VAKlFLAR UMUM MÜDÜRLÜGÜ NEŞRiYATI

VAKIFLAR DERGiSi

Metinden hariç 103 Resim, 10 Plan ve Kroki, 11 fotokopiyi havidir.

Say ı : VI

BAHA MATBAASI-İSTANBUL- 1965 18. YÜZYILDA İSTANBUL ÇEŞMELERİ VE AYASOFYA ŞADIRVANI

SEZER TANSUG

Ayasofya Müzesi Asistanı

İstanbulun tarihi mimarisinde ken­ için birin2i derecede eserler saymak da dine has bir yeri olan çeşme, şadırvan, . mümkündür. sebil gibi su yapıları hakkında bugüne Çeşme ve sebil mimarisi 18 Yy. dan kadar çeşitli çalışma ve incelemeler ya­ itibaren bir anıt vasfı kazanmaya başladı. pıldı. Fakat genellikle bu çalışmaların Böylelikle bağımlı bir mimari parça ol­ plastik ve dekoratif üslup kritiği yönün• maktan kurtuldu. Hatta denebilir ki su den olmadıkları görülüyor. Çeşme ve se­ ile ilgili fonksiyonun önemi bile ikinci bil yapılarını grup halinde tasnife yöne• dereceye düştü. Bunlar herşeyden önce len çalışmaların gayesi, vesika ve malze­ bir alan, bir avlu, bir köşe, bir duvar sat- me kaynağı teşkil edecek. birer eser orta­ . hı boşluğunu değerlendiren plastik bir ya koymaktan ibarettir. Bununla beraber satıh-hacini birleşimi rolünü oynamaya bu yapıları, bilhassa .onarımları vesilesiy­ başladılar. Bugün bu eserlerin onarılıp le daha ileri bir safhada değerlendirmeye aydınlığa ve hayata kavuşturulmuş olma­ yönelen çalışmalar da yapılmıştır. Bu de­ ları sevindiricidir. ğerlendirmeler, eserlerin sanat tarihi açı­ 18. Yy. da Avrupa tesirlerine yöne• sından tam anlamiyle bir yorumlanış ve lişle bu eserlerin meydana getirilişi ara­ açıklanışlarından çok ihtiv_a ettikleri plan sında ilişkiler olduğu besbellidir. Bu yeni kesit ve rölövelerle dikkati çekerler. Bu temayülü sanatta ve düşncede natüra• bakımdan bu çalışmaları tam bir değer­ list bir ilginin, bir çeşittabiat duyarlığının lendirme değil, birer tanıtma olarak gös• doğuşuna bağlıyabildiğimiz gibi, satıhçı termek mümkündür. Bir takım dergilerde karakterinden fazla bir şey kaybetmeyen ve Türk sanat tarihi ile ilgili kitaplarda plastik duyarlık içinde yeni bir hacim yer alan bu konudaki yazı ve nodar da zevkinin uyanışı olarak da ifade edebili-

hiç ~üphe yok ki önemsiz sayılamaz. Çe­ rız. şitli yönlerdeki çalışmaların gelişerek iler­ A yasofya şadırvanı hakkındaki dü- · de bu eseriere ışık tutan, onları bütün yan­ şüncelerimize geçmeden önce 18. Yy.ın larıyla ortaya koyan yeni ve değerli çalış­ ilk yarısında İstanbul' da yapılmış olan ö• malara varacağı ümit edilebilir. nemli çeşme yapılarının karakteristik yan­ ları üzerine genel bir açıklamayı ve b un - İstanbul'da özellikle* 18 Yy. da yapıl- lar arasındaki ortak üslup özelliklerini a­ . maya başlanmış olan bazı su yapıları ba­ raştırma denemesine girişmeyi faydalı kö- ğımsız. mimar! karakterleriyle başlı başı­ rüyoruz. na ele alınmayı gerektiren bir değer taşı­ * yorlar. Bunları mimar! ve özellikle deko­ Bu eserler arasında en önemlilerinden ratif üslup gelişmesini takip edebilmek biri olan Tophane çeşmesi Tophanede Si- 94 SEZER TANSUG nan'ın son eseri olan Kılıç Ali Paşa ca­ ·esprisi .bütün kuvvetiyle kendisini hisset­ miinin yanındaki alana kondurulrnuştu. tirınektedir. Sathın istifinde düz bir boş- Bağımsız çeşıne yapıları arasında masif . luk bırakılınadığı halde bu istifin rahat­ kübik örneğin bir şaheseri olan bu yapı lık verici oluşu ilgi çekici değil midir? Bu dört cephesinde tekrarlanan geometrik ve istif ancak belli bir geometri yi hedef tu­ nebati motif düzeniyle çarpıcı bir satıh tarak tezyin1 bir kaos olmaktan kurtul­ plastiğinin tam ifadesidir. Cephelerin tez­ muştur. Stilize edilmiş çeşitli motifleri dü• yini istifi geometrik bir çerçeve üzerinde zenleyen duyarlığa ayni zamanda sıkı bir dengelenir. Plastiğin en kuvvetli aksanı lojiğin katılmış olması bu sonuca yardımcı istiridye kabuğu tezyinatlı köşe kesimle­ oluyordu. Bunun yariında satıh üzerindeki rini tamamlayan fırlak sarkıtların (stalak­ aksanların münasebeti de bu tezyini zev­ titlerin) dört köşedeki tekrarı ile sağlanır. kin başarısında ayrı bir rol oynamışlardır. Köşelerde büyük cepleri ayıran dar cephe Yatık ve dik çerçeveler arasındaki bariz kesimlerinin sarkıtlara kadar varmasıyla muvazene ilişkisi çıkıntılı kÖşe sarkıtlarıy­ adeta kübik yapı bütününde geometrik la girintili niş sarkıtları arasındaki ilişkiy­ sertliğin ve kütlenin kınldığı bir ınahiyet le de bir hayli kuvvetlenınektedir. değişikliğine uğrar. Tophane çeşmesinde müşahede ettiği- Tophane çeşınesinde köşe sarkıtlarını . miz geometrik satıh ve hacım birleşimi­ basık rölyef tezyinatlı geniş bir kıı~ak bi­ nin gerçek ınanası kısaca, kaba bir kütle• ribirine bağlıyor. Bu geniş kuşağın altın­ yi yuınuşatmak, canlandırmak ve bundan daki fırlak silme de bir çeşit kat, alt üst hakikl bir plastik şaheser çıkartmak gaye:-· bölmesi yerine geçiyor. Köşe sarkıtları bu sini. taşıyor. Bir kütle karşısındaki bu dü• altlı üstlü kat sisteminin arasında adeta. zen zevki kütleyi oyarak ona derinlik ve bir çeşit sembolik taşıma-unsuru oluyorlar. form kazandıran duyarlıktan geride ol­ Bu kat sistemi hakkındaki açıklamaya gi­ madığı gibi plastikte geometrik esas ana rişınekten- ınaksadıınız aslında ağır bir elemanlara yönelen çağdaş ihtiyaç ve kütle yapısı olan Tophane çeşınesinin sa­ zevke de ipuçları verecek değerdedir. tıh tanziıni. yoluyla hafif ve zarif bir te­ Satıhla kütle arasındaki bu ilişki, İs- sir bıraktığını hatırlatmak içindir. Ger­ . tanbuldald Sultanahmet, Azapkapı, ve Üs• çekten de aslında Tophane çeşınesi üstüne küdardaki abidevi çeşmelerin de ana .ö- . saçak ve kubbe kondurulrnuş büyük ölçü• zelliğini tayin edici ınahiyette~ir. Gerçi de ağır bir geometrik biçlınden, kütlev1 Sultanahmet ve Azapkapı çeşıneleri gibi bir kübden başka bir şey değildir. anıtalrda şebekeli sebillerin · bulunması Tophane çeşınesindeki geometrik bunların mekan -boşluklarıyla hafiflediği çerçeve düzeni de iki kademe arasındaki intibaını uyandınr. Ama gene de bunların abanma - taşıma ilişkisini kesin bir inti­ tezyini tanzim yoluyla hafifletilmiş ve ya­ baa götürmektedir. Alttaki dikine çerçe• yılmış·~ atılıların plastiği haline gelmiş ol­ veler tezyini satıh mekanının taşıyıcı un­ dukları aşikardır. Dört cephesi olan kü• surları, üstteki yatık kuşaklar ise abanan hik Sultanahmet çeşınesinin dört köşesin­ unsurlardır. Fakat hiç şüphesiz taşıyıcı in­ Jeki sebil çıkıntılan mekan yapılarına has tibaın en kuvvetli unsuru sarkıtlarla son mimari özellikten ziyade ağır kütleyi ha bulan dikine köşe kesimlerinde kendisini fifleten köşe aksanları teınayülünü akset göstermektedir. tirirler. Bu defa bu aksan bir. taşıma sem­ Dikkat edilirse satıhmekanın derinlik bolü olarak değil, yuvarlak sebil satıhla­ intibaı dikine düzenlenmiş alt bölmelerde rıyla düz cephe satıhları arasındaki ritmik daha belirli ve adeta şeffaftır. Ortadaki bağlantı ve sebil boşluklarıyla sağır cep­ sivri keınerli ayna taşı ve simetrik sta­ he düzenleri arasında bir açılıp kapanma laktitli nişler derin girintileriyle bariz bir arınonisi meydana· getirir tarzındadır. ışık-gölge tesiri de taşırlar. Yapıya hem ağır bir kütle hem de hafif, Tezyinatın · hazırlanmış çerçeve kas­ kınlabilir bir intiba veren bu karşılıklı i­ nağına işlenınesinde satıhçı sanatıınızın lişkilerdir. 18. YÜZYILDA İSTANBUL ÇEŞ11ELERt VE AYASOFYA ŞADIRVANI 95

