MVETOMVETO THANGELI MVUSULUSO YA MAVU, 2011

MUHASHO MVELEDZISO YA MAHAYANI MVUSULUSO YA MAVU

MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

1. MARANGAPHANA

Mulevho wa Guvhangano ḽa Lushaka ḽa ANC ḽa vhu 52 (Nyendavhusiku 2007) malugana na tshanduko kha zwa vhulimi, mvusuluso ya mavu na mveledziso ya mahayani, khwaṱhisedza dzhiela nṱha na u tata ANC zwi tshi ḓa kha u langiwa vhukati ha mavu (mbudziso nga ha mavu) tshone tshiteṅwa tsha ndeme kha u tandulula phambano kha zwa lukanda, mbeu na maimo Afurika Tshipembe. Vhuḓilangi ha lushaka vhu ṱalutshedzwa ho sedzwa mavu. Naho zwi songo tsireledzwa kha mulayo muhulwane wa shango, Ndayotewa, mavu ndi ndaka ya ndeme ya shango. Ndi hone hune khanedzano malugana na tshanduko kha zwa vhulimi, mvusuluso ya mavu na mveledziso ya mahayani zwa tea u thoma hone. Nga nnḓa ha hukwu kuhumbulele kwa ndeme, nyambo malugana na mvusuluso ya mavu ine ya nga shuma na vhuḓilangi na tsireledzo kha mveledzo ya zwiḽiwa zwiṅwe zwo kwamiwaho! tou fanela, nahone tea u sedzulusa sisteme yashu ya zwino ya vhuṋe ha mavu nga hetshi tshifhinga tsha Medium Term Strategic Framework (MTSF). Hezwi ri nga zwi ita nga u rera na vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe, nga nḓila in era nga sala ri na sisteme ya u vhudzulo ine ya nga fusha ndavhelelo dza vhunzhi, arali hu si MaAfrika Tshipembe vhoṱhe, hu sa sedzwi lukanda, mbeu na vhuimo.

Siṱirathedzhi tsha Muhasho wa Mveledziso ya mahayani na Mvusuluso ya mavu, ‘Tshanduko kha zwa Vhulimi’ – tshi ṱalutshedzwa sa tshine tsha amba ‘tshanduko ya ndeme ya tshihaḓu kwamaho (sisteme na phetheni dza vhuṋe na ndango) mavu, zwifuwo, zwimela na tshitshavha.’ Ndivho ya siṱirathedzhi ndi ‘vhushumisani tshitshavhani na mveledziso.’ Nndwa dza u lwela u govhelwa, dzi lwela zwithu zwivhili, zwone zwihulwane: u dzhiululwa ha mavu dzhavhulwa nga khani kana u vhufhura; na u vhuiswa vhukati ha mvelele dzapo.

Ndi ngazwo vhagovheli vho shumisa mavu u thuba vhadzulapo, u itela uri vha vha ite dziphuli na vhashumi. Tshi tevhelaho ho vha hu mvelele na maitele a vhathu, nga maanḓa mvelele dzine dza dzhenelelana, zwe zwa vha zwi tshi shuma sa mbofho vhukati ha zwitshavha zwa mvelele nnzhi uri zwi vhe ṅanda nthihi, naho hu na mvelele dzo fhambanaho. Ubuntu kana khonano ya vhathu MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

ndi mvelele ine ya wanala kha zwitshavha zwinzhi zwa Afrika. Ndi yone nḓila ya matshilele ya u tshilisana ya vhathu vha Afrika (Vha dzhiele nṱha maambele a tevhelaho a Tshithoza a ubuntu: (i) Nongenankomo uyawadla amasi; (ii) inkomo yenqoma, yintsengw’ibhekwa), livhanaho na zwa mavu.

Ndingedzo dza u vhuisa ubuntu hu sin a u zwi ṱumanya na mvusuluso ya mavu dzi nga tou vha u shela maḓi kha tombo. Mavu ndi nḓila ya ndemesa ya ubuntu, magumo!

Zwa ndeme hafhu, ndi zwauri, matshilisano a tshitshavha, u fana na mveledziso, ndi mushumo wo livhanaho wa tswikelo ya mavu na vhuṋe – mulayo wa mutheo wa, kana ṱhoḓea ya, u shumisa ubuntu kha tshitshavha tsha sialala tsha Afrika. A zwi tou kwama fhedzi u fulufhela kha zwiga zwa lushaka, tsumbo luimbo lwa Lushaka na Fuḽaga, sa izwi zwa ndeme sa izwi zwi tshi tea nyimele ya zwino. Ndi tshipiḓa tsha u ḓiṱongisa tsha vhathu vha zwino,nga vhone vhaṋe vha tshi itela vhone vhaṋe. Ndi nḓila ya kutshilele, ṱumanaho na mavu. Arali wa dzivhidza vhathu vha Afrika (ṱhalutshedzo ine ya katela Vha San na Vha Khoi) tswikelo kha, na , kana vhuṋe ha, mavu, sa zwe zwa vha zwi ngaho kale nga tshifhinga tsha u govhelwa na Khethano kha lukanda Afrika Tshipembe, u vha u tshi khou tshinyadza mutheo wa ndavhuko yavho.

