Kojiro Miyasaka, met herzieningen door W.E. Soot- wereld en evenmin een bewustzijn. Hij/Zij/Het is h.i.11., Withelm Schilfer en Pier P. del. Campana, Weatherhil zuiver bewustzijn en zuivere spirituele liefde die New York/Kosei, Tokyo, 19846. naar allen en alles uitstraalt. Dat de Boeddha-aard Hoofdstuk.ken..14, 16 en 21 uit Lotus Scripture, vert. Ee.rw. Hu- schuil gaat is alken het gevolg van onze eigen kar- bert Nearman, O.B.C., in.: .Buddhist Writings on Meditation mische activiteit: de wolken voor de zon zijn 'zelf- and Daily Practice. Shasta Abbey, Mt Shasta, CA 96067, USA, 1994. gemaakt'. En de 'Ik', die te allen tijde weet of ie- Sistra von der Lotosblume des wunderbaren Gesetzes. Naar de mand het Ware Pad gaat of andere wegen volgt, Chinese tekst van Kumarajiva in het Duits vertaald door M. is niemand anders dan ons werkelijke Zelf. von Bo:rs.ig. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darm.stadt, Het verlangen naar verlichting — naar vereen- ( 993-

(advertentie)

THROSSEL HOLE BOEDDHISTISCHE BOEKHANDEL

• Meditatie kussens, -matten, -bankjes, wigvormige kussens (voor meditatie op stoel), handkussentjes. • Boeddha-beelden, altaar-artikelen, houten stoepas, bidsnoeren, meditatie gongs, wierook. • Boeken, posters, kaarten, videos en cassettebandjes over Soto Zen in het Engels

Voor gratis catalogus schrijf, bel of fax naar: Throssel Hole Buddhist Bookshop Carrshield, Hexam, Northumberland NE47 8AL ENGELAND Tel: 0044-1434-345-204 Fax: 0044-1434-345-216

KWARTAALBLAD BOEDDEUSME JAARGANG 3 — .N:R 2 WINTER :1997/98 Boeddhisme en het dier twee tot drie decennia een dramatische verandering in de omgang met onze zogenoemde nutsdie- N EEN TIJDPERK waarop wij in de media ren voltrokken.' steeds vaker worden geconfronteerd met de `Veel mensen, boeddhisten inbegrepen, zijn zich I gruwelen die dieren in groten getale onder- van de overmaat van daaruit resulterende catastro- gaan (denk alleen al eens aan de gevolgen van de fale gevolgen voor dieren, mens en milieu niet of te varkenspest-epidemie in ons land), weinig bewust. (...) In het bijzon- rijst — naar wij hopen — bij menig der binnen de boeddhistische sang- zich boeddhist noemende de vraag ha, die zich uitdrukkelijk inzet hoe daartegen stelling te nemen en voor de overwinning van het lij- op welke wijze je dat het best kunt den, is een uiteenzetting daarmee doen. noodzakelijk.' Onie aandacht werd getrokken Zo introduceert Vanja Palmers door een initiatief van iemand, die zijn tijdschrift. Het rijk geïllus- vanuit Zwitserland met behulp van treerde blad bevat, naast tekstdelen een eigen tijdschrift de bewustwor- uit boeddhistische geschriften die ding over het leed van dieren onder handelen over het lijden en de ver- de aandacht poogt te brengen, uit- lossing daaruit, dharma-artikelen gaand van de ethische normen die over het dier, artikelen en vraagge- het boeddhisme daarbij aan den sprekken over thema's als vegeta- dag legt. risme, vleesconsumptie enz. alsook Onlangs verscheen de tweede een reeks reacties van lezers, orga- uitgave van het in 1995 opgerichte duitstalige tijd- nisaties en radio-voordrachten. schrift Alle Wesen, uitgegeven door Vanja Palmers. Redactie-adres: Alle Wesen, Vanja Palmers, Recken- `Heel langzaam en door brede groepen mensen biihlstrasse i3, CH-6005 Luzern. Het tijdschrift is ternauwernood opgemerkt, heeft zich in de laatste verkrijgbaar door het geven van een donatie. V

Advertentie ZENKLAUSEN in der EIFEL ZEN-Verzend Brigit van Raaij Heerbaan 89, NL-6566 EE Millingen a/d Rijn iel. 0(031)481431780 of 0(031)481432095 fax. 0(031)481431862 BIO-MEDITATIEARTIKELEN

Kussens, matten, yogamatten, bankjes, hoofdkussens (dinkelspelt)... Uitstekende kwalitieit en toch betaalbaar!

Korting bij grotere bestellingen mogelijk. Op aanvraag sturen we u onze bestellijst graag toe.

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 Kunst

dere betekenis gegeven omdat de oude betekenis Swastika was gekoppeld aan praktijken waar hij het niet mee eens was. De boeddholoog Richard Gom- brich heeft aangetoond dat het woord 'karma' — teken van geluk dat is 'rituele daad', een activiteit in het kader van een offer — door de Boeddha werd omgedoopt tot een woord voor 'goede of slechte daad', waarmee het begrip zijn oude, rituele betekenis had verloren en een nieuwe, ethische lading kreeg. Zo heeft het boeddhisme ook aan de swastika door Karel R. van Kooij een eigen, spirituele, betekenis toegekend. De kracht van zo'n spirituele betekenis kan zeer groot NICE TIJD GELEDEN werd me gevraagd hoe zijn, zoals het boeddhisme zelf heeft bewezen, en het mogelijk was dat nota bene een swastika zou de negatieve connotatie teniet moeten kunnen Fi J op het voetstuk van een boeddhabeeld te- doen. Of het lukt, hangt van onszelf af. recht kon komen. Degene die de vraag stelde, Het swastika-teken is behalve in het boeddhis- schaamde zich om het beeld op de schoorsteen- me, ook in het hindoeïsme en het jaïnisme bekend. mantel te zetten. Het is een voor de hand liggende Het is een Oudindisch teken dat in ca. 2000 v. Chr. reactie. al op zegels uit de Induscultuur voorkomt. De De swastika heeft sinds de jaren dertig, toen het naam waarmee het teken nu nog steeds wordt aan- als symbool van het fascisme werd gekozen, een geduid, is ontleend aan het Sanskriet, een taal die zeer onaangename betekenis gekregen, en de naam tegen het einde van de vierde eeuw v. Chr. werd `hakenkruis' is een lelijk woord. Het zal helaas nog gestandaardiseerd. Het Sanskriet-woord svastika wel enige tijd duren voordat deze akelige associa- bestaat uit twee delen, namelijk `svasti' dat letter- tie weer is tenietgedaan, te meer omdat het na-oor- lijk 'welzijn', 'geluk' betekent, en het suffix 'ka' dat logse fascisme zich nog steeds van dit teken be- kan worden toegevoegd om iets aan te geven dat dient. van het voorafgaande begrip is afgeleid, in dit geval Gelukkig zitten we niet vast aan eenmaal geko- `teken van'. Teken van geluk. We hoeven ons niet zen betekenissen. Betekenissen komen niet uit de te schamen als we een boeddhabeeld in huis heb- lucht vallen, en ontstaan ook niet 'zomaar' vanuit ben met een swastika erop. het object zelf, of in ons onderbewuste. Betekenis- De swastika werd, vaak samen met andere ge- sen geven we zelf, en dat is een zeer bewuste be- lukstekens, aangebracht op plaatsen waar de Boed- zigheid. De ongure betekenis van hakenkruis die dha werd vereerd, bijvoorbeeld op een altaar, op de swastika heeft opgelopen, is het gevolg geweest de poort van een tempel of een stoepa, op de voet- van een bewuste cultuurpolitiek van de nazi's om afdrukken van de Boeddha, of inderdaad op het aan oude, zogenaamd 'Indogermaanse' symbolen voetstuk van een boeddhabeeld, of zelfs als een een fascistische lading mee te geven. De swastika kostbaar kleinood in dep6tstenen onder een boed- werd door Nazi-Duitsland geannexeerd, zoals zo- dhabeeld, bijvoorbeeld in Sri Lanka. In het laatste veel werd geannexeerd in die tijd. geval werd ook het teken van de twee vissen aan- getroffen, en het schildteken, naast andere kostba- Boeddhisme re voorwerpen. In een vereenvoudigde vorm werd het teken ook aan het begin van teksten aange- Wij kunnen deze negatieve betekenis er gewoon bracht, op een inscriptie bijvoorbeeld, opnieuw sa- weer uithalen, 'deleten', en het woord opnieuw men met andere gelukstekens. opladen, bijvoorbeeld met de positieve betekenis Het swastika-teken komt dan ook zelden alleen die de swastika in het boeddhisme had, en nog voor. Het is tot een vaste reeks van acht gelukste- steeds heeft. kens gaan behoren. Naast de swastika en de twee Als we dat doen, zijn we in goed gezelschap. De vissen zien we een parasol, een banier, een lotus, Boeddha zelf heeft aan heel wat woorden een an- een schelp, een troon, en een vaas met bloemen.

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 Bronzen schaal voor ritueel gebruik, Abhayagiri-klooster, Anuradhapura, 2e- 3e eeuw na Chr. Diameter: 14,5 cm. Central Cultural Fund, Abhayagiri Pro- ject, Sri Lanka.

Gouden voorwerpen uit een depótsteen onder een boeddhabeeld, waaronder een swastika, een 'schild' en het teken van de twee vissen. Sri Lanka.

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 Kunst

Soms komt ook het wiel voor, als symbool van de naar rechts zijn gekeerd, is in dit verband niet es- leer van de Boeddha, het teken van de drie juwe- sentiëel. De vier hoofdarmen die het kruis vor- len, of het teken van de 'eeuwige knoop'. men, duiden de vier windrichtingen aan waarin de Op de buitenkant van een bronzen schaal, 14,5 cm macht van de vorst zich uitstrekt. Op het kruis- in doorsnede (zie foto), die in 1987 werd gevon- punt staat de troon, het centrum van de macht. In den en in 1994 te zien was op een tentoonstelling het geval van de Boeddha is dit koningschap spiri- van Srilankaanse bronzen in het Rijksmuseum tueel van aard. Het is niet de macht, maar de weg voor Volkenkunde in Leiden, staan acht gelukste- en de leer van de Boeddha die zich over de vier kens. Door de pilasters die tussen de tekens zijn windstreken verspreidt. afgebeeld, wordt het inderdaad een galerij van gelukstekens. De tekens zijn: een olifantenhaak, een Bescherming waaier, een schild, een vaas, een schelp, een swastika, een troon en twee vissen. Een accumulatie Naast koninklijke macht, vormt de beschermende van acht gelukstekens maakt het effect bijzonder kracht die aan deze tekens werd toegeschreven een krachtig. Aangebracht rondom de schaal vormen factor van betekenis. Het schild en ook de 'eeuwi- ze een soort beschermende band rond dit onge- ge knoop' zijn duidelijke voorbeelden van deze twijfeld sacrale voorwerp, dat mogelijk heeft ge- betekenis. Een dichte knoop betekent bescher- diend als een soort wijwaterkom. Men doopte de ming. Wordt de knoop losgemaakt, dan valt deze handen in het water in de kom en besprenkelde bescherming weg, letterlijk en figuurlijk. De eeu- zich ermee voordat men een heilige plaats of tem- wige knoop moet eeuwigdurende bescherming pel betrad. Zich besprenkelen met water was, en is bieden, en wordt een teken van absoluut koning- nog steeds, een handeling waarmee men zich ritu- schap. De Gordiaanse knoop die door Alexander eel reinigt voordat men een heiligdom binnengaat. de Grote werd doorgehakt om het Perzische rijk De schaal, die van binnen met koper is bekleed, te kunnen veroveren, was zo'n eeuwige knoop. dateert uit de vroege Anurádhapura-periode, dat Het woord 'eeuwig' bleek betrekkelijk. wil zeggen uit de ze of 3e eeuw na Chr., en is af- In de Indische kunst wordt op allerlei manieren komstig uit een oude bronsgieterij die zich op ter- met deze gelukstekens gespeeld. De swastika kan rein van het vroegere Abhayagiri-klooster be- vervlochten worden met een ander verwant ge- vond, een van de twee grote kloosters in de stad luksteken, bijvoorbeeld het teken van de twee vis- Anurádhapura, tot de toe eeuw de hoofdstad van sen. De kunstenaar laat de gebogen armen van het Sri Lanka. assenkruis dan samenvallen met twee over elkaar heen liggende vissen. Tekens, en betekenissen, ra- Koningschap ken verstrengeld en versterken elkaar. De Indische beeldhouwers waren specialisten in deze techniek. De kracht van het getal acht is gelegen in de asso- De tekens worden dan ook gebruikt als amuletten. ciatie met acht windrichtingen, dat wil zeggen Ze worden op het lichaam gedragen, in een hals- noord, noordoost, oost, enzovoort. Acht betekent ketting, op het voorhoofd of op de bovenarm. dat de gehele ruimte wordt bestreken, en verwijst Ook bij ons is het gebruik bekend om een band naar universeel koningschap. Veel van deze ge- om de bovenarm te dragen met een teken dat een lukstekens, ook de swastika, verwijzen oorspron- zekere bescherming biedt: het rode kruis, of het kelijk naar koningschap, en zijn dan toch weer te- hakenkruis. kens van macht geweest. De parasol is in India een De swastika komt trouwens ook in andere cul- oud koningssymbool, evenals het juweel, of het turen voor, en lijkt welhaast een universeel sym- wiel. Banier en schelp — in de zin van strijdtrom- bool. Ondanks de gelijkenis in vorm kunnen de pet — verwijzen naar de oorlogen die koningen betekenissen die aan dit symbool werden toege- voeren. kend — zon, wiel, of welke andere dan ook — sterk De swastika bestaat, zoals bekend, uit een kruis uiteenlopen, en moeten telkens opnieuw worden dat vier zijarmen heeft die loodrecht op de assen vastgesteld. Want betekenissen zijn niet univer- van het kruis staan. Of de zijarmen naar links of seel. Ze komen en gaan. Gelukkig maar. V