Demek ki bu yapılarda karakteris­ · Genel olarak bütün çeşme plastiği - tik bir özellik olarak, biribirierine karşı­ nin, yani duvar satılılarına gelişi güzel lıklı tesirlerini veren ve kütle satıh müna• -.kondurulanlardan tutun, köşe ve meydan sebetinden doğan bir gerilim, bir çeşit ça• boşluklarını dolduranlarına kadar hepsi­ tışma müşahede ediyoruz. Tekrar edilmiş nin çok defa tam bir mimari unsur olan tezyini çerçeve satıhlarının statik düzenini kemer örgüsü biçiminde, veya bu . unsu­ seyrinden vazgeçilemeyen bir dinamik du­ run mutlalca kullanıldığı bir tarzda ele yarlık katına yükseltiveren de belki bu ge­ alınmiş olmaları hakikl fonksiyonel mi­ rilimdir. mari ile bu farklı bağlılık, bu ana özeniş fikrini kuvvetlendirmektedir. Azapkapı meydan çeşmesinde de. or­ tadaki sebil çıkıntısıyla iki yandaki . tez - Su mimarisini bütünüyle ayrı bir yini çeşme cepheleri arasında böyle bir grup lıalii:ıde düşünmek ve ele almak ge­ münasebetten balısedilebilir. Bu simetrik rektiği zaman, bu gruplaşmanın, bir çok kuruluşun dört cepheli bir yapı meyda­ tezyini satıh değerlerüıe, sembolik mima­ na getirmekten pek farkı olmadığı, hatta ri unsurlara ve özelliklere bağlanmış bir bu kuruluşla dört cepheli bir yapıdan ed~­ ~ahtc mimari yahut da bir çeşit süs ınİ­ nilen duyarlığa da tamamen erişiimiş ·ol­ marisi meydana getirdiğini ileri sürmek duğu söylenebilir. Bu kuruluşu tamamla­ yanlış mı olur bilmiyorum? yan arkadakı kütlevi yapı (lıazne) tezyi­ Bu konuda, yani tezyini satıh-hacım ni cephenin tabii bir devamı olarak gö• plastiği ile mimari duygunun bağlılığı ko­ rünmektedir. Azapkapı çeşmesinin ku- .. nusunda başka unsur ve örnekler de hatır­ rulduğu tarihte meydanın biçimine uy- · lamak mümküİıdür. Yukarda ana bir un­ mak zorunda olduğu, ama. buna rağmen sur olarak kullanılçhğını gördüğümüz ke­ ustalıklı düzeni sayesinde azami bir abi­ mer, daha doğrusu sahte kemer gibi mi­ devi tesire ulaştığı kolayca tahmin edilebi­ mari bir unsur olduğu su götürmez olan lir. sütun, daha ·doğrusu sahte sütun da çok- · Hacim satılı arasın~aki ili~kiyi Üskü• defa plastiğin ana unsurlarından biri olu­ dar çeşmesinde de müşalıede etmiyor mu­ vermektedir. Sütun biciminde ceşme ör• yuz? Kübik ağır yapı, köşe üstlerincieki nekleri göstermek de ~ümkündfu. Bazan fırlak konsol tezyilları ile ister istemez bi­ havuz fıskiyesi ya da buna benzer mak­ zi ayni intibaa sürüklüyor. Köşe kesimi e-· satlar için i~lenen mimari maket biçimle• rinin ihtiva ettiği küçük yalaklı yüksek rindeki mermer tezyİnatın bile plastik ha­ çeşmeler bu kütle kırıcı aksana özel bir cım formlarıyla mimari duygu arasında­ satılı değeri getirdikleri gibi, iki karşı­ ki münasebetten doğmuş olduğu düşünü­ lıklı cephede tekrarlanmış olan simetrik lebilir. Çeşme yapıları vesilesiyle ortaya nişlerin üst dolguları köşe konsollarıyla çıkan bu mesele genel olarak Türk satıh Tophane çeşmesindekine benzer bir mü• plastiği hakkında girişilecek bir ineele­ nasebet ortaya koyuyor. mede çıkış noktası olarak seçilebilir ka­ Iiaatindeyiz. Bu kısa açıklamayla neyi ifade etmek istiyoruz? Burada karşımıza kübik çeşme Bu genel ve kısa açıklamayı yapmak­ plastiği ile hakiki mimari arasındakifark­ ta başka bir maksadımızın da Ayasofya lılık ve bağlılık meselesi çıkmaktadır. şadırvanı hakkındaki incelemede, burada Dikkat edilirse bu plastikte mimari duy­ vardığımız sonuçlarla ilgili bazı sonuçlara gunun şaşılacak bir tesiri söz konusudur. varmakla belireceği ilerde görülecektir. A- Gene bu kübik yapıların mekan örtüsü . ma bu defa kübik plastiğin inimariye ö• fonksiyonu olmayan kubbelerle yükseltil• zenişini değil, fonksiyonel bir mimari i­ mesinde de mimari duygumın tesiri ba­ lişkinin, yani bir abanma taşıma ilişkisi­ rizdir. Bu özelliği mimariye özenen bir nin tam alesine tezyini bir duyguya na­ tezyini duyarlık diye anlatmak da müm• sıl tabi olduğunu, ve bu tezyini zevkin kündür. mimarinin iç dış karakterine uyarak nasıl 96 SEZER TANSUG

organik~ bir- b!rleşıneye .doğru c gittiği:o,i şilcliğine uğruyordu .. Burada bir defada ·. inüg.]ıede ~deceğiz.. · . : . . , · · yapılıp bitirili.iı.iş bir külliye gruplaşması , -- . poğrusu jstenitse:yalııız .Ayasofya- şa­ söz· konusu değildi. Belli -bir tarih süresı: dıryanında :değil, , genel·.: olatak . geç devir .· · içipde :?aman zam'!fi ·yapılan ilaveler ve Osina:nlı ·ıniinarisinde fonksiyonel: lip.sur­ bunların değişen: üslfıpları bu oriitıal kül• larin -tezyiıii, .bir::zariıf~( -endi§esiıie ·yöne--.· liyeye. serbest 'bir. pitoresk görünÜş. ka­ . li§leri'-öldukça dikkat çekicidir ve': bu mi~ zandırmıştır. Ayasofya külliyesini meyda~ mad ;devir .hakkında ·,yapılacak- 'özlü- bir- na getiren yapıhır bu özellilçleriyle miına-: . incelemenin -böyle bir mesdeyi · kendİsine ri topluluk ve gruplaşmacia klişe. nizarn­ çıkış. noktasf- olarak- :seÇmesini .. tddif .• et~ c;l.ari kapabilen bir artistik toleransı haber meınek; bu-.devrin.başlıcatemayülleri göz _ yeriyôrlar. Bu da bir bakıma bizans kili­ ~riüne alİndığı' takdirde, doğrusu eid~ de-: sesindeki mekana· adapte ·olabilen Türk. ğlldir. . . .. __ · . - . . . esprisinin, ·onu_ küçük unsurlar ilavesiyle k:endisine ınaied~n büyük ınüsaınahası . ·*· gibi düşünülüp ınütalea edilebilir. ·_ Ayasofya Müzesinın avlusundaki. şa-: Ayasofya avlusundaki abidevi şadır­ dırviin sözünü 'ettiği~z: çe~me yapıiarı gi~ varim·bağıinsız hüviyeti pu açıklamaları­ bi oldukÇa bağırrisız _b.ir hü:viyet taşıma- . ınızla şüphesiz smırlanrriaktadır. Ama şa­ sıyla ~~kati_çekiyor~ Tophane; ~ult~ah­ d~rvan yapısı· bütüri hütüne bağımsız ·bir met,, Azapkapi, .Üsküdar ıl).eyd~uı Çeşın_e­ anıt olarak ş~hrin bii:' ıneydanma kondu­ .hrind~, _uygiılatıan.·abidevi su yapıları ör-: tulamazd~. ~u yapinin bir canii ile ilişkide J:ieğin~- b1l d~fa abid_ev! bir ş~dırvan yapı::­ olm.a~ı kaçuiılfuazdır. Ama Ayasofyanın' smda -tıygulanabilınesi: için ht;rhalde _Aya~· avlusund~ olmasi bu yapıya üslup bağım· · s?fya: avlusım:d~H ~-oşluktiui daha uyglin: sızlığı yönündeı,ı kendi kendisine yetebi­ hir_•yer seçilem~zdi. Ayasofya atriuffi:i.ın• ~: len· bir anıt karakteri de verebilniiştir. •· dan:bazı. ·parçabrın'ınevcut olduiD-ı devir-: - . 4< bizafis colonnade'lari 'yalıııida şadırva~· Bu arada· h~lhassa, şadırvanın bir sü-. ·. ~ havuzu çevrele.yen iıice _cölonna~e'latı' tun nizamıyla :ri:ıiınari bir fona bağlandı­ . avlu:i_Çind~:old~ikçadeğiş~k, fakat4erşeye ~! belirtıneiniş, hatta sebil ve ınusluklar - fağriıen ·_ uz;hi~ıcr bir- gö.ı:üniiŞ qirliği. yara-:; ön~ndd(i saç~arı taşıyan süti.ınlarla şa~: ·. tiy;or~ ~ı:· Bugüii_-_atri~ri:ı' dan • görür_ı-qi-ae~ e- dırvan arasındaki· ınünasebetin tesadüfi -~st~r:k~lfi?~~~ıf". Fak~t-şadırvarua ayıii za~· ·olmadığını ileri ~ünnemiş de söz konusu , ·. · ı;D.?rilarda'-;yapılftiı:ş · ·al~_· ~:s_ebil. _ve '~~dest bağııns1z mimari· hüviyetin oldukça sınır­ mus~~~lar(.öriündeki: ci)işap: saçak coloiı:: landığını _gösterir~ Bu doğrudur, ama şa­ nacle'lan ~adi'rvana akr·aba •bir· sütUn fonu dırvanın hemen batısında yer alan sübyan fl).eydfu;ıa:g~ti!ert_k Şiieks~ği b~şlang;ç~ ınektebiniiı mimari üslup farklılığı _bu €a gid~~ş b~unu~cjd~p~~: · '. ·· bağımsızlığı arttıran bir fon rolü oynamı· yor mu? Tuğla ve ta~ sıralarmdan ibaret _. · , Sütunlu bi~ avlu ~ü~eni içinde yer a- erken devir tekniğiyle · inşa edilmiş olan . lan sütunlu şadırvan Tfuk mimarların ö• bu tek kubbeli, iki katlı masif görünüşlü te~eıi beri alışıp sevmiş oiduklan, cami av­ yapı hafif ve büyük kemer boşluklarıyla lul~ririda bi~· Çok örneklerini meydana ge­ bölünen şadırvan .yapısının · iyiden İyiye ürdikl~ri pir upsurdu. fı. yasofya avlusUli­ . ~ağıri:ısızca belirınesini sağlayan bir fon da ise genel manada, bir. sütun nizarnının rolü oynuyor. Güneydeki ınuvakkıthane, uygulan1Şl1lda.. bu_ alişılip, · heınc;n · hemen Müdüriyet gibi yapılar da gene şadırva­ k~işdeŞriıiŞ_ goifui.üŞüii dfşma çıkmak im­ nm kendi orijinal hüviyetini ortaya koya­ kanı bıillliıiriüştur. Ayni' üslup, ayni mad­ bilmesine yardımcı olan değişik üsluptaki de ve teknik tonalitesinin, hatta ayni renk satıh ve kütlelerle dikkati çekiyorlar. tonalitesinin yeknesak nizaınını ortaya koyan külliye bütünlüğü Ayasofya'nın i­ A yasofya şadırvanının çevresindeki çinde ve çevresinde inşa olunan çeşitli ya­ yapılada münasebeti böylece yukarda a­ pı ve unsurlarda bir ınana ve espri deği- çıklamaya çalıştığımız şekildedir. '._) ı .ı J Sezer Tmısuğ