Kha zwitshavha zwa mahayani vhushaka ha matshilisano ho dombela sa izwi vhu tshi anzela u vha vhu ha ḓivhazwakale na u dzhenisa mirafho yo fhambanaho. Nga u farisana (lwa horizonthala na hirakhi), tshiteṅwa tshihulwane tsha ubuntu, ndi one matshilele e a vha o fanela u vhewa zwavhuḓi, u londotwa na u khwaṱhisedzwa nga u farisana zwifhingani zwavhuḓi na zwi konḓaho. Vhukoḽonisi na na khethululo, zwo lingedza nga nḓila dzoṱhe, nahone kanzhi, u tshinyadza vhuthihi ha vhathu vha mvelele dzo fhambanaho, fhedzi vha tshi vhumba tshitshavha tshithihi. Kha nḓila nnzhi dzo shumiswaho, Mulayo une wa pfi Mulayo wa Mavu a Vharema (Natives Land Act), Mulayo wa vhu 27 wa 1913, na sisteme ya u shumela kule na haya ndi yone yo tshinyadzaho zwihulwane zwitshavha zwa Afrika zwa mahayani, nga u nyadza, zwihulwane mbetshelo dza Ubuntu, vhathu vha xelelwa nga zwine ya amba zwone – vhukoni ha u ṋea / izinwe – he ha ngalangala musi vha tshi xelelwa nga mavu avho. Vho vha vha sa tsha kona u bveledza zwiḽiwa zwo linganaho vhone na miṱa yavho; kana u fuwa zwifuwo. Vho ḓo fanela u tshila nga zwiṱukuṱuku kana miholo ya vhupuli, ya vha i sa koni u fusha ṱhoḓea dza miṱa yavho, ri a ambi mafunda na u tou kovhela vhahura. Vhukoḽonisi na Khethululo zwo vhaisa vhathu vha Afrika. Zwa vha shandukisa vha vha zwivhotshwa zwa nḓala na vhushai, na malwadze a tshimbilelanaho nazwo na u tshinyala siani ḽa matshilele na u sa u vilingana. Mveledziso ya mahayani, tshanduko kha zwa vhulimi na mvusuluso ya mavu zwi fanela u vha yone nḓila ya muvhuso wa ANC ya u vhuyedzdza dzembe mufhinini. Zwo dzhia miṅwaha ḓana u vhaisa vharema nahone zwi ḓo dzhia tshifhinga tshilapfu u lulamisa, fhedzi zwi fanela u itwa. Nḓila ndapfu i thoma nga u vhumba nḓila ntswa ya kudzulele na sisteme ya vhuṋe ha tshoṱhe ya shango. MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

U sa ita nga u rali zwi ḓo nanisa nyimele ya zwino ya matshilele na ikonomi na u shaeya ha mveledziso.

Mveledziso na masiandaitwa ayo, u shaeya ha mveledziso, na mvelelo, ndi mishumo ya dziṅwe dza khetho na tsheo dza zwa poḽotiki, khathihi na maṅwe matshimbidzele, maitele na zwiimiswa. Sa zwo ṱalutshedzwaho kha hei nyimele, Mveledziso i sumbedza ‘mvelaphanḓa ya matshilisano, mvelele na ikonomi yo vhangwaho nga khetho na tsheo dza zwa poḽotiki na u wanala ha maitele a kutshimbidzele a, maitele na zwiimiswa.’ Nḓila dza ndeme dza u ela mveledziso ndi dza matshilele, poḽotiki, matshimbidzele, mvelele na ikonomi. Zwi tshi ya nga lushaka lwa khetho na tsheo dzo dzhiwaho, matshimbidzele, maitele na zwiimiswa zwo vhetshelwaho mushumo wonoyo, hu ḓo vha na mvelaphanḓa (mveledziso) kana u sa aluwa (u shaeya ha mveledziso). Nga u pfufhifhadza zwi tshi bva kha lushaka lwa khetho na tsheo dzine dzi dzhia zwino, na lushaka lwa matshimbidzele na zwiimiswa na lushaka lwa matshimbidzele na zwiimiswa zwine ra zwi vhea ri tshi itela khetho na tsheo dzenedzo, zwi nga ri ḓisela vhuthihi na mveledziso zwine ra zwi ṱoḓa kana ra bvela phanḓa na u khethekanywa na u sa bveledziswa kha mashilisano na ikonomi na u shaeya ha mveledziso.

U itela u bvisela khagala, zwisumbi zwa ‘mveledziso’ zwi kha hei Mvetomveto thangeli ya u ranga ndi ‘nyaluwo na lupfumo, u tholiwa ho fhelelaho, ndinganyiso ya miholo na mvelaphanḓa ya mvelele’; ngeno dza ‘u shaeya ha mveledziso’ hu ‘vhushai, vhushayamushumo, u sa lingana ha miholo na u salela murahu’. Zwi khou ḓivhadzwa hafha uri hedzi thikho dza matshilisano na ikonomi mbili dzine dza fhambana, mveledziso na u shaeya ha mveledziso, ndi mishumo ya ndivhanele ya dziṅwe dza tsheo na khetho dza zwa poḽotiki, khathihi na maitele a nḓowelo dza matshimbidzele na zwiimiswa, mishumo na maitele. A si tshibveledzwa tsha tsheo na khetho iṅwe na iṅwe ya poḽotiki, kana maitele a u tshimbidza, mushumo kana tshiimiswa. Arali hu tshi nga vha na zwiṅwe zwavhuḓi zwe zwa vba kha Khethululo, ndi (a) ṱhuṱhuwedzo ya poḽotiki na lutamo lwa u dzhia tsheo dzo khwaṱhaho, na (b) vhuḓiimiseli ha muvhuso, dikitela na vhuḓifungi hu tshi itelwa tsheo dzo dzhiwaho. Ṋamusi ri kha dzhatsha nga mulandu wa hezwi zwipiḓa zwivhili zwavhuḓi – vhuḓiimiseli ha muvhuso, dikitela na vhuḓifungi hu tshi itelwa tsheo dzo dzhiwaho. Ri a zwi shaya zwino uri ri bvise shango kha heḽi dzhatsha.

