Thisedza U Dzhiela Ntha Na U Tata Ha ANC Zwi Tshi Da Kha U
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011 MUHASHO WA MVELEDZISO YA MAHAYANI NA MVUSULUSO YA MAVU MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011 1. MARANGAPHANA Mulevho wa Guvhangano ḽa Lushaka ḽa ANC ḽa vhu 52 (Nyendavhusiku 2007) malugana na tshanduko kha zwa vhulimi, mvusuluso ya mavu na mveledziso ya mahayani, wo khwaṱhisedza u dzhiela nṱha na u tata ha ANC zwi tshi ḓa kha u langiwa vhukati ha mavu (mbudziso nga ha mavu) sa tshone tshiteṅwa tsha ndeme kha u tandulula phambano kha zwa lukanda, mbeu na maimo Afurika Tshipembe. Vhuḓilangi ha lushaka vhu ṱalutshedzwa ho sedzwa mavu. Naho zwi songo tsireledzwa kha mulayo muhulwane wa shango, Ndayotewa, mavu ndi ndaka ya ndeme ya shango. Ndi hone hune khanedzano malugana na tshanduko kha zwa vhulimi, mvusuluso ya mavu na mveledziso ya mahayani zwa tea u thoma hone. Nga nnḓa ha hukwu kuhumbulele kwa ndeme, nyambo malugana na mvusuluso ya mavu ine ya nga shuma na vhuḓilangi na tsireledzo kha mveledzo ya zwiḽiwa zwiṅwe zwo kwamiwaho! Ri tou fanela, nahone ro tea u sedzulusa sisteme yashu ya zwino ya vhuṋe ha mavu nga hetshi tshifhinga tsha Medium Term Strategic Framework (MTSF). Hezwi ri nga zwi ita nga u rera na vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe, nga nḓila in era nga sala ri na sisteme ya u vhudzulo ine ya nga fusha ndavhelelo dza vhunzhi, arali hu si MaAfrika Tshipembe vhoṱhe, hu sa sedzwi lukanda, mbeu na vhuimo. Siṱirathedzhi tsha Muhasho wa Mveledziso ya mahayani na Mvusuluso ya mavu, ‘Tshanduko kha zwa Vhulimi’ – tshi ṱalutshedzwa sa tshine tsha amba ‘tshanduko ya ndeme ya tshihaḓu i kwamaho (sisteme na phetheni dza vhuṋe na ndango) mavu, zwifuwo, zwimela na tshitshavha.’ Ndivho ya siṱirathedzhi ndi ‘vhushumisani tshitshavhani na mveledziso.’ Nndwa dza u lwela u govhelwa, dzi lwela zwithu zwivhili, zwone zwihulwane: u dzhiululwa ha mavu e a dzhavhulwa nga khani kana u vhufhura; na u vhuiswa vhukati ha mvelele dzapo. Ndi ngazwo vhagovheli vho shumisa mavu u thuba vhadzulapo, u itela uri vha vha ite dziphuli na vhashumi. Tshi tevhelaho ho vha hu mvelele na maitele a vhathu, nga maanḓa mvelele dzine dza dzhenelelana, zwe zwa vha zwi tshi shuma sa mbofho vhukati ha zwitshavha zwa mvelele nnzhi uri zwi vhe ṅanda nthihi, naho hu na mvelele dzo fhambanaho. Ubuntu kana khonano ya vhathu MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011 ndi mvelele ine ya wanala kha zwitshavha zwinzhi zwa Afrika. Ndi yone nḓila ya matshilele ya u tshilisana ya vhathu vha Afrika (Vha dzhiele nṱha maambele a tevhelaho a Tshithoza a ubuntu: (i) Nongenankomo uyawadla amasi; (ii) inkomo yenqoma, yintsengw’ibhekwa), o livhanaho na zwa mavu. Ndingedzo dza u vhuisa ubuntu hu sin a u zwi ṱumanya na mvusuluso ya mavu dzi nga tou vha u shela maḓi kha tombo. Mavu ndi nḓila ya ndemesa ya ubuntu, magumo! Zwa ndeme hafhu, ndi zwauri, matshilisano a tshitshavha, u fana na mveledziso, ndi mushumo wo livhanaho wa tswikelo ya mavu na vhuṋe – mulayo wa mutheo wa, kana ṱhoḓea ya, u shumisa ubuntu kha tshitshavha tsha sialala tsha Afrika. A zwi tou kwama fhedzi u fulufhela kha zwiga zwa lushaka, tsumbo luimbo lwa Lushaka na Fuḽaga, sa izwi zwa ndeme sa izwi zwi tshi tea nyimele ya