Ayasofya Şadırvanı Vak..ıflar Dergısı. . J!J. Sezer Tmısuğ

Ayasofya Şadırvanı • . TJf Valuflar Dergı;ı •· · ~ " s~::::::;· ~ o:ısug

Şadırvanda bir kö;e tezyinatı 1\ya~cfya Şa:lırvanımn ı:açak:a,·mdak' kö§:c tczy~natı

18._ YÜZYILDA İSTANBuL ÇEŞMELERİ VE AYASOFYA ŞADIRVANI 97

Ayasofya şadırvanı mimari ve tezyini klasik sütun nizamı münasebetine bağım­ karakteriyle belli bir üslup değişmesi açı­ lı kalınmamıştır. Sinanın Edirne'deki Se­ sından son derece tipik bir örnek teşkil limiye camii avlusunda da basit, hatta üs• eder, Bu yapının bazı ana mimari örnek• tü açık, hemen hemen yuvarlağa yaklaşa-­ lerden daha ileri bir safhada klasik üs• cak biçimde poligon, ortasında fıskiyesi luptan barok üsluba geçiş hakkında tam · bulunan sade bir şadırvan havuzu kullan­ fikir edinilebilecek bir eser olduğu söyle• malda iktifa etmiş olması da dikkat çeki• nebilir. Mesela şadırvanın inşasına yakın cidir. Halbuki sütunlar ib.tiva eden yu­ bir tarilite inşa edilmiş olan Nuruosmani­ varlak ya da poligon saçaklı aşdırvan tip­ ye camii bir bakıma barok üslup hakkın­ lerinde avlunun ortasına konduralan bu da mübalagalı fikir veren iddialı bir ör• mimari unsurlar avlunun kubbeli ve sü• nektir. Buna mukabil şadırvanda barok tunlu düzenle kolay bir ritmik münase• üslubun mutedil ve satıb.çı, klasik Üslup• bet sağlamaktadır. Cami avluları içinde la çok yakın ilintisi olan bir temsilcisini yer alan çeşitli tipte şadırvanlar her za­ görmek mümkündür. Nuruosmaniye'de man avlunun ölçüleriyle ayp.i nispeder da­ bu üslubun aşırı yuvarlak satıhlar elde e'~­ hilinde de kondurulmamışlardır. Bunlar mek, yer yer derin girinti çıkıntılarla küt• arasında avlu bo;luğnnu iyiden iyiye da­ leleri canlandırıp hafifletmek gibi olduk­ raltan büyük ölçülüler olduğu gibi büyük ça şekilci bir yorumu söz konusudur. El­ bir avlu içinde ölçüleri buna nisbetle pek de edilmek istenen ışık gölge tesirleri, kücük, olanlarına da tesadüf edilebilir. kütleler üzerinde yapılan şekilci oyunlada Avlularda ekseri kullanıldığını gör• gerçekleştirilmek istenmiştir. Buna_ rağ­ düğümüz çeşitli tipten ~adırvanlar acaba · men yapının gene de mükemmel bir ba­ rok tesir taşımadığı ileri sürülemez. nasıl bir mimari orijine bağlanıyorlar? Bu Şadırvanda ise barok tesir büyük siv­ şüphesiz herşeyden önce çıplak bir roşlu­ ri kemer boşluklarının üstündeki gergin ğun daldurulması prensibiyle ilgilidir. satıhların muvazenesi ile temin edilmiştir. İhtiyaç ':~ f~:mksiyon da bu prensipten ay­ İnce sütunlada taşınmakta olan geıiiş sa­ rılmaz. Büyük Selçuk hanlanndan bazıla­ çak boşlukta adeta süzülür gibi, adeta is­ rının avlu mescitleri de herşeyden önce tinatsız durmakta olduğu intibaını uyan- ortadaki boşluğu değerlendiren birer un­ surdu. Cevresi sınırlanmıs üstü acık bir dırır. . ~ . , düzlük yayın bir beşeri duyarlıkla anıtlar, Bir şadırvan yapısı esas itibariyle çe• havuzlar, v.b. gibi çeşitli unsurlada değer­ peçevre rrıusluklu ve üstü çok -defa §e­ lendirile gelmiştir. bekeli bir havuz ile buna bir çeşit kapak vazifesi gören saçaklı ve kubbeli açık bir Şadırvanlarda sütunlar üzerinde taşı­ sütun yapısından meydana ge;liyor. - Bazı nan kubbesiyle açık yapı eski dinl: mima­ şadırvanlarda bu iki ana unsur birleştiril­ ri şekillerle münasebette görülebilir. An­ miş, sütunların çevresine sırayla dizili ol­ cak bu (indireckt) bir ilişkidir. Aslın­ duğu havuz, yukarda ayni zamanda bir da saçak ve kubbeli şadırvan örneğinin, kubbe de ib.tiva eden türbe biçiminde bir bir ihtiyacın gerektirdiği şartlar içinde görünüş kazanmıştır. Sütun aralarındaki mimarideki başlıca temayüllere uymak - boşluklar da madeni şebekelerle kap::ıtıl­ tan ibaret olduğu belirtilmekle iktifa edi­ mı~tır. Mesela Sultanahmet camii, Yeni­ lebilir. Şadırvanlarla dinl: muhtevanın ö• cami avlulanndaki şadırvanlar böyledir. nemli bir özelliği, yani abdesr zarnreti de Bunların yanında değişik tipte olan şadır­ gerçekleştirilmektedir. İslam mistisizmin­ vanlar da pek çoktur. Süleymaniye camii de suyun kazandığı mana bu yapılara su­ avlusundaki şadırvan dört köşeli kübik yun kutsallığını doğrulayan, adeta kutsal bir mermer yapıdır. Ama bu yapı gene de tabiat için dikilmiş bir anıt vasfını yük• üzerine düz tavan örtülü de olsa kapaklı lüyor. Bu yapıları çevreleyen tezyini du­ bir havuz özelliğinin dışına çıkmamıştır. yarlık da suya atfedilen bu kutsallığın dı­ Ne var ki Süleymaniye camii avlusunda şında değildir. 98 .. SEZER TANSUG