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 door Jacques den Boer

Voetnoot en de overheid ons dag aan dag in- Onze hebzucht wordt van jongs af peperen:Mensen hebben ook be- gestimuleerd. Wij kunnen onze ver- hoefte aan innerlijke vervulling. langens bevredigen door -dingen te Economisch boeddhist Wij moeten onze creatieve moge- kopen, zegt men, maar de con- lijkheden zoveel mogelijk kunnen sumptie van één ding prikkelt na- De boeddhist is altijd ook een eco- uitoefenen. Om het in religieuze tuurlijk alleen maar het verlangen nomisch mens. Elk mens maakt deel termen te zeggen: wij mensen heb- naar meer. Wij dragen allemaal deze uit van de keten produceren-consu- ben een bijzondere eigenschap, een kiemen van hebzucht in ons. Het meren-vervuilen-vernietigen, dus kwaliteit van heiligheid, die ons consumentisme bevordert dat ze ook de boeddhist. Maar hij staat er aanzet tot een vol en groots leven, ontluiken en groeien.' wel anders tegenover dan de niet- niet alleen tot een leven dat net De economische en politieke boeddhist. Immers, boeddhisme goed genoeg is.' machthebbers stimuleren groei en omvat het hele leven, het is een hou- De woorden zijn van de Thaise nog meer groei, en daarmee de aan- ding ten aanzien van het hele be- sociaal boeddhist Sulak Sivaraksa. scherping van de concurrentiestrijd, staan. Logisch dat boeddhisten zich Ze staan in zijn boek Zaden van en dus haat, agressie, woede. De afvragen: klopt mijn ongereflecteerd vrede. Hij citeert daar Walter overheid zorgt ervoor dat het on- meedoen aan de reeks p-c-v-v met Weisskopf die heeft opgemerkt dat derwijs steeds meer een opleiding wat ik eigenlijk zou willen? de cruciale dimensies van schaarste wordt voor een wereld waarin deze De econome Josien Mitchell-Piek in het menselijk leven niet econo- `waarden' allesbeheersend zijn. sprak erover op de laatste najaars- misch, maar existentieel zijn. 'Ze Wat moet een boeddhist doen? bijeenkomst van de stichting hebben te maken met onze behoef- Verminder je verlangens, leef een- Vrienden van het Boeddhisme. In te aan vrije tijd, contemplatie, lief- voudig, heb eerbied voor de levens- principe is er niks mis met consu- de, sociale gemeenschap en zelfver- gemeenschap om je heen. Leer van meren en produceren, de kernbe- werkelijking.' de Sarvodaya-beweging op Sri Lan- grippen van de economie; je kunt In ons land zie je de keerzijde ka, die uitgaat van de 'Vier verblijf- meedoen om 'als een goed huisva- van de nietsontziende concurrentie- plaatsen': liefdevolle vriendelijkheid, der of -moeder' te zorgen voor an- strijd en de verheerlijking van het mededogen, meelevende vreugde en deren, vond ze. De praktijk is niet materialisme — Tet's make things gelijkmoedigheid. Mediteer dage- zo huiselijk. In het wereldwijde ka- better' — in de toeloop naar de Riaggs, lijks om je aandacht, je bewust-zijn, pitalisme is het altijd oorlog. De psychotherapeuten, sociale en an- te versterken. concurrentiestrijd woedt dag en dersoortige hulpverleners. 'Koop, Dat is de basis. Met het boed- nacht. Steeds beter zijn dan een an- koop!' aan de ene kant, een smarte- dhistische `sangha-model' kan aan der, is het ononderbroken streven, lijke vraag om geestelijke hulp aan de verandering vorm worden gege- en beter zijn betekent dan: meer de andere: 'Help mij om mijn léven ven in het maatschappelijk leven. geld binnenhalen. beter te maken.' Want een boeddhist die in z'n een- Een boeddhist zal er op z'n Sulak heeft Thailand gedurende tje als een wereldvreemde idealist minst op uit zijn anderen niet op- zijn leven (hij is geboren in 1933) tegen de materialistische machinerie zettelijk of onopzettelijk te scha- zien veranderen van een boeddhis- gaat vechten, is verkeerd bezig. Dat den. Maar in hoeverre laat de con- tisch land waar sanuk, op een ont- is niet doeltreffend. 'Zonder vrien- currentieslag zo'n houding toe? Als spannen manier van het leven ge- den kunnen we niets voor elkaar consument kun je wat doen. Je nieten, de levensstijl was, tot een krijgen,' schrijft Sulak. Wie prakti- hebt keus: kopen of niet kopen. Als `linie America' of misschien meer sche actie wil, kan het beste eerst deelnemer aan de concurrentie- linie Japan', waar alles draait om het boek lezen. strijd, als werknemer van een be- geld en wat je ermee kunt kopen. drijf of instelling, moet je schippe- Hoe kon dit gebeuren? ren, verzuchtte ze. `Volgens het boeddhisme be- Iedereen die even nadenkt, weet staan er drie vergiften: hebzucht, Sulak Sivaraksa, Zaden van vrede; een dat een mens meer is dan een eco- haat en onwetendheid. Kapitalisme boeddhistische visie op maatschappij- nomische factor, veel meer — in te- en consumentisme worden door vernieuwing. Nieuwerkerk a/d IJssel: genstelling tot wat het bedrijfsleven deze drie vergiften aangedreven. Asoka, 1997. ISBN 90 5670 005 7

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 EDITATIE, WAARD VI? (Jij

Dit is het tweede deel van de reeks artikelen waarin Frits Koster verschillende drijfveren beschrijft, vanwaaruit mensen in de westerse wereld mediteren. In het vorige artikel zijn psychologische en/of psychosomatische klachten aan bod gekomen. In deze bijdrage wordt het verschijnsel stress aan een nader onderzoek onderworpen.

Frits Koster

I. Extra-persoonlijke bronnen van stress ofwel Stress kun je als volgt definiëren: stressoren van 'buitenaf': hiermee worden situaties en voorvallen bedoeld die buiten onze directe con- Stress is een situatie, waarin sprake is van een trole vallen. Je kunt er niets aan doen, ze overko- balansverstoring tussen enerzijds de eisen die men je. Deze bronnen van stress kun je onderver- aan een individu worden gesteld en anderzijds delen in vier categorieën (van licht naar zwaar): de mogelijkheden die deze persoon tot zijn be- a. Alledaagse stresserende gebeurtenissen, zoals schikking heeft om aan die eisen te voldoen. een trein die vertraging heeft, auto- of compu- terpech, iets belangrijks vergeten om mee te ne- Uit deze definitie kun je aflezen, dat stress een sub- men enz. jectief gegeven is. Wat door de één wordt ervaren als b. Chronisch belastende omstandigheden. Deze stress, hoeft een ander totaal niet zo te beleven. Ook stressoren veroorzaken stress door hun langdu- is heel belangrijk hoe je met de ervaren last omgaat. rige, 'slepende' karakter. Voorbeelden hiervan Tenslotte hoeft stress niet altijd te worden veroor- zijn langdurige ziekte, slaaptekort (door een zaakt door overbelasting, maar kan ook te maken huilende baby 's nachts), relatieproblemen enz. hebben met te weinig prikkels ontvangen, waardoor c. Ingrijpende levensgebeurtenissen. Grote veran- verveling of ongenoegen kunnen ontstaan. deringen kunnen het leven ingrijpend verande- In de literatuur tref je verschillende aspecten aan ren. Met name als er veel grote veranderingen in die met stress te maken hebben. Een veelgebruikte een betrekkelijk korte tijd plaatsvinden, dan kun- term is het woord `stressor', ofwel 'bron van nen deze leiden tot een (te) grote druk op het li- stress.' chamelijke en mentale aanpassingsvermogen.

