De Noordzee Moet Een Baken Van Vrijhandel Blijven, Ropa, Staat Sterk Onder Druk

L R Liberaal Reveil Liberaal Reveil LR 4

De Noordzee moet een baken ‘‘ van vrijhandel blijven, met de maritieme blik op de wereld. Er is geen enkele economische reden om eeuwenoude handelstradities rondom de

Noordzee te ontwrichten, 57 e december 2016 alleen omdat Brussel boos is jaargang, december 2016 (4) ,, Thema: Brexit Derk Jan Eppink Het correspondents dinner in de politieke communicatie

De verengelsing van Nederlandse universiteiten 57e jaargang, december 2016 (4) Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting LR INHOUDSOPGAVE COLOFON LR LR Liberaal Reveil is een uitgave van de Prof.mr. B.M. TeldersStichting Ten geleide: dan liever het net op! 181 Redactie prof.dr. M.L.J. Wissenburg (voorzitter) Column: het Trilemma mw. drs. F.D. de Beaufort Roelof Salomons 182 dr. C.F. van den Berg prof.dr. R.M. Salomons Thema: Brexit dr. B. Steunenberg drs. D.P. Turk (eindredacteur) Voorwoord Redactieadres 183 Mauritskade 21 2514 HD Den Haag Nederland en Brexit telefoon: 070-3631948 Derk Jan Eppink 184 e-mail: [email protected] website: www.teldersstichting.nl

Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen Auteursrechten Philip van Veller 189 De auteursrechten liggen bij de uitgever. De vetgedrukte inleidingen bij de artikelen zijn opgesteld door de redactie, De verloren vader keert terug naar zijn kroost. Kan de Europese Vrijhandelsassociatie een oplossing bieden niet door de auteur(s). Schrijven in Liberaal Reveil geschiedt altijd op persoonlijke titel. voor Britse relaties met Europa in een post-Brexit periode? ISSN 0167-0883 Nathan Benit 201 Abonnementenadministratie Mauritskade 21 Koester Brits verzet tegen Europese militaire integratie 2514 HD Den Haag Daniël Turk 209 telefoon: 070-3631948 [email protected]

Abonnementen Who’s afraid of humor in politics? Het correspondents dinner in de politieke communicatie Een papieren abonnement op Liberaal Reveil (4 nummers) kost €34,- euro per jaar (buitenland: €44,-). Losse nummers kosten €9,50. Huub Wijfjes 213 Een abonnement op TeldersCommunity.nl (alle publicaties van de TeldersStichting digitaal beschikbaar, inclusief Liberaal Reveil) kost €35,-. Hare Excellentie! Monique Leyenaar 220 Druk & Vormgeving G3M - Grafisch & MultiMedia Management, Zoetermeer Tegen linguïstische armoede. Waarom de verengelsing van Nederlandse universiteiten een verkeerde Illustratie omslag ontwikkeling is Brexit – castle with United Kingdom flag raising the drawbridge Jip Stam 227 Bron: Alejo Miranda, via Shutterstock

Het ‘liberalisme’ van D66 Advertentietarieven Patrick van Schie en Fleur de Beaufort 231 Advertentietarieven zijn op aanvraag beschikbaar.

Auteursregister 235

Inhoudsopgave Liberaal Reveil december 2016 (4) Colofon TEN GELEIDE LR DAN LIEVER HET NET OP!

Papieren media leiden een nooddruftig bestaan, en Liberaal Reveil in ieder in de oude vorm vandaag op hun overleven op langere termijn is allesbehalve ze- te bestaan. ker. Het is mede om die reden dat de Teldersstichting zich met de toenmalige redactie van Liberaal Reveil Vanaf begin 2017 zal ons tijdschrift onder de nieu- in de loop van 2015 heeft gezet aan een herbezin- we naam LR in elektronische vorm worden voort- ning. Alle ideeën passeerden de revue, van opheffen, gezet, met een nieuw acquisitiebeleid, een nieuwe via volledig digitaal tot een meer hybride versie, zo- redactie en nieuwe beoordelingsprocedure, en niet wel digitaal als op papier. Uiteindelijk is eind 2015 in de laatste plaats een nieuw uiterlijk. een vernieuwde redactie aan de slag gegaan met de ideeën, waarbij intussen gedurende 2016 het blad in Over de wijze waarop u digitaal toegang behoudt tot de oude vorm overeind werd gehouden. het blad treft zullen wij u begin 2017 meer informatie toesturen. Uiteindelijk werd geconcludeerd dat liberaal Neder- land een kanaal nodig heeft voor het type commu- Maar ook voor de abonnees die prijs stellen op een nicatie dat zestig jaar lang via Liberaal Reveil liep: papieren editie is er goed nieuws: zolang uw groep kalme, wetenschappelijk gefundeerde reflecties op nog groot genoeg is, blijft de redactie ernaar streven niet altijd hyper actuele vragen. Als dat niet meer eens per kwartaal een papieren editie – met wat meer- (alleen) op papier kan – dan moeten we ook maar waarde én een aanzienlijk verbeterd uiterlijk. het internet opzoeken. De redactie: De kleine nieuwe redactie, die gaandeweg verder is prof.dr. M.L.J. Wissenburg (voorzitter) uitgebreid, heeft daarom in het nu aflopende jaar mw.drs. F.D. de Beaufort enerzijds (aangezien een alternatief ontbrak) toch dr. C.F. van den Berg nog een papieren versie van Liberaal Reveil bege- prof.dr. R.M. Salomons leid, maar anderzijds vooral hard gewerkt aan een dr. B. Steunenberg renaissance van ons tijdschrift. En zodoende houdt drs. D.P. Turk (eindredacteur)

december 2016 (4) Ten Geleide 181 COLUMN LR HET TRILEMMA

– Roelof Salomons –

Enkele jaren geleden verscheen een boek van de eco- gesloopt omdat er geen mensen zijn om de huizen noom Dani Rodrik (De globaliseringsparadox). Het te bewonen. Recent kondigde weer een industrieel is een populair wetenschappelijke versie van de arti- concern aan zijn vestiging te sluiten en de produc- kelen die Rodrik schreef in de jaren dat hij zich als tie te verplaatsen. Een kerkje van een dorpje dat is wetenschapper bezighield met de rafelranden van de opgeofferd voor de welvaart staat nog fier rechtop steeds platter wordende wereld. Na Brexit, Trump tussen lege fabriekshallen. en het Italiaanse referendum is er geen betere be- Een dergelijk bezoek aan de je geboortestreek schrijving van de recente en komende stembusstrijd. maakt veel duidelijk. Je ziet de nadelige gevolgen Als nieuwbakken redacteur van Liberaal Reveil hoop van globalisering. Ik zag dichte scheepswerven om- ik u aan de hand te nemen. U kunt het tevens zien dat ze niet meer concurrerend zijn. Op de arbeids- als een introductie. markt concurreren we niet alleen meer lokaal, maar ook met mensen in Bangalore, Hanoi en Shanghai. Rodrik stelt dat als een maatschappij moet kiezen Aan de ene kant is dat slecht nieuws, maar aan de uit globalisering, nationale soevereiniteit en demo- andere kant zag ik dat veel mensen zich hadden om- cratie zij slechts twee daarvan kan dienen. Alle drie geschoold en een baan kregen in de florerende bouw tegelijkertijd is onmogelijk. Als je daar dieper over van jachten. En ik zag dynamiek rondom de ken- nadenkt en democratie een gegeven is, dan gaan glo- niscentra bij de stad Groningen waar allerlei nieuwe balisering en nationale soevereiniteit dus schuren. Is bedrijven ontstaan. Bedrijven die de wereld als hun dat onderliggend niet de reden van de Brexit-stem speelveld zien. waar u in deze Liberaal Reveil meer over kunt lezen? Het toenemende gemis aan eigen identiteit in een Het is aan de politiek om een antwoord te formu- steeds verder globaliserende wereld? leren op de uitdagingen die globalisering met zich meebrengt. Een antwoord dat zowel gedegen (liefst Als econoom ben ik van jongs af aan getraind om wetenschappelijk onderbouwd) moet zijn, maar ook te denken in de voordelen van wereldhandel. Dat praktisch uitvoerbaar is. Waar oog is voor de voor- meer wereldhandel grotere groei en welvaart met delen die globalisering met zich meebrengt, maar zich meebrengt. Op wereldschaal is dat ook het ge- ook voor de lokale uitdagingen. Een antwoord waar val. Miljoenen mensen zijn wereldwijd boven de ar- ook ruimte is voor nationale identiteit, maar tevens moedegrens gekomen. Maar er is ook een keerzijde een antwoord dat verder gaat dan simpelweg stellen die tevens zichtbaar is in een doorvoerland als Ne- dat de banen die verloren zijn gegaan terugkomen. derland, waar bovengemiddeld is geprofiteerd van Een antwoord dat niet lang meer op zich kan laten de toenemende wereldhandel. wachten. Er komen in 2017 nog meer verkiezingen aan waar links en rechts wordt gemorreld aan de ver- Als puber groeide ik op in Delfzijl, een havenplaats worvenheden die globalisering ons heeft gebracht. in het noorden van Groningen, waar ik van 1975 tot Het boek van Rodrik biedt vele aanknopingspunten en met 1992 heb gewoond. In de voorliggende ja- en suggesties. Liberalen zijn van nature positief in- ren was 1200 hectare industrieterrein gecreëerd, een gesteld dus dat komt zeker goed. extra haven gebouwd en hele wijken waren uit de grond gestampt. Een paar maanden geleden heb ik Prof.dr. R.M. (Roelof) Salomons is (bijzonder) hoogle- een bezoek gebracht aan de plaats waar ik opgroeide. raar Beleggingstheorie en Vermogensbeheer aan de Rij- De industrieterreinen liggen braak, de werkloosheid kuniversiteit Groningen en hoofdstrateeg bij Kempen is schrikbarend hoog, en hele volkswijken worden Capital Management.

182 Column Liberaal Reveil Thema: Brexit VOORWOORD LR THEMA: BREXIT

In de juli-editie van Liberaal Reveil schonk Fleur de In de tweede bijdrage gaat Philip van Veller in op Beaufort in haar column al kort aandacht aan de po- het maatschappelijk onbehagen dat zich zo sterk uit- litieke schokgolf die op 23 juni 2016 door Europa te in de Britse roep om soevereiniteit. Het is een on- trok: de Brexit. Het stof van het Brexit-referendum behagen dat zich eveneens manifesteerde tijdens de op 23 juni 2016 is inmiddels neergedaald en het is Amerikaanse presidentsverkiezingen op 8 november tijd voor een nadere reflectie op de dieperliggende 2016, en in Nederland eveneens aanwezig is. Wat oorzaken, maar ook de politieke, economische en zijn de factoren achter dit onbehagen, en hoe moe- militaire gevolgen van de soevereine keus van het ten wij liberalen daar een antwoord op formuleren? Britse volk om de Europese Unie te verlaten. Het betekent niet alleen dat liberale waarden weer een prominente plek moeten krijgen in het denken Een half jaar later is al veel duidelijk. Theresa May en handelen van liberale politici, maar ook dat poli- zal voor eind maart 2017 artikel 50 van het Euro- tici zich bewust moeten blijven van de belevingswe- pees verdrag inroepen, waarna de onderhandelingen reld van brede groepen in de maatschappij. tussen Brussel en het Verenigd Koninkrijk beginnen. Brussel is boos. Immers, de Unie was dan wel Nathan Benit belicht in zijn artikel de mogelijke een project van ‘verschillende snelheden’, maar wel Britse handelsrelaties in de post-Brexit periode. In- snelheden in dezelfde richting. Dat is sinds 23 juni dien Londen en Brussel binnen twee jaar na het in niet langer het geval. In plaats van stappen terug te het leven roepen van artikel 50 geen overeenkomst zetten, was de reflex van Brussel echter om na het hebben bereikt, zal het Verenigd Koninkrijk in zo- Brexit-referendum de vlucht naar voren te kiezen. wel de letterlijke als de figuurlijke betekenis een eiland zijn. Aansluiting zoeken bij de Europese Vrij- Veel blijft ook onduidelijk, zoals de vraag of er eer- handelsassociatie (EVA) biedt mogelijk uitkomst. der sprake zal zijn van een ‘zachte’ of van wat wel Hetgeen zou betekenen dat de ‘verloren vader weer een ‘harde Brexit’ wordt genoemd. Afgaande op het terugkeert naar zijn kroost’. Twee leden van de Vrij- Brusselse onderhandelingsteam, waar onder meer handelsassociatie, Zwitserland en Noorwegen, heb- Guy Verhofstadt deel van uitmaakt, lijkt een ‘harde ben beide een verschillende (handels)relatie met de Brexit’ waarschijnlijk. Zeker Nederland, als traditio- EU. Benit analyseert zowel het Zwitserse als het nele Britse bondgenoot binnen de EU en als belang- Noorse model en oordeelt welke het beste voor de rijke handelspartner van het Verenigd Koninkrijk, Britten zou kunnen uitpakken. Het valt echter te heeft bij een ‘harde Brexit’ veel te verliezen. bezien of Brussel dat oordeel deelt.