Ayaspfya ~adırvanı değişik şadırvan l::akıldığı zaman Ayasofya şadırvanındaki tipleri ile yukarda açıklamaya çalıştığımız emsalsiz zar:ifetin saçaklı kubbe örtüsü münasebetler içindedir. Üslup özellikleri ile ince dayanaklar arasında kurulan tek­ bakımından erken örneklerden ayrılığına nik muvazene ile ·ayni manayı taş~dığı gelince, şadırvanın yeni bir üslup çağının gerçeği ortakaçıkmış olur. Yapılması ge­ hakiki ·bir temsiclisi olarak dikkati çekti• rekli olan teknik inceleme aslında tezyini ğini belirt:miş bulunuyoruz. İstanbuldaki duyarlığın alabildiğine gelişmiş ve incel­ mimari üslup gelişmesinin zorlamasız, ta­ miş olduğu bu eserde estetik zarafetin öl• bii, organik bir ürünüdür de demeliyiz. çülere aksedişi demek olacaktır. Eski örneklerle kıyaslandığı takdirde A­ Bu s~tunlu yapı ile şadırvan havuzu yasofya şadırvanında gelişme özelliğinin arasında muayyen bir boşluk vardır. Ha­ açıkça ortaya çıktığı ve ağır, kuvyetle ye­ vuzun dilimli dairevi mermer formunu re oturan (lagar) görünüşün yerine, yu­ üstteki madeni şebekderin de aynen tek­ kan boşluğa doğru yükselen, atılımlı, es- . rarladığı görülüyor. Şebekderin üst şeri­ nek ve gergin organların bariz bir zara - dini yuvarlak dilimierin üstündeki yal­ fet kaygısının aldığı görülecektir. dızlı yazı çerçevelerinden sonra gene şe­ Stalaktit başlıklı . sütunların taşıdığı bekeli ve alemli alınlıklar teşkil ediyor, di­ kubbeli saçale aslında, geniş satıhlar halin­ lim bitişgelerindeki" sahte sütunların üze• de yayılmış da olsa, bir kütle ağırlığından rinde de madeni alemler bulunuyor. Ay~ mahrum olmasa gerektir. Ne var ki bu nca madeni bir kasnak havuza bir ic kub­ ağırlığın belli bir prensip içinde dağıtıla­ be meydana getiriyor. Tel örgü ile kapla­ rak taşıma görevinde incecik sütunların nan bu madeni kubbe kasnağı havuzdaki katiyen yadırganmadığı emsalsiz bir mu­ suyun temiz kalmasına yarıyordu. vazenenin kurulduğu da aşikardır. Saçcik Şadırvanın saçaklı örtü kubbesi de lı yapıyı taşıyan sütunla:ı; tamamen dik içten havuzun ölçülerine uyuyor. Bu ana kondurulmuş olduklari halde stalaktit baş­ kubbe ahşap kasnaklıdır ve tahta dilim­ lıklar üzerinde yükselen kemerli mermer lerle örtülmüştür. Esasen· sütunlara daya­ yapının hafıf bir açıyla eğik olarak yuka­ nan sekizgen mermer yapıya üstten bü• rıya doğru yükselişi · bu yapıda dayanak tünüyle ahşap olan saçak ve kubbe örtü• sisteminin oldukça değişik bir çözümü ol­ leri abanıyor. Açık mavi boyalı kubbe içi• duğunu düşündürüyor ve ilerde bu çözü• nin göbeğindeki yaldızlanmı1 yıldız mo­ mün anlaşılması için sırf teknik bir ince­ lemenin zaruri olduğU akla geliypr. Türk tifli madalyon · tezyİnatı kubbe içindeki ayıran yaldızlı ı­ mimarisi üst yapılarla dayanak sistemleri tahta dilimleri yivlerle şınlanıyor. Şadırvanın tavan ve saçak sa­ arasında her zaman en mütekamil müna• tıhlarının tekmili muayyen bir prensip sebetleri sağlamayı öteden beri biliyor ve dahilinde tezyini frizlerle süslenmiş ve bu sayede en eski k1:1bbeli n:ıİ':rrıari örnek• renklendirilmiş bulunuyor. Sekizgen lerini en emin, en istikrarlı tekniklerle mermer yapı da üst kısımda hem dıştan geliştirip gerçek mimari hüviyetine saka­ biliyordu. Şundan emin olunmalıdır ki hem içten değişik karakterde yazı frizle­ riyle çevreleniyor. konstrüktif dayanak sistemi bakımından ilk bakışta basit görünen, ahşap bir üst Yapının iç ve dışında benzer motif ve örtüsünün taşınmasından ibaret olan Aya­ düzenin farklılaştırılması şadırvandaki sofya şadırvanındaki münasebetle büy.ük tezyİnatın ilgi çekici yanıdır. Benzer süs• kubbeli yapılarda uygulanan en komplike lemeyi farklılaştırma tesadüfi olmasa ge­ dayanak sistemleri arasında mahiyet ba­ rektir. Bu açık bir şadırvan konstrüksiyo• kırnından önemli bir. fark yoktur. Ve nunun mimari .görünüş ve kavranış bakı­ bütün bu konstrüktif problemin çözü• mından iç- dış münasebetine uygundur. münde sırf bir teknik kaygı değil, iler­ Bu münasebetin bir kapalı mekan duyu­ lcmi~, gelişmiş bir estetik kaygı ayni de­ ~undan farklı olduğunu ve bir şadırvan rrce.de rol oynamıştır. Meseleye bu açıdan yapısında kapalı bir mddnın sözü edile- 18. YÜZYILDA İSTANBUL ÇEŞMELER1 VE 4YASOFYA ŞADIRVANI 99

miyeceğini belirtmeliyiz. Fakat bu özellik veriyor. Bu kıvrımdal kompozisyonuna mimari karakterden uzaklaşmak ·demek natüralist stilize boğum tezyinatı adı ve­ de değildir. Çünkü ~adırvanda sütunlu rilebilir. İki yandaki simetrik frizlere ge~· örtü yapısinin bir istinat ve denge sis~e: lince, bunların içe ve dışa doğru kıvrıla­ nii olduğu besbellidir. Bununla beraber ralc uzanan rumili tek sıra dallardan iba.,. bu sistem bütünüyle tezyini bir plastik ret oldukları görülüyor. Dikkat edilirse sistem mahiyetini taşımaktan da kaçına­ bu tezyini zevkle stilize natüralist motif mamıştır. Bu özel formda iç- dış bağıntı­ parçalarının ·· biribirine iliştirilmesi ile sı tek bir organın kendi bünyesindeki ilin­ meydana gelen bir bütünleme esprisi var­ tiye benzetilebilir ki bu bir bakıma bir dır. Bu yüzden statik bir tezyinat olma­ elin tersi yüzü, bir yaprağın önü arkası sına rağmen hareketli bir tesir bırakmak~ gibi tabii, organik bir bağlılıktır. tadır. Dalların parçalar halinde geliştiril~ T ezyini bir kurşun dan tel~ frizi kas­ mesinde elastiki uzamalarla, sıklaştırıl­ nak üzerinde yükseltilmiş kubbe saçağını mış kıvrıntılar, büklümler bir arada kıv­ çevrelediği gibi, bunun bir aynı sekizgen rak bir daralıp genleşme ritmi ortaya koy­ saçağı da çepeçevre dolaşıyor. Saçak sa­ maktadırlar. tıhlarını dıştan üç sıra tezyini friz çevre• Burada ayrıca tezyinl satıh plastiğinin lemektedir. Bunu içe doğru geniş ve kare gelişmesi bakımından yeni bir problem kaset taksimatlı mavi boşluklar takip ed~- de ortaya çıkmaktadır. Bu problem barok . yor ama, bu boşluklar muntazam birer devir tezyinatının satıhla belli bir çatışma­ dikdörtgen meydana getirmek üzere kö• ya girmiş olmasında kendini gösterir. şe bitişgelerinde yaldızlı, basık rölyef bir Klasik devirde satbın üzerinde yer cilan süsleme düzeniyle tezyin edilmiş üçgen tezyinat satlım kendisine ait, bir manada satıhlarla biribirinden ayrılıyorlar. Bu üç- · ayni zamanda sathı yaratan bir düzen un­ genlerin baklava motifini andıracak şe­ suru olarak ifade edilebilirdi. Halbuki ba­ kilde kırık tabanlı olduklar~ da görülüyor. rak d~yrip. bu parçalı gelişen ve boğum - Geniş, kare kasetli ve köşe üçgenli bu sa­ larla birleştirilen kıvrım dalları satılıtan tıhlardan sonra tekrar üç sıralı tezyini friz kapamadıkları halde onu yaratan bir un­ .. yer alarak saçağı içten çepeçevre dolanı­ sur olarak da görülmüyorlar. Diyebiliriz yor. Üç sıralı bu iki friz grubu hem ken­ ki bu devirde tezyinat sathı sadece bir di aralarında ortadaki frize göre, hem de zemin, bir fon kabul ederek onu bir cesit . aradaki geniş mavi boşluğa göre biribir­ inkara yöneltmektedir. Geç devir tezyu;a­ leriyle simetrik durumda bulunuyorlar. tında gittikçe huzursuz, satıhtan kopmak Friz tezyinatının esasını tahta üzerine isteyen tezyini motif ve düzenierin mace­ tatbik edilmiş bir alçı karışımından yumu­ rası kısaca bu imkansızlığa yönelişi, yani şak yuvarlak kesimi basık rölyef tekni­ sathı inkara temayülü ifade . etmektedir. ğinde stilize kıvrım dallar rumiler teşkil Ayasofya şadırvanındaki tezyinatta ediyor. Altın yaldızla pariatılıp belirtilen satılı henüz bu huzursuzluğa şahit olma - bu rölyef tezyinat geçme ve düğümlü mıştır. Burada tezyinat belki satha ait de­ bir geometrik friz nizamma sokulmuştur. ğil ,ama onun üzerine tatbik edilmek zo­ Ama bunun kapalı bir geometrik geçme runda kalınmış natüralist bir örnek ol - tezyinatı olmayıp barak özelliğe uygun o­ masına rağmen satılıla dengeli. bir uyuş- · larak açık natüralist bir tesir taşıdığı da ma halindedir. Tezyini örneğin hangi farkedilmektedir. Özellikle ortadaki friz­ prensibe ·göre stilize edildiği sorulsa bu - lerde karşılıklı uzanan rumili kıvnm dal­ na, satbın ana özelliğine, tutucu ve yaşa­ ların biribirine dolandığı ve alternatif da­ tıcı vasfına taviz verme prensibi diye bir ralma ve uzarnalada geliştikieri görülü - cevap vermek bile imkan dahilindedir. yar. Kıvrım dalların birle~me yerlerinde Sözü edilen rölyefli frizlerin zemini gene alternatif olarak tekrarlanan . köşeli orijinal renkler ihtiva eden tamamen na­ ve yuvarlak boğum halkalarının bulun­ türalist çiçek ve yaprak tezyinatlı kalem· ması bu tezyini üsluba apayrı bir çeşni işleriyle de süslenmiş bulunmaktadır. Şa- 100 sp:ER TANSUC