KWARTAAI,BLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 d. Traumatische ervaringen. Het woord 'trauma' scherper zichtvermogen en gehoor, een diepere en komt uit het Grieks en betekent 'wond'. Trau- snellere ademhaling, een hogere bloeddruk, het matische ervaringen zijn ervaringen die derma- spannen van spieren of zwetende handen. Kortom: te ingrijpend en schokkend zijn, dat ze een fy- de mens staat op scherp en is op z'n qui vive! sieke en/of psychische wond achterlaten. Soms Deze alarmsituatie bepaalt de cognitieve bete- zijn ze verwacht, vaak juist onverwacht en in kenis of interpretatie die we aan de situatie geven elk geval is er sprake van een intense stress en en omgekeerd kan de interpretatie die we aan een machteloosheid. Voorbeelden hiervan zijn een situatie geven de 'prikkel' versterken of verzwak- ernstig verkeersongeluk, aanranding of ver- ken. Een voorbeeld van een versterkende interpre- krachting, een natuurramp (brand, watersnood) tatie is de gedachte dat je verplicht bent iets te of oorlog. Deze ervaringen kunnen een diepe, doen, dat je verantwoordelijk bent voor het pro- moeilijk te helen wond veroorzaken en vragen bleem. Een voorbeeld van stress reducerende in- veel van de draagkracht van de persoon die het terpretatie is een relativerende gedachte of humor. trauma heeft opgelopen. De wisselwerking tussen de 'arousal' en de interpretatie geeft aanleiding tot het ontstaan van De reacties op bovengenoemde gebeurtenissen zijn emoties, zoals bijv. angst, verdriet, woede, schuld- uiteraard subjectief van aard. Wat voor de ene gevoel en dergelijke. mens ingrijpend of traumatisch is, hoeft dat voor Hoe met bovengenoemde aspecten van stress de ander niet te zijn. Daarnaast blijkt dat met name wordt omgegaan wordt ook wel coping of stress- de opeenstapeling van gebeurtenissen een grote hantering genoemd. Coping kan omschreven wor- druk kan veroorzaken. Dit komt doordat er dan te den als het proces waarmee iemand het hoofd weinig hersteltijd is van de ene gebeurtenis, waar- biedt aan door hem als belastend beoordeelde door de draagkracht bij een volgende gebeurtenis stressoren, alsmede aan de emoties die deze stres- niet meer toereikend is om de klap op te vangen. soren oproepen. Coping kan zowel adequaat als inadequaat zijn. 2. Intra-persoonlijke stressoren ofwel stressoren die 'van binnenuit' komen. Deze categorie heeft - Inadequate coping heeft in de regel te maken meer te maken met onze persoonlijkheid en con- met het niet of onvoldoende erkennen van emo- ditioneringen. Voorbeelden van deze soort neigin- ties. Dit kan gepaard gaan met spanningsver- gen of mogelijke stressoren zijn perfectiedrang, (te schijnselen en heeft inadequaat gedrag als ge- veel) verantwoordelijkheidsgevoel, autoriteitsge- volg. Voorbeelden hiervan zijn agressief, klaag-, voeligheid, de neiging je te moeten bewijzen voor ongeco&dineerd of vermijdingsgedrag, over- je gevoel van eigenwaarde, vormen van angst, on- matig roken of drinken enz. Dergelijk inade- zekerheid enz. quaat gedrag kan weer de oorzaak zijn voor langdurige traumatische stressreacties, psycho- Reacties somatische klachten (bijv. hoofdpijn) of symp- tomen van overspannenheid of burn-out. De stressor of prikkel krijgt een betekenis voor het - Adequate coping heeft geen ongezonde reacties individu. Er ontstaat een fysiologische reactie, die als gevolg, er is sprake van een vaardige cogni- ook wel stressreactie of 'vecht- of vluchtsyndroom' tieve, emotionele en/of gedragsmatige hantering wordt genoemd. Het wordt omschreven als een na- van stress of stressoren. tuurlijke, gecoordineerde chemische mobilisatie van het hele menselijke lichaam bij een voor de per- Als basis voor het vaardig hanteren van stress soon dreigend (fysiek of psychisch) gevaar. In dit speelt bewustwording m.i. een heel belangrijke rol stadium worden diverse zogenaamde `stresshor- in het gehele proces. Meditatie biedt een zeer ge- monen' afgescheiden en opgenomen in het bloed, schikte strategie om hiertoe te komen. Je ziet dan zoals adrenaline en cortisol. Deze toestand van pa- ook vaak dat veel mensen zich gaan verdiepen in raatheid gaat gewoonlijk gepaard met een aantal fy- meditatie vanuit een gespannen of zelfs overspan- siologische of opwindingsverschijnselen, zoals een nen gevoel.

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 Meditatie, waarom? (II)

Het effect van meditatie als stresshantering dan dragen dit soort vermogens totaal niet bij aan hangt af van de soort meditatie die beoefend grotere harmonie en innerlijke vrijheid. Daarom wordt. In het boeddhisme worden twee soorten benadrukte de Boeddha altijd de betrekkelijkheid van meditatievormen onderscheiden, namelijk (t) van paranormale vermogens. samatha-meditatie en (2) vzpassana-meditatie. Samatha-meditatie kan echter wel een heel ver- kwikkende rust geven en in die zin een oase vor- Rust men in een druk en stressvol leven. Je zou het dan ook een gezonde, palliatieve (spanning reduceren- t. Samatha-meditatie is meditatie waarbij de nade) stresshanterings-techniek kunnen noemen. druk ligt op het ontwikkelen van kalmte en rust. Daarnaast kan het een goede basis vormen voor Deze meditatievorm werkt als volgt: het ontwikkelen van inzicht of andere heilzaam Je gebruikt één basisobject en sluit alle andere gerichte emoties, zoals liefdevolle vriendelijkheid ervaringen buiten. Dit basisobject kan van alles of gelijkmoedigheid. zijn: een vlam, een klank (mantra) die je in jezelf herhaalt, water, een vorm die je observeert enz. In Inzicht boeddhistische geschriften over meditatie worden er zo'n veertig verschillende concentratie-objecten 2. Vipassana-meditatie is meditatie waarbij de na- genoemd waarin je je geest als het ware kunt ver- druk ligt op het ontwikkelen van inzicht. Het is ankeren. Als je wordt afgeleid door gedachten, een techniek die haar oorsprong vindt in het meer emoties, geluid of andere ervaringen, dan consta- traditionele Theravada-boeddhisme, zoals dat te- teer je dit, maar keert dan direct terug naar je oor- genwoordig in Zuidoost-Azië nog steeds beoe- spronkelijke meditatie-object. fend wordt. Ook in andere boeddhistische tradi- Door dit vernauwde en éénpuntige bewustzijn ties is deze meditatievorm echter weer terug te kunnen vrij snel een diepe rust en vinden, hoewel misschien in een iets concentratie ontstaan. Je ervaart minder specifiek uitgewerkte ma- geen mentale stoorzenders meer en Inzicht-meditatie nier. Bij deze meditatievorm wordt wordt één met het object van medi- ook ontspanning gerealiseerd, maar tatie. Op een bepaald moment raak betekent hier niet als hoofddoel. Het gaat hier je geheel in een staat van vervoering meer om bewustwording en inzicht en mentale absorptie. het leren naar binnen in plaats van rust en kalmte. Deze trance-achtige absorptie, te kijken Inzicht-meditatie betekent hier ook wel eens jhana genoemd, is zeer het leren naar binnen te kijken: di- weldadig, verkwikkend en verdiept rect en ongekleurd (ervaringen in) zich steeds. Zij die daar gevoelig voor zijn blijken jezelf observeren en zo een helder begrip krijgen ook vrij gemakkelijk paranormale krachten te kun- van wie, wat en hoe je bent. Het is het streven om nen ontwikkelen met deze vorm van meditatie, zo- de realiteit van het leven, dat wil zeggen van de als helderziendheid, helderhorendheid, vermogens psychische en fysieke verschijnselen in onszelf te om je elders te kunnen manifesteren enz. leren begrijpen en daardoor meer geluk en inner- Ook aan de Boeddha en aan veel van zijn leer- lijke vrijheid te realiseren. Je zou het een bewust- lingen werden dergelijke krachten toegeschreven. wordingsproces kunnen noemen met als doel het De Boeddha was echter altijd erg voorzichtig en realiseren van meer helderheid, zuiverheid van liep er niet mee te koop. Uiteindelijk zijn dit soort geest en inzicht. krachten niet echt belangrijk, stelde hij. Ze zijn Centraal staat de ontwikkeling van opmerk- mooi, maar hebben geen duurzaam karakter. Ze zaamheid: het van moment tot moment herken- zijn vergankelijk en je moet er ook mee kunnen nen en benoemen of registreren van wat zich aan omgaan. of in jezelf voordoet. Het maakt daarbij niet uit Je zou bij wijze van spreken alle gedachten van welke levensovertuiging je aanhangt. Het is voor- de wereld kunnen lezen, maar als je niet met al belangrijk dat je op een open en eerlijke manier agressie, jaloezie en andere emoties om kunt gaan, je eigen leven gaat bestuderen, zonder uit te gaan

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 van vooronderstellingen of ideeën. Dit bestuderen al naargelang je inschatting van wat nodig is om gebeurt dan ook niet op een intellectuele manier, vaardig met de stressor of stress om te gaan; maar door waar te nemen en te registreren wat er - het er- of onderkennen en benoemen van (on- van moment tot moment gebeurt, zonder over te verwerkte) emoties en ervaringen blijkt een gaan tot analyseren, reflecteren of (ver-) oordelen. bevrijdende werking te hebben. Hierdoor blijken onderhuidse en vaak ongezonde 'dampen' Effect op stress naar de oppervlakte te mogen komen en (voor een gedeelte) te kunnen oplossen. Bewust- In een aantal plaatsen in Nederland zijn centra wording kan ook afweermechanismen of waar vipassana- of inzicht-meditatie beoefend kan hardnekkige denkpatronen aan het licht bren- worden. Zie hiervoor de agenda achterin dit tijd- gen. Door zich deze bewust te worden kun je schrift. langzamerhand meer innerlijke ruimte ervaren Deze vorm van meditatie kan zeer goed geen opener, vrijer omgaan met wat er op het bruikt worden om inzicht te krijgen in hoe en moment gebeurt; wanneer stress ontstaat, in hoe we er cognitief en - psychosomatische klachten kunnen aanzienlijk emotioneel mee omgaan en het geeft ons een verminderen of in sommige gevallen zelfs com- scherper zicht op ons mentale en gedragsmatige pleet verdwijnen; functioneren. - bewustheid werkt stress-reducerend en preven- In een scriptie met betrekking tot het effect van tief. Je merkt bijvoorbeeld eerder wanneer je je opmerkzaamheid en bewustwording door inzicht- weer eens haast, op je tenen loopt, (over)ver- meditatie kwam ik tot het onderstaande lijstje van moeid raakt of over grenzen heen gaat en koste heilzame effecten: wat kost doorwerkt. Zo kan bewustheid een zeer - zicht (leren) krijgen op behoeftes, waardoor je positieve invloed hebben op het voorkomen of hier naar kunt leren luisteren; tijdig ingrijpen bij burnt-out verschijnselen; - (leren) luisteren naar wat ons lichaam te vertel- - tenslotte kan inzicht-meditatie volgens de len heeft; Boeddha en andere intensieve beoefenaars lei- - (leren) ontspannen in het hier-en-nu; den tot diepere vormen van inzicht en radicaal - grotere acceptatie van (eigen) gedachten en zuiverende bewustzijnstransformaties. Het gaat emoties; echter te ver om dit hier verder uit te diepen. In - door bewust te worden van wat er in het eigen een volgend artikel kom ik hier op terug. lichaam of geest gebeurt, ontstaat er een zogenaamde disidentificatie. Terwijl je de mentale of Samenvatting fysieke ervaringen eerst onbewust in je mee- droeg, worden ze nu geobjectiveerd; Het boeddhisme blijkt veel te kunnen bieden aan - hierdoor stoppen onbewuste reacties op de er- mensen die opgeslokt (dreigen te) raken in een hec- varing en worden verdere conditionering en tische en stress veroorzakende wereld. Samatha- stressreactie aanzienlijk verminderd; meditatievormen werken hierbij direkt ontspan- - de hierboven genoemde objectivering kan heel nend en kalmerend en hebben een stress-reduce- ontnuchterend, therapeutisch werken. Hierbij rend karakter. moet ik denken aan de problemen die kunnen Inzicht-meditatievormen werken meer op het ontstaan door identificatie en daardoor overbe- gebied van mentale, emotionele en fysieke bewust- trokkenheid met cliënten (in de gezondheids- wording. Deze bewustwording draagt er toe bij zorg) of met het werk en/of verantwoordelijk- dat je stress beter kunt hanteren en bevordert de heid in het algemeen. Objectivering brengt een resistentie tegen en de preventie van stress. nuchtere relativering met zich mee; Beide stijlen zijn — apart van elkaar of in een - op het moment van bewustwording krijg je een mengvorm — in alle boeddhistische tradities terug keuzemogelijkheid. Je kunt de ervaring accepte- te vinden. Ze hebben allemaal hun eigen specifieke ren, haar nuchter en rationeel bekijken, even la- heilzame werking en eenieder die dat wil, kan hier- ten liggen, iets ter ontspanning doen of zoeken, uit putten. (Wordt vervolgd) V

