1986 Hgt Jaargang 4

Schoonhoven opnieuw bezien boven geschetste ontwikkeling een aantal belang J. C. Visser rijke kanttekeningen te plaatsen. In mijn be In mijn studie over de ruimtelijke ontwikkeling schrijving van de ruimtelijke structuur van de van Schoonhoven gedurende de Middeleeuwen1 oudste kern van de stedelijke nederzetting heb ik heb ik de aanvang van de stedelijke ontwikkeling wat betreft de ligging van de Haven en de Oude van deze kleine stad aan de Lek geplaatst in het Haven de traditionele opvatting gevolgd dat bei tweede kwart van de 13e eeuw. Hierbij heb ik aan de zijn gegraven onmiddellijk ten oosten van de genomen dat de eerste stimulans tot deze ontwik oorspronkelijke zijkade van de ontginning Ber keling is uitgegaan van Jan van de Lede, de edel gambacht/Bovenberg. Het noordelijke gedeelte man die in 1247 apud Sconhouen oorkondde. van deze zijkade is nu nog terug te vinden in de Jan van de Lede zou ten behoeve van de nieu Opweg. De Haven en de Oude Haven, met een we nederzetting een verbinding tot stand hebben dam ter plaatse van de huidige Dam, zouden dus gebracht tussen de Lek en de Vlist bestaande uit aangelegd zijn in de scheg tussen de zijkade en de de huidige Haven, Oude Haven en Botersloot. In Zevender. In deze scheg was ook het kasteel van deze verbinding scheidde een dam, de huidige de heren van Schoonhoven gelegen. Dam bij de hervormde kerk, het buitenwater Een nadere beschouwing van de topografie (Lek) van het binnenwater (Vlist). Langs de Ha van het oude centrum van Schoonhoven leert dat ven tussen de (latere) Stenenbrug en de Dam, deze veronderstelling niet juist is. Uit nauwkeu langs de westzijde van de Oude Haven en langs rige kaartstudie blijkt dat de Opweg niet exact in de Koestraat onmiddellijk achter de kerk werd het verlengde ligt van de westelijke kade langs de door de heer van Schoonhoven een aantal huiser- Oude Haven en de Haven, maar zodanig ver ven uitgegeven, het begin van de 'stad' Schoon schoven dat deze ten zuiden van de Dam vrijwel hoven. Deze stedelijke nederzetting verschijnt samenvalt met de oostelijke kade van de Haven voor de eerste maal in de schriftelijke bronnen, (zie figuur 2). De richting van de oude zijkade is wanneer op 3 mei 1280 graaf Floris V van Hol nog terug te vinden in de voorgevelrooilijnen van land de Zeeuwse edelman Nicolaas van Cats be bebouwing aan de westzijde van de Oude Haven leent met de goede van Schoonhoven, omvattende poort (Oude Haven 2 t/m 36) alsmede aan de oostzijde engerecht. legen het einde van de 13e eeuw zou de van de Haven vanaf de Stenenbrug noordwaarts bebouwing langs de Haven en de Koestraat zich (Haven 43 t/m 67). Het is verder opmerkelijk dat hebben uitgebreid in de richting van de Lek; te de as van het gedeelte van de Haven (het water) vens zou zich dan bebouwing ontwikkeld hebben ten zuiden van de Stenenbrug niet in het verleng langs de Havenstraat. Onder de heerschappij van de ligt van de as van het gedeelte van de Haven Jan van Henegouwen volgde tenslotte omstreeks ten noorden van de Stenenbrug doch hiermee 1325 een relatief bescheiden uitbreiding in ooste een kleine hoek maakt. Tenslotte blijkt dat de as lijke richting langs Nes en Molenstraat alsmede van de ten oosten van de Opweg gelegen Bo bebouwing langs de Korte Dijk, de Voorhaven en tersloot niet minder dan 25 m verschoven ligt ten de Tol. Hiermee was de ruimtelijke structuur van opzichte van de as van de Oude Haven. Schoonhoven in grote lijnen vastgelegd zoals we Gelet op deze aan de topografie ontleende die kennen van de stadsplattegronden van Van nieuwe gegevens lijkt het niet goed denkbaar dat Deventer en Guicciardini uit de tweede helft van de Haven, de Oude Haven en de Botersloot als de 16e eeuw. onderdelen van een kunstmatige waterverbin Een hernieuwd onderzoek naar de oudste ge ding gelijktijdig zijn aangelegd. De ligging van schiedenis van het stadje2 geeft aanleiding bij de genoemde onderdelen, respectievelijk ten westen en ten oosten van de oude zijkade (Opweg), ver zet zich tegen een dergelijke veronderstelling. * Ik dank de heer Th. Rothfusz voor het vervaardigen Met deze constatering is een belangrijk gegeven van de figuren en ir. J. G. Wegner voor het kritisch voor de reconstructie van de ruimtelijke struc- doorlezen van het concept. 