dırvanın saçak ve tavan satıhlarından edi­ şerİtte tatbik edilmiş rölyef örnekle sıkı nilen natüralist intibaın tamamı kendisini sıkıya benzeşmesi bunun sırf bir tesa - bu boyalı süslemeye borçludur. Ayrıca sa­ düften ibaret olmadığını da d~şündürü- çağın mermer yapıya bitiştiği yuvarlatıl­ yor. . mış intikal satılıları pembe bir zemin üze• B u ilgi çekici farklıla~malar mesela rinde yapraklı ç!çek demetleri ile süslü yazı frizlerinin yalnız kaligrafik form bulunmakta ve enli friz teşkil eden bu bi­ itibariyle değil, vezin hatta belki mana tişge satlımdaki yaldızlı kıvrımlar bariz itibariyle bile bir çeşit ilişkide olup olma­ · olmayan bir parıltı ile ikinci derecede bir dığı sorusunu akla getiriyor. Ancak · dı - rol oynamaktadır. Halbuki diğer. dar friz­ şardaki yazının lerde tezyİnatın esasını yaldızlı rölyef friz­ Emin tezel(k_iir i ciranıitı bidi selemi ler teşkil ediyor ve boyalı çiçek süsleme• nıezecte Jeri ikinci derecede bir tesir taşıyordu. Gö• Dem'an cera min muk_letin bidemi ri.llüyor kiburada ayni zamanda iki kade­ melİ bir tezyinat düzeni bahis konusudur. beyriyle başlayan ve Muhammed devrin­ Yukarda sözü edilen yuvarlatılmış in­ de yazılmış kaside-i Bürde'de oluşu içer• tikal sathı halindeki boyalı frizin hemen dekinin ise şair Emin'in altında kemerli mermer yapının satıhları Mihrü sip!'hri mecdü Jan Sultan başlamakta, bunun en üstündeki dar röl• Mahmud i zammı yef şeritten sonra bir kaç profille enli ve Her k_avli fi'li hematı namı gibi belli aralıklarla çerçevelenmiş yazı frizine mahmı1ddur geçilmektedir. Mermer satıhlarda dikkati çeken başlıca unsurlardan birini geniş siv­ diye başlayan kasidesi oluşu böyle bir ih­ ri kemerierin kilit taşlarını süsleyen fırla.,"k: timali tasavvur etmenin mubalagalı oldu­ rozetler teşkil ediyor. ğunu da ortaya koyuyor. Yukarda üzerinde durulan yapının i­ İçte ve dışta mavi zemin üzerine ya­ çi ve dışında benzer tezyini formların zılmış bulunaiı yazılar ·yaldızlı altın pa· farklılaştınlması prensibi o kadar kesin· rıltılanyla yapıda çok kuvvetli bir tezyini bir mana ta~ıyor ki, kemer kilit ta~larının aban durumundadırlar. . icteki satıhlanna kondurulmus olan ro - Şadırvanın iç tavan tezyinatına bak­ z,etlerde bile kendisini gösteriy;r. Dışarda tığımız zaman buradaki düzenin saçaleta• açılmış bir stilize gülü andıran motif, i­ ki düzenle· münasebetini hemen farkedi­ çerde bunun tam karşılığı gibi bir kavuk veriyoruz. M ermer yapının içten üst sı - biçiminde kapanıyor, yan yana bitişip ka­ nın ile kubbenin alt yuvarlağı arasındaki panmış yapraklardan ibaret bir çıkıntı tavan satılıları tıpkı saçakta olduğu gibi haline geliyor. Dıştaki yazı frizinin içteki frizlenip çerçevelenip simetrileniyor. Ama nınkabili değişik karakterde bir"yazı frizi saçaktakiyle ayni espride olan tezyini mo­ olarak karşımıza çıkıyor. Bu friz bu defa tif ve düzenler ustalıkla farklılaştırılıyor. altlı üstlü birer tezyini bordürle çevrilerek Friz rölyeflerinin kıvnntılı boğumlu ol­ dıştakinin genişliğine tamamlanıyor. Bu­ dukça serbest natüralist nizarnı yenilen­ na karşılık dıştaki üst mermer rölyef .fri­ miş bir kompozisyonla karşımıza çıkıyor. zin yeri içte boş kalıyor. Bu frize içte bir Aslında saçaktaki örnekler esasından de­ mukabil arandığı zaman, bu ister istemez ğişikliğe uğramıyor, ama farklılaşıyor. iç tavan tezyinatının kubbe yuvadağına Boyalı çiçek süslemeleri de öyle, köşe bi­ bitiştiği yerde hem son bir intikal ~eridi tiş gelerindeki yaldızlı üçgenlerin rö~yef olarak tavanda, hem de yeni bir ba~lan­ düzeni de. Addi rozetlerdeki gibi biri a­ gıcın işareti gibi kubbe içinin alt kade - çılmış bir kompozisyon ortaya koyuyarsa mesinde tekrarlanmış olan benzer, biribi - diğeri buna karşılık verircesine toparlanıp rinin aynı çift yuvarlak frizde bulunabi­ kapanıyor. İçte ve dıştaki üçlü frizler ara­ liyor. Bu, birbirine benzeyen çifte frizde sında kalan geniş dikdörtgen satıhlarda i­ kullanılan örneğin, dışarda da mermer se hem soluk mavi boya yerine soluk bir 18. YÜZYILDA İSTANBUL ÇEŞMELERİ VE AYASOFYA ŞADIRVANI ıoı mor-pembe (güvez rengi) tatbik ediliyor, zerindeki tezyinat vazobaşlıklı sütuncuk• hem de kare kaset örgüsü yerine nebati ları bir kemer tezyİnatı halinde biribirine bir kaset örneği kullanılıyor. Bu örnek bağlayan ve vazolardan fışkırarak gelişen Ayasofya avlusundaki sebilin madeni şe­ nebati motif kompozisyonudur. Her di­ bekelerinde uygulanan kapalı stilize kıv­ lim üzerinde tekrarlanmış olan bu örnek• nındal örneğinin aynısıdır. Saçaktan mer­ ten başka dilimleri ve dilim ekierindeki mer yapıya geçişte uygulanan boya ile yarım sütunları mermer yapının en üstün• süslenmiş yuvarlatılmış satıhlar yeriıle bu­ de oldukça geniş bir rölyef frizi biribirine rada yeni intikal şekilleri gerekli oluyor. bağlamaktadır. Bu frizde de tezyİnatın Kubbe yuvarlağının çizgilerine i.titikali nebati birörnek olduğunu ilave edebiliriz. sağlayabilmek bu defa tavana gene boya Havuzun mermer kısmıyla bunun üs• ile süslenmiş yeni üçgen parçalar kazan­ tünde ayni formda yükselen şebekeli di­ dırıyor. Böylelikle sekizgen yapı, claire ile liın'er arasında tezyini yönden sıkıbir bir- birleşmiş ve yukarda sözünü ettğimiz ben­ lik olduğu muhakkaktır. . zer çifte yuvarlak frizle tezyini gruplaşma Bu şadırvan havuzunun sahte sütun• tamamlanmış oluyor. Bu gruplaşma ayni ları, kemer tezyillatı, madeni kasnaklı a­ zamanda bir çeşit konstrüktif parçalar ta­ çık kubbesi gibi unsurlarıyla başlangıçta mamlanması olarak da ifadesiiıi ·buluyor. açıklamaya çalıştığımız tezyini sa:tih plas­ içte ve dı~taki benzeıler farklılaşma - tiğinin mimariye özenişi fikrini doğru­ sının gelişi güzel bir değiştirme değil, bi­ layan yeni bir örneğiyle karşılaşmıyor ribiriyle münasebeti olan bir prensip için• muyuz? G~rçekten de bu havuza bir çe• de ele alınmış olduğunu yapının bu çok şit süs mimari görünüşü verilmiştir. Ha­ önemli karakteristiğine dikkati çekmek vuz bir yandan mimariyle ilişki kurmaya için tekrar etmeliyiz. Bunda basit bir for­ çalışır, ona özenirken, bir yandan da kons­ mel zevk değil, eserin parçalar arası. bü- . trüktif örtü yapısının fazlasıyla tezyini tünlüğünü gözönüne alan bir tezyini muh­ duyarlığa meyledişini müşahede ediyor teva kavrayışı, bir alt-duyiış rol oynamış­ ve bu iki fikrin bu yapının bütünüyle il-· tır diyebiliriz. Bunun gayesi kısaca bü• gi çekici bir tarzda kaynaştığını, yan ya­ tünlüğün organik bir şekilde sağlanma­ na geldiğini görüyoruz. sından ibarettir. T ezyini detayları hakkında kısa bir BİBLİYOGRAFYA açıklamaya girişmemiz gereken başka bir İbrahim Hilmi Tanışık - ·İstanbul Çeşmeleri I. · şüphesiz şadırvan unsur havuzudur. Sti­ II.. İst. 1943. lize bir spiral kıvrım dal ( akantus) moti-. İzzet Kumbaracılar - İstanbul Sebilleri. İst. finin tekrarıyla meydana getirilmiş olan 1938 madeni şebeke kompozisyonun üstünde A. Arthur Beyleryan, - İstanbul Şadırvanları yaldızlanmış yazı frizi gene şair Emin'in (Ed. Fak. Sanat. •rarihi Bölümü Lisans te­ zi) 1953 Şehin~-ahi zaman sultan Mahmud i Necdet Göze - İstanbulda Osmanlı Devrinde celilii{{mı Tezyini Şebekeler (Lisans tezi) 1953 Müzeyyen Akkoyun - XVI. y.y. İstanbul Çeş­ Revan mizabı k_ilk_inden uyuni re'fetü meleri (Lisans tezi) 1954 ilısatı Perihan Uğur - XVIII. y.y. ilk yarısı İstanbul Çeşmeleri Lisans tezi) 1955 diye ba~layan başka bir ~iiridir. Enver Tokay - İstanbul Şadırvanları (İ.T.Ü. Hafif bombeli 16 dilimiyle · şadırvan Yeterlik travayı) İst. 1951 havuzu sekizgen örtü yapısının ortasında Naci Yüngül - Tophane Çeşmesi, İst. 1958 orantılı olarak sıkla~mış bir kapalı plastik Süheyl Ünver - Azapkapı Çeşmesi. İst, 1954 form duygusunu uyandırır. Havuz ve ör• Aziz Ogan - Les Fontaines d'Istanbul. T.T.O.K. Belleteni No. 68 ayrı basım. İst. 1947. tü yapısı gibi iki başlıca unsur arasında İstanbul Ansiklopedisi C. III s. 1484-1486 (Aya- · ilk baluşta ortaya çıkan münasebet yu­ sofya Şadırvanı maddesi) kardaki şekilde ifade edilebilmektedir. Sezer Tansuğ - Ayasofya Şadırvanı. Ayasofya Şadırvan havuzunun mermer dilimleri ü- yıl lı ğı N o. 3 İst. 1961. THE FOUNTAINS OF ISTANBUL IN THE 18th CENTURY AND THE SHADIRVAN OF SAINT SOPHIA