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 Het goede hart

dogen en naastenliefde op. Hij was er van over- twee spirituele tradities, en hij wijst daarbij op het tuigd dat de Dalai Lama in het boek een perfecte belang om dit gesprek te verbreden. 'In vriend- ,uitleg geeft en niets zegt dat strijdig is met het schap en met een open hart willen wij deze dia- christendom. loog met het boeddhisme aangaan.' Daarna overhandigde hij het eerste exemplaar Voorts ging de kardinaal in op de betekenis van van Het Goede Hart aan de kardinaal. Deze nam contemplatieve gemeenschappen die binnen de het boek dankbaar aan en hield vervolgens een Kerk sinds jaar en dag een voortrekkersrol vervul- toespraak, waarin hij de publikatie zag als een wel- len in het contact met het boeddhisme. kome bijdrage aan de zo belangrijke inter-religi- Met de Dalai Lama steekt de kardinaal funda- euze dialoog. Hij benadrukte het grote respect mentele verschillen niet onder stoelen of banken, voor de Dalai Lama, die hij ook persoonlijk eens waarbij hij wees op het christelijke Godsbegrip. had ontmoet. De kardinaal rekent hem tot één van Maar een dialoog is er op gericht elkaars verschil- de grote geestelijke leiders van deze tijd. Zo roem- len te leren begrijpen. En dit is alleen mogelijk de hij ondermeer het consequente afwijzen van wanneer we eerst de eigen traditie kennen en ver- geweld als middel om Tibet te bevrijden, ingege- staan. Daarom zijn de gedachten van de Dalai ven door zijn geestelijke verankering in het boed- Lama over het Evangelie zo boeiend, omdat hier dhisme. onverwachte perspectieven worden getoond van Het Goede Hart ziet de kardinaal vooral als teksten die christenen al vele eeuwen lang zo ver- uitnodiging voor een religieuze dialoog tussen trouwd zijn geweest. DB V

(advertentie)

DE PSYCHOLOGIE VAN HET BOEDDHISME Een studie-weekend met Han de Wit 14-15 FEBRUARI 1998

TOOR DE MEESTE MENSEN is de contemplatieve psychologie van het boeddhisme een volko- VVmen onbekend terrein. Toch bevat deze psychologie, buiten onze cultuur ontstaan, een groot aantal inzichten die een fris en verrijkend licht werpen op de menselijke geest, op het menselijk handelen en op spirituele ontwikkeling. Die inzichten zijn voortgekomen uit systematisch onderzoek van de ervaring door middel van meditatie-beoefening.

Dr. Han Ede Wit, voorheen verbonden aan de University of California in Berkeley en later aan het Naropa Institute in Boulder (USA), verwierf internationale bekendheid als grondlegger van de contemplatieve psychologie. Hij is ondermeer auteur van 'De Verborgen Bloei: Over de psychologische achtergronden van spiritualiteit' (Kok Agora). Binnen de boeddhistische traditie is hij opgeleid en gemachtigd door de meditatiemees- ter CUgyam Trungpa Rinpoche om de boeddhistische visie en haar meditatie-beoefening te onderrichten. Han de Wit is verbonden aan de Shambhala Centra in Nederland.

De cursus biedt een aantal lezingen, groeps-discussie, meditatie-instructie en beoefening, en vindt plaats zaterdag 14 en zondag 15 februari (beide dagen van 10- u) in het Shambhala Centrum, Geversstraat 48, 2342 AB Oegstgeest. Prijs inclusief lunch Fl 175,-. Opgave en inlichtingen: Mw. L. Hospers, tel.: 071-541.0928.

KWARTAA 1,11LA D BOEDDH ISME JAARGANG 3 - NR 2 \V I NTER 1997/98 Redactie Boeken en Tijdschriften: Dirk Bakkes

dhistische me- Gedachten thoden, die die- zonder denker Boeken nen om de geest tot kalmte te brengen, toepas- Stephen Batchelor Over wat het boeddhis- baar gemaakt Het geloof in de twijfel me in de toekomst voor kunnen worden Glimpen van boeddhistische het westen kan betekenen in een therapeu- verwondering zegt Batchelor, dat 'in- tische context. Asoka, 1997 zichten en waarden van In New York ISBN 90-5670-007-3, FL 29,50/BF 590 het boeddhisme uitslui- oefent Mark Ep- tend worden overgebracht stein de praktijk Een reeks dagboekfragmenten, door ze te verwerkelijken in en uit van psychotherapeut. In Ge- essays, citaten en verhalen ge- kenbaar te maken door de le- dachten zonder denker zet hij schreven na een langdurig ver- vens van individuele vrouwen uiteen op welke wijze hij dit blijf in een Zuid-Koreaans Zen- en mannen. We kunnen ook doet door gebruik te maken van klooster. Belangrijkste vraag geen westerse vormen van het de psychologische inzichten zo- daarbij is die rond de waarach- boeddhisme verzinnen. Want als die in boeddhistische ge- tigheid van meditatie. Daarbij het boeddhisme brengt zijn cul- schriften zijn uiteengezet. Daar- maakt Batchelor gebruik van ei- turele expressies op een mysteri- bij hanteert hij een aantal medi- gen ervaringen, en verhaalt hoe euze en onvoorspelbare wijze tatiepraktijken, waarbij verdui- zijn leven zo veranderde dat dit over op vele generaties'. delijkt wordt hoe die methoden hem deed besluiten aanvankelijk aansluiting vinden bij het mo- het Tibetaans boeddhisme derne psychologische onder- te beoefenen, om uitein- Boeddha en de vogels zoek. Als model voor de wijze delijk als monnik toe te van Tibet waarop de leer van het boed- treden tot de Koreaanse Kairos, 1997 dhisme de hedendaagse psycho- Ere Zen-traditie. Boeddha ISBN 90-70338-37-8, therapie kan aanvullen, uitdie- De kleurrijke dag- EN DE VOGELS FL 24,95/BF 499 pen en stimuleren, hanteert Ep- boekfragmenten worden VAN stein in het bijzonder Freud's afgewisseld met onder- Tibet Een anonyme 18e opstel over de behandeltechniek meer de behandeling van eeuws e Tibetaanse binnen de psychotherapie. de koan als leerproeve in vertelling, waarvan de de Zen-traditie en een op- oorspronkelijke titel in vallende interpretatie van het vertaling luidt: 'Het kostbare Kees Kuiken Hart-sutra. snoer van de dharma van de vo- Het leven, het lijf, de liefde en gels'. Fraai geïllustreerd met de leer houtsneden uit India en Tibet. Vrijmoedige verkenningen in de wereld van boeddhisme en taoïsme Kosmos-Z&K Uitgevers, 1996 Mark Epstein ISBN 90-215-2800-2, FL 29,50 Gedachten zonder denker Psychotherapie vanuit boeddhistisch Met uitspraken als 'de dharma is perspectief geen leer maar een voorbeeld en Asoka, 1997 dao staat voor het leven, het lijf ISBN 90-5670-006-5, FL 34,50/BF 690 en de liefde' gooit Kuiken de knuppel in het hoenderhok. Een kleine groep psychothera- Met Frits Staal vindt hij dat er peuten onderzoekt hoe boed- niets 'oosters' is aan dharma en C-

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 — NR 2 WIN TER 1997/98 Boeken dao. Na tot die ten, vaak verbazing op ontroerend liefdesverhaal tus- ontdekking te zijn te wekken, maar vooral sen de auteur en een jonge non, gekomen, slaakt ook om eigen inzichten zoals die zich indertijd afspeel- de auteur dan ook aan een kritisch onder- de in het door oorlogen geteis- een zucht van ver- zoek te onderwerpen. terde Vietnam. lichting, want al Het leven, Mee aan de hand van zijn wat hij te bieden het lijf, de liefde persoonlijke ervaringen neemt heeft is niets dan en de Thich Nhat Hanh Thich Nhat Hanh ons op zijn wat westerse 'wijs- leer In de geest van liefde spirituele reis heid.' Afdalen in de traditie van mee aan de Kuiken bena- het mahayana-boeddhisme hand van dert spirituele tradities uit het Ankh-Hermes, 1997 teksten als Verre Oosten door te wijzen op ISBN 90-202-8126-7, FL 24,50/BF 490 Vimalakirti de rijke verscheidenheid aan di- N irdesa Su- verse stromingen en door voor- Een reeks zeer achtenswaardige tra, Prajna- al de 'aardsheid' van een reeks Mahayana-sutra's worden in de paramita Zen-meesters (zoals Ikkyu) of mate waarop het begripsvermo- Su tra's, Dia- taoïsten (zoals Hanshan) voor gen van de serieuze beoefenaar mantsutra, het voetlicht te brengen. van het boeddhisme tot ont- Lotus Sutra, Een opgewekt verslag, voor- wikkeling is gekomen, afgewis- Slangensu- al bedoeld om ervan te genie- seld met het verloop van een tra, Ava-

(advertentie) klang&stille 1TGEVER J ASOK Gespecialiseerd postorderbedrijf

voor meditatie bArk Epstein Mark Epstein en boeddhistische artikelen Gedachten Gedachten zonder 'ader denker denker — Psychotherapie Het grootste assortiment artikelen voor meditatiebeoefening in Europa! vanuit boeddhistisch perspectief Meditatiekussens in diverse vormen en kleuren Zitmatjes, meditatiekleding op maat, hakama's Nu patiënten en therapeuten uitzien Speciale artikelen voor zazen Japanse wierook van Shoyeido en Nippon Kodo naar nieuwe oplossingen voor hun Alle benodigdheden voor kalligrafie problemen vervagen de traditionele Boeddha-beelden grenzen tussen psychologie en spiri- Tatami's, paravents, shoji-schermen Matten in foetonstijI voor yoga en shiatsu tualiteit. Zich baserend op zijn eigen Oryoki, raku, klankschalen en gongs in alle soorten ervaring als patiënt, mediterende en Shakuhachi's, windorgels, kleine tempelbellen Sieraden met boeddhistische symbolen therapeut, beweert Mark Epstein dat Geselecteerde CD's, meer dan 300 boeddhistische boeken de contemplatieve tradities van het Oosten de patient in staat stellen (Duits) ... en nog veel meer! verder te gaan dan het louter bewustworden van zijn problemen, maar werkelijke genezing mogelijk maken. Epstein verklaart de unieke psy- Internet (Engels en Duits): http://klang-stille.com chologische betekenis van de boeddhistische leringen, beschrijft het pad van de meditatie in een psychologische taal, en legt aldus de basis Bestel onze catalogus (Engels en Duits) bij: Ulrich Bessel, Bevrijdingsweg 6, 3815 XL Amersfoort wor een meditatie-geïnspireerde psychotherapie. f 34,50/6908F ISBN 90 5670 006 5 klang&stille, Hauptstr. 17, D-74189 Weinsberg, Duitsland Tel.: 0049 7134 23448 - Fax: 0049 7134 23461 trienti UITGEVERIJ ASOKA, POSTBUS 336 E-mail: [email protected] ASOKA 2910 AH NIEUWERKERK A/D IJSSEL hoz~k, TEL. 018o-32058s iFAx o18o-32.1317