Dit brengt ons bij de eerste bijdrage van dit thema- Tot slot aandacht voor de militaire gevolgen van de nummer. In ‘Nederland en Brexit’ analyseert Derk Brexit. In 1954 sneuvelde een initiatief, toen nog Jan Eppink de Brexit vanuit het Nederlands per- zes Europese lidstaten, om een Europese Defensie spectief. Gezien het veranderende speelveld binnen Gemeenschap (EDG) op te richten in het Franse Europa, zal Nederland naast de traditionele maritie- parlement. Sinds de uitslag van het Brits referen- me blik ook meer ‘continentaal’ moeten gaan den- dum klinkt de roep om verdere Europese militaire ken. Bovenal zal het behoedzaam moeten manoeu- integratie op het continent echter weer steeds luider. vreren om de Nederlandse belangen te verdedigen. Daniël Turk stelt in zijn bijdrage dat we het Brits Een economische breuk staat namelijk haaks op het verzet daartegen zo lang mogelijk moeten koesteren. Nederlands belang.

december 2016 (4) Voorwoord 183 Thema: Brexit NEDERLAND EN BREXIT LR – Derk Jan Eppink –

Weinig landen in de Europese Unie (EU) zullen EU. De Britse regering stelde in 2004 geen over- zoveel gevolgen ondervinden van de Brexit als Ne- gangsperiode in voor vrij verkeer van werknemers derland. Een ‘harde Brexit’ is meer waarschijnlijk met nieuwe EU-lidstaten. Polen trokken massaal dan een zachte. Nederland heeft in het Verenigd naar Engeland. Duitsland had een overgangsperiode Koninkrijk een belangrijke handelspartner, heeft van 7 jaar. De mensenstroom van vorig jaar naar binnen de EU in de Britten op veel terreinen een be- Europa en de toestand in Calais veroorzaakte een langrijke bondgenoot en deelt met hen een Atlanti- imminent angstbeeld. Gevolg: Brexit. sche reflex plus een maritieme blik. Nederland moet behoedzaam manoeuvreren om de schade te beper- Britten conceptloos ken en alternatieve coalities vormen. Het speelveld Premier Theresa May heeft aangekondigd voor eind verandert grondig. maart 2017 artikel 50 van het Europees verdrag in- De Nederlandse export naar de overzijde beroepen. Dan beginnen de onderhandelingen. De draagt ongeveer 40 miljard euro; de import ruim 20 Britten, met David Davis de minister voor Brexit miljard. Er wonen zo’n 40.000 Nederlanders in het voorop, hebben geen eenduidig concept en strategie Verenigd Koninkrijk; circa 44.000 Britten in Neder- voor de uittredingsonderhandelingen. Londen wil land. Twee multinationals, Shell en Unilever, zijn Britse toegang behouden tot de Europese interne Brits-Nederlandse bedrijven. Bovendien is er nog markt, geen geld meer afdragen aan de EU-begroting, het ‘Rotterdam effect’. Goederen die via de haven de jurisprudentie van het Europees Hof van Justitie van Rotterdam de Europese douane-unie binnen- niet meer erkennen, maar wel zeggenschap behouden komen, worden vervolgens verscheept naar andere in de wetgeving van de Europese interne markt. Deze landen. Deze worden wel bij de Nederlandse import prioriteiten staan haaks op elkaar. Zo bepaalt het Hof opgeteld. Veel goederen gaan naar Duitsland, maar de interpretatie van Europese wetgeving op alle terrei- ook naar het Verenigd Koninkrijk. Experts stellen nen. Noorwegen en Zwitserland zijn geen EU-leden, dat door de omvang van de Rotterdamse haven de hebben geen directe zeggenschap in EU-wetgeving, import van Nederland wordt overschat en die van maar betalen wel voor de meerwaarde die de interne bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk met de EU markt biedt. De Britten willen geen vrij verkeer van onderschat. De Britten importeren via de ‘toegangs- werknemers met de EU maar wel een stem behouden poort’ tot de Europese douane-unie meer van bui- in het legislatieve besluitvormingsproces. Bijvoor- ten de EU dan verondersteld. De omvang is echter beeld: Londen formuleert inzake EU interne markt moeilijk te kwantificeren. Na de Brexit gaat deze wetgeving een ‘Britse positie’. Als deze onvoldoende goederenstroom niet meer via Rotterdam. wordt gerespecteerd, verklaart de Britse regering een EU-regel niet van toepassing. Een onwerkelijke situ- EU-arbeidsmigratie spelbederver atie. De Britten pikken de krenten uit de pap en laten De onderhandelingen worden moeilijk omdat de de pap voor de anderen. Britten immigratie als politiek thema centraal stel- De Britten zullen wel toestaan dat EU-onderda- len. Immigratie forceerde de Brexit. Van 1998 tot nen die nu in het Verenigd Koninkrijk wonen kun- 2010, onder Labour regeringen, kwamen 3,7 mil- nen blijven. Daarna trekt het zich volledig terug uit joen immigranten naar het Verenigd Koninkrijk. het vrij verkeer van werknemers. Conservatief ex- Tweederde van buiten de EU, uit landen van het minister van buitenlandse zaken, William Hague, vroegere ‘British Empire’. Labour wilde met soepel gaf onlangs in de Daily Telegraph een voorzet: de immigratiebeleid conservatief Engeland met ‘de Britten bepalen wie er mogen komen, en op welke neus in de diversiteit’ drukken. De nieuwkomers voorwaarden. De Poolse loodgieter is welkom als hij zouden Labour versterken. Mislukt. Labour ligt in een baan heeft, maar krijgt geen toegang tot sociale puin. Een derde van de nieuwkomers kwam uit de toelagen zoals kinderbijslagen of sociale huisvesting.

184 Nederland en Brexit Liberaal Reveil Thema: Brexit

Het Verenigd Koninkrijk wordt tegenover de EU hadden beslist de EU te verlaten. Ze moeten ook een ‘derde land’, een immigratieland zoals de Ver- onderhandelen over de Europese Meerjaren Begro- enigde Staten of Canada. ting 2020-2027, hun jaarlijkse bijdragen en hun on- Gevolg is dat het interne markt concept – vrij ver- vermijdelijke eis van een ‘rebate’. Problemen alom. keer van goederen, diensten, werknemers en kapitaal – De tijdsfactor kan het proces dus erg ‘messy’ maken uit elkaar valt. Over elk onderdeel moet vervolgens waarbij conflictstof zich eenvoudigweg opstapelt. apart worden onderhandeld voor een handelsverdrag Een vechtscheiding. met mogelijk tarieven, standaarden en minimumver- eisten. Onderhandelaars van de EU hebben al een De historische Britse reflex is de poging (‘divide et onderhandelingstraject uitgestippeld met drie fasen: impera’) EU-landen onderling te verdelen. De Britse een scheidingsakkoord, een overgangsakkoord en een diplomatie reist door Europa, aait en paait op zoek finaal akkoord, mogelijk een associatieverdrag. Mi- naar bondgenoten en klopt ongetwijfeld ook in Den chel Barnier, hoofdonderhandelaar van de Europese Haag aan. Britten kennen de kunst en hebben de Commissie, heeft ook al een kostenplaatje voor Brits taal om het ‘eigenbelang’ – ‘the British interest’ – vertrek voorgelegd: 60 miljard euro. Het gaat daarbij te verpakken in bewoordingen van een schijnbaar vooral om het Brits aandeel in de categorie vastleggin- hoger ‘algemeen belang’. Nederlanders die menen gen van de EU-begroting, garanties voor uitstaande de Britten goed te begrijpen, vallen vaak voor deze leningen bijvoorbeeld van de Europese Investerings- aanpak. Maar in werkelijkheid wordt ook hen een bank (EIB) en gelden voor lopende EU-projecten in oor aangenaaid. het Verenigd Koninkrijk. Met deze methode richtten de Engelsen ooit een wereldrijk op, maar de meeste EU-lidstaten zijn in- Britse koppigheid tussen geharnast. Nederland houdt vast aan het con- In deze constellatie komt de EU frontaal tegenover cept van de interne markt, zonder welke de eigen de Britse regering te staan. Londen heeft nog geen exportsector grote schade zou ondervinden. De eni- duidelijke strategie en Brussel denkt dat het in een ge mogelijke bondgenoten, de Oost- en Centraal- positie is om de duimschroeven aan te draaien. Dat Europese lidstaten, voelen zich geschoffeerd door laatste komt voort uit een reflex waarin de Europese de Britse houding inzake EU-arbeidsmigratie. Polen instellingen, vooral het Europees Parlement met zijn ineens tweederangs burgers. Om van Bulgaren hoofdonderhandelaar Guy Verhofstadt, het Ver- maar niet te spreken. enigd Koninkrijk willen straffen en een voorbeeld willen stellen voor andere mogelijke dwarsliggers. Europese illusies Frankrijk ziet de Britten liever vandaag dan mor- Dit Brits isolement voedt dan weer Europese over- gen vertrekken. Anderzijds staat premier May onder moed in Brussel, gebaseerd op vier illusies: druk van haar eigen Conservatieve partij en de re- 1. De ketters zijn weg! Britten hebben vaak open- belse UKIP, met boegbeeld Nigel Farage, een vol- lijke kritiek op de Europese constructie met als ledige uittreding te realiseren. resultaat dat ze een ‘opt-out’ bedongen. Feiten Tijd is een belangrijke factor. In 2020 zijn er gaven hun gelijk. Het ‘eurosysteem’ is technisch Britse parlementsverkiezingen. Tegen die tijd moet een ‘suboptimale muntunie’ omdat er te veel Brexit een feit zijn, zo niet dan dreigt een opstand landen in zitten met te uiteenlopende monetaire in de Conservatieve partij. In feite is 2019 – als er opvattingen. De tegenovergestelde interpretaties weer Europese verkiezingen zijn en topposities in van alleen al het woord ‘afspraak’ maakt cul- EU-instellingen opnieuw worden verdeeld – de ide- tuurverschillen duidelijk. Met de eenheidsmunt ale ‘cut off date’. Zodra May artikel 50 heeft inge- blijft het doormodderen. Het ‘Europees asiel- roepen, treedt een periode van twee jaar in werking systeem’ werd een open zone zonder effectieve waarbinnen een akkoord moet zijn bereikt. Zo niet, buitengrenzen. Vorig jaar veroorzaakte de open is er niets en gelden de normale WTO regels voor deurpolitiek een mensenstroom. De Britten ble- de onderlinge handelsbetrekkingen. Desnoods kan ven buiten de eurozone en het asielsysteem. Ze die periode worden verlengd, in onderlinge over- voorzagen deze problemen. eenstemming, maar dan ontstaat een vreemde situ- 2. Eindelijk, ‘meer Europa’! De EU heeft geen atie. De Britten moeten dan weer deelnemen aan de gebrek aan plannen, maar aan effectieve uit- Europese verkiezingen van 2019, terwijl ze in 2016 voering. Opmerkelijk genoeg behoort het ‘eu-

december 2016 (4) Nederland en Brexit 185 Thema: Brexit

rosceptische’ Verenigd Koninkrijk tot de koplo- krachtenveld grondig. Tijdens de regering Obama, pers bij de uitvoering van Europese wetgeving. die zich tegen de Brexit uitsprak, stonden de Ver- Eurogezinde landen als België en Italië zijn hek- enigde Staten eerder aan de kant van de EU. Dat is kensluiters. In een EU zonder de Britten zullen met Trump volledig anders. Hij kiest de zijde van de de Europese Commissie en het Europees Parle- Britten – Farage behoort tot zijn intieme vrienden- ment ‘meer macht voor Brussel’ opeisen op tal kring – en zal Londen onmiddellijk een handelsver- van terreinen: de ‘grote sprong voorwaarts’. Zo drag aanbieden. ontstaat een bureaucratisch centralisme waarbij Als drukmiddel op de EU kan hij het Trans At- uitvoering vanzelf verkruimelt, zoals ooit in het lantisch Handel- en Investeringsverdrag (TTIP) in Oostblok. De sprong eindigt in de modder. twijfel trekken. Trump richtte zich al tegen het han- 3. Geef ons nieuwe symbolen! De EU definieert delsverdrag met landen in de Stille Oceaan (TPP), zich als Politieke Unie en rechtsopvolger van het maar vooral omdat lage lonen ten koste gaan van Romeinse Rijk. Daar hoort een leger bij, een ‘Eu- Amerikaanse werkgelegenheid. Bij TTIP is dat veel ropees Leger’. Maar met de Britten verdwijnt ook minder het geval. Tegen TTIP bestaat zowel in de de ruggengraat uit Europese militaire samenwer- Verenigde Staten als in de EU sterk verzet vanuit king. Het restant is pover. Defensie is wegbezui- uiterst linkse en – rechtse groeperingen, maar het nigd; het ‘vredesdividend’ al tien keer verteerd. politieke centrum ziet er nog altijd brood in. Voor Nederland moet tanks huren. Het Duitse leger Nederland blijft de handelsrelatie met de Britten en paradeert alleen nog bij een Zapfenstreich voor TTIP – ons land behoort tot de grootste investeer- een afzwaaiende generaal. Luxemburg vindt geen ders in Amerika – van groot belang. Beide staan nu rekruten. Dit lijkt niet op de ‘US Marines’ maar op losse schroeven. Nederland kan met zijn Atlan- op ‘Daar komen de schutters’, zoals de Britse tische tradities een actievere politieke rol spelen in serie ‘Dad’s Army’ in Nederland bekend werd. de driehoek: Brussel, Londen, Washington DC. De Oproepen tot een Europese Defensie Unie zijn, nieuwe wind uit Washington DC, met de Repu- gezien de defensie uitgaven, gebaseerd op financi- blikeinse meerderheid en haar masculiene, aanpak eel drijfzand. Voor Nederland blijft de NAVO de dient niet te worden onderschat. enige echte verdedigingsorganisatie, vooral dankzij Amerikanen en Britten. Sleutel tot compromis? 4. Zonder Britten, meer EU-draagvlak onder bur- Nederland kan in Brussel ook helpen de meubels gers! Dit is de gevaarlijkste illusie. Naarmate de te redden als onderhandelingen echt vastlopen. Dat EU-integratiedwang opvoert, willen meer bur- laatste dreigt. De angel van het probleem is het feit gers eraan ontsnappen. Dit ontlokt referenda dat Londen geen ‘vrij verkeer van werknemers’ wil. in lidstaten om Europese beleidsinitiatieven te De media noemen dit dikwijls ‘vrij verkeer van perso- blokkeren of het Britse voorbeeld te volgen. Ver- nen’ maar dat klopt niet. Vrij verkeer van personen is kiezingen krijgen in veel lidstaten onverwachte deel van het Schengen akkoord waartoe het Verenigd wendingen met ‘Weimar-achtige patstellingen’. Koninkrijk niet behoort. Het gaat om werknemers. Mei 2017 kiest Frankrijk een nieuwe president. Tijdens de onderhandelingen over een ‘deal’ tus- Links Frankrijk ligt op apegapen, centrumrechts sen premier Cameron en de EU werd het idee ge- schuift Francois Fillon naar voren en Marine Le opperd arbeidsmigratie vanuit de EU af te remmen Pen, leider van het Nationaal Front, is de ‘anti- zodra een bepaalde drempel werd bereikt. Op zich- establishment-kandidaat’. Als zij wint, is het zelf geen onredelijk voorstel waar sommige andere eurosysteem dood. Maar ook als ze niet wint, EU-lidstaten, waaronder Nederland, ook oren naar stuurt ze de politieke agenda; centrum rechts hadden. Het gaat dan vooral om arbeidsmigratie uit schuurt aan tegen uiterst rechts. De Europese Bulgarije en Roemenie. Door het Brexit referendum constructie ontrafelt van onderop. sneuvelde dit mechanisme. De Britten maken de fout de onderhandelingen De factor Trump volledig op te hangen aan EU-arbeidsmigratie en Tegenover het Britse gebrek aan een conceptuele zich op te stellen als ‘derde land’. Daarmee valt alles benadering staat een Europa dat veel kwetsbaarder in duigen en is de ‘harde Brexit’ vrijwel onvermijde- is dan het denkt. De verkiezing van Donald Trump lijk. Wellicht dat de ‘rem’ tijdens een impasse toch tot Amerikaans president verandert bovendien het weer boven water komt.