SEZER TANSUG. Assistant of the Museum of St. Sophia

V arious studies have been made un til tecture, and especially of the style of de­ now about the fountains (çqme, [adır­ coration. · vaıı, and sebil) which occupy a special The architecture of fountains and se­ place in the history of the architecture bils, from the l8th century onwards, tends of Istanbul. But as a general-rule those to assume the quality of monuments. studies do no.t present a critica! survey of They are no longer architectural acces­ the plastic and decorative style.- The aim sories. It may be said that the water supp­ in classifying the structure of the .foun­ ly becomes of secondary importance. They tains and sebils in a group consists in begin to perform the part of a plastic syn­ compiling a work which may serve as a thesis of sürface and volume, adorning source of documents and material. It is an area, a corner, or the surface of a wall. true that, especially in the restaration of It is to be rejoiced that to-day those mo­ those buildings, studies have been made numents are bein:g restored and brought on a wider scope, but those studies are to life and light. more remarkable for the plans, and sec­ It is evident that the production of tional and frontal elevations which they those monuments in .the 18th century is contain than for a strict · interpretation related to a trend towards European in­ and explanation from the point of view fluence. We İnay connect this new trend of the history of art. It is possible to can­ with the dawn of a naturalistic interest sider those studies as a pı:esentation rather in art and thought, of a feeling for na­ than as an exhaustive examination. How­ ture. It may . also be expresed as the ever articles and notes published in ma­ awakening of a new tas te for volum e. in gazines and books relative to Turkish art the feeling for plastic, without losing can by no means be deemed unimportant. much of its character in regard to sur­ It is to be hoped that in the future will. face. be developed new and valuable studies Before expressing our thoughts on bringing forth light on those buildings. the Shadirvan of Saint Sophia I think it would be useful to attempt a general sur­ vey of the characteristics of the important Some of the fountains* built in Istan­ fountains built in Istanbul in the first half bul iı;ı the l8th century possess an inde~ of the 18th century, and to research their peıident architectural character which common particularities in style. makes them worthy to be treated sepa­ rately. They may be comidered of first One of ·the most* important of those value to follow the development of archi~ buildings is the Fountain of Tophane, in THE FOUNTAINS OF İSTANBUL A.t"'ID THE SHADIRVAN OF SAINT SOPHIA IOJ

the square adjoining the Mosque of Kılıç The decorations designed in a geo­ Ali Paşa, the last work of the architect metrical frame reveal the soul of the Siıian. Among the independent fountaiıis Turkish art of surface. No plain surface this is a masterpiece of the massive cubic is left in the arrangement of the· surface, model. With the order of the geometrical but it is interesting to note that the ar­ and floral decorations repeated on its four rangement gives an impression of repose. faÇades, it is a perfect expressian of a The arrangement of the ornamentation stiiking surface plastic. The decorative is saved from schaos solely by a definite arrangement on the façades is balanced in aim at geometry. That aim has been at­ a geometrical frame. Its strongest plastic tained by adding strict logic to sensibility · feature are the projecting stalactites re­ · in the arrangement of the various conven­ peated in the four corners, completing the tional motives. The co-ordinatiön of the shell-work decorations there. The narrow features of the surface plays a distinct part corner faces between the large façades in the realisation of this taste in ornamen­ reach as far as the stalactites, which ate­ tation. The distinct adjustment in .the ba­ nuates .the rigid geometrical massiveness lance of the horizontal and vertical of that cubic structure. frames is stressed by the symmetry bet­ In the Fountain of Tophane the cor­ ween the projecting stalactites in the cor­ ner stalactites are bound together by a ners and he stalactites in the recesses of broad band with ornaments in has relief. the niches. Beneath that band a projecting molding The real meaning of the geometrical seems .to separate two stories, between union of surface and volume, which we which the corner stalactites become ·a observe in the Fountain of Tophane, may symbolic supporting union. Our purpose be deseribed shortly as aiming to soften in explaining this two stories system is and enliven a gross mass and produce to observe that the surface·arrangement of hence a..true plastic mastenvork. The ar­ the Fountain of Tophane, essentially a tistic discernment shown in the decora­ · heavy, massive building, gives it a light tion of a mass is manifested by sculptur­ and elegant aspect. The Fountain of Top­ ing the mass _and enriching it with depth hane is essentially a heavy geometrical and form. It also iı:idicates the contem­ form on a large scale, a massive · cube poraneous need and taste trending to es­ crowned with a wide-eaved roof and a sential geometrical elements in plastic. d ome. . If we study this adjustment of sur­ The geometrical frame arrangement face and mass it will reveal the essential in the Fountain of Topkapı is a perfect characteristics of the menumental foun­ adjustment of weight and support bet­ tains of Sultan Ahmed and Azabkapu at ween two stories. The vertical frames be­ Istanbul, and of the fountains of Üskü• low are the support elements of the de­ dar. In monuments such as the Fountains corative surface, the horizontal. bands of Sultan Ahmed and Azabkapu the pre- above are the elements of weight. There . sence of sebils with gratings seems to al­ is no doubt that the strongest element· of leviate them by their voids, but it is evi­ support appears in the small, vertical dent that they represent a plastic surface corner face~ reaching up to the stalactites. alleviated and developed by the arrange­ It should be noticed that the impres­ ment of the ornamentation. In the cubic sion of depth in the façade is more ap­ fountain of Sultan Ahmed, with four fa­ parent, and quite transparent, in the low­ çades, the sebils projecting from the four er panels arranged vertically. There, the comers reflect not so much the architec­ central niche surmounted by a pointed tural characteristic of space buildings as a arch, and the lateral niches adorned with trend to w ards .corner features alleviating symmetrical stalactites, with their deep a heavy mass. Here that feature is not a recess, give a distinct effect of chiaroscuro. symbol of support, it .is a rytlımic union 104 · SEZER T ANSUG between rounded sebil surfaces and Hat do not perform the function of covering façade surfaces. Those mutual adjustments a house. This characteristic may be deş­ give the building an aspect of a heavy cribed as a sense of decoration aiming at mass together with lightness and fragili­ architecture. ty. As a general rule all those forms of This means that in those buildings fountains, including ornaments placed at we see a chaiacteristic tension, a stress random on the surface of walls, and those and strain resulting from the adjustment which fill voids in comers and spaces, is of mass and surface. It is perhaps this often treated in the form of a vault struc­ tension which raises a dynamic feeling in ture,which is a perfect architectural ele­ the contemplation of the static arrange­ ment, or in the fashion in which that ele­ rrient of repeated omamental frame sur­ ment is used. This distinct connection faces. with real functional architecture emphasi- In the fountain in the square of zes the trend to imitation. . Azabkapu we may see a similar adjust­ When it is necessary to treat foun­ ment between the sebil projecting in the tain architecture as a distinct group it middle and the omamental lateral faces. might not be wrong to suggest that this This symmetrical arrangement does not grouping forms. a pseudo-architecture con­ differ greatly from a building with four nected with many omamental surface va­ f~çades. It even attains the impression lues, and symbolic archite~tural elements produced by such a building. This arran­ and characteristics, or a sort of omamental gement is completed by the massive re­ architecture. servoir behind, which appears as the con­ In studying the connection of surface tinuation of the omamental façade. Wheıı and volume with a feeling for architec­ the Fountainof Azabkapu was erected it ture it is possible to remember other ele­ had to be adjusted to the shape of. ·the ments and patterns. The pseudo-arch and square at that time. But it :was skilfully the pseudo-column become essential plas­ arranged so as to retain the aspect ·of a tic elements. Some fountains are in the monument. form of a column. We may believe that We can also see the adjustment of even the marble ornaments designed for volume and surface in the Fountain of jet fountains or for a similar purpose re­ Üsküdar. We get the sarrie impression sult from the connection between plastic from the projecting console ornamenta­ volume forms and a sense of architecture. tions surmounting the comers of the I am convinced that this problem which heavy cubic structure. In the smail faces arises from a survey of the structure of in the comers high faucets with smail fountains may be chosen as a starting basins give ~ special value of surface to point for a general study of surface plastic this system of breaking the mass, while in Turkish art. the symmetrical niches repeated in two · Another· reason for this brief expla­ opposite façades, with their corner. con­ nation will appear below in the study of soles, are· reminiscent of the Fountain of the Shadırvan of St. Sophia, in which we Topkapu. shall reach conclusions related to the con­ In this brief explanation we face the clusions we arrived at here. In the Sha­ problem of difference and connection bet­ dırvan of St. Sophia we shall no longer ween the form of a cubic fountain and see cubic plastic imitating architecture, real architecture. It should be noticed d1at nor shall we see a functional architectu­ it reveals a surprising influence of the ral adjustment, i.e. an adjustment of sense of architecture. The sense of archi­ weight and support, but quite the contra­ tecture appears again in the height added ry, we shall see cubic plastic supordinated to those .cubic buildings by cupolas which to a sense of ornamentation adapted to THE FOUNTAINS OF İSTANBUL AND THE SHADIRVAN OF SAINT SOPHIA 105