Khethululo yo vha tshibveledzwa zwa tsheo na khetho dza zwa poḽotiki dza itwa nga u shoniswa nga mbekanyamaitele na milayo ya u tsikeledza, ye ya vha yo lukiwa nga vhuronwane u itela u wana mvelelo dzo tewaho. Kha vha dzhiele nṱha phara i tevhelaho ya Maurice Evans, malugana na u fhungudzwa ha mukovhe wa mavu wa Vharema ngei Natala:

“Naho hezwi zwi tshi ḓo amba tshikati tsha egere dza 156 ya mutshena muṅwe na muṅwe, na egere dza 6.8 nga murema muṅwe na muṅwe, ngeno hu uri mavu ane a wela kha vhupo ha Vhatshena a tshi ḓo vha a na pfushi, o nona, na u MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

tamisa, u fhira a maḽokhishini kana vhupo ho themendelwaho nga Khomishini ya Beaumont”. (M Lacey: Working for Boroko, 1981)

Hezwi a zwo ngo tou vha zwone zwi zwoṱhe. Yo tou vha nganea ya Afrika Tshipembe ya u lingedza u tsitsa na u ṱhupha Vharema vha Afrika (Vharema hu tshi katelwa na vha San na vha Khoi san a maḓadzwana avho). Ndingedzo dzashu dza u lulamisa dzo teaho u itela u dzimula mbiti, u sinyuwa na vhuṱungu kha vhe vha tambudzwa nga u farwa u vhavha nga u rali dzi fanela u katela. Khomishini ya Ngoho na Vhupfumedzani (TRC) yo sumbedza zwavhuḓi uri vhukoni na dzangalelo ḽa zwa poḽotiki ḽa vharema, nga u angaredza, na vhunzhi ha MaAfrika, zwihulusa, u hangwela. FHEDZI, hohu u luga a hongo fanela u dzhiwa sa vhutsilu, ngauri a si ndaka i sa fheli. Ndi ndaka ine ngayo ra fanela u shumisana u itela u fhaṱa vhumatshelo nga u farisana. Hoyo ndi muya wa Mvetomveto thangeli ya u ranga.

2. Tshitatamennde tsha ndivho

2.1 Ṱhoḓea ya u ombedzela mvumbo ya lushaka, madzulele a u tshilisana na nḓisedzo ya tshumelo ine ya ṋea mbofholowo ndi zwone zwiitisi zwihulwane zwa uri Muvhuso u fanele u bvela phanḓa na u bindudza tshanduko ya zwa mavu (dzisisteme na phetheni dza ndango ya mavu na vhuṋe) kha shango ḽashu.

2.2 Muhumbulo muhulwane wa u bindudza ha muvhuso kha mavu, na u engedzea ha ṱhoḓea ya mavu a Afrika Tshipembe u wanala kha ḓivhazwakale ya zwe wa vha zwi tshi ṱalutshedzwa nga vhaṅwe vha vhaḓivhi sa “u kuvhanganya nga u dzhiela (accumulation by dispossession”).

2.3 Tshivhumbeo tsha zwino tsha ikonomi tsha Afrika Tshipembe, nga mulandu wa hezwi na nyimele, tsho bveledza na u bvela phanḓa na u bveledza, zwithu zwine zwa ṱangana zwa thithisa u vhumbiwa ha nyimele dzine dza ṱuṱuwedza vhufarani ha matshilele na mveledziso vhe vha dzhielwa mavu kale.

3. Bono ḽa Mvusuluso ya mavu

3.1 Kudzulele kha mavu kwa sisteme ya zwipiḓa zwiṋa, kune kwa khwaṱhisedza uri Vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe, nga maanḓa vharema vha mahayani, vha wana mavu nga nḓila i pfalaho vha na pfanelo dza u dzula khao, u itela u fusha ṱhoḓea dzavho dza mutheo dza vhudzulo na matshilele ane a bveledza zwivhuya.

MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

3.2 Pfanelo dza ndaka dzi re khagala, dzo bveledzwaho u swika zwino, sisteme ya ndaulo ya mavu i linganaho i re na vhuḓifhinduleli nga ngomu ha sisteme kwayo ya ‘mavhusele’.

3.3 Nḓila dzo tsireledzeaho dza thendelano ya tshifhinga tshilapfu ya vhudzulo ya vhadzulapo na vha si vhadzulapo dzo itelwaho vhubindudzi ho teaho dzine dza engedza ndango ya zwiḽiwa na tsireledzo ya matshilo, na u khwinisea ha mveledziso ya nḓowetshumo ya vhulimi.