186 Nederland en Brexit Liberaal Reveil Thema: Brexit

De Britten zullen onder druk komen te staan andere realiteit op. Het kan niet meer balanceren op om water bij de wijn doen. Inzet is niets minder dan de machtsas Berlijn – Londen maar moet zijn ei- de dominante rol van de City, als globaal financieel gen boontjes doppen in wisselende coalities op het centrum. Circa 50% van het Britse handelsover- continent. Op de Europese Top van 16 september schot – 18,5 miljard pond – bestaat uit export van ging het in Slowakije over ‘de toekomst van Europa’. financiële diensten binnen de EU. Het gaat om ni- Zonder Britten. Voor Nederland is de luxe om met ches zoals derivatenhandel, het verzekeringswezen, de rug naar het Europese continent te staan voorbij. hefboomfondsen en vermogensbeheer. De City is Heeft Nederland naast zijn ‘maritieme blik’ eigenlijk zelfs het grootste centrum voor de handel in euro’s. wel een ‘continentale blik’? Vertrek uit het ‘vrij verkeer van werknemers’ breekt Vanaf het begin van de EEG bepleitte Neder- de City uit het ‘vrij verkeer van diensten’. Het Eu- land toetreding van het Verenigd Koninkrijk. Toen ropese continent is het achterland van dit diensten- de Britten erbij kwamen had Nederland een bond- centrum. Dankzij het ‘Europees paspoort’ heeft het genoot; interne markt, vrijhandel, zuinige EU- Britse banken verzekeringswezen toegang tot een begroting, geen federale vergezichten. Nederland grote markt. Zonder dat niet. Hetzelfde geldt voor verschool zich vaak achter een Brits veto. De Britse internationale ondernemingen die hun hoofdkwar- premier was de ‘duivel in Brussel’ maar tegelijk ‘held tier in Londen hebben gevestigd. Zij komen ook in Londen’. Den Haag zweeg en behield schone buiten de Europese interne markt te staan bij een handen. Denen, Zweden of Finnen verstopten zich Brexit. Londen dreigt een breuk te pareren met een ook achter dat veto. Deze landen moeten voor hun vennootschapsbelasting van 15%; veel lager dan bij- belangen nu zelf aan de bak. Nederland eveneens. voorbeeld in Frankrijk. Nederland zal daarin moeten volgen om attractief te blijven als vestigingsplaats Europees coalitiewerk voor bedrijven. Een ‘economische oorlog’ kent al- Het Europees continent kent grofweg vier natuur- leen verliezers omdat die snel overgaat in politieke lijke coalitiebekkens: de ‘noordelijke alliantie’ met conflicten met wederzijdse vergeldingen. Scandinavische en Baltische staten; ‘Midden-Eu- ropa’ met de Visegrad landen Polen, Tsjechie, Slo- Noordzee Unie wakije en Hongarije; de ‘Mediterrane Club’ met Een economische breuk staat haaks op het Nederlands Frankrijk, Spanje, Italie, Portugal, Griekenland; en belang. Dat vereist nieuwe, inventieve vormen van sa- Duitsland, het sterkste land in het centrum dat vaak menwerking die verbinden. Zie hier het voorstel van de doorslag geeft. Nederland staat een beetje apart, een ‘Noordzee Unie’. Het idee werd als eerste geop- maar heeft opties. perd door de stadstaat Bremen. Landen aan de Noord- zee, zoals Nederland, België, het Verenigd Koninkrijk, 1. Toekomst van Europa. Nederland is niet voor Duitsland, Denemarken en Noorwegen, bespreken automatisch ‘meer Europa’ maar voor een ef- gemeenschappelijke aspecten van de Noordzee. Neem: fectievere en meer doelgerichte EU. Dat geluid scheepvaart, veiligheid, milieu, (wind)energie, havens. klinkt ook in de ‘noordelijke alliantie’, ‘Midden- Het woord ‘Unie’ is wellicht wat groots maar het is wel Europa’ en Duitsland. Alleen de Europese In- een belangengemeenschap. Met specifieke aspecten zo- stellingen in Brussel leven nog met oude vormen als eenvoudige verstrekking van arbeidsvergunningen en gedachten. en rechten van werknemers. Eveneens: soepele kapi- 2. Vrijhandel. De interne markt en handelspolitiek, taalconstructies voor investeringen en dienstverlening. de feitelijke economische onderbouw van Eu- De Noordzee moet een baken van vrijhandel blijven, ropa, staat sterk onder druk. Met de ‘noordelijke met de maritieme blik op de wereld. Er is geen enkele alliantie’ kan Nederland denken aan een ‘Hanze economische reden om eeuwenoude handelstradities coalitie’ als tegenwicht tegen Duits corporatisme rondom de Noordzee te ontwrichten, alleen omdat en Frans protectionisme. Nederland heeft naar Brussel boos is. verhouding de grootste exportsector van de EU, de economische basis van de verzorgingsstaat. Nood aan ‘continentale blik’ TTIP, het beoogd EU-handelsverdrag met de Binnen de Europese machtsverhoudingen moet Ne- Verenigde Staten, wankelt. Voor Nederland is het derland continentaal leren denken. Met het vertrek cruciaal Duitsland op het TTIP-spoor te houden. van de Britten uit de EU doemt voor Nederland een

december 2016 (4) Nederland en Brexit 187 Thema: Brexit

3. Migratie. ‘Midden-Europa’, vooral Hongarije, boven het hoofd. Het Duits van de politiek-cultu- bouwde vorig jaar zelfstandig hekwerken om de rele elite zakt ver onder het ‘niveau Rudi Carrell’. migratiestroom te stoppen. Duitsland maakte Gebrek aan interesse. Wie echter de taal niet kent, met zijn ‘Refugees welcome’ een historische kan de Duitse psyche niet doorgronden. Gevolg is blunder. ‘Midden-Europa’ is niet altijd politiek dat Nederland in Berlijn snel overkomt als ‘zeur- correct, maar de hekwerken bezorgden ook Ne- kous’ en belandt in de irrelevantie. Een Nederlandse derland politieke opluchting. ‘continentale blik’ vereist vooreerst een haarfijn aan- 4. Het eurosysteem. Als de recente mini-top Duits- voelingsvermogen van Duitsland en ingenieus Euro- land, Frankrijk en Italië een voorafspiegeling pees coalitiewerk. Voor Nederland is een dominant wordt voor besluitvorming in het eurosysteem Duitsland ongemakkelijk, maar een dolend Duits- is dat zorgwekkend. Nu staat ‘soliditeit’ (Duits- land veel gevaarlijker. land, Nederland, Finland) tegenover ‘solidariteit’ met de Mediterrane Club die streeft naar Samenvattend: het Nederlands belang vereist een zo een geldstroom zuidwaarts. Een driehoek ‘Ber- gering mogelijke schade bij het Britse vertrek. Zon- lijn, Parijs, Rome’ maakt het economisch sterke der Britten moet Nederland op het Europees con- Duitsland mentaal zwakker tegenover eisen van tinent gewiekster opereren in een wereld van wis- de Mediterrane Club. selende coalities. Daarin blijft uiteindelijk de band met Duitsland primordiaal. Het ironische van de Blik op Duitsland Europese geschiedenis is dat, na twee wereldoorlo- Uiteindelijk draait alles om Duitsland. Sinds de gen, Duitsland een Europees verband bijeenhoudt Duitse eenwording in 1870 is de inbedding van waarvan ooit het doel was Duitsland te bedwingen. Duitsland in Europa het centrale politieke thema. Nederland heeft een goede bilaterale relatie maar Mr.drs. D.J. (Derk Jan) Eppink is senior fellow bij heeft het een ‘blik op Duitsland’? In het Nederlands denktank London Policy Center in New York. onderwijs hangt de Duitse cultuurtaal afschaffing

188 Nederland en Brexit Liberaal Reveil Thema: Brexit VAN BREXIT TOT SOEVEREINITEIT: OVER DE NOODZAAK VAN EEN LIBERAAL ANTWOORD OP MAATSCHAPPELIJK ONBEHAGEN LR – Philip van Veller –

De Brexit noopt niet alleen tot reflectie op de Euro- banen helpt creëren, en die meerwaarde biedt bij de pese Unie (EU), maar vooral op de zorgen van een gezamenlijke aanpak van gedeelde uitdagingen zoals substantieel deel van de bevolking. De Britse roep om op het gebied van veiligheid, migratie, klimaat en soevereiniteit is de uiting van een maatschappelijk on- energie. Kortom, een EU die werkt aan een goede behagen dat zich in Nederland net zo goed voordoet. toekomst voor burgers en bedrijven in alle lidstaten En overigens, getuige de winst van Donald Trump, en die stabiliteit brengt in een wereld van onrust.’1 ook in de Verenigde Staten. Een liberaal antwoord is Vier dagen na het referendum, op 27 juni, werd geboden. Dat antwoord kent twee kernelementen. In in de Tweede Kamer voor het eerst gedebatteerd de eerste plaats moeten (ook) liberale politici zich be- over het nieuws uit het Verenigd Koninkrijk. VVD- wust blijven van de belevingswereld van brede groe- fractievoorzitter Halbe Zijlstra legde, net als andere pen in de maatschappij. Ten tweede moeten de libe- deelnemers aan het debat, vooral een link met de rale waarden weer een prominente plek krijgen in het staat van de EU: ‘Laat Europa uit dit slechte nieuws denken en handelen van liberale politici. Onze opvat- een waardevolle les trekken, laat het een wake-up tingen met betrekking tot vrijheid, verantwoordelijk- call zijn.’2 heid, verdraagzaamheid en sociale rechtvaardigheid De term ‘wake-up call’ werd nog veel vaker ge- moeten leidend zijn; meer dan de geldende systemen bruikt in dat debat. Maar ook later, als op 5 juli de en de financieel-economische afwegingen die nu de Tweede Kamer plenair debatteert over de uitkomsten boventoon lijken te voeren. van de Europese top die op het referendumnieuws volgde, wordt niet ingegaan op de diepere beweeg- Brexit als wake-up call voor de EU? redenen van de tegenstemmers. Vooral de toekomst Zelden zitten ze ernaast, de Engelse bookmakers. De van de EU is het grote thema. VVD-Tweede Kamer- dag vóór het Britse referendum over het al dan niet lid Anne Mulder: ‘In het debat van vorige week is verlaten van de EU voorspelde gokbedrijf William door verschillende woordvoerders ook al een aantal Hill, het grootste van het land, dat het Verenigd Ko- keren gezegd dat de Europese Unie niet meer een ge- ninkrijk in de EU zou blijven met een kans van 81%. voel van veiligheid en welvaart oproept, maar steeds Maar zelfs de gokbazen werden verrast, op die 23e meer een gevoel van onzekerheid en bedreiging, van juni. Het werd een vertrek: 51,9% van de Britse kie- het geen grip meer hebben op je leven. Open binnen- zers koos voor het verlaten van de EU. De opkomst grenzen worden een probleem als je de buitengren- was 72,2%. zen niet onder controle hebt en als je ze onvoldoende bewaakt. En dan zegt het mensen niet meer zo veel De Nederlandse politieke reacties op de Brexit gin- dat de Europese Unie goed is voor economische groei gen overwegend over de EU. Lees de eerste kabi- en banen en daarmee ook voor sociale zekerheid en netsbrief over dit onderwerp: ‘Het kabinet is van goede gezondheidszorg. De vraag is: hoe moet het nu mening dat dit signaal van het Britse electoraat se- verder met de Europese Unie? Er zijn eigenlijk twee rieus dient te worden genomen. Ook in andere lid- groepen mensen. Sommige mensen zijn blij als een staten, inclusief in ons eigen land, leven zorgen over land uittreedt, als de Europese Unie uit elkaar valt het functioneren van de EU. Het kabinet zet ook en als de grenzen gesloten zullen worden. We heb- dan onverkort in op een beter Europa en blijft wer- ben in het Verenigd Koninkrijk gezien wat dat kan ken aan een EU die verder hervormt, zich focust op betekenen en wat voor risico je daardoor kunt lopen. hoofdzaken en daarop resultaten boekt. Een EU die Er zijn echter ook eurofielen, mensen die altijd en bij

december 2016 (4) Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen 189 Thema: Brexit