the interior and exterior characteristics of a determined period in history their va­ architecture, and trending to an organic rious styles enriched the original group unıon. with a free and picturesque aspect. The It is remarkable that not only in the characteristics of the b uildings w hich form Shadırvan of St. Sophia, but as a ge­ the architectural group of St. Sophia reve­ neral rule in Ottoman architecture of the al an artistic tolerance which liberates the Iate period, functional elements trend to group from a stereotyped aspect. It may omamental elegance. When comidering be compared to the great tolerance. which · the chief trends ot that period it is im­ adapted the Turkish spirit to a Byzantine possible to refrain from proposing that in church by appropriating it with the ad­ a serious study of that period in archi­ dition of minoı elements. tecture this problem should be chosen as This explanation proves that the in­ a starting point. dependent character of the monumeiıtal shadırvan in the courtyard of St. Sophia is limited. The shadırvan as a perfectly in­ . The shadırvan *in the court of St. So­ dependent monument could not very well phia is remarkable for having a more or have been erected in another place in less independent character, like the foun­ the city. It could not be unrelated to a tains we mentioned ahove. In applying mosque but, because of the independep.ce the model of the monumental fountains in style, its presence in the courtyard of of Tophane, Sultan Ahmed, Azabkapu, St. Sophia gives it the character of an and Üsküdar to a monumental shadırvan independent monument. no place -could be more suitable than the When we explained that the shadır­ courtyard of St. Sophia. At a time when van was related to the architectural back­ fragments from the Atrium of St. Sophia ground .. of. a colonnade, and that its re­ stili existed the slender colonnade fra­ lation to the colurnns supporting the roof ming the basin of the shadırvan in .the vi­ above the sebil and faucets was not by cinity of the Byzantine colonnade · gave chance, we gave a pro0.f of the limitations t:he · courtyard a varied yet harmoniouns · of its architectural independence. The dif­ cıSpect. No remnants from the Atrium are ference in style of the primary school si.., ·to be. seen to-day. But the wooden colon- tuated immediately west of the shadırian nade in front of the sebil and ablution ·forms a background which stresses thein­ faucets, made at the same time as.the sha­ dependence. A two-storied building of dırvan, form a harmonious background. massive aspect built in the technique of The ancient background had heen repla- an early period, with alternate courses of ced heforehand. · bricks and stones, and with a single dome, The shadırvan with colonnade in a forms a background which emphasizes courtyard with colonnade was an dement the independent aspect of the shadırvan appreciated of old by Turkish architects, with its wide arehes and slender columns. and many examples are seen in mosque . In the south, the clock-room, the Direc­ yards. In the colonnade İn· the courtyard tor's Office, and other buildings, are also of St. Sophia the stereotyped arrange­ remarkable for the varied style in sur­ ment has been modified. The architec­ face and mass, and help to emphasize the tural group which imposed a strict uni­ original character of the shadırvan. formity in style, material, and technique, and even in color, could not be found in We have thus attempted to explain the various buildings and elements in the the relation of the shadırvan of St. So­ interior and surroundings of St. Sophia. phia to the surraunding buildings. Here we are not in presence of an archi­ The architectural and omamental tectural group build and achieved in one character of the shadırvan of St. Sophia time. In the annexes built at intervals in is an extremely typical example of the 106 SEZER T ANSUG change in style. We can say that it gives nan, in the courtyard of the Selimiye Mos­ on a more adva:nced scale than some im­ que at Edirne, built a simple shadırvan portant architectural monuments a per­ with an uncove..red basin, of polygonal fe,t idea of the change from tlie dassic form, nearly circular, and a jet in the style to the ro~':'CO style. For example the middle. Shadırvans with a colorinade sup­ mosque of Nuri Osmaniye, whi.ch was porting a circular or polygonal roof, when built at about the same time as the sha­ placed in the middle of a courtyard, as - dırvan, is from one point of view a pre­ sure an easy rythmic relation to the order tentious monumeıit which gives an exag- . of domes and colonnades in the courtyard. gerated idea of the rococo style, whereas Among various types of shadırvans in the in the shadırvan we can see a moderate courtjards of mosques some have dimen­ surface example of the rococo style, ap­ sions out of proportion with those of the proaching nearly the dassic sıtyle. In the mosque, some are of so large dimensl.ons Nuri Osmaniye the rococ.o style might be that they narrow the courtyard, and some formally interpreted as an attempt to en­ appear too small in a .large courtyard. liven and alleviate the massy by exagge­ To what architectural origin can be ratedly rounded surfaces and, in various traced the shadırvans of various types places, by protuberances ~d deep reces~ w hich we see in the courtyards? There ses. The mass has been ornamented in an in no doubt that they are primarily rela­ a:ttempt to produce an effect of chiaros~ ted to the principle of filling a void. Need euro. Stili we cannot affirm that the buii­ and functioh are inseparable .from that ding does not give a perfect impression of principle. In some large Seljuk hans the rococo. mesjid in the courtyard was used to enrich In the shadırvan the rococo effect has an empty space. An empty and uncove­ been attained by the balance of the wide red area with ·definite houndaries is enri­ interspaces of the pointed arehes with the ched by varied elemen ts such as monu­ fiat surfaces surmounting them. The deep­ ments and basins. eaved roof resting upon slender columns In the shadırvans with a colonnade seems to float in space without a support. supporting a dome we can see an open . In principle a shadırvan cinsisrs in a building connected with ancient religious basin surrounded by faucets, and gene - architectural forms. This is an indirect rally surmounted by gratiİı.gs and a colon­ adjustment. It may suffice to remark that nade supporting a dome. In some sha - in reality the model of shadırvan with dırvans those two fundamental elements deep-eaved roof and a dome is the result are united, the columns spring frorrı the of cönditions imposed by need and adap­ border of the basin which tlıey encirde, ted to the principal trends in architectiıre. aİıd they are surmounted by a dome. The Shadırvans serve to perform ablutions im­ whole aspect is reminiscent of a mauso­ posed by an important religious rule. They leum. The interspaces of the columns are assume the eliaraeter of a monument erec­ dosed by metal gratings. The shadırvans ted in honor of the sanctity of water. in the courtyard of the Mosques of Sul­ Comicering that the Shadırvan of St. tan Ahmed and Yeni Cami are in this Sophia differs from early models we have form. There exist various types of shadır­ .made it plain that it is remarkable as re­ vans. The shadırvan in the courtyard of presenting a new period in style. It is a the Süleymaniye Mosque is a four-corner­ product of the spontaneuos and natural ed cubic marble building. Although it is development of Turkish style in Istanbul. covered by a flat roof it retains the cha­ When compared with earlier models the racter of a covered basin, but it is not re­ characteristics of the development appear lated to the dassic order of the colonnade dearly in the Shadırvan of St. Sophia. in the courtyard. It is remarkable that Si- The aspect of a mass resting heavily on THE FOUNTAINS OF İSTANBUL AND THE SHADIRVAN OF SAINT SOPHIA 107

the ground is superseded by the evident band of the gratings is formed by the gilt elegance, elasticity, and ten_sion of ~ or­ frames of the inscriptions surmounted by ganism which seems to sprıng on hıgh. pediments with crescents. Similar cres · . The deep-eaved roof surmounted _by cents are seen above the pseudo-columns at the junctions öf the panels of the gra­ a dome, and supported by colümns wıth stalactite capitals retains the weight of a ting. A metad drum forms an interior dome above the basin. The drum is cove­ mass even when spread out in a flat ~ur­ red with a network of wire which helps to face. That the weight is divided accordıng keep the water in the basin pure. to a well-known principle, and easily sup­ The dome covering of the shadırvan ported by very slender columns reveals a has interiody the same dimensions as the matchless skill in balance. The columns basin. The dome rests upon a wooden supporting the rour are perfectly vertical · drum, d is cövered . with timbers. The while the arched marule structure above an: deep-eaved · wooden roof rests upon the the sapitals rises with a slight ~c~ati_on, columns supporting the octagonal marble which makes us think that. thıs buıldıng building. The interior of the dome is pa­ presents a new solution to the problem of inted light blue, and the central medallian static. \Ve may suggest that _ın order t? with gilt star motives is brightened by the understand this solution a strıctly technı­ gilt grooves between the timbers of the cal study is necessary. Turkish architects dome. The whole surface ·of the roof of have always known how to assure the the shadırvan is decorated and colored most perfect relations beween the upper with omamental friezes according to a de­ parts of a building and systems of s~pport. finite principle. The upper part of the oc­ The earliest architectural models wıth do­ tagonal marble structure is decorated in­ mes have been developed with the greatest side and outside with various inscribed · safety and stability in t~chnique. We may friezıts. ·· · be sure that from the point of view of the An attractive feature in the cimamen- system of constructive support th~ Sh~dır­ • tation of the shadırvan is the variety of van of St. Sophia,. whıch at fırst sıght the similar motives and omaments in the seems simply to support a woode~ ro?f, interior and exterior of the building. A presents no im portant diffe:ence ın prın-. variety in similar omamenta.tion can:ıot ciple with the most complicated systems be accidental. From the poınt of vıew of support and halance in large domed of the architectural aspect and cancep­ buildings. In the solution of this construc­ tion it is conform · to the relation bet­ tive problem a technical concern and an ween the interior and the exterior. advanced and developed esthetic concern We must stress that this relation diliers play an equal part. When conside~ing the from a sense of a closed house, and that a problem from this angle we realize that closed house cannot be mentioned when the matchless elegance of the Shadırvan speaking of a shadırvan. But this particu­ of St. Sophia has the same meaning as larity does not imply departing from an the techiıical balance between the deep­ architectural character. It is evident that eaved and domed roof and the slender sup­ in the shadırvan the structure of roof and ports. Technical studies will_ reve~l th~t colonnade is a system of· support and ba­ esthetic elegance is reflected ın thıs b~il­ lance. Stili this system on the whole has dina in which the sense of omamentatıon not lost the character of an omamental has b been developed and refined unlimi - plastic system. In this. par:icular form :he tedly. relation between tl1e ınterıor and exterıor There is a definite void between the may be likened to the natural relation in colonnade and the basin of the shadırvan. - an organism, such as the back and the The polygonal form of the basin is repea­ palm of a hand, the face and the back of ted in the metal gratings above. The upper a leaf. 108 SEZER T ANSUG