65 Schoonhoven opnieuw bezien Afbeelding 1. Haven van Schoonhoven tussen de Stenenbrug en de Dam. tuur ten tijde van de eerste fase van de stedelijke vengrens in de tijd aan voor de situatie die is afge ontwikkelingvan Schoonhoven weggevallen. Het beeld. De benedengrens kan 5 tot 10 jaar vroeger blijkt evenwel mogelijk, uitgaande van de eerder liggen. Figuur 1, 'omstreeks 1250', geeft een beeld genoemde topografische gegevens, een nieuwe van de voorstedelijke situatie; figuur 2, 'om reconstructie te maken. Deze geeft echter een streeks 1270', de ruimtelijke structuur van de beeld te zien dat aanmerkelijk afwijkt van het tot oudste stedelijke nederzetting; figuur 3, 'om nu toe gangbare. streeks 1320', geeft een indruk van het ruimtelijk Gezien de sterk gewijzigde denkbeelden die patroon van de stad nadat de eerste fase van de het hernieuwde onderzoek heeft opgeleverd, zijn stedelijke ontwikkeling tot een afronding was ge in dit artikel de resultaten ervan vastgelegd in een komen. Toen was echter tevens door het vergra schetsmatige reconstructie van de ruimtelijke si ven van de Haven en de Oude Haven en het gra tuatie op een drietal wezenlijke momenten in de ven van de Botersloot een aanzet gegeven voor ontwikkeling van Schoonhoven, te weten dejaren verdere ontwikkelingvan de stad, die in het twee 1250, 1270 en 1320. Deze jaartallen geven een bo de kwart van de 14e eeuw ruimtelijk gestalte zou 66 Schoonhoven opnieuw bezien 1 Oude Haven 4 Haven 7 Carmelietenstr 10 Kerkstraat '/// ] zie 13 Havenstraat llllll> pg.1 2 Dam 5 Visbrug 8 Meent 11 Appelstraat n 11111 3 Stenenbrug 6 Stadhuisstraat 9 Lopikerstraat 12 Koestraat Figuur 1. Schoonhoven, voorstedelijke fase omstreeks 1250. 67 Schoonhoven opnieuw bezien krijgen door de genoemde uitbreidingen in de Een zelfde onzekerheid geldt de wegverbin richting van de Lek en ten oosten van de ding tussen het stadscentrum van Schoonhoven Zevender. en de kerk van Willige-Langerak. Binnen de stad In het navolgende zullen de in de figuren 1, 2 is dit tracé terug te vinden in de Stadhuisstraat- en 3 gegeven reconstructies worden toegelicht en Carmelietenstraat-Meent. Gedurende de Mid de hierin verwerkte gegevens worden onder deleeuwen en ook nog daarna werd het oostelijke bouwd. Tot slot zal worden ingegaan op de voor gedeelte van deze weg aangeduid als 'de Kerk- deze reconstructie gekozen 'peiljaren'. Hierbij laan naar Willige'. Het tracé moet aanwezig ge zullen enige qua ruimtelijke structuur met weest zijn vóór de stadsvorming omdat de rich Schoonhoven vergelijkbare steden mede in de be ting ervan bepalend is geweest voor de verkave schouwing worden betrokken. ling van de huiserven langs de Haven (zie hier na); bovendien liep het tracé dood tegen de om De voorstedelijke fase (figuur 1) streeks 1325 aangelegde oostelijke stadsgracht. Dat dit tracé eens deel heeft uitgemaakt van de Schoonhoven kwam tot ontwikkeling in het mon doorgaande bedijking langs de Lek, zoals ik eer 5 dingsgebied van de Zevender. De uitmonding der heb aangenomen , lijkt bij nader inzien niet van dit in oorsprong natuurlijke stroompje heeft waarschijnlijk. Tegen een dergelijke veron in eerste instantie een halt toegeroepen aan twee derstelling pleiten het doorlopen van de verkave ontginningen langs de noordoever van de Lek. ling van de Nesse ten zuiden en ten noorden van Ten westen van de Zevender was dit de ontgin de weg en de hoogteligging van het gedeelte van ning Bergambacht/Bovenberg, ten oosten de het tracé onmiddellijk ten westen van de kerk van ontginning Willige-Langerak. De oostelijke be Willige-Langerak. De kruin van dat weggedeelte grenzing van Bovenberg werd in eerste instantie ligt namelijk op nagenoeg dezelfde hoogte als het gevormd door een zijkade, waarvan het noorde omliggende land (0,4 m -N. A. R). Een oude kade lijke gedeelte terug te vinden is in de huidige Op- ter plaatse kan echter zijn afgegraven. De belang weg. De oudste begrenzing van Willige- rijkste overweging tegen een vroege doorgaande Langerak, eveneens een kade, vinden we terug in bedijking in de monding van de Zevender wordt de Populierenlaan bij de hervormde kerk van dan ook gevonden in het feit dat het gehele stads Willige-Langerak. Deze kade wordt in 1274 aan deel van Schoonhoven ten oosten van de Haven geduid als de Oude Sidewende. Genoemde ont ongeveer één meter extra moet zijn opgehoogd. ginningen zullen in de tweede helft van de 11e Deze ophoging doet vermoeden dat de huidige eeuw tot stand gekomen zijn. In dezelfde eeuw Lekdijk de eerste waterkering tussen Schoonho werd het Hofland aan de ontginning Bovenberg ven en Willige-Langerak is geweest, en tevens dat toegevoegd. Hiertoe werd een kade langs de Ze dit dijkvak eerst in de jaren twintig van de 14e 6 vender aangelegd, die aansloot op de kade - te eeuw tot stand is gekomen . vens ontginningsbasis - van het westelijke ge De Kerkweg in de ontginning Bovenberg kan deelte van Lopik, namelijk de ontginning Vijf- eveneens als een voorstedelijk wegtracé worden tienhoeven (Noordzevender). De kade langs de aangemerkt. Voor de ruimtelijke structuur van Zevender is voor een deel terug te vinden in de Schoonhoven is deze weg van belang geweest om Lange Weistraat. Ten westen van de sidewende dat hij de plaats bepaald heeft van de vesting van Willige-Langerak werd de Nesse ontgonnen. gracht aan de noordzijde van de stad (zie figuur De westelijke begrenzing van deze restontgin- 3)- ning werd gevormd door een zijkade met daar Wat betreft de afwatering van de verschillende langs een watergang3.

Load more