3.4 Sisteme dzi langiwaho dza tshumiso yavhuḓi ya mavu dzine dza ṱuṱuwedza u shumiswa ha mavu ho fhelelaho kha masia oṱhe na sekithara; na, u tshimbidzwa ha mavu a mahayani na dziḓoroboni, na sisteme dza tshifhinga tshilapfu dza mveledziso ya mahayani.

4. Milayo i langaho Mvusuluso ya mavu

4.1 Milayo ine ya khwaṱhisa mvusuluso ya mavu i na zwipiḓa zwiraru:

(a) u ita uri ikonomi ya mahayani i sa vhe na khethululo; (b) U kovhekanywa ha mavu u lingana nahone nga tshidemokirasi na u shumiswa nga vha mivhala, mbeu na maimo oṱhe; an, (c) Mveledzo ya tshifhinga tshilapfu u itela u sa fhela ha zwiḽiwa

4.2 Ndivho ya tshifhinga tshilapfu ya mvusuluso ya mavu ndi matshilisano na mveledziso. Kha heḽi ḽiṅwalo ‘mveledziso’ i amba amba nyaluwo ya u kovhekana na mvelaphanḓa, miholo i linganaho, u vha na mishumo yo fhelelaho na mvelaphanḓa ya mvelele. ‘U shaeya ha mveledziso’ ndi luṅwe lurumbu lwa hoyu murero – vhushai, u sa lingana ha miholo, vhushayamushumo na u salela murahu.

5. Khaedu na U kundelwa: Zwiitisi zwa tshanduko

(a) Mano a u dzhia shango / murengisi ane a funa murengi ane a funa (maraga wa zwiḽiwa wo dzumbamaho); (b) sisteme ya thikhedzo ya vhawanambuelo i songo imaho zwavhuḓi; (c) kunangele kwa vhawanambuelo musi hu tshi kovhekanyululwa mavu; (d) ndangulo ya mavu / mavhusele, nga maanḓa kha vhupo ha nnyi na nnyi; (e) u swikelela kukovhekanele hafhu kwa mavu kwo pikwaho kwa 30% u sa athu u fhira 2014; (f) u tsa ha u shela mulenzhe ha vhulimi kha GDP; (g) u engedzea ha vhushayamushumo kha vhupo ha mahayani; na, () mabadelele a sa tshimbili zwavhuḓi na sisteme ya thikhedzo (zwiimiswa na vhulanguli a mavu a nnyi na nnyi)

6. Nḓila yo khwiniseaho ya Mvusuluso ya mavu

MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

6.1 Musi hu tshi ḓivhadzwa khwiniseo ya mvusuluso ya mavu, ho vha na madzinginywa, ane a lingedza u: (a) Khwinisa kuhumbulele kwa zwino na kwa kale kwa mvusuluso ya mavu, hu songo thithiswa mveledzo ya zwibveledzwa zwa vhulimi na zwiḽiwa; na, (b) u thivhela kana u fhungudza u paḓaladzwa hafhu na u vhuyedzedzwa ha mavu hu sa ḓisi ndalamo, mishumo na miholo.

6.2 Hei khwiniseo i tikedzwa nga mbekanyamushumo na zwiimiswa zwi tevhelaho:

(a) Mbekanyamushumo ya u ṋetshedza hafhu masheleni na mveledziso; (b) Sisteme ya pfanelo ya u dzula kha mavu nthihi i re na zwipiḓa zwiṋa; (c) Khomishini ya Vhulanguli ha Mavu; (d) Mupimathengo-Muhulwane wa Mavu; (e) Bodo ya Vhulanguli ha Pfanelo dza Mavu, na komiti dza vhulanguli dzapo; (f) Zwiimiswa zwo vhekanwywaho zwavhuḓi zwa ndaka (common property institutions (dziCPI)); na, (g) Mulayotibe wa Tsireledzo ya Vhuṋe ha Mavu, 2010, une wa vha tshipiḓa tsha ndeme kha Mbekanyamushumo ya Mvusuluso ya mavu (LRP), fhedzi wa shumiwa thungo.

6.3 Mbekanyamushumo ya u Ṋetshedza hafhu masheleni. Tshipikwa tsha hei Mbekanyamushumo ndi u khwaṱhisedza uri bulasi dzoṱhe dzi re kha mvusuluso ya mavu dzi na bveledzo ya 100%. i sedza uri bulasi dzothe dzi re kha mvusuluso ya mavu dzi wanala nga masheleni a muvhuso u bva nga 1994, khathihi na bulasi ṱhukhu dze dza rengiwa lwa phuraivethe, fhedzi musi vhaṋe vhaswa vha sa koni u dzi shuma lune dza nga bveledza. Siṱirathedzhi tsha ndeme kha Mbekanyamushumo ndi u shumisana na vhorabulasi vha zwa makwevho kha u farisana kha khonadzeo ya khombo.

6.4 Mutheo wa vhuṋe ha mavu muthihi wo vha wo fhelelwa nga tshifhinga, hu tshi khou ṱanganyiswa nḓila nnzhi dza vhuṋe ha mavu – a nnyi na nnyi, a muvhuso na a phuraivethe – dza vha sisteme nthihi ya zwipiḓa zwiṋa:

(a) Mavu a muvhuso na a nnyi na nnyi: Vhuṋe ha u tou hira; (b) Mavu a phuraivethe; Vhuṋe ho fhelelaho; (c) Mavu a vhabvannḓa: Vhuṋe ho fhelelaho, fhedzi hu tshi shumiswa hu na maga ane a tea u tevhedzwa; na; (d) Mavu a zwa makwevho: Vhuṋe ha Mavu ha Muṱanganelano, hu na pfanelo dza tshumiso dzo tiwaho.