KWARTAA 1-131. A D BOEDDHISME j AARCA..N 3 — N R 2 WINTER 1997/98 tamsaka Sutra enz. Een bijzondere handleiding, Tijdschriften op meesterlijke wijze uiteengezet, en door het sterk persoonlijke karakter, zowel instructief als ook ontroerend. Ekó boeddhismne en van tekstkriti- September 1997, nr.74 sche vertalingen van boeddhisti- Centrum voor Shin-Boeddhisme sche geschriften. 'Weliswaar Meester Tsjeng Pretoriastraat 58, B-2600 Antwerpen- grotendeels filologisch gericht, Meest., 1,ijeng Over het geheim Berchem o.a. door de gelijktijdige bestu- van de oorspron- dering van Sanskriet, Chinese en kelijke geest Tibetaanse bronnen, plus daar- Kairos, 1997 bij een onderlinge comparatie ISBN 90-70338-22-x, op hoog niveau. Feit is dat nog FL 19,95/BF 399 steeds heel wat buitenlandse academici ons benijden...' Ls In drieste be- woordingen en met veel humor De Klankschaal probeert Meester Oktober 1997, nr.6 Tsjeng, daartoe uitgenodigd Katrien Haemers zet de reeks Stichting Leven in Aandacht door de abt van een klooster, tekstverduidelijkingen van het Postbus 10989, 1001 EZ Amsterdam om de monniken de 'oorspron- Vimalakirti-nirdesa-sutra voort kelijke geest' te leren inzien. met een uiteenzetting over het Verlossend inzicht, waarnaar begrip a-dvaya (niet-twee). met zoveel moeite wordt ge- `Die niet-tweeheid is de Weg zocht, ligt volgens Meester Ts- van het Midden, en aangezien jeng immers binnen handbe- die niet ontdaan is van de twee reik. Het gaat er om te 'zien.' uitersten, is er niets dat boven Een goed voorbeeld hoe in de haar kan gesteld worden. Het is tijd van de bloei van het Ch'an- over die werkelijkheid dat de boeddhisme in China een leraar zuivere kennis van de Gelukza- zijn toehoorders er vaak met de lige Boeddha's handelt, en ook Ontroerend is het liefdesverhaal haren bijsleept. de kennis van de Bodhisattva, dat Thich Nhat Hanh ons in die nog in de fase van de voor- Cultivating the mind of love bereiding is.' vertelt en dat onlangs in Neder- Shitoku A. Peel begint een landse vertaling (In de geest van reeks bijdragen over de 'Vroege liefde) is verschenen. (Zie voor geschiedenis van het Boeddhis- een korte kenschets de Boeken- me in België', die een andere rubriek in dit nummer.) In De ontwikkeling meemaakte als die Klankschaal zijn een korte inlei- in Nederland. Mede door de ding en een tekstfragment uit dit faam van de Université Catho- werk opgenomen. lique de Louvain, waar interna- Tine Boelens had een inter- tionaal befaamde geleerden als view met de dit jaar tachtig jaar Louis de la Vallée-Poussin en oud geworden Nora de Graaf. Etienne Lamotte een aanzet ga- Ruim twintig jaar geleden reeds ven tot zeer grondige bestude- maakte zij kennis met Thich ring van de geschiedenis van het Nath Hhat. In het interview D

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 — NR 2 WINTER 1997/98 Tijdschriften vertelt Nora hoe die eerste ont- zich intensiever met boeddhisti- moeting met Thay voor haar sche studie en beoefening bezig- verliep. Nora begeleidt al ruim houden, vindt derhalve een we- drie decennia zenmeditatiegroe- zenlijk deel van de interreligieu- pen. In 1992 ontving zij de ze dialoog min of meer bewust transmissie van Thich Nhat in het eigen hart plaats. Uiteen- Hanh. Door Nora zijn veel zettingen met een door het mensen op het spoor van deze christelijk geloof gevormde ach- eminente Vietnamese meester tergrond werken vaak onbewust gekomen. als storing op de boeddhistische weg'. `Vaak neigen we tot extreme Lotusbitter houdingen, hetzij "alles is één, 3/97 het is alles hetzelfde (zoals het Deutsche Buddhistische Union mijne)", of "alles is volledig ver- Amalienstrage 71, D-80799 Winchen schillend en mijn religie is de be- Francois Duval is gehouden tere." De ene houding is door met Elisabeth Kbler-Ross, Interreligii5se Dialog' is het zich te hechten, de andere door met de titel 'The Final Stage'. thema van dit nummer, met een afkeer gevormd, en beide getui- Zij was het die de stoot heeft reeks bijdragen geschreven vangen van gebrek aan begrip. gegeven tot het oprichten van uit verschillende boeddhistische `In de (on)bewuste band met de de 'hospice movement'. Elisa- tradities. westerse instelling, dat er maar beth wordt internationaal be- `Van bijzondere betekenis één ware weg is, kan dit tot schouwd als de toegewijde voor boeddhisten in het westen spitsvondige discussies over het vrouw die het sterven en de is de christelijk-boeddhistische "ware christendom" en het dood diepgaand bestudeerde en dialoog, ongeacht onze opvoe- "ware boeddhisme" leiden. Een tevens vol mededogen sterven- ding', aldus de redactionele in- geliefde afgrendelingstactiek is den naar hun levenseinde heeft leiding. `De voorstelling van die om de diepste spiritualiteit begeleid. Verlamd als gevolg een almachtige, alwetende, lief- van de eigen kant met de opper- van een beroerte heeft Elisabeth hebbende en straffende God vlakkige alledaagse praktijk van Kiibler-Ross in haar huis in heeft ons allen op één of andere de ander te vergelijken. Arizona een laatste gesprek toe- wijze gevormd. Bij mensen die `Zijn we ons bewust van die gestaan. houding en bereid dat inzicht te Op de vraag hoe de dood zal benutten, dan is een vruchtbare zijn, luidt het antwoord: '0, dialoog mogelijk. Motto voor daarover heb ik lang diep nage- elke interreligieuze dialoog: dacht. Op een nacht, als alles "Dat wat je hart opent en je ver- rondom me stil is, zal ik gaan en stand verheldert, is juister dan wegvliegen. Dan is het als een wat je hart uitsluit en de geest vlinder die uit de cocon kruipt... beperkt."' uit dit lichaam en wegvliegt, en "then I will go dancing in all the galaxies... and meet all the Shambhala Sun people I have loved and who July 1997, Vol.5 nr.6 are on the other side. There are 1345 Spruce St., BOULDER, thousands of them."' CO 80302-4886, USA Ook is opgenomen een afscheidsbrief van Christine Van bijzondere betekenis is het Longaker aan Elisabeth K- laatste interview dat door Jean- bler-Ross. Daarin spreekt zij

KW ARTAALBI. AD B01.1)DHISMF JAARGA \ G 3 - \R 2 WINTER 1997/98 haar grote waardering uit voor boeddhistische zienswijze. Het jaar is die gereserveerdheid ver- het werk van Elisabeth en voor is zo gemakkelijk de platitude te dwenen, nu we zien hoeveel de haar nooit weifelende opdracht herhalen dat de dood een deel leer van de Boeddha de leven- zich te wijden aan het verzach- van het leven is en het enige be- den en de stervenden van welk ten van het leed van lijdende kende feit van ons bestaan. Dit geloof ook hebben geholpen,' vrouwen en mannen. Christine is echter niet de plaats vanwaar- aldus de inleiding door Joan vraagt Elisabeth om haar zegen, uit de meeste mensen in de wes- Halifax. zodat 'wij — in deze en toekom- terse wereld functioneren. Door Dit nummer staat vol bijdra- stige generaties — de transforma- vrijwel onze gehele cultuur heen gen van, en interviews met man- tie die jij eens startte kunnen is het ontkennen van de dood nen en vrouwen, voor wie dood voortzetten; namelijk een hou- alom wijdverbreid, en laat ons en sterven, bezien vanuit ver- ding ten opzichte van de dood op bittere wijze onvoorbereid schillende boeddhistische tradi- die natuurlijk, menselijk en te- als het tijd is om te sterven, of ties, aantonen, wat dit voor de der is en een model voor be- tijd is om anderen in hun ster- nog levenden aan spirituele kommernis op basis van mede- ven bij te staan. waarde kan betekenen. dogen, openheid, begrip en `De beweging die thans moed'. "Death and Dying" genoemd wordt, is een reactie op de le- vensontkennende, antiseptische, Tricycle gedrogeerde, aan slangen ver- Fall 1997 bonden, geïnstitutionaliseerde Sharpham Coach Yard, Ashprington, versie van "de goede dood". De Totnes TQ9UT, UK in het oogspringende afwezigheid van betekenisvol ritueel, 'The Great Matter of Life and handelingen en middelen voor Death' luidt het hoofdthema een welbewust sterven, heeft in van deze aflevering. 'In boed- de laatste tien jaar een ware dhistische geschriften stort de vloedgolf van publikaties te zien grote scheidslijn tussen leven en gegeven. (...) dood ineen tot een geïntegreer- `In het boeddhisme beïnvloedt de energie die niet in fragmenten de aanvaarding van de dood niet uiteen kan vallen. De dood ne- alleen de ervaring van het ster- geren is leven negeren, aldus de ven, maar ook die van het leven. Volgens boeddhisten is leven en dood een continuum. Men kan niet zeggen — zoals zoveel westerse mensen dit trachten te doen — dat je het leven volop moet leven en moet strijden om het onoverkoombare op een afstand te houden. (...) `Als iemand die met stervende mensen werkt, vond ik dat ik me moest verontschuldigen omdat ik boeddhist was; bezorgd als ik was dat boeddhisme voor het joods-christelijke westen sectarisch en niet passend over- kwam. Maar de afgelopen 25

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 — NR 2 WINTER 1997/98 `Zouden wij, die behoren tot de boeddhistische Van her en christelijke gemeenschappen elkaar niet vaker dienen te ontmoeten, teneinde onze wederzijdse gemeenteleden eraan te herinneren, dat we allen geroepen zijn om wereldvrede te realiseren door en der mensen te worden vol mededogen en vergiffenis?'

Boeddhistisch studieprogramma Uit: Christians and Buddhists: Communities of Forgiveness and Compassion, Francis Kardinaal De Otani University in Kyoto, Japan heeft een Arinz, President Pontificium Consilium pro Dialo- schriftelijk te volgen studieprogramma samenge- go Inter Religiones steld. Dit programma biedt een diepgaande uiteenzetting van de boeddhistische leer, op basis van bronnen uit de Chinese, Japanse, Tibetaanse en de Pali traditie. De studie kan zowel in het Engels als In rotssteen gehouwen Boeddha's in ge- in het Duits worden gevolgd. vaar Het programma omvat een algemeen begrijpe- lijke scholing in boeddhistische theorie, alsook De Talibaan regering in Afghanistan hebben het mogelijkheden tot verdergaande studie op acade- afgelopen voorjaar gedreigd tweeduizend jaar misch niveau. Daarbij wordt uitgegaan van een oude boeddhistische beelden, die zij als een beledi- breed boeddhistisch perspectief, dat zich niet uit- ging voor de islam beschouwen, te vernietigen, zo sluitend baseert op een bepaalde schoolrichting of schrijft het Amerikaanse blad Tricycle. confessie. Eén van de Boeddha's van Bamiyan, gehouwen Voor nadere informatie: uit zandsteen rotswanden, is de grootste staande Boeddha ter wereld. Deze bedreiging bracht de se- Otani University, cretaris generaal van de Verenigde Naties Kofi An- Buddhist Comprehensive Research Institute, nan ertoe politieke leiders in Afghanistan te bewe- 2 Chome, Termachi-dori, gen de beelden met rust te laten. Totdusver zijn Imadegawa-agaru, deze onbeschadigd gebleven. Kamigyo-ku, Kyoto 602, Japan Andere monumenten uit het boeddhistische verleden van Afghanistan, waaronder 1700 jaar oude schrijnen in Hadda in het oosten van het land, zijn om meer wereldse redenen vernietigd. Christenen en boeddhisten Volgens een verslag van de Society for the Preser- vation of Afghanistan's Cultural Heritage hebben Ter gelegenheid van Vesakh 1997 (`een brug tussen vrachtwagens brokken steen van de Hadda schrij- boeddhisten en christenen, die voortdurend wordt nen gehaald om als bouwmateriaal te gebruiken. gebouwd en versterkt'), inviteert de paus boeddhisten en christenen bij de viering van het jaar zoon een ware pelgrimage voor vrede te beginnen. `Beginnend vanaf de concrete situatie waarin we ons bevinden, laat ons vrede via het pad van de ver- geving zoeken, met behulp van het ware erfdeel van onze religieuze tradities.' `Telkens opnieuw vestigt het Dhammapada onze aandacht op de woorden van de Boeddha die geïnspireerd zijn door de logica van de geweld- loosheid, het mededogen en de liefde' (gevolgd door de verzen 197 en zot van de Dhammapada).