elk probleem zeggen dat meer Europa de oplossing is meer zou zijn rond een uitbreiding van de EU of de en die de trein maar willen laten doordenderen. Maar macht van de EU in de komende jaren’.5 daardoor loop je het risico dat die trein doordendert Onvrede over de EU an sich was dus niet door- tot aan het eindstation, terwijl er niemand meer in slaggevend, en evenmin was de angst voor migran- zit, omdat iedereen er onderweg uit is gesprongen. ten de belangrijkste factor. ‘Take back control’ was Als mensen uit een denderende trein springen, leidt de slogan van het ‘Vote leave’-kamp. En dat was pre- dat vaak tot rotzooi.’3 cies wat de meeste stemmers voor uittreding wilden. Al na een maand was het onderwerp Brexit De controle terug, het gevoel van soevereiniteit over vooral een vraagstuk geworden over de positie van de eigen beslissingen. Het was de onvrede over de het Verenigd Koninkrijk binnen de EU, de snelheid onmogelijkheid daarvan, woede bij sommigen, die waarmee zij de EU (eventueel) verlaat, de gevolgen tot ontlading kwam. Ook het gezaghebbende libe- voor de Britten en – vooral – voor ons. Uit het dis- rale blad The Economist wees op de woede (‘anger’) cours blijkt niet dat politici zich bovenmatig bezig- die in brede kringen van de Britse samenleving leeft: houden met de diepere beweegredenen van de te- ‘Zoals de brexit laat zien, slaan mensen van zich af genstemmers, laat staan dat zij zich daar verder over als ze het gevoel hebben geen controle te hebben uitspreken. Zoals VVD-Europarlementariër Hans over hun eigen leven of niet te delen in de voordelen van Baalen bijvoorbeeld stelde: ‘Een groot gedeelte van globalisering.’6 van de Britse bevolking heeft immers uit een emoti- De Brexit-uitslag was de uiting van een maat- onele opwelling voor een brexit gestemd, zonder de schappelijk onbehagen dat dieper zit dan de teleur- financiële en politieke impact te kunnen overzien.’4 stelling over het democratisch gehalte van de EU. Als de Brexit een ‘wake-up call’ was, dan staat En de – retorische – vraag is of dat onbehagen alleen ons meer te doen dan alleen discussiëren over de in het Verenigd Koninkrijk speelt. In Nederland zijn toekomst van de EU. De term ‘wake-up call’ is al- dezelfde tendensen te zien. leen goed gekozen als het niet alleen gaat over het ontwaken van de EU, maar ook van de (liberale) De stemming in Nederland politici in Nederland zelf. Er is namelijk veel meer Sinds 2008 brengt het Sociaal en Cultureel Planbu- aan de orde dan alleen een afwijzende houding van reau (SCP) ieder kwartaal de mening van burgers een (zeer minieme) Britse electorale meerderheid over maatschappelijke onderwerpen in kaart. Mede ten opzichte van de EU. In het Verenigd Koninkrijk naar aanleiding van de Britse referendumuitslag ging evengoed als in Nederland. het SCP in zijn meest recente rapportage wat dieper in op de stemming van Nederlanders ten opzichte Take back control van de EU. De onderzoekers constateren dat de De Britse onderzoeker (en voormalig politicus) Lord steun in Nederland voor het EU-lidmaatschap sinds Ashcroft publiceerde vlak na het EU-referendum de de voorlaatste enquête (dat was vóór het referendum resultaten van een grote enquête naar de beweegre- en de eerste zichtbare gevolgen daarvan) aanmerke- denen van de kiezers. lijk was toegenomen. Nu vindt 46% in plaats van Voor dit onderzoek werden 12.369 responden- 39% het Nederlands lidmaatschap van de EU een ten ondervraagd op de dag van het referendum zelf. goede zaak. Dat is nog steeds geen hoog percentage, Wat bleek: niet een gepercipieerd migratieprobleem maar in vergelijking met de voorafgaande kwartalen was de voornaamste reden om voor uittreding te wel een omslag. Een vraag is of dit te maken heeft stemmen, maar een verlangen naar (meer) soeverei- met de directe effecten waar het Verenigd Konink- niteit. Bijna de helft van de stemmers (49%) die te- rijk mee werd geconfronteerd (koersdaling van de gen stemden, gaven als de belangrijkste reden daar- pond, politieke verwikkelingen), en de speculaties voor ‘het principe dat beslissingen over het Verenigd over een nog somberder Britse toekomst. Wellicht Koninkrijk genomen zouden moeten worden in het hangt de Nederlandse houding ook samen met een Verenigd Koninkrijk zelf’. Een derde (33%) gaf als gevoel van ‘onvermijdelijkheid’: er is veel kritiek en belangrijkste reden dat het verlaten van de EU de onvrede, maar vooral economisch zien de meeste ‘beste mogelijkheid gaf om de controle te herwin- mensen geen alternatief voor het lidmaatschap. De nen over immigratie en de eigen grenzen’. Slechts onvrede uit zich in de antwoorden op andere vra- een achtste van de tegenstemmers (13%) zei dat een gen dan die naar de steun voor het lidmaatschap op verblijf in de EU zou betekenen dat er ‘geen keus zich. Zo vindt onveranderd meer dan de helft van de

190 Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen Liberaal Reveil Thema: Brexit

Nederlanders (56%) dat de politiek in Den Haag te Ook de EU zelf verdiept zich in de publieke veel macht aan Brussel heeft afgestaan.7 De roep om opinie binnen de lidstaten. De ‘Eurobarometer’ ‘control’ is dus niet specifiek Brits. (namens de Europese Commissie in Nederland uit- Over de lange termijn bezien en kleine gevoerd door TNS NIPO) laat zien dat de Neder- schommelingen van kwartaal tot kwartaal daar- landers een matig vertrouwen in de EU als instituut gelaten, daalt de steun voor het EU-lidmaat- hebben. Waar 54% van de Nederlanders vertrouwen schap. In totaal blijft de groep voorstanders ech- heeft in de nationale overheid, heeft 40% van de ter nog wel groter dan de groep tegenstanders. Nederlanders vertrouwen in de EU. Exact de helft Die steun is echter verdeeld naar opleidingsniveau. van de Nederlanders, 50%, vertrouwt de EU niet. Onder hoger opgeleiden zijn de voorstanders van Dat percentage is sinds de vorige rapportage van de het EU-lidmaatschap van 2008 tot en met nu steeds herfst van 2015 met vier procentpunt gestegen. De duidelijk in de meerderheid; onder lager opgeleiden Nederlanders zijn nog wel positiever dan het EU- zijn sinds 2012 juist de tegenstanders meestal in de gemiddelde van 33%.9 meerderheid.8

Figuur 1:

Vertrouwen in EU, nationaal parlement en nationale overheid (Nederland en EU-gemiddelde)

Bron: Eurobarometer voorjaar 201610

december 2016 (4) Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen 191 Thema: Brexit

Een overweldigende steun is het niet, maar Neder- Misschien zijn de Nederlanders in Europees per- landers zijn dus iets positiever over de EU dan de spectief tevredener dan anderen, Nederlands onder- gemiddelde Europeaan. Dit sluit aan bij het beeld zoek stuit daarentegen op een veel zorgwekkender dat opdoemt als de ‘stemming onder de Nederlan- beeld dan de Eurobarometer suggereert. Volgens ders’ over overheid en politiek in het algemeen nader Europese cijfers zijn er ongeveer evenveel mensen onder de loep wordt genomen. Daarmee bevinden in Nederland die het met het land eerder de goede we ons in het zogeheten ‘positieve segment’ binnen kant op vinden gaan (40%) als die het de verkeerde Europa. De steun voor democratie als regeervorm kant op zien gaan (38%). Nederlands onderzoek is vergelijkbaar met elders, de tevredenheid met de van het SCP levert een aanzienlijk pessimistischer democratische praktijk en het politiek vertrouwen beeld van de publieke opinie in Nederland op. Als zijn hoger dan in andere Europese landen.11 mensen in het laatste kwartaalonderzoek de richting

Figuur 2: Netto-optimisme van Europeanen over de EU resp. het eigen land

MT BG IE LT RO PT HR

PL FI EE LV HU SI IT SK CY UK ES EU AT NL LU CZ BE DE SE DK

Netto optimisme (= % ‘gaat de goed kant op’ – % ‘gaat de verkeerde kant op’) over eigen land en de Europese Unie. Afkortingen betreffen EU-gemiddelde (EU) en landen in de EU: België (BE), Bulgarije (BG), Tsjechië (CZ), Denemarken (DK), Duitsland (DE), Estland (EE), Ierland (IE), Griekenland (GR), Spanje (ES), Frankrijk (FR), Kroatië (HR), Italië (IT), Cyprus (CY), Letland (LV), Litouwen (LT), Luxemburg (LU), Hongarije (HU), Malta (MT), Nederland (NL), Oostenrijk (AT), Polen (PL), Portugal (PT), Roemenië (RO), Slovenië (SI), Slowakije (SK), Finland (FI), Zweden (SE) en Verenigd Koninkrijk (UK). Bron: SCP13

192 Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen Liberaal Reveil Thema: Brexit van Nederland ‘al met al’ moeten beoordelen, vindt leeft onder de bevolking een gevoel van maatschap- maar liefst 61% het meer de verkeerde kant op gaan pelijk onbehagen: een perceptie van onbeheersbare en 28% meer de goede kant. De maatschappelijke achteruitgang en collectieve machteloosheid om die onvrede is hoog, en dan gaat het meer om de samen- achteruitgang te stoppen. leving en de politiek dan om de economie. Cijfers Langzamerhand wordt dit onbehagen ‘ontdekt’. van eerder dit jaar die dit illustreren: 69% is vol- Mede naar aanleiding van – soms – verrassende doende tevreden over de economische situatie, 71% verkiezings- en referendumuitslagen zijn analyses verwacht hierin de komende twaalf maanden geen gepubliceerd die duiden op de ‘boze burger’ in ver- verslechtering. Hoewel de economische stemming schillende gedaanten. Een van deze analyses voert de afgelopen kwartalen licht verslechterde, is men de kern van dit fenomeen zelfs terug naar Freuds in vergelijking met eerdere jaren positief. Maar het inzichten omtrent het ‘onbehagen in de cultuur’. In vertrouwen in de Tweede Kamer en de regering is die visie legt het ‘realiteitsprincipe’ het op dit mo- over de langere termijn bezien laag (45% heeft vol- ment in het maatschappelijk leven steeds meer af doende vertrouwen in de Tweede Kamer, 41% in de tegen het ‘lustprincipe’, waarin emoties en verlan- regering). Het kwalitatieve onderzoek van het SCP, gens de boventoon voeren boven wetenschappelijk waarbij met enquêtes en gesprekken verder wordt bewezen feiten en de complexe buitenwereld.15 ingezoomd, laat een negatieve stemming zien over Sociologisch onderzoek wijst uit dat het gevoel de politiek en de regering. Men vindt dat de poli- van achteruitgang wordt beleefd op vijf aspecten: het tiek de verkeerde keuzes maakt (op het gebied van verlies van vertrouwen in menselijk kunnen (maak- vluchtelingen, de gezondheidszorg), te weinig naar baarheid), verlies van ideologie, verlies van politieke burgers luistert (en bijvoorbeeld te veel naar de EU) macht, verlies van gemeenschapszin en toenemende en vermoedt dat de regering de grip op belangrijke sociaaleconomische kwetsbaarheid.16 problemen kwijt is. ‘Ook in de groepsgesprekken Het verlies van vertrouwen in menselijk kunnen heeft men geen hoge verwachtingen van het kabi- is de eerste factor van maatschappelijk onbehagen. net. De deelnemers wekken de indruk dat ze afge- Waar voorheen de (technologische) vooruitgang haakt zijn, niet (alleen) uit desinteresse, maar omdat tot optimisme stemde, leeft nu een gevoel dat die ze er eigenlijk niet meer in geloven’, aldus het SCP vooruitgang er onvoldoende was of ons in ieder ge- in zijn rapport eerder dit jaar.12 val niet heeft gebracht wat we ervan verwachtten. Bovendien moeten we (nog steeds) leven met vaak Nederlanders zijn nog wel tevredener dan onzichtbare risico’s, zoals van klimaatverandering, de burgers van andere Europese landen. terrorisme en de wereldwijde financiële crisis. Maar er is een duidelijk verschil waar te nemen in Het verlies van ideologie is een tweede factor. Het politieke steun tussen hoger en lager opgeleiden. gaat hier om een (gedeeld) besef van waar het met de Hogeropgeleiden zijn tevredener met de democra- samenleving heen zou moeten gaan. Ook hier leeft tie, minder cynisch over politiek en ervaren grotere het idee dat het ontbreekt aan vooruitgang. politieke responsiviteit. Dit is zorgelijk, als de on- Een derde element is het verlies van politieke vrede steeds groter wordt. De onvrede kan structu- macht. Het vertrouwen in de politiek die zaken kan reler worden: men is eerst nog ontevreden met de aanpakken staat onder druk. Veel vraagstukken die regering, na verloop van tijd kan dit ook overgaan voorheen onderwerp waren van politiek debat, zijn in ontevredenheid met politieke instellingen en de gedepolitiseerd en worden als technische opgave ter democratie als geheel.14 hand genomen door onbekende, vaak op afstand georganiseerde organisaties. Bovendien zijn de EU en Maatschappelijk onbehagen internationale organisaties nu bepalende arena’s die Meer dan 60% van de Nederlanders vindt het dus letterlijk en figuurlijk op afstand staan. ‘de verkeerde kant opgaan’ met ons land. En dit Ten vierde wordt verlies van gemeenschapszin terwijl de individuele situatie van veel mensen des- aangegeven. Hierbij gaat het om een perceptie van gevraagd positief wordt beleefd: het aandeel geluk- een afname in gedeelde normen, waarden en soli- kigen is minstens 57% groter dan het aandeel on- dariteit. Ooit begonnen met secularisatie, is via de gelukkigen. ‘Met mij gaat het goed, maar met de individualisering nu een gevoel doorgedrongen dat samenleving slecht’, lijkt nog steeds het adagium. er geen gedeeld moreel kompas meer is, noch een Breed in Europa (maar gedifferentieerd per land) bijbehorend gedrag.

december 2016 (4) Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen 193 Thema: Brexit