U shumisa Mavu ha Muṱanganelano (Tshipiḓa tsha 4), nga mulandu wa uri (a) u pinzana hatsho (ṱoḓea ya u vhudzisesa na u tevhedza ndayotewa) na, (b) U phumulwa ha zwenezwino ha Mulayo wa Vhuṋe ha MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

Mavu ha Muṱanganelano (Communal Land Rights Act (CLaRA)) nga Khothe ya Ndayotewa, zwi ḓo shumiwa nga mbekanyamaitele ya thungo.

6.5 Khomishini ya Vhulanguli ha Mavu (LMC)

LMC i ḓo vha yo ḓiimisa nga yoṱhe, fhedzi i songo ṱutshela kule na ofisi ya Minisṱa na Muhasho. i ḓo vhiga kha Minisṱa nga kha Muhasho, na, u rumela mivhig kha Muhasho. Mulanguli wa zwa gwama, ane a vhiga kha Muhulwane wa Muhasho, u ḓo vha na vhuḓifhinduleli na gwama ḽa khomishini. LMC i ḓo vhumbiwa nga vhashelamulenzhe vha bvaho kha zwa mavu na vhathu vhane vha ḓo tholiwa nga Minisṱa nga mulandu wa vhukoni havho.

6.5.1 Mishumo ya LMC

(a) Vhueletshedzi – u fha ngeletshedzo, u ṱoḓisisa nga mivhigo na gaidi malugana na vhulanguli ha mavu kha mihasho yoṱhe ine ya kwamea nga zwa mavu na zwipiḓa zwa muvhuso. (b) Vhukonanyi – u khwaṱhisedza u livhana, u dzhenelelana na ndunzhendunzhe mazhendedzi a zwa mavu o fhambanaho, mihasho, masia na zwiṅwe zwipiḓa zwa muvhuso. (c) Ndangulo – u langula sia ḽa ndangulo ḽine ḽa khwaṱhisedza uri mavu mavu a langulwe nga nḓila ine ya tsireledza kha u sa lingana na ndeme. (d) Vhuṱolambalelano – u khwaṱhisedza tshirunzi tsha rekhodo dza mavu a muvhuso na a nnyi na nnyi hu tshi katelwa na mishumo ya vhuingameli. (e) Fhethu ha referentsi.

6.5.2 Maanḓa a LMC

LMC i ḓo vha na maanḓa a u:

(a) vhidza (subpoena) muṅwe na muṅwe na tshiimiswa tshiṅwe na tshiṅwe, tsha phuraivethe kana tsha nnyi na nnyi, uri tshi ḓe phanḓa hayo , tshi fhindule mbudziso malugana na mavu ane tsha vha nao kana dzangalelo kha mavu; (b) vhudzisesa nga mbudziso dza zwa mavu, nga u tou funa kana i tshi itela vhane vha vha na kwamea; (c) khwaṱhisedza na /kana tendela / u sa tendela u fhiriswa ha ṱhanziela ya vhuṋe dza vhathu kana mabindu; (d) u vhila mulevho wa vhuṋe ha mavu, na maṅwalo oṱhe a kwameaho na mulevho wonoyo; (e) u ṋetshedza pfarelo na/kana u thoma u tshutshisa, zwine zwa nga ṱoḓea, nga kuvhonele kwayo; na, (f) u imisa kana u vala mavu e a wanala nga tshanḓa nguvhoni kana vhufhura.

MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

6.6 Mupimathengo-Muhulwane wa Mavu (LVG)

6.6.1 Tshitatamennde tsha ndivho

(a) Afrika Tshipembe a ḽi na vhupo ha vhune ha shumela shango ḽoṱhe huhulwane, hu fulufhedzeaho na u thusa ha ndeme dza ndaka; (b) u sa vha hone ha furemiweke dza mulayo dza u musi ‘mutengo wa maraga’ u tshi vha yone nḓila i yoṱhe ya u tea ndeme u fhirisa maitele mathihi ane a nga shumiswa; (c) vhungoho ha dziṅwe phimathengo vhu a solisea; (d) khuḓano ya muthu malugana na dzangalelo na vhuaḓa; (e) phimathengo dzi si dzone kana dza tshihaḓu dzi itelwaho u swikela datumu dzo tewaho kana u tevhedza zwo dzudzanywaho; na, (f) phimathengo dzo itwaho ho sedzwa ḓivhazwakale kana dzo sokou itwaho.

6.6.2 Vhuḓifhinduleli ha Ofisi ya Mupimathengo-Muhulwane (OVG) Mupimathengo-Muhulwane vhu ḓo vha u shuma sa:

(a) hu ṋetshedzwaho phimathengo dza mavu dza kwao dza u ita phimo na mithelo yo teaho; (b) u ta ndiliso dzine dza ḓo badelwa hune ha ḓo tea u dzhiululwa mavu, fhasi ha Mulayo wa u Dzhiulula kana mbekanyamaitele na mulayo muṅwe na muṅwe une wa tevhedza ndayotewa; (c) u ṋetshedzwa ha vhapimathengo vhane vha kona na ngeletshedzo dza malugana na ndaka kha muvhuso; (d) u vhea maitele na maimo, na u ingamela nyisedzo ya tshumelo; (e) u saukanya mimaraga na mbambadzo; (f) u vhekanya maga, maitele na maimo ane a ṱoḓea kha u khwaṱhisedza vhungoho ha data ya phimathengo; na, (g) U sika nga u londa databeisi ya mafhungo a zwa phimathengo.