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGA.NG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 Boeddha- Groepen op Internet ontbreken gering in ballingschap is en waar evenmin. De site is mooi vorm- de Dalai Lama verblijft als hij gegeven en tweetalig (Engels en niet de wereld rondreist. NET Nederlands) opgezet. Adres: Adres: http://www.xs4all.nl/~ti- http://www.S2F.com/stanmey- betsg/ er/dalai/dalai.html De De site van Quiet Mountain, De speech die de Dalai Lama Dharma `opgedragen aan de tze Tai Situ uitsprak bij het ontvangen van digitaal Rinpoche', is een prima vertrek- de Nobelprijs voor Vrede in punt voor een reis door de vier 1989 is integraal te lezen op hoofdstromingen binnen het Ti- Adres: betaans boeddhisme: Nyingma- http://www.magna.com.au/—prf Wanda Sluyter pa, Kagyupa, Gelugpa en Saky- brown/p eace-dl. html apa. Klik je op een van deze mogelijkheden, dan word je door- gesluisd naar een pagina waar De site die door een zoekpro- Tibet op het Net een groot aantal sites genoemd gramma opgehoest wordt als worden die weer onder de be- om een voorbeeld voor Vajraya- treffende stroming vallen. na boeddhisme gevraagd wordt, Deze keer aandacht voor die si- Door bijvoorbeeld voor Nying- is die opgedragen aan K.C. tes op Internet die gewijd zijn mapa te kiezen, krijg je de links Ayang Rinpoche. Deze Tibe- aan het boeddhisme in relatie tot voorgeschoteld van de Rigpa-, taanse lama schijnt met name Tibet. Het is vrijwel niet moge- de Nyingma- en de Shambhala- een deskundige te zijn op het lijk deze twee onderwerpen te organisatie. Klik je op Kagyupa gebied van Phowa, de staat van noemen zonder ook de politieke dan staat er bijvoorbeeld het geest die men heeft ten tijde van situatie van het land te vermel- adres van het Kagyu Samye het intreden van de dood. De den en dat gebeurt dan ook re- Ling klooster in Schotland en is site biedt echter ook de tekst gelmatig. Gelugpa je favoriete richting van het Hart van het Prajnapa- dan komt de site van de FPMT ramita-sutra en goede verwijzin- Zoals bij een van de weinige binnen handbereik. gen naar andere plekken op In- Nederlandse sites die aan Tibet Adressen: http://quietmoun- ternet op het gebied van manda- en het boeddhisme gewijd zijn, tain.com la's en andere Tibetaans boed- die van de Tibet Support Groep. http://ww-w.rigpa.org dhistische groepen. Deze stichting 'die het streven http://www.nyingma.org Adres: van het volk van Tibet naar zelf- http://www.shambala.org http://home.hkstar.com/—fran- beschikking ondersteunt door http://ww-w.samye.org cish/index2.htm middel van vreedzame acties en http://www.fpmt.org het verspreiden van betrouwba- re informatie' vertelt op haar pa- En dan is er nog de site van de gina's iets over de geschiedenis Natuurlijk valt er over de gees- Dzogchen-organisatie. Daar kan van de stichting, de afdelingen telijk leider van Tibet, de veer- de geïnteresseerde nieuwsbrie- die er in Nederland actief zijn en tiende Dalai Lama, ook het no- ven, gedichten en haiku's lezen, legt uit wat er mis is met Tibet dige te vertellen op het net. De op de hoogte blijven van allerlei en waarom het hard nodig is Amerikaan John Stanmeyer retraites en zelfs Lama Surya daar op te blijven wijzen. Pers- heeft bijvoorbeeld een mooie Das, een Amerikaan, recht- berichten, op handen zijnde ac- fotoreportage gemaakt van het streekse vragen stellen. ties en demonstraties en links klooster in Dharamsala, India Adres: http://www.dzogchen. naar andere Tibet Support waar de officiële zetel van de re- org/surya/ V

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 - NR 2 WINTER 1997/98 Inl (0o-32)-03-218.7363/fax 03- 281.6333/e-mail [email protected]. voor le- Agenda zingenreeks Introductie tot het boeddhisme in voorjaar 1998. Sluitingsdata kopij: herfst 8 september, winter 8 december, lente 8 maart, zomer 8 juni. Agendaredactie: Dirk Bakkes, Iemstukken 82, 907 KN Assen, Tel. 0592-347387 Gemeenschap van Boeddhistische Contemplatieven Throssel Buddhist Abbey, Carrshield, Advayavada Infocenter - Amsterdam Amsterdam; elke vrij zo u, DJOJ, An- Hexham, Northumberland, NE47 Postbus 10502, tooi EM Amsterdam thony Duyklaan 5-7, R'dam-Hillegers- 8AL, Engeland. Indo tel/fax 020-6269602, e-mail: ad- berg; elke ma zo u, Den Haag (locatie Vaste meditatie-avonden: Groningen, [email protected] nog niet bekend); elke vrij zo u, De Oude Boteringestraat 57: te en 3e di v.d. Info over het Advayavada-boeddhisme. Egelantier, Gasthuisvest 47, Haarlem; maand 18-21 u. Info Lies Bijl 050- 05 Maandelijke bijeenkomsten: Amster- Basisprogramma 'systematische studie 3125.054/Inge Roelands 0-3143.489. dam, Bloemgracht 90-92. boeddhistische pad naar de verlichting' Sangha weekend in Zen Center Wapser- door Gen Kelsang Sherab elke za.mor- veen: 21-22 febr. olv Eerw. Hakuun. Info Averbode, België gen (Rotterdam) en za.avond (Amster- Lies Bijl 050-312.5054. Vierdaagse sesshin Zen in de Poort: elke laatste za in de dam), info Ghantapa Centrum; Medita- in de Tiltenberg: 15-19 apr olv Eerw. Ha- maand meditatie in poortgebouw Abdij ties elke wo 20 u, Aakstraat 62, Amster- kuun en Zr. Jina van Plumvillage. Averbode. Staf Feyaerts 0032- dam; elke wo zo u, Potowa Centrum, (0)772.901. Fahrenheitstraat 17, Den Haag, info India Instituut 070-346.6492; elke di 19.30 u, M. de Postbus 75861, 1070 AW Amsterdam. Boeddhayana Centrum Heiden, Binnenweg 213, Heemstede; Cursussen: Filosofische ontwikkelingen Internationaal Boeddhistisch Meditatie- elke wo zo u, Rotterdam, info A.de in het Boeddhisme: vier avonden 26 mrt en Studiecentrum Vlieger 010-404.6501; Tantrische Mach- -16 apr 19-21 u, docent dr.A.R.Schee- Stephensonstraat 13, 2561 XP Den Haag tigingen door Gen Kelsang Sherab za 4 pers. Info 02o-662.6662. apr 14-19.30 u, De Scheepsbrug, Sta- Boeddhistisch Centrum Amsterdam tionsplein, Rotterdam; zo to mei 14- Jewel Heart Vrienden van de Westerse Boeddhisten 19.30 u, Dojo Ken Ryu, Voorhout 108, Dommer van Poldersveldtweg z7a, Orde (VWBO). Palmstraat 63, 1015 HP Stekene (bij Antwerpen), België, info 6521 NC Nijmegen. Tel. 024-322.6985. Amsterdam. Te1.020-420.7097/632.7795. Ghantapa Centrum. Home page:http://www.jewelheart.org Meditatie-avonden: elke wo 19.30 u; In- Meditatie open avond: wekelijks vr zo- troductiecursussen: 'De mandala van de Boeddhistisch Studie- en Meditatie- 21 u (niet in juli en aug). Thangka teke- vijf Boeddha's' 6 jan-to feb elke di centrum nen: 2-wekelijks wo 20-22 u; start 11/2. 19.30-25 u; 'De Drie Juwelen' 3 mrt-7 Karma Deleg Ch6 Phel Ling, Stoepa- Doorgaande lamrim groepen: wekelijks. 23 apr elke di 19.30-21.45 u; 'Verzen uit de weg 4, 9147 BG Hantum. Voorjaarsbezoek Gelek Rinpoche: Dhammapada' 12 mei-i6 juni elke di Dagelijks: 6-8 u individuele meditatie; apr-3 mei. Thema 'Odyssee to Free- 19.30-21.45 u; Dharma-avonden voor 0-11 u Groene Tara Sadhana; 18-19 u dom'. Vraag folder. gevorderden: elke do 19.30 u; Meditatie- Mahakala Bernachen Sadhana; 19-zo u dagen: zo 18/1, 29/3, 19/4, 31/5, 21/6, Chenrezig Sadhana. Voor informatie Kanzeon Sangha Nederland 19/7, 23/8 van 11-17 u; Dagretraite: zo over retraite en andere programma's tel Kraijenhofstraat 151, 1018 RG Amster- dam. Tel.02o-627.6493 (di 18-2o z6 apr 11-17 u; Volle Maan-avonden: 0519-297.714 ma 12/1, WO 11/2, vr 13/3, za 11/4, ma u)/618.1983. 11/5 (Boeddhadag), wo 16/6, do 9/7 Boeddhistische Unie Nederland (BUN) Wekelijkse zazen-bijeenkomsten: Am- (Dharmadag), za 8/8 telkens van 19.30- Info over interreligieuze dialoog, ont- sterdam, Kanzeon Centrum: ma t/m vr 21.45 u; Parinirvanadag: zo i5 feb 11-17 wikkeling lesmateriaal, documentatie en 8-9 u, di zo-22 u, elke ze di v.d. maand u; Boeddhafestival: zo to mei 11-17 u, jaarlijkse bijeenkomst Erik de Ruyter avondsesshin 20-22.15 u; elke do 18.30- ma ti mei 19.30-22 u; Dharmafestival: 020-691.2564. 20 u van 12 feb. t/m ti juni introductie- do 9 juli 19.30-22 u, ZO 19 i1.111 11-17 U; cursus olv Nico Tydeman/Maurice Chinese oefeningendag: zo 15 mrt 11-17 Buddharama Tempel Knegtel; elke do 20.15-22 U van 12 feb. u; do 26/2, 5,12,19/3, 2 en 16/4 telkens Loeffstraat 26-28, 5142 ER Waalwijk. t/m ir juni vervolg introductiecursus van 18-19 u; Retraites: beginnersweek- Tel. 0416-334.251. zenmeditatie olv Nico Tydeman/Mein- ends 6-8 mrt in Schoorl, 5-7 juni in Meditatiecursus: info Frieda Hemelrijk, dert v.d. Heuvel; zazen-weekend 21 en Wapserveen; retraite met t'ai chi/qi gong Watercirkel 167, 1 t 86 LS Amstelveen, 22 februari; Enschede: ma 20-22.30 u do 9-13 apr in Opende; zomerretraite 5- 020-441.9991 (19-21 u). Inleiding boed- Toon Fugers, De Wonne, Noorderha- '2 juli in Schoorl; retraite-weekend (ge- dhistische leer elke laatste di v.d. maand gen 25, 053-432.3102; Den Haag: wo vorderden) 27 feb-1 mrt in Schoorl; in- 19 u door Peter van Loosbroek; info 21-23 u, vr 9.30-12 u Kees v.d. Bunt, Frankenslag 342, 070-350.4601; Hoorn: tensieve meditatie-retraite (gevorderden) 073-5324459- 20-25 mei in Schoorl. ma en di 20-22 u Dirk Beemster, 0229- Buddhavihara Vipassana Meditatie- 217.855; Leiden: wo 20-22.15 u Jos Boeddhistisch Centrum Ghantapa centrum Luyben, Ch.de Bourbonhof It, 071- Kadampa Boeddhistisch Centrum van St.Pieterspoortsteeg 29-1, 1012 HM 522.0352; Nijmegen: WO 17.30-19 u Amsterdam Amsterdam. Te1.020-626.4984, fax ozo- Henk Hesse man, 024-323.2843, do Aakstraat 62, 1034 BP Amsterdam- 420.7205, e-mail: [email protected] 19.3o-21.3o u Dagkapel Dominicus- Noord. Tel. 020-633.4921/ kerk, Frans Kampshoff 024-358.1507; e-mail: [email protected] Centrum voor Shin-Boeddhisme Rotterdam: ma 18.30-zo U/20.15-22.15 Vanaf maart 1998: Lezingen door Gen Shintempel Jijoki, Pretoriastraat 68, B- u Nico Tydeman en Gretha Aerts; info Kelsang Sherab: elke do 20 u, Singel 95, 2600 Antwerpen-Berchem. Nelleke Doornebal 010-475.3282.