Tot slot speelt een toenemende sociaal-economische len maken ‘inkomen en economie’ en ‘politiek en kwetsbaarheid een belangrijke rol. Hierbij gaat het na- bestuur’ de top vijf compleet. In de toelichtingen drukkelijk niet per se om een waardering van de eigen waarom het duidelijk de verkeerde kant op gaat, economische situatie, maar die van maatschappelijke gaat het vaak over negatieve aspecten van de mul- ontwikkelingen. Genoemd worden de grote schom- ticulturele samenleving, van kritiek op onaangepast melingen in de economie, een afname van opwaartse gedrag van nieuwkomers via de signalering van (om- mobiliteit, de invloed van globalisering, en afbouw gekeerde) discriminatie en ongelijke behandeling van sociale-zekerheidsarrangementen. tot verontwaardiging en verdriet over de bedreiging Welke mensen hebben deze beelden? De meest van de eigen ‘way of living’ (Zwarte Piet, Efteling).20 uitgesproken pessimistische groep bestaat uit mensen Diverse malen komt in onderzoeken een signifi- van middelbare leeftijd, met een lage opleiding, uit cant verschil naar boven in maatschappelijke opvat- een lagere inkomensgroep, in een lastige financiële tingen tussen hoger en lager opgeleiden. Is er sprake situatie. Zij dichten zichzelf vaak weinig controle van een expliciete ‘tweedeling’ tussen een tevreden over hun leven toe. Ook degenen die vinden dat de hoogopgeleid deel van de bevolking, en een deel dat kloof tussen rijk en arm te groot is, dat het EU-lid- lager opgeleid is vol maatschappelijk onbehagen? maatschap geen goede zaak is, dat de euro niet had Onder andere de Wetenschappelijke Raad voor het moeten worden ingevoerd en dat de eigenheid van Regeringsbeleid (WRR) heeft zich hier over gebogen. Nederland verdwijnt, komen hoger uit op de maat- In Nederland zijn geen twee afgebakende maatschap- staf ‘maatschappelijk onbehagen’. Hun ressentiment pelijke blokken. Tussen twee uitgesproken tegenge- is hoog en de tevredenheid met de politiek en de eco- stelde sociaal-culturele ‘families’ van hoog- en laagop- nomie is laag. Ook onder Telegraaf-lezers en kiezers geleiden bevinden zich grote middengroepen. Het van de PVV en de SP is relatief veel maatschappelijk gaat de WRR (vooralsnog) te ver om te spreken van onbehagen. Daartegenover zijn vrijwilligers, lezers een maatschappelijke scheidslijn. Toch is alertheid van kwaliteitskranten (de Volkskrant, NRC Handels- geboden, want meerdere signalen wijzen op een mo- blad, Trouw) en kiezers van de VVD, het CDA, D66 gelijke toenemende verwijdering tussen de groepen. en GroenLinks juist optimistischer. Maatschappelijk Gescheiden netwerken leiden – op den duur – tot ge- pessimistische burgers zijn mensen die vooral risico’s scheiden werelden.21 Ook uit liberaal oogpunt is dat zien in de huidige samenleving, die hun wereld min- geen wenkend perspectief. Daarom zouden (liberale) der complex maken door zich te richten op wat dicht- politici ook oog moeten hebben voor de percepties bij en bekend voelt, en die zich eerder terugtrekken en opvattingen van mensen die kampen met (sterke) uit de samenleving dan erin participeren.17 gevoelens van maatschappelijk onbehagen. Mensen die het meer de goede kant op vinden gaan hebben het vaker over de economie, terwijl Kloof tussen politici en (ontevreden) burgers? mensen die het de verkeerde kant op vinden gaan Hebben politici daadwerkelijk gevoel voor alle groe- het vaker hebben over vluchtelingen en de zorg.18 pen, ook de – over het algemeen – lager opgeleide, Statistisch onderzoek toont aan dat veranderingen pessimistische mensen met zorgen over de samen- in optimisme en pessimisme binnen landen worden leving? Dat is nog maar de vraag. In de afgelopen verklaard door economische groei, werkloosheid, en anderhalve eeuw is de politieke leiding van ons land de netto bijdrage aan de EU(!).19 Maar het maat- veranderd van een erfelijke, aristocratische elite in schappelijk onbehagen is niet weg te nemen met een meritocratische, academische elite. Hedendaag- gunstige economische cijfers en vooruitzichten. Het se politici en andere leiders in het openbaar bestuur gaat ook om het samenleven in ons land, de over- en maatschappelijk middenveld hebben weliswaar heid en de politiek, de immigratie en integratie, en verschillende maatschappelijke achtergronden, de zorg. Bij de aangegeven maatschappelijke proble- maar zijn allen hoogopgeleide burgers met een pro- men staat ‘immigratie en integratie’ nog steeds bo- fessionele achtergrond. En dit terwijl ruim 55% van venaan, zij het een stuk minder dominant dan in de de kiezers nog steeds middelbaar of lager is opgeleid. drie voorgaande kwartalen. Op de tweede plaats in Het gevaar is dat de zorgen en meningen van het nationale probleembesef staan kwesties die door lager en middelbaar opgeleiden onvoldoende door het SCP worden gekwalificeerd als ‘samenleven en hun hoger opgeleide vertegenwoordigers worden ge- normen en waarden’ en op de derde plaats ‘gezond- hoord, erkend en verwoord. Lopen de opvattingen heids- en ouderenzorg’. Evenals in vorige kwarta- van kiezers, respectievelijk het kader van partijen

194 Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen Liberaal Reveil Thema: Brexit uiteen langs de lijnen van de verschillende inzichten Kennelijk heerst er een vertrouwenskwestie waar tussen lager respectievelijk hoger opgeleiden? Helaas politici niet aan voorbij mogen gaan. wordt deze hypothese vooralsnog door onderzoek De Britten vroegen om soevereiniteit; het was een bevestigd. Zo neigen met name bij PvdA en VVD roep om de zaken in eigen hand te nemen uit een de partijkaders meer naar multiculturalisme en zijn verlangen naar autonomie. Of dat nu in de praktijk zij meer pro-Europees dan hun kiezers.22 mogelijk is of niet, en al dan niet zonder de financi- Wat minder op de links-rechts-schaal, maar zeer ële en politieke impact te kunnen overzien. sterk op de sociaal-culturele dimensie denken be- Het is gebruikelijk onderscheid te maken tus- stuurders – hetgeen ook overwegend zo is – dat de sen interne soevereiniteit (een bepaalde manier om burger per saldo aan de nationale, traditionele kant de macht te organiseren binnen een land) en externe van de schaal zit. Zij zien zichzelf aan de andere soevereiniteit (de vraag naar de positie van een poli- – internationale, kosmopolitische – kant geplaatst. tiek verband binnen de internationale orde en daarmee Wat uiteindelijk telt, ook voor de kiezer, is de po- hoe de wereld als geheel politiek en juridisch is georga- litieke praktijk. Grote delen van de kiezers stemmen niseerd).24 Zowel de interne als externe soevereiniteit naar aanleiding van standpunten in het verkiezingspro- hangt in liberaal perspectief samen met het leerstuk gramma (een derde) en/of de ideologie van een partij van volkssoevereiniteit. In welke mate en onder welke (ook een derde). Echter, ook hier toont onderzoek aan voorwaarden is een volk (en in het geval van externe dat er slechts gedeeltelijk een relatie is tussen hetgeen soevereiniteit zijn overheden) bereid zijn autonomie en de kiezers willen (ook degenen die op hun specifieke vrijheid in te leveren voor een ‘hoger’ verband? partij stemden!) en deze politieke praktijk, en dan ook Zowel het perspectief van de interne, als dat van nog zeer indirect en met grote vertraging. Inhoudelijk de externe soevereiniteit is interessant. De achter- en door de tijd heen zijn verschillen waar te nemen in gronden van de uitslag van het Brexit-referendum de opvattingen die partijen enerzijds publicitair en in lijken, gezien het dieper liggende maatschappelijk de politieke arena te berde brengen, en de verkiezings- onbehagen, beide vormen van soevereiniteit te be- programma’s en stukken als de beginselprogramma’s slaan. Hoe legitiem wordt de EU bevonden? Gewe- anderzijds. Kiezers kunnen niet aangeven wat (hun zen kan worden op een zwak Europees identiteits- eigen!) politieke partijen echt willen: hun inschatting begrip, en de zeer lage opkomst bij de verkiezingen van partij-opvattingen rond belangrijke onderwerpen, voor het Europees Parlement. Een vrije in- en uit- en de daadwerkelijke standpunten die deze partijen in treding is een van de cruciale voorwaarden om nog de politieke praktijk naar voren brengen, lopen uiteen. over soevereiniteit te kunnen spreken voor een staat Ook rond de EU. Niet de kiezers, maar de politici zijn binnen een internationaal verband. En die uittre- beweeglijk.23 ding is nu precies waar het bij de Brexit op uit lijkt Politici hebben dus vaak een andere (in ieder ge- te draaien. De ultieme bevestiging van externe soe- val hoger opgeleide) achtergrond dan het grootste vereiniteit dus. Maar het lijkt er sterk op dat de uit- deel van het electoraat. Ook zijn er verschillen tus- slag ook van doen heeft met de mate waarin er nog sen hun officiële en eerder geformuleerde standpun- sprake is van een gevoel van interne soevereiniteit. ten en de politieke praktijk. Het zijn beide factoren Maatschappelijk onbehagen en (gebrek aan) ver- waardoor zij de aansluiting dreigen te missen bij trouwen hangen nauw met elkaar samen. Er schort mensen met maatschappelijk onbehagen. iets aan het vertrouwen bij een substantieel deel van de burgers in de overheid.B Gaat de onvrede immers Roep om soevereiniteit niet verder dan de EU? De stem voor een Brexit was de uiting van een maatschappelijk onbehagen en een streven naar meer ‘control’. In Nederland leeft hetzelfde gevoel. Ook dat wanneer mensen situaties als werkelijk definiëren, die situaties werkelijke gevolgen hebben. De definitie van de si- hier vinden veel mensen het ‘de verkeerde kant op tuatie is dus van invloed op het handelen. Deze gedachte gaan’ en is er onvrede over bijvoorbeeld de mate is afgeleid uit studie van de Amerikaanse socioloog William waarin zeggenschap is overgedragen aan de EU.A Thomas: The child in America: Behavior problems and programs (1928), waarin de beroemde zin ‘If men define situations as real, they are real in their consequences’ verscheen. B Overigens lijdt niet alleen de overheid aan een zorgwekkend A Of dat nu terecht is of niet laat ik hier bewust terzijde. De laag vertrouwen. Grote ondernemingen krijgen in augustus gevolgen van deze perceptie zijn er niet minder om. Zie het 2016 gemiddeld een 5,6; dat is aanzienlijk lager dan de afgelo- Thomas theorema: een begrip uit de sociologie dat weergeeft pen jaren en net zo laag als begin 2009, in de crisis.

december 2016 (4) Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen 195 Thema: Brexit

Naar een liberaal antwoord Maar in termen van gepercipieerd belang scoort De uitslag van het Brexit-referendum legde de vinger de landelijke politiek hoger. De nationale overheid op een zere plek. De roep om soevereiniteit hangt in wordt door Nederlanders op alle onderwerpen het belangrijke mate samen met een gevoel van maat- meest verantwoordelijk gehouden. Zelfs voor taken schappelijk onbehagen dat ook in Nederland leeft, zij die gedecentraliseerd zijn naar de gemeenten, zoals het weliswaar minder dan elders in Europa. De poli- de zorg voor langdurig zieken en ouderen, vindt tieke elite reageert daar nog onvoldoende op door zich men dat de nationale overheid nog steeds de meeste in het discours met name te richten op de EU zelf. verantwoordelijkheid draagt.28 De landelijke poli- Aan de prestaties van onze overheid wordt niet tiek beschouwt men dus als de belangrijkste arena breed getwijfeld. Aan het democratisch stelsel als zo- om iets daadwerkelijk te veranderen. De gemeen- danig ook niet. Het gaat eerder om de maatschappij- te, waar ook nog eens veel vertrouwen in is, is een brede aansluiting, de responsiviteit van politici binnen goede tweede. Op veel aspecten wordt de gemeen- dat stelsel. Er wordt in toenemende mate getwijfeld telijke overheid dan wel niet de grootste, maar wel of en zo ja, in hoeverre de (interne) soevereiniteit van een grote rol toegekend. De EU daarentegen wordt de politieke macht nog wel is gerechtvaardigd. veel minder verantwoordelijk gehouden. Dit is in Zoals de Belgische publicist David van Reybrou- lijn met de roep om meer nationale (externe) soe- ck verwoordde: ‘Machteloosheid is het codewoord vereiniteit. De bal ligt bij de nationale overheid; die van deze tijd: machteloosheid van de burger jegens wordt het meest verantwoordelijk gehouden. Samen de regering, van de regering jegens Europa, en van met de gemeenten ligt hier een mooie mogelijkheid Europa jegens de wereld. Iedereen kijkt neer op de om het vertrouwen in de overheid te versterken (de puinhopen onder hem en blikt vervolgens omhoog, interne soevereiniteit). De landelijke politici moeten niet langer met hoop en vertrouwen, maar met die verantwoordelijkheid samen met de lokale poli- wanhoop en woede. Macht vandaag: een ladder vol tici oppakken; de EU als arena doet er in de ogen vloekenden.’25 Daarmee raakt de problematiek aan van het electoraat minder toe en er is ook minder een – naast effectiviteit – fundamenteel element in legitimiteit voor de beslissingen die daar worden gede democratie: de legitimiteit. Hoe kan de legitimi- nomen. Dat betekent dat ten opzichte van de EU teit onder bredere lagen van de bevolking worden het landsbelang meer voorop zal staan. Een tendens herwonnen? die Europa-breed ook zichtbaar is: niet alleen bij het Met name de lokale en de landelijke politiek, en electoraat, maar ook in de opstelling van nationale hun onderlinge wisselwerking, zijn daarbij belang- politici.29 rijk. In het gemeentebestuur heeft men het meest vertrouwen.26

Figuur 3: Tevredenheid met het gemeentebestuur, nationale politiek en Europese politiek

gemeentebestuur

nationale politiek

Europese politiek

Tevredenheid met het gemeentebestuur, nationale politiek en Europese politiek, bevolking 18+ (in procenten van mensen met oordeel). Bron: SCP27

196 Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen Liberaal Reveil Thema: Brexit Figuur 4: Percepties van overheidsverantwoordelijkheden voor maatschappelijke onderwerpen naar overheidslaag

bijstand veiligheid zorg

gemeente

nationaal

spoorwegen vluchtelingen pensioen

gemeente

nationaal

‘In hoeverre houdt u de volgende drie overheden verantwoordelijk voor … op een schaal van 0 tot 10? 1 de bijstand, 2 de zorg voor jongeren, langdurig zieken en ouderen, 3 het pensioenstelsel, 4 de bestrijding van criminaliteit, 5 personenvervoer over het spoor en 6 het toelaten van vluchtelingen / asielzoekers’ Bron: SCP30

De bestanddelen van het maatschappelijk onbeha- Waar het om gaat is dat de responsiviteit van politici gen kunnen tevens de eerste aanzet vormen voor een en de politiek wordt geborgd. Nieuwe vormen van fundamentele discussie. We zagen dat een achteruit- politiek en democratie kunnen wellicht helpen om gang wordt beleefd op vijf aspecten: het verlies van die responsiviteit te vergroten, ofschoon ook in deze vertrouwen in menselijk kunnen (maakbaarheid), vormen hoger opgeleiden vaak beter uit de voeten verlies van ideologie, verlies van politieke macht, kunnen dan anderen.32 verlies van gemeenschapszin en toenemende sociaal- Ten tweede moeten de liberale waarden een pro- economische kwetsbaarheid.31 Als dit de elementen minente plek krijgen in het denken en handelen van van maatschappelijk onbehagen zijn, wat zijn dan liberale politici. Onze opvattingen met betrekking elementen van een liberaal antwoord? Dat antwoord tot vrijheid, verantwoordelijkheid, verdraagzaam- kent wat mij betreft twee kernelementen die nauw heid en sociale rechtvaardigheid zijn daarbij leidend; met elkaar zijn verbonden. meer dan de geldende systemen en de financieel- In de eerste plaats moeten (ook) liberale politici economische afwegingen die nu de boventoon lij- zich bewust blijven van de belevingswereld van breken te voeren. Overigens zijn op dit moment mooie de groepen in de maatschappij. We zagen het gevaar voorbeelden van waardendiscussies door en onder van een scheidslijn tussen politici en de achterban. liberalen zichtbaar.

december 2016 (4) Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen 197 Thema: Brexit