6.7 Bodo ya Vhulanguli ha Pfanelo dza Mavu (Land Rights Management Board (LRMB)) na Komiti dza Vhulanguli ha Pfanelo dza Mavu (dziLRMC)

6.7.1 LRMB i ḓo vhumbiwa nga vhaimeleli vha sekithara dzi re na pfanelo dza mavu na vhathu vhane vha ḓo tholiwa nga Minisṱa ngauri vha na nḓivho yo ṱanḓavhuwaho na vhukoni ha u ṋetshedza Bodo tshumelo ya phurofeshinaḽa. Hu uri Komiti dza Vhulanguli ha Pfanelo dza Mavu, nga ngeno dzo vhumbiwa nga vhaimeleli vha vhadzulapo vha vhupo kana vhudzulo ha mahayani: vhashumi vha bulasini na vhadzuli vha mabulasini a mbambadzo, khantsele dza masipala dzi kwameaho u fana na drdlr, Madzulo a Vhathu, khathihi na Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe.

6.7.2 Mishumo ya LRMB

MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

(a) u davhidzana na vhaṋe vha mabulasi, vhadzuli vha mabulasini na vha re na khonadzeo ya u vha vhawanambuelo nga tshanduko dza mavu dzi re mulayoni.; (b) u fhaṱa zwiimiswa zwa u thusa (ngomu na nnḓa ha zwiimiswa zwa muvhuso) u eletshedza na u tikedza vhafara pfanelo, na u tshimbidza kushumisele kwa mulayo; (c) nga tshumisano na Muṅwalisi Muhulwane wa Ṱhanziela dza vhuṋe, hu bveledzwe sisteme dzine dza swikelea na u shuma zwavhuḓi dza u rekhoda na u ṅwalisa pfanelo dza mavu; (d) u ṱuṱuwedza vhundeme ha thandululo dza matshilisano kha thaidzo na khanedzano dza matshilisano; (e) u ṋetshedza vhuimeleli ha zwa mulayo, hune zwa ṱoḓea, tsumbo, u pandelwa hu si mulayoni; na, (f) u thoma sisteme une ya ṱumanya na u shumisana ya muvhuso, zwitshavha zwa madzulapo na u dzhenelela ha sekithara ya phuraivethe kha haya m,aitele a muṱanganelano kha madzulo a vhupo ha mahayani. 6.7.3 Maanḓa a LRMB: LRMB i ḓo vha na maanḓa a u: (a) u thoma na, kana u fhelisa Komiti dza Vhulanguli ha Pfanelo dza Mavu (LRMCs); (b) u vhea maitele na maimo a dziLRMC; (c) u fha maṅwe maanḓa dziLRMC; (d) u kombetshedza u tevhedza maitele na maimo, khathihi na mbekanyamaitele na milayo zwa vhulanguli ha pfanelo dza mavu; (d) u thetshelesa khaṱhululo dza milandu ye ya fariwa nga dziLRMC; (e) u shandukisa tsheo dzo itwaho nga dziLRMC; na, (f) u kombetshedza u ṱhonifhiwa ha vhadzulapo ngavho, na u lavhelesa.

7. Tshiṱiratshedzhi tsha u Tshimbidza Mvusuluso ya mavu

7.1 Mvusuluso ya mavu i dzula CRDP, nahone i tikiwa nga phuphu dzi tevhelaho:

(a) tshanduko ya vhulimi i tshimbidzwaho zwavhuḓi na u ṱanganelana ho ṱanḓavhuwaho; (b) mbekanyamushumo ya mvusuluso ya mavu yo khwiniswaho; na, (c) na vhubindudzi ha vhuṱali kha tshomedzo ya ikonomi, mvelele, ICT na matshilisano u itela uri zwitshavha zwa mahayani zwi vhuyelwe.

7.2 Naho hu na u fhambana kha dizaini, mveledziso ya mahayani na mvusuluso ya mavu zwo livhana kha sia ḽa mbekanyamaitele, mbekanyamushumo na tshiimiswa u itela u khwaṱhisedza nyisedzo ya tshumelo ine ya tshimbila zwavhuḓi. Kha u lwela tshanduko kha zwa vhulimi, vhuṱumani vhukati ha fhungo ḽa mavu na vhulimi zwi dzhiiwa saw one mutheo wa u ṱoḓa ṱhuṱhuwedzo ya zwa ikonomi na bono ḽa tshivhumbeo tsha nga phanḓa ha tshanduko ya vhulimi. Naho ṱhoḓea ya MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

mavu i tshi nga ḓi vha ya vhubveledzi naho vhu tshi nga vha vhu si ha vhulimi.

8. Tshenzhemo ya Mvusuluso ya mavu ya huṅwe fhethu

8.1 Asia

8.1.1 China

China yo shandukisa Sisteme ya Muṱanganelano ya dzhenisa sisteme ya vhulanguli ya zwipiḓa zwivhili – sisteme ya vhuḓifhinduleli ya thendelano ya miṱa na u fha vhalimi pfanelo dza u ḓilangula, yo ndango ya u renga na u maketa na u tendela vhalimi fanelo kha bulasi dzi bveledza dzo vhofholowa, nahone zwo shandukisa vhuṋe ha muṱanganelano vhuthihi ha vha vhuṋe ha phuraivethe ho fhambanaho, he vhorabulasi vha kona u vhekanya ndaka.