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 — N R 2 WINTER 1997/98 Maha Karuna Ch'an (Chinese Rinzai 31, Yvonne Engelman 020-620.5207; 's- Zwolle Dominicanen-klooster di 20-22 Ch'an) Hertogenbosch wo 19.45-21.45 u in u Ben Rata Oosterman 038-454.0135. Secr.: Betty Dewit, Bellemansheide 78, De Poort, Luybenstraat 48-5o olv Cha- Intensieve zen-ochtenden: Krimpen B-1640 St.Genesius-Rode Tel.(oo32)- raka Jurgens; Leiden do. 9.45-11.45 en a/d IJssel maandelijks za 6-14 u Janny (0)2-380.5486, of Jan Keet, Ten Hove- 19.45-2145 u, Sterrewacht 8 olv Wil Mudita de Wolf 0'8o-517.649. Volle- straat 83, 2582 RK Den Haag 0(035)70- van der Hulst 071-5131.192; Nijmegen maan-ceremonie: Amsterdam, maan- 355.2191. di 20-22 u olv Charaka Jurgens, Mr delijks wo info Maurits Kavi Dienske Zenavonden: Antwerpen, Markgrave- Franckenstraat 74; Utrecht vrij 10-12 u 020-679.9126. lei 103, (vr) Orpha Verschaeren 03- olv Joleen de Vries, Oude Gracht 243, 237.3718; Breda, Nieuwe Boschstraat 030-231.0924; Zoetermeer wo 9.3o- Stichting Regenboog-Sangha 'De 4a (vr) Harrie de Kroon 076-525.7003; 11.15 e11 do 21-22.45 u olv Ewalda Bui- Stenen Brug' Brugge, Domeindreef Ic) (3e wo ting 079-351.3480, Wazoem, Van Van Walbeeckstraat 66 hs, 1058 CW v.d.mnd) Cecile Dheedene 050-318.332; Beeckstraat 64. Amsterdam. Residentiële leraar: Pauline Izegem, Roeselaerstraat 293 (ie di Inleiding Boeddhisme: Amsterdam Ashtita Vegting. Info tel./fax: 020- v.d.mnd) Fernanda Desloovere 051- `Boeddhistische Kunst en Meditatie' 29 673.5198. 227.604; Leuven, Universit.parochie, jan 19.45 u tot 31 jan 17 u & 19 mrt Meditatie-bijeenkomsten: dag. 7.3o-8.3o Gr.Begijnhof 16 (di) Geert Mortier 19.45 u tot 21 mrt 17 u olv Joleen de u; wekelijks di 9.30-11.30 u en 19.30- 016-259.879; Lommel, Lesmortel 31, Vries en Rosemarie Cizelsky; `Nying- 21.30 u (beginners); do 19.30-22.30 u, vr Mai Mannaerts 011-542.222, Lo-Re- ma Kloosters in Nepal en Sikkim' za 24 9.30-11.30 en 19.30-21.30 u. ninge, Markt ti, Paula Van Robaeys jan 29.15 u; 'Boeddhisme op nieuw ter- 058-288.204; Noord Limburg, Joy Mi- rein' 16 mei 20.15 u; `Vajra Guru Man- Shambhala Nederland chielsplein, Ackal (ma & wo) Robert tra zingen' 11/2, 13/3, 11/4, 11/5, 10/6, te Jacob van Kampenstraat 4, 1072 BE Kinable 011-648.048/Marcel Schuur- 7/7, 6/9, 5/10, 4/11, 3/12 20.15-22 u; Amsterdam. Tel. 020-679.4753. mans 011-646.358; Schoten, Voorscho- 'Maandelijks Soetra lezen en mantra Amsterdam, zitmeditatie elke ma en di tenlaan 29 (zo) Rogel Dias 03-644.2496; zingen' 25/1, 1/3, 29/3, 3/5, 24/5, 21/6 17.3o-19 u, WO 19-22 u, IC zo. Son en Breugel, Leeuwstraat 2, (do) Jo 19-20.30 u; Ruimte Tijd & Kennis: v.d.maand 9-21.30 u; meditatie-instruc- Hoeks 0499-173.546; Temse, Fonteins- `Grote mind show'(2) olv Joleen de tie en begeleiding elke wo 20-22 U, sha- traat 9 (do) Rita Aubroeck 03-771.0123; Vries 19 jan 19,45-21.45 u; 'Het myste- matha- en vipashyana-meditatie vijf di Utrecht, info Hans Verburgh 030- rie van ieder moment' olv Meindert van 13 jan t/m to feb 20 u; beginners- 231.839 en Netty Meyer 07o-350.4601. Gijzen vanaf 16 jan elke vrij 19.,30- weekend 'Het pad van meditatie' 21.30 u (I8x); `Vaardig Handelen' nade- weekend 6-8 febr; Open avond met le- Maitreya Instituut re info bij secr.; `Lichijesceremonie zing: elke ie do v.d. maand om 20 u; Heemhoeveweg 2, 8166 HA Ernst. voor wereldvrede' 28 jan-6 febr 21.30- Shambhala-training Nivo 2 'De Ge- Tel. o578-661.45o/fax 0578-661.851, 22 U. boorte van de Krijger' 23-25 jan. e-mail: [email protected], home page: Shambhala-training Nivo A 'Het Dra- http://home.pi.net/nmaitreya/home.html Internationaal Zen Center Noorder laprincipe' 13-15 febr (onder voorbe- Abhisamayalankara-filosofie: 6-8 feb, 6- Poort houd); Shambhala-training 'Het jaar 8 mrt, 3-5 apr, 1-3 mei; Beginners medi- Butenweg 1, 8351 GC Wapserveen. Tel. van de Aarde Tijger' 27 febr. Shambha- tatieweekend olv S.Tideman 13-15 feb; 0521-321.1204, fax: 0525-321.412, e- la-training Nivo D `Buitensporig en cursus Ratnamala van Nagarjuna: 20- mail: [email protected]. Ondoorgrondelijk' 6-8 mrt; Shambha- 22 feb; Losar: 27 feb; meditatief teke- Olv Dharma Udaka Kanromon: Zen la-training Nivo 3 'Krijger in de We- nen/schilderen olv Andy Weber 13-16 weekends: 13-15 feb, 12-15 mrt, 8-to reld' 27-29 mrt; Leiden wo 9-11 U, do mrt; Juwelen kralensnoer: 17-19 apr. mei, 12-14 juni; Zen retraites: 24 feb-t 20-22 u Geversstraat 48, Oegstgeest Lezingen Geshe Seinam Gyaltsen: mrt, z6 mei-1 juni; Zen cursussen: A) 071-541.0928/515.36 I 0 (Lida Hospers), Amsterdam, NSTG, Prinsengracht 200 tien woensdagen 14 jan-25 mrt, B) acht Tonglen weekend olv Jan van Bolhuis (bij Westerkerk): i i febr, ti mrt, 8 apr, woensdagen 6 mei-5 juli. Werkweek: 17-18 jan; Groningen elke ma 19.30-22 13 mei. Groningen, Grandcafé `De 23-27 mrt & 11-14 mei; Voorberei- U Vismarkt 36-A 0594-503-231 (Han Bonte Koe', Spilsluizen 9: 25 febr, 25 dingsretraite Summer School: 21-28 Sarolea); Utrecht elke wo 20-22.3o u mrt, 22 apr, 20 mei. juni; Moon Heart Summer School olv Malakkastraat 6, 03o-254.6870; Arn- Zen Meester Gesshin Myoko Prabhas- hem elke di 20 u na tel. aanmelding Nyingma Centrum adharma: i juli-I3 sep. Shambhala-Studiegroep, Rijnkade 65, Reguliersgracht 25, 1017 LJ Amster- Arnhem 026-442.8890 Tom Berthoff; dam. Tel.ozo-620.52o7. International Zen Institute (IZI)-afd. Rotterdam, Shambhala Studiegroep in Kum Nye: Amsterdam do 19.45-21.45 Nederland oprichting 010-418.1387 Alexander u en vrij 10-12 u olv Charaka Jurgens; Secr.: Tijmtuin 8, 2353 PH Leiderdorp. Mispelblom. do 59-45-21 u olv Edzo Ebbens e.a. Tel. 071-541.0998. (open meditatie-avonden), do 7-8 u olv Wekelijkse zen-bijeenkomsten (ook Stichting Leven in Aandacht Walborg Gunning, zo to-13 u olv Wal- voor beginners): Amsterdam ma 20- Postbus 10989, toot EZ Amsterdam. borg Gunning; za 28 mrt & 16 mei 10- 21.30 u Maurits Kavi Dienske 20,- Meditatiegroepen in traditie Thich 17 u olv Meindert Gijzen en Walborg 679.9126; Delft za. 8-10 u Annelies Jis- Nhat Hanh: Gunning; 'Tap (Stichting Tibetan Aid hin Hendriks 071-541.0998; Heeren- Nederland, Alkmaar één zo v.d.maand Project) Benefiet Diner'za 31 jan 18.3o veen za. 9-11 u Cees Pala de Wit 0513- 9.45-14 u info Gertje Hutschemaekers u; Arnhem 22 mrt 10-17 u olv Charaka 620.268; Krimpen a/d IJssel vrij 19-22 072-561.6289/Elizabeth v.Veen 072- Jurgens, Weverstraat 33 (info Elsa War- u Janny Mudita de Wolf 0180-557.649; 540.1707; Amsterdam vr 18-22 u info merhoven 0481-482.594; Den Haag, ix Leiden, Kapel Verbum Dei di 20.15-22 Sietske Roegholt 020-691.0480; Haar- per 2 weken do 19.30-21.30 u olv Joleen ti Annelies Jishin Hendriks 071- lem elke 14 dg 20-22.15 u info Gerard Vries, 020-620.5207, Columbusstraat 541.0998; Utrecht wo 20-21.30 u Mar- Eggerding 023-526.0657/Elly de Jong 131'; Groningen ma 20-22 u Kerklaan jolein Jhana Verboom 030-254.5197; 023-526.1741; Leidschendam do zo- C>

KWARTAALBLAD BOEDDHISME JAARGANG 3 — NR 2 WINTER 1997/98 Agenda

22.30 u info Maaike v.d.Brink 070- losofie; Vierde jaar thema "Denken Gerdien Praagman 040-283.3287; Gro- 327.0718; Nederhorst den Berg in over God": Polytheïsme en monotheïs- ningen Eva Wolf 050-542.2659; Har- Vietn.-Boeddh.Tempel tussen H.sum me, Spreken over God vandaag, God denberg, Mayke de Klerk 0523- en Weesp elke ze zo 50-17 u info Thich bestaat niet, God bestaat en bestaat niet; 216.302; Oldenzaal zr. Francisco 0541- Trong Tri 0294-254.393; Nijmegen thema "Religie in de kering": Religie 351.315; Utrecht/De Bilt Beatrijs v.d. 21/2, 21/3, 18/4, 23/5, zo/6 van 13.30- vandaag, Wat betekent Boeddhisme in Lisdonk 030-220.4073; Venlo, Jacques 16.30 u; 21/2 en 20/6 vanaf to u. Info het Westen, Relatie Griekse filosofie - Peeters 077-354.6763; Ellen Deiman 024-360.1623/Noud de Jodendom - Christendom, Chistendom Antwerpen/Gent Michel Trefois 00- Haas 024-344.4953; gez.maaltijd info in Chinese ogen. Vijf avondlezingen: 32-09-282.6443. Tom Westerman 024-322.1976; Rade- Thema "Het Chinese wereldbeeld". wijk di 20-21.30 u; stiltedagen 13/1, Volledige gegevens: Georges Bogaerts Tibetaans Instituut Karma Sonam 10/2. Info Miep Tromp van Bergen (zie boven). Gyamtso Ling 0523-216.550; Rotterdam elke 14 dg zo Kruispadstraat 33, 290o Schoten, België. 19-22 u info Alex Westra 010- School voor Filosofie Oost-West Tel. 00.32.03.685.0919./fax 03.685.0991. 436.0026/Marijke Kaler 010-465.7795; Secr.: Helleberg 4, 5508 BL Veldhoven. Omgaan met agressie en depressie: 22 Schiedam elke 2 weken di 20-22 u, wo Alle cursussen in Vergader- en zalen- jan zo u; De training van de geest 1 & 2: ro-12 ti; Aandachtige dag 21/2 10.30-16 centrum Vredenburg 19, Utrecht (nabij 5 en 19 feb zo u; Viering Tibetaans u. Info Magda Heesen 010-426.5973; Centraal Station). Nieuwjaar: 5 Mrt 20 u; Voordrachten Utrecht di 20-21.3o u info Ruth Ben- Eerste jaar: Comparatieve filosofie, In- elders in Vlaanderen (Aarschot, Ant- schop 030-271.4402/Jopie Floor 030- dische filosofie, Spiritualiteit in het da- werpen, Brugge, Gent, leper, Putte, 271.5561; Winschoten za 9-10 u, een gelijks leven, Chinese filosofie, Wester- Veurne) volledige info secretariaat Ti- week per 3 mnd elke avond 20-21 u, tx se filosofie in de oudheid; Tweede jaar: betaans Instituut. per 3 mnd hele dag. Info Hannah Alt- Westerse filosofie in de moderne tijd, Lezingen in Oibibio: Prins Hendrikka- huizen -597-645.108; Zoetermeer elke Indische filosofie, Spiritualiteit in het de 20-21, Amsterdam tel 020-553.9355, 14 dg wo 20-22 u info Ruud Brugge- dagelijks leven, Chinese filosofie; Derde fax 02o-553.9300.