Niet alle liberale waarden en hun vertaling daar- den liberalen zich sterk aan moeten trekken. De il- van hoeven uit het oogpunt van bestrijding van lusie van maatschappelijke ‘maakbaarheid’ is terecht maatschappelijk onbehagen te worden aangepast. verlaten, maar nu dreigt een overheid die tegen beter Integendeel; de liberale uitgangspunten vormen een weten in nog steeds opereert alsof maatschappelijke mooi kader van waaruit aanzetten tot antwoorden vraagstukken vanuit diezelfde overheid beheersbaar kunnen worden geformuleerd. Die aanzetten op de zijn. En dat terwijl zowel op lokaal, nationaal als vijf aspecten van maatschappelijk onbehagen zou- internationaal niveau sprake is van een steeds grote den als volgt kunnen luiden: verwevenheid van maatschappelijke vraagstukken. Het vooruitgangsoptimisme dat liberalen ken- Ook de complexiteit binnen de overheid en tussen merkt, lijkt lijnrecht te staan tegenover de pessimis- de overheid en de maatschappij is toegenomen. De tische perceptie van een afnemend menselijk kun- netwerkmaatschappij maakt de overheid tot een van nen. Natuurlijk betekent vooruitgangsoptimisme de actoren in plaats van de primaire actor. geen geloof in een komende ideale maatschappij Tegen deze achtergrond is het des te belangrijker zonder risico’s. Maar de notie dat veel verandert en om de publieke waarden voor ogen te houden die verbetert dankzij de inzet van velen, is niet weg te met het overheidshandelen verband houden. Hoe denken uit het liberale gedachtegoed. complex en verweven ook, de overheid is dé actor Wat hier een ontbrekende factor lijkt te zijn, is die deze (gedeelde) waarden vertaalt naar (publiek) die van grip. Bij vrijheid en verantwoordelijkheid handelen. Tegenwoordig gebeurt dat vrijwel altijd in past de vooronderstelling dat mensen dan ook grip een complex verband. Om welke waarden het gaat, kunnen hebben op hun eigen situatie. Maar juist en welke vertaling daaraan wordt gegeven, moet on- die grip lijkt regelmatig weg. De relatie tussen in- derwerp zijn van een open proces met talrijke an- dividueel handelen en (gewenste) gevolgen is door dere actoren. De waarden geven daarbij richting. toenemende complexiteit en afhankelijkheden dif- Ook dient het uiteindelijke overheidshandelen fuus geworden. Liberalen moeten de positie van het altijd onder politieke controle te staan, waarbij checks individu (meer) voor ogen houden. Niet alleen ten and balances zijn gegarandeerd. Natuurlijk juichen li- opzichte van de overheid, maar ook bijvoorbeeld ten beralen een terugtredende overheid toe, maar niet om opzichte van grote instellingen en bedrijven. deze te vervangen door een anoniem conglomeraat Liberalen proberen niet alleen zoveel mogelijk van meer of minder publieke instanties. het inperken van vrijheden te voorkomen; zij stre- Ten onrechte wordt het liberalisme verweven ook een zo groot mogelijke ontplooiing van het ten dat het meer opheeft met individuen dan individu na. Ook en met name het onderwijs speelt met collectiviteiten zoals sociale groepen en ge- daarbij een grote rol. meenschappen. Ieder politiek gedachtegoed, dus Een alomvattende en gedeelde visie over waar ook het liberalisme, doet nu juist uitspraken over het met Nederland naar toe moet, streven libera- de wijze waarop mensen met elkaar samenle- len niet na. Maar dat betekent niet dat het libera- ven. Waarden en normen horen daar intrinsiek bij. lisme een ideologie zonder überhaupt een visie is. Juist liberalen verdedigen de huidige open samen- Het verdient aanbeveling om de liberale visie op een leving. Minister Edith Schippers vestigde in haar samenleving van vrije en verantwoordelijke mensen Schoo-lezing de aandacht op de noodzaak om ka- nadrukkelijker en openlijker na te streven. Boven- ders te stellen bij aantastingen van onze liberale dien kan een visie niet alleen als eindpunt, maar ook westerse vrijheden: ‘Maar dat gaat niet vanzelf. Wij als onderwerp van en aanleiding tot gesprek wor- moeten dit actief doen. Actief onze democratie be- den gezien. Een verhaal blijft nodig. Het verhaal schermen. De paradox van de vrijheid is dat we re- van het liberalisme heeft een geweldige potentie gels en beperkingen hebben om de vrije markt en om betekenis te kunnen geven aan maatschappe- daarmee onze welvaart te beschermen. En dat geldt lijke ontwikkelingen en de plek van de mens daarin. evenzeer voor de democratie. Ook de democratie Dat gaat van heel grote, zelfs ethische vraagstukken, moet worden beschermd.’34 tot vraagstukken in de directe leefomgeving. Juist Waarden en normen staan centraal. De vraag is ook op het lokale niveau wordt al geëxperimenteerd alleen hoe diverse waarden en normen zich tot elkaar met interactieve vormen van plaatselijke visie-ont- verhouden. Dat is een klemmende vraag binnen het wikkeling, waarbij de betrokkenheid toeneemt.33 liberale denken die zich voordoet bij afwegingen De perceptie van verlies aan politieke macht zou- tussen bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting

198 Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen Liberaal Reveil Thema: Brexit en haatzaaierij, of tussen het verbod op discrimina- ten tegemoet werd gekomen. In de jaren zeventig en tie en goedbedoelde tradities. Juist hier bevindt zich tachtig van de twintigste eeuw waren wij het juist die ook het spanningsveld tussen de samenleving die we afrekenden met een te beknellende, overheersende hebben (of meenden te hebben) en de uitdagingen staat. Het wordt tijd voor een liberaal antwoord op van een globaliserende wereld (met voor- en nade- de huidige maatschappelijke stemming en de factoren len) en technologische ontwikkelingen. daarachter.36 Dit artikel is een eerste zet in het debat Ook hierbij geldt dat de liberale beginselen niet om te komen tot een dergelijk antwoord. Welke libe- behoeven te worden aangepast, maar wel moeten rale waarden daar een rol in moeten spelen, lijkt mij worden afgewogen en toegepast in een nieuwe con- het onderwerp van vele interessante artikelen in de text. Dat kan leiden tot nieuwe perspectieven. Libe- komende edities van Liberaal Reveil. ralen gaan uit van individuen die vanuit vrijheid en met verantwoordelijkheid deelnemen aan de maat- Drs. Ph. (Philip) van Veller is Gemeenteraadslid voor schappij. De gemeenschap als zodanig is daarvan in de VVD in Leidschendam-Voorburg. Hij is werkzaam deze visie een afgeleide. Het verdient aanbeveling als managing consultant bij Berenschot, waar hij zich om juist die gemeenschap in het liberale denken onder meer bezig houdt met de realisatie van publieke meer te betrekken. Hoe definiëren wij onze samen- waarden door (samenwerkende) overheidsorganisaties. leving? Wat is goed burgerschap? Welke actieve bijdrage vragen wij van individuen aan de maatschap- Eindnoten pij? En wat kunnen individuen omgekeerd van de 1) Brief van de Minister van Buitenlandse Zaken d.d. 27 juni maatschappij verwachten? 2016 met de kabinetsreactie op de uitslag van het referen- Het vergroten van de sociaal-economische moge- dum over EU-lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk lijkheden van mensen is een centraal onderwerp in (23987, nr. 158). het liberale politieke handelen. Dit is ook een be- 2) Notaoverleg van de vaste commissie voor Europese Zaken en langrijke factor in het voorkomen van maatschap- de vaste commissie voor Buitenlandse Zaken met de minis- pelijk onbehagen en de variatie hierin. Zeker deze ter-president, 27 juni 2016. factor, bepalend als geen ander, verdient grote aan- 3) Handelingen Tweede Kamer der Staten Generaal, Vergader- dacht. Liberale waarden als sociaal-economische mo- jaar 2015-2016, Vergaderingnummer 104, datum vergade- biliteit (ook hier: dankzij het onderwijs), loon naar ring 5 juli 2016. werken, en het tegengaan van monopolies, machts- 4) Hans van Ballen, ‘Gun Britten tijd om hun vertrek uit de posities en beschermingsmaatregelen blijven bepa- Europese Unie goed te overdenken’, Het Financieele Dag- lend voor een liberale open economie waar iedereen blad, 26 juli 2016. uiteindelijk het meest bij vaart. De opgave van het 5) Lord Ashcroft, ‘How the United Kingdom voted on Thurs- vergroten van grip, als in de individuele mogelijk- day… and why’, LordAshcroftPolls.com, 24 juni 2016, http:// heid om invloed uit te oefenen op de situatie, lijkt lordashcroftpolls.com/2016/06/how-the-united-kingdom- ook hier van toepassing. De globalisering van de voted-and-why/, geraadpleegd op 5 december 2016. Later is economie heeft technisch gesproken voordelen voor dit artikel verwerkt in het boek: Michael Ashcroft en Kevin iedereen, maar de perceptie bij groepen mensen is Culwick, Well, You Did Ask… Why the UK voted to leave the anders. Misschien is dat wel terecht, en zijn er in- EU, 2016. derdaad groepen mensen die ongewild en ondanks 6) ‘Liberalism after Brexit. The politics of anger’; ‘The triumph talrijke pogingen om mee te kunnen doen toch bui- of the Brexit campaign is a warning to the liberal internatio- ten de boot vallen. Hier ligt een uitdaging voor libe- nal order’, The Economist, 2 juli 2016. ralen, zowel om na te streven dat het voordeel breder 7) Paul Dekker, Lisanne de Blok en Joep de Hart, ‘Continu wordt genoten als dat dit ook zo wordt beleefd.35 onderzoek burgerperspectieven 2016’, kwartaalbericht nr. 3, Sociaal en Cultureel Planbureau, 2016. Tot slot 8) Josje den Ridder, Wouter Mensink, Paul Dekker en Esther Het liberalisme is eerder uitgedaagd. In de negen- Schrijver, ‘Continu onderzoek burgerperspectieven 2016’, tiende eeuw waren het de liberalen die pleitten voor kwartaalbericht nr. 2, Sociaal en Cultureel Planbureau, 2016. sociale wetgeving, omdat zij zich realiseerden dat 9) Europese Commissie, Standaard Eurobarometer 85, mei politieke en economische vrijheden onder druk kwa- 2016. men te staan als niet aan basale menselijke behoef- 10) Ibidem.

december 2016 (4) Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen 199 Thema: Brexit

11) Josje den Ridder en Paul Dekker, ‘Meer democratie, minder 23) Peter Kanne, Gedoogdemocratie. Heeft stemmen eigenlijk wel politiek? Een studie van de publieke opinie in Nederland’, zin?, Amsterdam, 2011. Sociaal en Cultureel Planbureau, oktober 2015. 24) Kenneth Manusama, Peter Rauwerda, Patrick van Schie, 12) Josje den Ridder, Wouter Mensink, Paul Dekker en Esther e.a., Soevereiniteit, Den Haag, 2016. Schrijver, ‘Continu onderzoek burgerperspectieven 2016’. 25) David van Reybrouck, Tegen verkiezingen, Amsterdam, 13) Paul Dekker, Lisanne de Blok en Joep de Hart, ‘Continu 2013. onderzoek burgerperspectieven 2016’. 26) Paul Dekker, Lisanne de Blok en Joep de Hart, ‘Continu 14) Jacques Thomassen, Carolien van Ham en Rudy Andeweg, onderzoek burgerperspectieven 2016’. Amsterdam, 2014, De wankele democratie. Heeft de democra- 27) Ibidem. tie haar beste tijd gehad? 28) Ibidem. 15) Bas Heijne, Onbehagen. Nieuw licht op de beschaafde mens, 29) Jakub Grygiel, ‘The Return of Europe’s Nation-States; The Amsterdam, 2016. Upside to the EU’s Crisis’, Foreign Affairs, vol. september/ 16) Eefje Steenvoorden, Societal pessimism. A study of is Concep- oktober 2016. tualization, Causes, Correlates and Consequences, Amsterdam, 30) Paul Dekker, Lisanne de Blok en Joep de Hart, ‘Continu 2016. onderzoek burgerperspectieven 2016’. 17) Ibidem. 31) Eefje Steenvoorden, Societal pessimism. 18) Paul Dekker, Lisanne de Blok en Joep de Hart, ‘Continu 32) Geerten Boogaard en Ank Michels (eindredactie), G1000. onderzoek burgerperspectieven 2016’. Ervaringen met burgertoppen, Den Haag, 2016. 19) Eefje Steenvoorden, Societal pessimism. 33) Ibidem. 20) Paul Dekker, Lisanne de Blok en Joep de Hart, ‘Continu 34) De paradox van de vrijheid, Elsevier/HJ Schoo-lezing door onderzoek burgerperspectieven 2016’. minister Schippers (VWS), Amsterdam, 5 september 2016. 21) Mark Bovens, Paul Dekker, Will Tiemeijer, Gescheiden werel- 35) ‘Liberalism after Brexit. The politics of anger’; ‘The triumph den? Een verkenning van sociaal-culturele tegenstellingen in Ne- of the Brexit campaign is a warning to the liberal internatio- derland. Sociaal en Cultureel Planbureau, Wetenschappelijke nal order’, The Economist. Raad voor het Regeringsbeleid, oktober 2014. 36) Ibidem. 22) Mark Bovens en Anchrit Wille, Diplomademocratie. Over de spanning tussen meritocratie en democratie, Amsterdam, 2011.

200 Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak van een liberaal antwoord op maatschappelijk onbehagen Liberaal Reveil Thema: Brexit DE VERLOREN VADER KEERT TERUG NAAR ZIJN KROOST LR KAN DE EUROPESE VRIJHANDELSASSOCIATIE EEN OPLOSSING BIEDEN VOOR BRITSE RELATIES MET EUROPA IN EEN POST-BREXIT PERIODE?