8.1.2 India

India ḽo dzhenisa tshanduko dzi tevhelaho: ḽo langa u kovhekanwa ha zwibveledzwa; ḽo ṋetshedza tsireledzo ya zwa mulayo malugana na u pandelwa; ḽo bveledza na Mulayo wa Gumofulu kha zwa mavu; na u ṋetshedza puḽoto dza mahayani.

8.2 Latin America

8.2.1 Brazil

Brazil yo ḓidzhenisa kha zwa u pandela na ndiliso, mabulasi maṱuku a miṱa o wana thikhedzo kha muvhuso, u wana maraga wa hayani, ngeno mabulasi a zwa mbambadzo o ṋetshedza mimaraka ya vhuvhambadzela nnḓa; na maano a mimaraga o ṱanganelanaho na sisteme dza vhulanguli ha mavu dza sialala, nga nḓila ya ndinganelo.

8.2.2 Mexico

Mexico ḽo vha na tshenzhemo dzo ṱanganaho: u ita mavu a muvhuso nga 1910; u phaḓal;adza hafhu nga 1935; u ita mavu a sa vhe a muvhuso nga 1946; na mugwalabo wa vhashumi nga 1970 wa uri hu vhe na u dzhiwa ha mavu a vhabvannḓa nga khani, zwa mbo ḓi vha muṱanganelano.

8.2.3 Chile

Chile ḽo dzhiulula mabulasi mahulwane nga vho 1960, ḽa a shandukisa a vha mavu a vhalimi vhone vhaṋe na vhorabulasi vhaṱuku. Ho vha na u MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

humela murahu nga 1974, nga murahu ha u dzidziedzwa ha Muphuresidennde Vho Allende, musi hu tshi vhuiswa mabulasi a muṱa woṱhe. Tshanduko dza Ndangulo dzo ḓivhadzwa nga u hiriswa ha mavu na u khethekanywa a zwipiḓa nga vho 1980.

8.3 Afrika

Kha Dzhango ḽa Afrika tshenzhemo ya Vhaigipita yo ḓisa ngudo dzi takadzaho dza mvusuluso ya mavu. Ho phasiswa mulayo nga 1950, une wa fhungudza vhuhulwane a bulasi uri vhu vhe vhuhulwanesa ha 42ha nga muthu; u fhungudza phimo dza u hirisa; na, u vhea zwifhinga zwipfufhi zwa u hirisa.

9. Dzikhaedu na Vhukonḓi

9.1 Uri mbekanyamushumo ya mvusuluso ya mavu i bvele phanḓa nga u ṱavhanya na u bvelela, sa zwine ya tea, hu fanela u pfukiwa kha khaedu nnzhi na vhukonḓi, na u zwi kunda. Khaedu khulwane ndi:

(a) madzangalelo o tewaho, kha zwikhala zwa makwevho na zwa nnyi na nnyi; na, (b) vhushumisani na vhuṱumani vha ndingedzo na zwiko hu si havhuḓi kha zwiimiswa zwa muvhuso, na vhukati ha zwiimiswa zwa muvhuso na zwa phuraivethe; na (c) vhukonḓi vhuhulwane ndi vhukoni vhu songo linganaho ha zwiimiswa zwa muvhuso zwa u tevhedza.

9.2 Hezwi zwithu zwiraru zwi na khonadzeo ya khombo yo ṱangananaho kha thandululo ya thaidzo ya mavu ine ya shuma. Zwi ḓo ṱoḓa tshifhinga na u konḓelela, ndingedzo dza u shumisana, na dza poḽotiki ya lushaka uri dzi fheliswe. Tshumisano na u ṱanganelana ha zwiimiswa zwa muvhudo na zwitshavha zwa vhadzulapo ndi zwone zwa ndeme kha u tevhedzwa havhuḓi ha mbekanyamushumo ya tshifhinga tshilapfu ya mvusuluso ya mavu. 10. Pfufhifhadzo na Magumo

10.1 U khakhulula masiandaitwa a zwa matshilisano, ikonomi na mvelele a miṅwahaḓana ya khethululo na u tsikeledzwa, ho sedzwa lukanda, vhuimo na mbeu zwi ḓo dzhia ḓo ṱoḓa tshifhinga na u konḓelela kha zwa poḽotiki. 10.2 Khaedu na vhukonḓi zwo ṱanganiwaho nazwo kha mṅwaha ya sumbe yo fhiraho, na ngudo dze dza gudiwa kha maṅwe mashango, zwi sumbedza zwi khagala uri a huna thandululo dzo leluwaho dza u tandulula thaidzo dzo vhangwaho nga vhukoḽonisi. 10.3 Muhumbulo wa dzisisteme u sumbedza i tshi ṱoḓea nahone yo tea u tandulula khaedu dzi re na dandetande u fana na mvusuluso ya mavu. U kundelwa u tsireledza pfanelo na tsireledzo dza vhudzulo kha mavu kha MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