zwino. Ndi tshipiḓa tsha u ḓiṱongisa tsha vhathu vha zwino,nga vhone vhaṋe vha tshi itela vhone vhaṋe. Ndi nḓila ya kutshilele, yo ṱumanaho na mavu. Arali wa dzivhidza vhathu vha Afrika (ṱhalutshedzo ine ya katela Vha San na Vha Khoi) tswikelo kha, na , kana vhuṋe ha, mavu, sa zwe zwa vha zwi ngaho kale nga tshifhinga tsha u govhelwa na Khethano kha lukanda Afrika Tshipembe, u vha u tshi khou tshinyadza mutheo wa ndavhuko yavho. Kha zwitshavha zwa mahayani vhushaka ha matshilisano ho dombela sa izwi vhu tshi anzela u vha vhu ha ḓivhazwakale na u dzhenisa mirafho yo fhambanaho. Nga u farisana (lwa horizonthala na hirakhi), tshiteṅwa tshihulwane tsha ubuntu, ndi one matshilele e a vha o fanela u vhewa zwavhuḓi, u londotwa na u khwaṱhisedzwa nga u farisana zwifhingani zwavhuḓi na zwi konḓaho. Vhukoḽonisi na na khethululo, zwo lingedza nga nḓila dzoṱhe, nahone kanzhi, u tshinyadza vhuthihi ha vhathu vha mvelele dzo fhambanaho, fhedzi vha tshi vhumba tshitshavha tshithihi. Kha nḓila nnzhi dzo shumiswaho, Mulayo une wa pfi Mulayo wa Mavu a Vharema (Natives Land Act), Mulayo wa vhu 27 wa 1913, na sisteme ya u shumela kule na haya ndi yone yo tshinyadzaho zwihulwane zwitshavha zwa Afrika zwa mahayani, nga u nyadza, zwihulwane mbetshelo dza Ubuntu, he vhathu vha xelelwa nga zwine ya amba zwone – vhukoni ha u ṋea / izinwe – he ha ngalangala musi vha tshi xelelwa nga mavu avho. Vho vha vha sa tsha kona u bveledza zwiḽiwa zwo linganaho vhone na miṱa yavho; kana u fuwa zwifuwo. Vho ḓo fanela u tshila nga zwiṱukuṱuku kana miholo ya vhupuli, ye ya vha i sa koni u fusha ṱhoḓea dza miṱa yavho, ri a ambi mafunda na u tou kovhela vhahura. Vhukoḽonisi na Khethululo zwo vhaisa vhathu vha Afrika. Zwa vha shandukisa vha vha zwivhotshwa zwa nḓala na vhushai, na malwadze a tshimbilelanaho nazwo na u tshinyala siani ḽa matshilele na u sa u vilingana. Mveledziso ya mahayani, tshanduko kha zwa vhulimi na mvusuluso ya mavu zwi fanela u vha yone nḓila ya muvhuso wa ANC ya u vhuyedzdza dzembe mufhinini. Zwo dzhia miṅwaha ḓana u vhaisa vharema nahone zwi ḓo dzhia tshifhinga tshilapfu u lulamisa, fhedzi zwi fanela u itwa. Nḓila ndapfu i thoma nga u vhumba nḓila ntswa ya kudzulele na sisteme ya vhuṋe ha tshoṱhe ya shango. MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011 U sa ita nga u rali zwi ḓo nanisa nyimele ya zwino ya matshilele na ikonomi na u shaeya ha mveledziso. Mveledziso na masiandaitwa ayo, u shaeya ha mveledziso, na mvelelo, ndi mishumo ya dziṅwe dza khetho na tsheo dza zwa poḽotiki, khathihi na maṅwe matshimbidzele, maitele na zwiimiswa. Sa zwo ṱalutshedzwaho kha hei nyimele, Mveledziso i sumbedza ‘mvelaphanḓa ya matshilisano, mvelele na ikonomi yo vhangwaho nga khetho na tsheo dza zwa poḽotiki na u wanala ha maitele a kutshimbidzele a, maitele na zwiimiswa.’ Nḓila dza ndeme dza u ela mveledziso ndi dza matshilele, poḽotiki, matshimbidzele, mvelele na ikonomi. Zwi tshi ya nga lushaka lwa khetho na tsheo dzo dzhiwaho, matshimbidzele, maitele na zwiimiswa zwo vhetshelwaho mushumo wonoyo, hu ḓo vha na mvelaphanḓa (mveledziso) kana u sa aluwa (u shaeya ha mveledziso). Nga u pfufhifhadza zwi tshi bva kha lushaka lwa khetho na tsheo dzine ra dzi dzhia zwino, na lushaka lwa matshimbidzele na zwiimiswa na lushaka lwa matshimbidzele na zwiimiswa zwine ra zwi vhea ri tshi itela khetho na tsheo dzenedzo, zwi nga ri ḓisela vhuthihi na mveledziso zwine ra zwi ṱoḓa kana ra bvela phanḓa na u khethekanywa na u sa bveledziswa kha mashilisano na ikonomi na u shaeya ha mveledziso. U itela u bvisela khagala, zwisumbi zwa ‘mveledziso’ zwi re kha hei Mvetomveto thangeli ya u ranga ndi ‘nyaluwo na lupfumo, u tholiwa ho fhelelaho, ndinganyiso ya miholo na mvelaphanḓa ya mvelele’; ngeno dza ‘u shaeya ha mveledziso’ hu ‘vhushai, vhushayamushumo, u sa lingana ha miholo na u salela murahu’. Zwi khou ḓivhadzwa hafha uri hedzi thikho dza matshilisano na ikonomi mbili dzine dza fhambana, mveledziso na u shaeya ha mveledziso, ndi mishumo ya ndivhanele ya dziṅwe dza tsheo na khetho dza zwa poḽotiki, khathihi na maitele a nḓowelo dza matshimbidzele na zwiimiswa, mishumo na maitele. A si tshibveledzwa tsha tsheo na khetho iṅwe na iṅwe ya poḽotiki, kana maitele a u tshimbidza, mushumo kana tshiimiswa. Arali hu tshi nga vha na zwiṅwe zwavhuḓi zwe zwa vba kha Khethululo, ndi (a) ṱhuṱhuwedzo ya poḽotiki na lutamo lwa u dzhia tsheo dzo khwaṱhaho, na (b) vhuḓiimiseli ha muvhuso, dikitela na vhuḓifungi hu tshi itelwa tsheo dzo dzhiwaho. Ṋamusi ri kha dzhatsha nga mulandu wa hezwi zwipiḓa zwivhili zwavhuḓi – vhuḓiimiseli ha muvhuso, dikitela na vhuḓifungi hu tshi itelwa tsheo dzo dzhiwaho. Ri a zwi shaya zwino uri ri bvise shango kha heḽi dzhatsha. Khethululo yo vha tshibveledzwa zwa tsheo na khetho dza zwa poḽotiki dze dza itwa nga u shoniswa nga mbekanyamaitele na milayo ya u tsikeledza, ye ya vha yo lukiwa nga vhuronwane u itela u wana mvelelo dzo tewaho. Kha vha dzhiele nṱha phara i tevhelaho ya Maurice Evans, malugana na u fhungudzwa ha mukovhe wa mavu wa Vharema ngei Natala: “Naho hezwi zwi tshi ḓo amba tshikati tsha egere dza 156 ya mutshena muṅwe na muṅwe, na egere dza 6.8 nga murema muṅwe na muṅwe, ngeno hu uri mavu ane a wela kha vhupo ha Vhatshena a tshi ḓo vha a na pfushi, o nona, na u MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011 tamisa, u fhira a maḽokhishini kana vhupo ho themendelwaho nga Khomishini ya Beaumont”. (M Lacey: Working for Boroko, 1981) Hezwi a zwo ngo tou vha zwone zwi zwoṱhe. Yo tou vha nganea ya Afrika Tshipembe ya u lingedza u tsitsa na u ṱhupha Vharema vha Afrika (Vharema hu tshi katelwa na vha San na vha Khoi san a maḓadzwana avho). Ndingedzo dzashu dza u lulamisa dzo teaho u itela u dzimula mbiti, u sinyuwa na vhuṱungu kha vhe vha tambudzwa nga u farwa u vhavha nga u rali dzi fanela u katela. Khomishini ya Ngoho na Vhupfumedzani (TRC) yo sumbedza zwavhuḓi uri vhukoni na dzangalelo ḽa zwa poḽotiki ḽa vharema, nga u angaredza, na vhunzhi ha MaAfrika, zwihulusa, u hangwela. FHEDZI, hohu u luga a hongo fanela u dzhiwa sa vhutsilu, ngauri a si ndaka i sa fheli. Ndi ndaka ine ngayo ra fanela u shumisana u itela u fhaṱa vhumatshelo nga u farisana. Hoyo ndi muya wa Mvetomveto thangeli ya u ranga. 2. Tshitatamennde tsha ndivho 2.1 Ṱhoḓea ya u ombedzela mvumbo ya lushaka, madzulele a u tshilisana na nḓisedzo ya tshumelo ine ya ṋea mbofholowo ndi zwone zwiitisi zwihulwane zwa uri Muvhuso u fanele u bvela phanḓa na u bindudza tshanduko ya zwa mavu (dzisisteme na phetheni dza ndango ya mavu na vhuṋe) kha shango ḽashu.