– Nathan Benit –

Inleiding invloed te hebben. Wel kan Noorwegen de vorm, Dankzij het Brits referendum van 23 juni 2016 maar niet de inhoud van de EER medebepalen. EVA- wordt er haastig gespeculeerd op verschillende sce- EER-lidstaten hebben overigens instellingen waaraan nario’s voor de relatie tussen het Verenigd Konink- Zwitserland niet is onderworpen. Deze instellingen rijk en de EU. In de eerste plaats heeft dit betrekking hebben een grote invloed op de nationale politiek op handel, maar ook op domeinen zoals buitenlands van de lidstaten. Voorbeelden van zulke instellingen beleid en nationale veiligheid zou men (verder) kun- zijn het EVA-EER Gemeenschappelijk Comité, EVA- nen samenwerken. Zodra Theresa May artikel 50 EER Parlementair Comité, EVA-EER Gerechtshof, van het Verdrag van Lissabon activeert, hebben het EVA-EER Raadgevend Comité en de EVA-EER Verenigd Koninkrijk en de EU twee jaar tijd om een Toezichthoudende Autoriteit. Daartegenover heb je akkoord te sluiten. Indien er binnen die tijd geen Zwitserland, dat geen instelling heeft tussen de natio- akkoord wordt gesloten, kan men een ‘harde Brexit’ nale regering en de EU. EVA-lidstaten zijn overigens verwachten. Dit betekent dat alle banden tussen het geen lid van de Europese douane-unie en kunnen Verenigd Koninkrijk en de EU worden verbroken en daarom zelf vrijhandelsakkoorden sluiten. dat het Verenigd Koninkrijk in zowel de letterlijke Het artikel begint met een historische uiteenzet- als de figuurlijke betekenis een eiland is. ting van de EVA en haar relatie met de EU. Daarna Een mogelijke piste voor Britse relaties met de komt het theoretisch kader aan bod met de conclu- EU zou een nieuw lidmaatschap bij de Europese Vrij- sies voor ieder model. Er wordt afgesloten met de handelsassociatie (EVA) zijn. De EVA kan men het conclusie en een reflectie voor liberalen over de EVA. beste bespreken aan de hand van twee modellen: het Noorse model en het Zwiterse model. Aan de hand Geschiedenis EVA van een theoretisch kader zullen de voor-en nadelen Als tegengewicht voor de Europese Economische van beide modellen worden besproken. Gemeenschap (EEG), zag de EVA in 1960 het le- De keuze voor het Noorse en het Zwiterse mo- venslicht. Het Verenigd Koninkrijk, Spanje, Portu- del, dus het buiten beschouwing laten van de twee gal, Noorwegen, Zweden, Denemarken, Oostenrijk andere leden van de EVA, IJsland en Liechtenstein, en Zwitserland vormden samen een clubje. In 1961 is omwille van twee redenen. Ten eerste omdat het sloot Finland zich onder een speciale status eveneens Noorse en het Zwiterse model het meest van el- aan bij de EVA, om zo de neutraliteit tegenover de kaar verschillen. De twee andere lidstaten volgen grote Sovjet-beer te bewaren.1 Maar de Verenigde het Noorse model, aangezien zij ook lid zijn van de Staten zagen twee concurrerende blokken in Eu- Europese Economische Ruimte (EER). De tweede ropa niet zitten. Vanwege Amerikaanse druk en het reden voor de keuze van Zwitserland en Noorwegen uiteindelijk succes van de EEG gingen de Britten is omdat IJsland en Liechtenstein te klein zijn om dan ook overstag. Ondanks verzet van Charles de relevant te zijn voor het Verenigd Koninkrijk. Gaulle – hij gebruikte twee keer een veto om Brits Het grote verschil tussen het Zwitserse en het lidmaatschap te blokkeren – trad het Verenigd Ko- Noorse model is het feit dat Noorwegen lid is van de ninkrijk in 1973 toe tot de EEG.2 Maar het land EER en Zwitserland niet. De relatie van Zwitserland had bij toetreding wel één voorwaarde voor de EEG: met de EU is gebaseerd op bilaterale verdragen, ter- er mochten geen handelsbarrières bestaan tussen wijl Noorwegen op economische bevoegdheden regu- beide handelsassociaties. Dit was moeilijk aangezien leringen krijgt toegewezen van Europa zonder hierop de EVA, in tegenstelling tot de EEG, een los hete-

december 2016 (4) De verloren vader keert terug naar zijn kroost 201 Thema: Brexit

rogeen verband was. Daarom werden er bilaterale begreep dat hoe breder Europa zou worden, des te onderhandelingen aangegaan tussen de EEG en alle moeilijker het was voor de EU om dieper te integre- afzonderlijke EVA-lidstaten.3 ren. Vanuit dat standpunt is het dan ook begrijpelijk Ondertussen maakten steeds meer EVA-lidsta- dat het Verenigd Koninkrijk aandrong op een Euro- ten de overstap naar de EEG. Zo ruilden de Denen pese uitbreiding naar het oosten. De Duitsers gingen samen met de Britten in 1973 de EU in voor de er naïef in mee. Die beleidskeuze ligt volledig in lijn EVA. In 1986 volgde Portugal4 en in 1995 voegden met de waarden waarop de EVA is gebouwd: een eco- Finland, Zweden en Oostenrijk zich tot de Europese nomisch verhaal van een gigantische vrijhandelszone rangen. Alleen Zwitserland, Liechtenstein, IJsland zonder te veel bemoeienis in de nationale politiek. en Noorwegen bleven als EVA-lidstaten over. In 1984 veranderden de EEG en de EVA de De uitkomst van het Brexit-referendum bete- onderhandelingsmethoden. Waar er voorheen werd kent dan ook een nieuw elan in Europa. Sinds de gekozen voor bilaterale onderhandelingen ging men financieel-economische crisis heeft de EVA weer nu over tot multilaterale onderhandelingen. Toen aan relevantie gewonnen. Terwijl de EU – en in het alle vrijhandelsakkoorden tussen de EEG en de res- bijzonder de Eurozone – zich van crisis naar crisis terende EVA-lidstaten waren afgesloten, was het be- manoeuvreerde, ondervonden de EVA-lidstaten langrijkste doel van de EVA gerealiseerd: de creatie hier niet al teveel last van. Nu de Brexit hoogst- van een grote Europese vrijhandelszone. waarschijnlijk gaat plaats vinden, kan de EVA weer De overgebleven EVA-lidstaten zochten naar aan politiek gewicht winnen met een economische een manier om samen te werken met de EEG zon- grootmacht als het Verenigd Koninkrijk in zijn ran- der de basisprincipes van de EVA te verloochenen. gen. De pater familias keert terug naar huis. Dit leidde tot de Luxemburg-verklaring van 1992, Alle EVA-lidstaten gaven al hun zegen voor een waarin de EEG werd omgevormd tot een dynami- Brits lidmaatschap, maar zoals alle EVA-lidstaten sche vrijhandelszone: de EER. Alle EVA-lidstaten een eigen akkoord met de EU hebben, zal ook het – op Zwitserland na – werden lid van de EER. Men Verenigd Koninkrijk een eigen akkoord met Brussel dient wel op te merken dat Zwitserland op een in- in de wacht moeten slepen. De EVA biedt voor het directe manier lid is van de EER. Beide associaties Verenigd Koninkrijk de grootste vrijhandelszone ter zijn sindsdien met elkaar verworven maar de interne wereld aan, dankzij vrijhandelsverdragen met onder werking verschilt drastisch: terwijl de EU kiest voor meer Canada en Zuid-Korea (in totaal landen met een steeds diepere integratie, kiest de EVA voor het maar liefst 440 miljoen inwoners buiten de Euro- economisch verhaal van de EU, maar niet voor de pese Unie), en hebben EVA-lidstaten de vrijheid om politieke integratie. De EVA biedt nu een opstapje zelf vrijhandelsverdragen af te sluiten. Binnen de voor staten met een hoge welvaartsgraad om toe te EU is het sluiten van vrijhandelsverdragen daarente- treden tot de EEG, zonder teveel bemoeienis met de gen een exclusieve bevoegdheid van de Unie. interne werking van het land.5 Maar Jacques Delors trok het uiteindelijke mo- Hieronder worden de twee modellen besproken van del in twijfel. Hij zag twee verschillende modellen de huidige twee meest toonaangevende EVA-lidsta- voor een verdere samenwerking tussen de EVA en ten: Zwitserland en Noorwegen. Maar zoals eerder de EER: het eerste was een gradueel bilaterale on- aangehaald zal het Verenigd Koninkrijk, indien het derhandelingswijze, en het tweede model was een een EVA-lidmaatschap nastreeft, een eigen model in gestructureerde manier van samenwerking. Delors de wacht moeten slepen dat hooguit is gebaseerd op koos voor het tweede model van samenwerken en één van deze twee modellen. dit werd met enthousiasme onthaald door de EVA- lidstaten.6 Het theoretisch kader van de analyse bestaat uit vier Uiteindelijk is de EVA meer beïnvloed door de criteria: EER dan omgekeerd, ondanks de concurrerende re- 1. Geeft het model toegang tot de Europese markt latie die beide met elkaar hebben gehad.7 Het was het voor Britse bedrijven? Verenigd Koninkrijk dat binnen de Europese con- 2. Geeft het model voldoende zeggenschap over de structie altijd op tafel klopte voor budgettaire disci- wetten met betrekking tot markttoegang? pline, vrijhandel en weerstand bood tegen de Duits- 3. Wegen de lange-termijn voordelen van Britse Franse integratiewoede. Het Verenigd Koninkrijk onafhankelijkheid en democratische aansprake-

202 De verloren vader keert terug naar zijn kroost Liberaal Reveil Thema: Brexit

lijkheid op tegen de verliezen op korte termijn? gen. In welke mate dit gebeurt, valt nog te bezien, 4. Wat zijn de onderhandelingskansen voor dit maar dit zal zeker in het voordeel van het Verenigd model?8 Koninkrijk zijn indien Schengen wordt aangepast tijdens de Britse uittredingsonderhandelingen – Laat één punt duidelijk zijn: de woorden van de waarschijnlijk startende vanaf maart 2017. Britse Minister van Buitenlandse Zaken Boris John- Op het vlak van migratie dient er overigens ook son dat het Verenigd Koninkrijk toegang kan heb- te worden vermeld dat er in verhouding meer im- ben tot de Europese markt zonder deelname aan de migratie gaat naar alle EVA-EER-lidstaten dan naar Europese grenzen is politieke fictie.9 Geen enkele het Verenigd Koninkrijk. EVA-lidstaat heeft deze bevoegdheid en zowel de EVA als de EU zullen de Britten deze uitzondering Het Noorse model niet gunnen. Het Verenigd Koninkrijk is zelfs beter Geeft het model toegang tot de Europese markt voor af in de huidige situatie: in tegenstelling tot de EVA- Britse bedrijven? lidstaten is het Verenigd Koninkrijk geen lid van Sc- Het Noorse model biedt het Verenigd Koninkrijk de hengen. Het is slechts een samenwerkend land op hoogste graad van toegang tot de Europese markt. het gebied van Schengen en het Verenigd Konink- Daarbovenop biedt dit model het Verenigd Konink- rijk heeft nog enigszins controle over zijn grenzen. rijk een zekere soevereiniteit in kernsectoren zoals Dit is ook deels te verklaren uit het feit dat het Ver- visserij, landbouw, vrijhandel, binnenlandse politiek enigd Koninkrijk en Ierland eilanden zijn. en buitenlands beleid. Hier dient wel bij te worden Eén evolutie binnen de EU kan wel in het voor- vermeld dat Noorwegen deelneemt aan verschil- deel spelen van het Verenigd Koninkrijk: binnen de lende EU-projecten op vrijwillige basis waardoor EU gaan er steeds meer stemmen op om Schengen zijn nationale soevereiniteit op binnen- en buiten- aan te passen. Concreet zal dit betekenen dat de vrij- lands beleid drastisch vermindert. Het Verenigd heid van verkeer van personen wordt teruggedron- Koninkrijk is niet verplicht mee te doen aan deze

december 2016 (4) De verloren vader keert terug naar zijn kroost 203 Thema: Brexit

programma’s.10 Een ander voordeel naast de hoge amendementen kunnen aanvragen, of wetgeving markttoegang is de drastisch lagere werkingskosten contesteren binnen het ‘Joint Committee’, maar het van de EVA en de EER.11 uiteindelijke laatste woord ligt altijd bij de Commis- Tijdens de Brexit-campagne werd door het EU- sie en deze hoeft geen rekening te houden met vra- kamp verschillende keren herhaald dat het Verenigd gen en opmerkingen van EVA-lidstaten. Nog schrij- Koninkrijk evenveel als nu zou moeten betalen voor nender zijn de zelfregulerende agentschappen, die toegang tot de markt. Dat klopt in die zin dat het zowel wetgevende als uitvoerende macht hebben.16 bedrag om toegang te hebben tot de markt, dus de Sinds kort hebben EVA-EEA-lidstaten een zeer klei- EER, inderdaad hetzelfde zou blijven. Maar alle ne vertegenwoordiging binnen deze agentschappen, extra niet EER-gerelateerde diensten hoeven niet maar dan zonder zeggenschap over de regulering meer mede gefinancierd te worden door de Britten, waar zij aan worden onderworpen.17 Het Verenigd op een solidariteitsmechanisme na. Hierdoor liggen Koninkrijk kan tot slot wel weigeren ongewenste re- de werkelijke kosten – dus de EER-kosten, de EVA- gulering uit te voeren en zichzelf dus buiten nieuwe werkingskosten plus het solidariteitsmechanisme en wetgeving plaatsen. Maar hiermee plaatst het zich eventueel extra EU-programma’s (dit laatste is niet voor deze producten en diensten dan wel buiten de verplicht) – een stuk lager dan het bedrag dat EU- markt. De eerste sector waar het Verenigd Konink- lidstaten moeten betalen.12 rijk van deze optie gebruik zou kunnen maken is de Er dient hier opnieuw te worden benadrukt dat financiële sector. de EVA de grootste vrijhandelszone ter wereld biedt. Dus indien het Verenigd Koninkrijk toetreedt, Wegen de lange termijn voordelen van Britse onafhan- treedt het niet alleen opnieuw toe tot de Europese kelijkheid en democratische aansprakelijkheid op tegen markt (508 miljoen inwoners), maar ook tot de de verliezen op korte termijn? nieuwe markten daarbuiten (440 miljoen inwoners) Het is duidelijk dat het Verenigd Koninkrijk in het dankzij de vele vrijhandelsakkoorden die de EVA in Noorse model minder soeverein zal op veel andere de loop der jaren heeft gesloten.13 domeinen zijn als onder het Zwitserse model, zoals we straks zullen bespreken. Maar het zal wel weer Geeft het model genoeg zeggenschap over wetten met aan soevereiniteit winnen in vergelijking met EU- betrekking tot markttoegang? lidstaten, Schengen niet inbegrepen.18 Dit is een absoluut pijnpunt voor het Verenigd Ko- Met het recente CETA-debacle is het duidelijk ninkrijk. Het Verenigd Koninkrijk heeft een econo- dat de hoogtijdagen van Europese vrijhandel ver- mische traditie gebaseerd op deregulering, en dan leden tijd zijn.19 Daarin biedt de EVA veel kansen voornamelijk in de financiële sector. In de huidige voor het Verenigd Koninkrijk, omdat hier zowel op situatie is het Verenigd Koninkrijk vrijgesteld van de EVA-niveau als op nationaal niveau vrijhandelsak- meeste EU-regulering op de Britse financiële sector koorden gesloten kunnen worden. Het Verenigd zonder dat het is uitgesloten van de markt. Indien Koninkrijk, van oudsher een handeldrijvende natie, het Verenigd Koninkrijk toetreedt tot de EVA ge- wint hier bij. bruik makende van het Noorse model, verliest het Kortom, het Verenigd Koninkrijk binnen een Verenigd Koninkrijk dit privilege. Hierdoor zal het Noors model zowel veel te winnen als veel te ver- Verenigd Koninkrijk gebonden zijn aan de regels be- liezen. De vraag is vooral wat men het belangrijkste treffende de ‘Single Market’ als ook de horizontaal vindt: soevereiniteit of vrijhandel? Afhankelijk van flankerende bevoegdheden.14 Verder worden grenzen wat de voorkeur geniet, is dat dan ook bepalend tussen markt-gerelateerde wetten en niet-markt- voor zowel de voordelen als de nadelen op de lange gerelateerde wetten steeds vager. Hierdoor dringt de termijn. EU steeds dieper in de nationale bevoegdheden van de EVA-lidstaten, zonder dat het er ooit een expli- Wat zijn de onderhandelingskansen voor dit model? ciete toestemming voor kreeg.15 De onderhandelingskansen voor dit model zijn zeer Met dit model heeft het Verenigd Koninkrijk hoog. Voor de eurofielen zou dit een droomscena- weinig zeggenschap over wetgeving binnen de EU. rio zijn, omdat men dan de EU kan hervormen met Het kan de vorm en de formuleringen medebepa- zeer weinig inspraak van de Britten zonder dat de len, maar heeft zeer weinig invloed op de inhoud EU-lidstaten toegang tot de Britse markt verliezen. van wetgeving. Wel zou het Verenigd Koninkrijk De Britten hadden zich steeds verzet tegen diepere