A leaden tracery frieze encircles the ment of serolis united with nodules, al­ base of the dome risil:ıg above the drum, though they cannot be broken off the and it is repeated around the ed ge of. the mass, do not appear as an element which octagonal roof. The surface of the roof is created the surface. We may say that in encircled outside with three bands of a that period the omamentation accepted decorative frieze, continued inside by large the surface merely. as a background, thus bltıe spaces divided into squareecoffers, tending to deny it.Jn the Iate omamenta­ and separated at the corners, so as to from tions the adventure of agitaded omamen­ so many rectangles, by triangula:r surfaces tal motives and orders tending to break decorated ·in gilt b as relief. The triangles off from the surface expresses in short an are broken at the base in a form reıriinis­ aim at the impossible, an inciination to cent of a lozenge motif. Those large sur­ denv the surface. faces, with square coffers and corner tri­ 'In the omamentat.on of the Shadır­ angles, are foliowed by a triple decorative van of St. Sophia the surface has not yet frieze running round the interior of the witnessed that agitation. Here perhaps the eaves. Those two groups of triple friezes omamentation does not belong to the sur­ are symmetrically arranged in relation ·to face, but although it is a naturalistic pat- the central frieze in each group and to the . tem obliged to be applied on it, it is in a large blue space between the gröups. The balanced agreement with it. When asked material used in the decoration of the frie­ according to what principle the decorative zes is a plaster mixture applied on wood pattem has been convertionalized it inigbt and ornamented with conventional serolis even be possible to answer that it is a in has relief. That relief accentuated with concession to the essential character of the gold gilding has been given the character surface, and to its retaining and vivifying of a geometrical frieze, but has a clear na­ quality. turalistic effect imitating the rococo style. The background of the relief friezes Especialiy in the middle friezes the serolis mention ed ab ove is decorated with per­ devdop and interlace, altemately narro­ fectly natural flowers and leaves finely wing and extending. The presence of no­ painted in their original colors. The na­ dules at the point of junction of the serolis turalistic impression given by the surface gives a peculiar aspect to that style of de­ of the roof of the shadırvan is entirely due coration. The symmetrical border friezes to that painted decoration. The en tabla­ consist in a single row of serolis curving ture uniting the roof to the marble struc­ inwards and outwords. In this omamenta­ ture is omamented with bunches of flo­ tion conventional floral motives joined to­ wers and leaves on a pink background. gether reveal a sense of unity. Although In the entablature, wich forms a wide frie­ this is a static decoration it gives an im­ ze, gilt ~crolls play a minor part because pression of movement. Resilient branches, they are not vivdly brilliant. In the nar­ stretching and devdoping into serolis and row friezes the gilt reliefs form the main . coils close together, produce a sprightly decoration, while the painted flowers give rhythm of narrowing and widening. the minor impression. It is seen that here Here arises a new problem from the are two degrees of ornamentation order. point of view of the development of or­ Immediately below the painted frieze namental surface plastic. This problem ap­ formed by the entablature begins the sur­ pears in the evident conflict of the oma­ face of the arched marble structure. At mentatian of the rococo period with sur­ the top is a narrow relief band, follo-vved face .. In the dassic period the omamen ts by an inscribed frieze in several frames. placed on the surface belonged to the sur­ Among the most remarkable elements in face proper, and could be deseribed as an the marble surface are the projecting ro­ element of the order which created the settes decorating the keystones of the surface. In the rococo period the develop- large pointed arches. THE FOLTNTAINS OF İSTANBUL AND THE SHADIRVAN. OF SAINT SOPHIA 109

The principle of variation in similar i ts connection with the order in the en­ decorative forms in the interior and exte­ ta.blature. In the surface of the ~of com-: rior of the structure, as deseribed above, prized between the upper interior border has ·a definite signification ·which appears of the marble structure and the lower even in the rosettes in the interior surface · circle of the dome are symmetrical friezes of the keystones. Outside is a motive re­ and frames exactly as in the entablature. sembling a conventional rose. Inside it is But the decorative motives and , order in the form of a protuberance consisting of. which are in the same spirit as those in the petals closed together. As an equivalent to entiblature are skilfully modified. The the inscribed frieze outside, -we see inside sornewhat free naturalistic order in the an inscribed frieze in a different style. An serolis of the relief friei;es is presented to omamental frieze runs around the frieze us in a renovated ·composition. The pat­ above and below, giving it the same terns in the entablature are not essent;i.ally height as the outside frieze. The upper changed, but only modified. The same marble relief frieze ouside has no equiva­ can be said of the painted flower decora­ lent inside, unless we find an equiva­ tions and the order of the reliefs in the lent in the two ideQtical circular friezes in gilded triangles in the corners. The first, the point of juncı:lon of the interior roof like the rosettes, present flowers in full ornaments with the circle of the dome. bloom, while the relief flowers are folded One of those friezes appears in the roof ·and closed. In the "large rectangular sur ~ as a last transition band, and the other is faces between the triple friezes in the in- . repeated in the lower part of the interior terior and exterior the pale blue color is of the dome, as if indicating a new be­ superseded by a purple color, and the net­ ginning. The pattern used in those two work of square coffers . superseded by a similar friezes resembles closely the relief floral coffer pattern. That pattern is iden­ pattern in the marble band outside, which tical to the closed conventional scroll pat­ makes us think that this si,m.ilarity cannot terns in the metal gratings of the sebil in .. be merely accidental. · the courtyard of St. Sophia. The rounded surfaces decorated with painting in the Those interesting differences make us entablature between the roof and the ask if the inscribed friezes are sornewhat marble strutture are superseded here by connested together not only by the calli­ new transition forms. The transition to graphic form, but also in measure and per­ the circle of the donie is obtained here haps even in meaning. The outside ins­ by encircling the roof with new triangles cription is from the Qasidai Burda) which was composed in the time of the Prophet. again decorated with painting. In this The interior inscription is a qasida by the way the octagonal structure is united to Poet Emin, beginning with the distich, the circle, and the decorative grouping is completed by the similar circular double Milır-u sipilıri majd-u slıa.n, frieze mentioned above. That grouping Sultan Malımiidi zaman can also be deseribed as the completion of Eer qavl-ıt fi'li lıemiitı tıiimi J[ibi constructive pieces. malımiiddir. The modification in similarity in the This showz that such a supposition would interior and exterior is not a haphazard be an exageration. change, it has been effected according to a principle. We must repeat this in order The interior and exterior inscriptions, to draw attention to this very important with the gleam of their gold gilding on characteristic of the structure. W e may a blue ground, are a very strong omamen­ say that here it is not a simple sense of tal feature in the building. form that plays a part, but a sub-conscious \Vhen we look at the intorior deco­ comprehension o fthe unity of the decora­ ration of the roof we realize immediately tive members of one monument. The aim no SEZER TANSUG is in short to assure unity in an organıc . In the shadırvan basin, elements such . form ...,~~ as the pseudo-colurnns, the decorations of Aanother element which induces us to the circles, .the uncovered dome wiçh me­ enter into a chort explanation of the de­ tal drum, seem to us a new example of corative details is the basin of the shadır­ omamental surface plastic imitating ar­ van. The metal network composition is chitecture, which we attempted to explain formeçl by repeating a conventional acan­ at first. The basin has been given the as­ thus scroll. Above is a gilt inscription, a­ pect of omamental architecture. The basin nother poem by the poet Emin; beginning seems to attempt adjusting to architecture, with the distich, while the constructive cover structuit; tends to a feeling for omamentation. We Shehinshahı zaman, Sultan Mahmüdi see those two trends combirred in the jalil- sh -shan whole structure ·in an interesring fashion: Revan mizabi kilkinden 'uyüni re'fet-u ihsan.

The shadırvan basin, with its 16 BİBLİOGRAPHY slightly convex faces, gives the irnpression İbrahim Hilmi Tanışık - İstanbul Çeşmeleri I. of a ·covered plastic form adjusted in t!ıe II. İst. 1943. rniddle of the octagonal cover structure. The connection which first appears bet- · İzzet Kumbaracılar - İstanbul Sebilleri. İst. 1938 ween two principal elements such as the A. Arthur Beyleryan, - İstanbul Şadırvanları. basin and the cover structure, ıp.ay be ex­ (Ed. Fak. Sanat Tarihi Bölümü Lisans te­ pressed as above. The marble faces of the zi) 1953 basin are decorated with a composition ·Necdet Göze - İstanbulda Osmanlı Devrfude -represeiıting smail colurnns. with capitals Tezyini Şebekeler (Lisans tezi) 1953 in the form of a vase, bound together by_ Müzeyyen Akkoyun - XVI. y.y. İstanbul Çeş­ floral. motives springing from the vases, meleri (Lisans tezi) 1954 and devdoping like the· decoration of an · Perihan Uğur - XVIII. y.y. ilk yarısı İstanbul arch. The pattem is repeated on each face. Çeşıneleri Lisans tezi) 1955 The faces, and the pilasters between, are Enver Tokay·- İstanbul Şadırvanları (İ.T.Ü. ·bo und together by a fairly wide relief Yeterlik travayı) İst. 1951

frieze at the top of the marble struture. Naci Yüngül - Tophane Çeşmesi, İst. 1958 That frieze also is decorated with a floral Süheyl Ünver - Azapkapı Çeşmesi. İst, 1954 pattem. There is a close unity from the deco­ Aziz Ogan- Les Fontafues d'Istanbul. T.T.O.K. Belleteni No. 68 ayrı basım. İst. 1947. rative point of view between the marble İstanbul Ansiklopedisi C. m s. 1484-1486 (Aya­ part of the polygonal basin and the panel­ sofya Şadırvanı maddesi) led gratings rising ahove in the same Sezer Tansuğ - Ayasofya Şadırvanı. Ayasofya form. yıllığı N o. 3 İst. 1961.