Kwartaalblad Abonnement: 1 jaar (4 nummers) BOEDDHISME f / BF 650,- / buitenland f 55,- n Ja, ik abonneer mij met ingang van het eerstkomende nummer. Ik betaal na ontvangst van een acceptgirokaart. Ik bestel de volgende reeds verschenen nummers á f 5,- per exemplaar (excl. porto):

(in blokletters invullen a,u,b)

Dhr/Mw (KwB-to) Adres Inzenden aan:

Postcode / plaats Administratie KWARTAALBLAD BOEDDHISME Tel./Fax Heidebloemstraat 173 6533 SN Nijmegen Handtekening

self-healingdagen 27 en 28 juni, 31 okt. Zen in Han Fortmann Centrum ler 024-354.1668; do. 17.15-17.45 U olv ent nov. René Descartesdreef 21, 6525 GL Nij- Chris Smoorenburg en Leon Claessen; megen 024-361.9010 Nijmegen, Dagkapel Dominicuskerk, Vipassana-Centra Introductiecursessen zazen olv Chris Prof. Molkenboerstraat 7, Nijmegen Meditatie wekelijks: Amsterdam-Cen- Smoorenburg info dit adres. Zazen-bij- ma 17-18.30 u olv Wim den Biesen 024- trum, `Buddhavihara', St.Pieterspoort- eenkomsten: [zie onder `Zengroep Os- 641.2984, wo 17-18.3o u olv Henk Hes- steeg 29 ma 18-zo u, do 9.30-11.30 hida'] selman 024-323.2843, do 19.30-21.30 u u/beginners 18-19 u info 020-626.4984; Kanzeon Sangha olv Frans Kampshoff Amsterdam-Noord, `Buddhavihara', Zen op de Tiltenberg 024-358.1507; Studentenkerk, Eras mu- Papaverweg 7b en c info 02o-636.3104; Zilkerduinweg 375, 2114 AM Vogelen- slaan 15, Nijmegen za 9-12 u olv Chris Groningen, Kamerlingh Onnesstraat zang. Tel. 0252-517.044, fax 0252- Smoorenburg 024-323.6124/27, Wim 71 do 19.30-21.30 u, info 050- den Biesen e.a. 527.6051/Karina Rol 577.5562; `s-Her- M52editatiel. 896. op maandag: 2,9,16,23 feb, togenbosch wo 19.30-21.3o u info Lau- 2,9,16,23,30 mrt, 6,20,27 apr, 4,11,18,25 Zenklausen in der Eifel ra Wetzer 073-614.6341; Leiden, Falje- mei, 8,22,29 juni; Zen weekends: olv Huufertsheck 2, D-54619 Lautze- rilstraat 8 di 19.30-21.30 u info Nel 071- Christa Anbeek en Adine Mansholt 13 rath/Leidenborn. Voor inl. 0049- 515.4862/Han 071-361.7424; Maast- feb 20 11 tot Is feb 18.30 u; 20 mrt 20 U 6559.467. richt, Hoekweg 15, Meerssen, elke di TOT 22 mrt 18.30 u; 15 mei 20 u tot 17 Winter-sesshin vr zo feb 18.30 u tot vr 19.30-21.3o u info Marjan Bouhuijs mei 18.3o u; Zen sesshin: olv 27 feb to u; Lente-sesshin vr 15 mei 043-364.4180; Rotterdam, Kapel 'Fa- prof.dr.J.K.Kadowaki s.j. 25 feb 19.30 u 18.30 u tot za 23 mei Ic) u; Zomer-ses- miliekerk', Nootdorpstraat wo 20-22 u tot t mrt 16 u; olv Tenkei Coppens shin vr 7 aug 18.3o u tot za 15 aug to u; info Martin de Lange 010-511.5448; Sensei 29 mei 19.30 u tot 3 juni 16 u; olv Herfst-sesshin vr 9 okt 18.30 u tot za 17 St.Annaparochie, Nieuwe Bildtdijk Arul Maria Arokia-Samy Gen-Un-Ken okt to u. 294 do 20-22 u info Joke Bouma 0518- Róshi 12 juni 19.30 u tot 16 juni 16 u, 402.942; Utrecht info Henk 030- 17 juni 19.30 u tot 21 juni 16 u; olv So- Zentrum 252..0435/Aad 03o-288.8655; Tilburg kun Tsushimoto Róshi en Rients Ran- Oudegracht 297, Werf, Utrecht. Voor info Ank 013-571.0787/Koen 01 3- zen Ritsjes 6 juli 12 u tot 12 juli 11 u; info 030-882.528 of Normandië 148, 543.6190; Zwolle, Tannananda', Hoef- Vrouwen en zen: olv Eerw. Hakuun 3524 RM Utrecht, tav Willem Schee- slagmate 44: elke ma. wo en do yoga- Barnhard en Zr Juna is apr 19.30 u tot pers. (vipassana)meditatie 19.30-22 u; medi- 19 apr 16 u; Retraite in EA.S.Society Introductiecursussen jan-juli di 17.45- tatie elke za 7/2, 7/3, 4/4 en 9/5 7.45-16 stijl: gepland team Christa Anbeek, Ilse 19.30 U & 20-21.45 U olv Cornelia Wie- u; vipassanameditatieweekend in Zen- Bulhof, Henrik Karlsson, Ton Lashou- renga, wo 9.15-11 u olv Willem Schee- trum Noorder Poort Wapserveen: wers, Jeff Shore, Nico Tydeman van 29 pers, vr 20-21.45 u 01v Willem Schee- mei 19 u-zo 3 mei 16 u. Info Dingeman juli 2o u tot 2 aug 16 u. pers; Doorgaande cursussen jan-juli ma Boot 038-465.6653. Info alle programma's in brochure. bij & do 17.45-19.3o u & 20-21.45 U olv secr. aan te vragen. Udaka Kanromon; wo 17.45-19.3o & Vipassana - Sayagyi U Ba Khin Stich- 20-21.45 u olv Nico Tydeman; Inten- ting Zendo-JAKU sieve zenweekend 14-15 mrt van za Wijnbesstraat 57, 6543 TK Nijmegen. Meditatie in de Zen-traditie: di. en 13.45 u tot zo 16.30 U olv Rients Rits- Tel. 024-377.1935 of 030-236.7762. do.avond en vr.middag Driebergen, kes. Vipassana-meditatie, o-dag.cursus Klooster van de Zusters Ursulinen info met Matthijs Schouten in Heeswijk- Stephan Ludwig 0343-513.968. Zonhoven, België Dinther (bij Den Bosch) zo feb-2 mrt; Meditatie elke wo 20-22 u in Ontmoe- 19-29 juni & 18-28 sep olv Mother Zengroep `Oshida' tingscentrum Siloam info 0032-(0)89- Sayamagyi & Sayagyi U Chit Tin in Alle info Han Fortmann Centrum, 755.613. International Meditation Centre, En- René Descartesdreef 21, 6525 GL Nij- geland (met groepsreis vanuit Neder- megen 024-361.9010. land/België); wekelijkse groepsmedita- Zazen-bijeenkomsten: Han Fortmann ties: o.a. Utrecht en Nijmegen. Info Centrum ma-vr 8-9.3o u olv Chris Cursussen binnen- en buitenland bij Smoorenburg, Irene Klarenaar e.a.; di stichting. 17.15-17.45 U 01V Jan-Joseph Wijsmul-

Kwartaalblad Cadeau-abonnement: 1 jaar (4 nummers) (KwB- ro)

BOEDDHISME f 35,- / BF 650,- / buitenland f 55,-

Cl Ja, ik geef een abonnement cadeau aan: Naam gever: (in blokletters invullen a u.b.) (in blokletters invullen a.u.b.)

Dhr/Mw Dhr/Mw

Adres Adres

Postcode / plaats Postcode / plaats

TeIJFax TeIJFax

Handtekening Een acceptgiro wordt U toegezonden. Innorielhicma Ahnnni.montPn HPirtPhinPrnStránt 173. 6533 SN Niimeaen DHARMA BOEKWINKEL Ii9E.73111 AIO Pl10.5',71 gespecialiseerd in Tibetaans boeddhisme - Boeddhistische boeken: • Sutra's, tantra's en meditatie • Commentaren, biografieën • Hedendaagse schrijvers • Kunst en geschiedenis Steun de Tibetaanse cultuur • Psychologie - Algemene bijstand aan vluchtelingen Artikelen voor meditatie: - Steun aan monniken en nonnen • Meditatiekussens en meditatiematten - Behoud van kunst en literatuur • Wierook - In stand houden van tradities • Klankschalen - Sponsoren van de Wereld Vredes Boeddhistische artikelen: Ceremonie in Bodh Gaya, India • Thanka's, gebedsvlaggen, Boeddha-beelden, sierraden Openingstijden: Giro 66.22.895 di. t/m vrij. 12.00-18.00 uur Stichting Tibetan Aid Project zaterdag 12.00-17.00 uur Reguliersgracht 25, 1017 LJ Amsterdam Reguliersgracht 25, 1017 LJ Amsterdam Inlichtingen: 020-6205207 tel. 020- 6205207 - fax 020-6227143

Nyingma Centrum

Reguliersgracht 25, 1017 LJ Amsterdam, tel. 020-6205207 - fax 020-6227143

Het Nyingma Centrum in Amsterdam is verbonden met het Tibetan Nyingma Medita- tion Center (TNMC) in de Verenigde Staten. TNMC is in 1969 opgericht door de Tibetaanse leraar Tarthang Tulku, met als doel het Tibetaans boeddhisme toegan- kelijk te maken voor mensen in het westen.

In het Nyingma Centrum worden cursussen, retraites, workshops en lezingen ge- organiseerd. Het cursus programma is op aanvraag verkrijgbaar en omvat de onderwerpen: boeddhistische studies, Kum Nye (meditatieve bewegingsoefeningen), meditatie, vaardig handelen (het in praktijk brengen van spirituele waarden) en 'Ruim- te, Tijd en Kennis' (een ander perspectief op de werkelijkheid). Daarnaast organiseert het Nyingma Centrum werken kunstprojecten. De deelne- mers aan deze projecten oefenen onder begeleiding met het integreren van meditatie en actie, en maken kennis met de waarde en betekenis van boeddhistische kunst.