vhashumi vha mabulasini na vhadzuli ndi tshifanyiso tshavhuḓi tsha hei mbuno. Hu na muhumbulo wo khwaṱhaho wa uri thaidzo yone yone ndi mvusuluso ya mavu nga u angaredza; nahone, kha u tsireledza pfanelo na tsireledzo ya vhudzulo ha vhadzulapo vha mabulasini, zwihulusa, zwi nga vha hu u kundelwa ha sisteme yoṱhe (total-system failure (TSF)) hu si mulandu wa mulayo muthihi, tsumbo, Nyengedzo ya Mulayo wa Tsireledzi ya Thendelano ya Vhudzulo (Extension of Security of Tenure Act (ESTA)). 10.4 Malugana na vhashumi vha mabulasini na vhadzuli, u kundelwa hohu hu nga amba zwithu zwinzhi: u sa ḓivhadza zwavhuḓi mbekanyamaitele na mulayo wa u tsireledza vhashumi vha mabulasini na vhadzuli; u sa tevhedzwa zwone ha mbekanyamaitele na milayo i re hone nga zwiimiswa zwa muvhuso; u tevhedzwa ha mulayo nga mazhendedzi a zwa mulayo hu songo khwaṱhaho; sisteme ya vhulamukanyi i sa fushi ṱhoḓea dza vhashumi kha milandu ya u pandelwa, madzangano a vhashumi a sa koni u tshimbidza zwavhuḓi milandu ya u pandelwa; madzangano a vhashumi a sa khou dzudzanyaho zwavhuḓi dzibulasini; vhushaka ha u sa thusana (vhune ha nga katela na hanedzana) ha madzangano a si a muvhuso na zwipiḓa zwa muvhusonon zwi tshi ḓa kha u tandulula thaidzo dza vhalimi- vhadzuli; na, u ingamela, u shumisana na vhudavhidzani vhukati ha zwipiḓa zwa muvhuso, nga ngomu kana u mona na masia oṱhe a muvhuso, na vhaṅwe vha kwameaho, kha mafhungo ane a sa khou kwama zwavhuḓi pfanelo dza vhashumi vha mabulasini na vhadzuli. 10.5 Phara dzi tevhelaho, dzine dza ṱumbula thwii kana dzi sa ṱumbuli thwii Muphuresidennde wa u thoma wa African National Congress, Dokotela Vho John Langalibalele Dube, dzo dzhiwa kha bugu yavho yo anḓadzwaho zwenezwino yo ṅwalwaho nga Vho Heather Hughes, First President (2011). i amba nga nḓala na ṱhoḓea ya mavu nga Vharema vha Afrika. Nyimele a yo ngo shandukesa u bva nga vho 1930, musi vhupfiwa vhu tshi ṱahiswa nga Dr Dube. Ri fanela u i shandukisa zwino!

Mbuno dze vho Dube na vhashumisani navho vha dzi amba malugana na mulayo wa mvetamveto (U imelelwa ha Vharema (Natives’ Representation) kha Mulayotibe wa Phalamenndeni, Mulayotibe wa Mavu wa Vharema na Mulayotibe wa Khoro ya Vharema) yo katelwa na u engedzwa kha vhuṱanzi havho kha Khomishini ya Ikonomi ya Vharema....Vho vha vho lugisela mulevho wo tou ṅwalwaho we khawo vha vhudziseswa kha tsengo yavho. Nṱha nṱha kha muhumbulo wavho, vha ri, kha mihumbulo ya vharema hu na fhungo ḽa mavu. Vha shaya vhunzhi hao, nga maanḓa vhe vha vha vha sa koni u a renga. Vho vha vha tshi tea u rengelwa vha ṋewa; Vhupo hoṱhe ha Vharema ho ḓo fanela u ṱoliwa na u khethekanywa ha vha puḽoto dza u fhaṱa, masimu a pfulo na dzingade. Vhathu vho vha vha tshi badela rennde ṱhukhu dza puḽoto dzavho.

MVETOMVETO THANGELI YA MVUSULUSO YA MAVU, 2011

“Vheiwe miḽioni hezwi ni hafha ngeno riṋe ri miḽioni dza rathi, ngeno vha miḽioni kha vheiwe vha na mavu ane a fhira raru tsha iṋa tsha mavu oṱhe, ngeno riṋe vha miḽioni dza rathi ri tshi tou vha na tsha iṋä tsha mavu. A si zwavhuḓi hezwo....Musi ndi tshi humbela (mavu manzhi) A thi kholwi uri ri khou humbela mapakulile, ro shela mulenzhe kha bveledziso ya Afrika Afrika Tshipembe nga u shuma nga zwanḓa zwashu...ro ita mukovhe washo kha sia ḽeneḽo, na nga nḓila ya muthelo, zwoṱhe zwo livhana na zwi songo livhana”.

Vho lwa nga manḓa na mihumbulo ya vhakhomishinari ya uri Vharema vha Afrika a vha koni u shumisa mavu zwavhuḓi, na uri arali vha fhiwa manzhi vha ḓo tambisa, na uri vharema vha Afrika vha a ṱavhanya u engezea, na uri vha na kholomo nnzhi lwo kalulaho:

“Kholomo ya murema a i na pfulo, ngeno kholomo ya mutshena u na pfulo yoṱhe...Vha mpfarele arali ndi songo bvela khagala kha vhoiwe”.

[Heather Hughes (2011). First President. A Life of John L Dube, muphuresidennde o thomaho na ANC].