204 De verloren vader keert terug naar zijn kroost Liberaal Reveil Thema: Brexit

EU-integratie. In dit scenario verandert er voor de Het Zwitserse model EU dan ook vrij weinig, buiten beschouwing ge- Geeft het model toegang tot de Europese markt voor laten dat de weg voor steeds diepere EU-integratie Britse bedrijven? dan wel open ligt. Voor het Verenigd Koninkrijk Het Zwitserse model heeft als kenmerk dat het Ver- verandert er vrij veel: Schengenlidmaatschap, maar enigd Koninkrijk geen lid zal zijn van de EER, maar ook onafhankelijkheid in kernsectoren, vrijhandels- indirect toegang heeft tot de Europese markt via akkoorden en minder inspraak in de EER. bilaterale akkoorden.23 Dit model biedt de hoogste Voor de EU is het bijkomend voordeel dat er graad van toegang voor goederen, maar een minder weinig verschil zal zijn met de handel met het Ver- hoge toegang voor (financiële) diensten. Zwitserland enigd Koninkrijk. De Britse handelsbalans tegen- heeft geen ‘catch all’-akkoord met de EER. Voor dit over de EU voor wat betreft goederen is negatief met model is het dan ook aan te raden dat Britse banken 66,4 miljard pond in 2013, maar is positief voor een tweede hoofdzetel openen op Europees grondge- diensten met 10,3 miljard pond in 2013. De to- bied om toegang te behouden tot de Europese markt. tale handelsbalans is dus negatief met in totaal 56,1 Binnen de Europese markt zijn deze banken dan ook miljard pond.20 In dit scenario kan de EU één van afhankelijk van EU-reglementen waar het Verenigd zijn belangrijkste handelspartners behouden alsook Koninkrijk geen zeggenschap over heeft. Een tweede reguleren zonder al teveel weerstand. probleem is dat dit zorgt voor ongelijke concurren- Maar of dit het meest geliefde model is voor de tie: grote Britse banken hebben het kapitaal voor een Britten is een andere vraag. Schengenlidmaatschap, tweede hoofdzetel op Europees grondgebied, terwijl meer regulering voor de financiële sector en relatief kleine banken dit kapitaal niet hebben.24 weinig soevereiniteit is niet waar de ‘Brexiteers’ cam- EU-reglementeren zijn verschillend voor ver- pagne voor hebben gevoerd. De zogenaamde ‘hard- schillende financiële sectoren en zelfs verschillende Brexiteers’ zoals Brexit-architect Michael Gove en financiële entiteiten. De CEO van de Zwitserse Minister van Brexit David Davis eisen al langer dat Bankenassociatie, Jean-Claude Margelisch, be- het Verenigd Koninkrijk zich beter kan richten op schreef de nieuwe EU-reglementen als ‘een verdere partners buiten de EU. Onder president Donald achteruitgang in de status quo voor Zwitserse ban- Trump, kan men er van uitgaan dat het Verenigd kiers en kapitaalmanagers’.25 Koninkrijk sneller een vrijhandelsakkoord sluit met Verder bestaat er de kans dat het Verenigd Ko- de Verenigde Staten dan dat de Europese Unie TTIP ninkrijk EU-wetgeving moet heronderhandelen om erdoor krijgt. Indië, Australië, Nieuw-Zeeland, toegang tot de Europese markt op middellange en Ghana, Canada, Mexico en Zuid-Korea staan alvast lange termijn te behouden.26 in de rij om een handelsakkoord te sluiten met het Verenigd Koninkrijk.21 Geeft het model genoeg zeggenschap over wetten met Dit model zou wel een toegeving kunnen zijn betrekking tot markttoegang? richting de Schotten. Maar in hoeverre een volkje In tegenstelling tot het Noorse model biedt het van slechts vijf miljoen inwoners dat economisch Zwitserse model helemaal geen zeggenschap over volledig afhankelijk is van Engeland het beleid zal EU-wetgeving. Zo mist het Zwitserse model ver- bepalen, is wel de vraag. Toch dient men op te schillende instellingen (zoals het EFTA ‘Surveillance merken dat in sectie 2 van de Scotland Act van 2016 Authority’ en het EFTA Gerechtshof) die wel terug staat geschreven dat ‘it is recognised that the Par- zijn te vinden in het Noorse model. Hierdoor heeft liament of the United Kingdom will not normally het Zwitserse model nog minder inspraak dan het legislate with regard to devolved matters without the Noorse model, maar is het wel onafhankelijker dan consent of the Scottish Parliament’. Dit houdt in laatst genoemde omdat men letterlijk EU-wetgeving dat het Schotse parlement de Brexit zou kunnen te- kan ‘kiezen’. Zwitserland bepaalt dus zelf welke EU- genhouden, indien er niet aan (bepaalde) eisen van wetgeving het wel en niet overneemt. Voor de ande- hen wordt voldaan. Maar over de interpretatie van re EVA-lidstaten is dit moeilijker, hoewel zij andere de wetgeving bestaat onenigheid. Zo zou men met mechanismen ter beschikking hebben.27 het woord normaal kunnen opvatten dat de Brexit geen normale situatie is, dus dat een Schotse toestemming niet is vereist.22 Voer voor advocaten dus.

december 2016 (4) De verloren vader keert terug naar zijn kroost 205 Thema: Brexit

Wegen de lange termijn voordelen van Britse onafhan- het Verenigd Koninkrijk met zijn sterke economie kelijkheid en democratische aansprakelijkheid op tegen en grote afzetmarkt een zwaarder politiek gewicht de verliezen op korte termijn? te berde kan brengen dan Zwitserland. Ook was de Het Zwitserse model biedt aanzienlijk meer soeve- positie van Zwitserland onderhandeld in een andere reiniteit dan het Noorse model. Daarom promoten context, een ander Europa en een ander geopolitiek verschillende ‘Brexiteers’, zoals medearchitect van de kader. Overigens zou het andere welvarende euro- Brexit en MEP Daniel Hannan, het Zwitsers model als kritische landen (lees: nettobetalers) zoals Neder- beste post-Brexit scenario.28 Binnen dit scenario wordt land kunnen aanzetten om de Unie te verlaten en te het Verenigd Koninkrijk dan wel lid van Schengen. streven naar een Zwitsers akkoord met de EU. Onder druk van de EU is Zwitserland opnieuw De denktank Open Europe schat de onderhan- onderhandelingen aangegaan rond ‘institutionele delingskans ‘gemiddeld tot hoog’ dat het Verenigd kwesties’. De EU wil hierin drie – door haar ge- Koninkrijk een dergelijk akkoord met de EU kan percipieerde – problemen oplossen: ten eerste gaan sluiten. Zij stellen dit omdat het Europees vrijhan- deze onderhandelingen over de interpretatie van delsakkoord met Canada en Zuid-Korea gebaseerd EU-wetgeving en geschillenbeslechting; ten tweede is op de relaties met Zwitserland.33 Maar het recente over de uitvoering van EU-wetgeving; en ten derde CETA-debacle toont aan dat de publieke opinie in over de invloed van EU-wetgeving.29 Indien de EU Europa niet meer positief staat tegenover vrijhandels- deze ‘problemen’ naar haar gestreefde doelen weet akkoorden. Eurofielen zouden dan ook deze argu- in te vullen, komt Zwitserland in een quasi-identiek menten kunnen hanteren om te voorkomen dat er scenario terecht als het Noorse model.30 Zwitserland een te gunstig akkoord komt met het Verenigd Ko- is voor alle duidelijkheid hierin geen vragende partij ninkrijk, om zo het land te straffen voor de schade dat en zolang het zijn zegen niet geeft, kan dit dus ook het binnen Europa door het Brexit-referendum heeft niet worden gerealiseerd. Het is om deze reden dat aangericht. Een Noors model is ook makkelijker uit ik de onderhandelingskansen voor dit scenario bij- te leggen aan de Europese burgers die een kritische zonder laag inschat. Hier kom ik later op terug. houding hebben ten aanzien van vrijhandel. Indien het Verenigd Koninkrijk er in slaagt een Zwitsers model uit te onderhandelen, biedt dit wel Conclusie enorme kansen: een hoge graad van soevereiniteit en Een Zwitsers model voldoet meer aan de Britse ei- toegang tot de Europese markt, maar een paar on- sen dan het Noorse model. De hoge graad van soe- gemakkelijkheden met betrekking tot de financiële vereiniteit en grote markttoegang zijn de doelstel- sector. Verder zijn de werkingskosten van de EVA lingen waar het Verenigd Koninkrijk naar streeft. stukken lager dan de EU en werkt Zwitserland niet Daarbij zou het Verenigd Koninkrijk zijn financiële met het solidariteitsmechanisme waar het Noorse sector kunnen dereguleren omdat het de instanties model wel aan mee werkt.31 Zwitserland gaat zelf di- mist die het Noors model wel heeft. Verder kan het recte onderhandelingen aan met de landen binnen dan Europese wetgeving ‘kiezen’. Voor toegang tot de EU die geld ontvangen, hierdoor zijn de bedra- de financiële markt wordt het wel moeilijker voor gen proportioneel lager dan in het Noorse model. de Londense ‘City’ omdat de Zwitsers grotendeels Bovendien biedt het Zwitserse model, evenals het buiten de EER zijn geplaatst voor wat betreft hun Noorse model ook de mogelijkheid om zelf vrijhan- financiële diensten. Een tweede hoofdzetel in de EU delsverdragen te sluiten met derden. Niet toevallig is is dus noodzakelijk en benadeelt kleine spelers. binnen de EVA Zwitserland het land met de meeste Natuurlijk gaat een identiek Noors of Zwitsers individuele vrijhandelsakkoorden.32 model voor het Verenigd Koninkrijk nooit bereikt worden. Ieder land heeft zijn eigen akkoord met de Wat zijn de onderhandelingskansen voor dit model? EU. Dat zal voor het Verenigd Koninkrijk niet an- Ik schat deze kans zeer laag. Het feit dat de EU druk ders zijn. Indien het Verenigd Koninkrijk zich zou op Zwitserland uitoefent om naar hetzelfde model aansluiten bij de EVA zal het waarschijnlijk pro- te gaan als Noorwegen, bewijst dat de EU niet te- beren te streven naar het Zwitserse model vanwege vreden is met de hoge graad van Zwitserse soeverei- de reeds aangehaalde redenen, terwijl de EU waar- niteit. Daarom zou het onbegrijpelijk zijn wanneer schijnlijk een Noors model zal ambiëren. de EU het Verenigd Koninkrijk dezelfde geprivi- Schengen zal altijd een absoluut pijnpunt voor legieerde status geeft als Zwitserland, wetende dat het Verenigd Koninkrijk blijven. En zal dan ook

206 De verloren vader keert terug naar zijn kroost Liberaal Reveil Thema: Brexit voor het Verenigd Koninkrijk de voornaamste reden niveau noodzakelijk. Nu dient wel te worden onder- zijn om zich niet bij de EVA aan te sluiten. Indien lijnd dat aan deze voorwaarde in zowel het Zwitserse de Britten inperking van immigratie en controle als het Noorse model wordt voldaan. over hun grenzen belangrijker achten dan vrijhan- De mogelijkheid om zowel vrijhandelsakkoor- del, is mijn advies aan de Britten om een strategie te den op EVA-niveau als op individueel niveau te bedenken waarin de EU niet het epicentrum is van sluiten is een enorm voordeel vergeleken met de het Britse nationaal belang. Nieuwe Britse partners EU alwaar het sluiten van vrijhandelsakkoorden een zouden bijvoorbeeld gezocht kunnen worden in de exclusief Europese bevoegdheid is. De EVA heeft Gemenebestlanden. overigens geen toegang tot de vrijhandelsakkoorden van de EU, maar dat is een goede zaak. De EVA- Voor klassiek-liberalen, voor wie individuele vrij- lidstaten hadden al veel eerder vrijhandelsakkoorden heid omkaderd in de natiestaat centraal staat, is het met naties als Canada en Zuid-Korea. Deze vrijhan- Zwitserse model veruit het beste scenario. Dit komt delsakkoorden zijn ook wat men noemt vrijhandels- door drie criteria: soevereiniteit, decentralisatie en akkoorden van de vorige generatie en vergen dus vrijhandel. geen aanpassingen in het binnenlands beleid van de Klassiek-liberalen geloven dat vrijwillige samen- betrokken landen. werking een betere methode is om gezamenlijke doelen te bereiken dan wanneer er sprake is van Liberalen dienen de EVA te beschouwen als het te dwang. De EVA-lidstaten werken vanuit vrijwil- volgen ideaal voor de EU. Hoewel de Unie nog al te lige onderlinge samenwerking, terwijl er bij de EU vaak wordt beschouwd als een liberaal project – oor- eerder sprake is van dwang. Vandaar dat er binnen spronkelijk was dit ook zo – is hier met de alsmaar de EVA, voor wat betreft de uitoefening van de ge- toegenomen centralisatie en bijkomende sociaal-de- zamenlijke bevoegdheden, ook de mogelijkheid be- mocratische invloeden al lang geen sprake meer van. staat om individuele aanpassingen aan te brengen of De EU reikt verder dan één Europese markt. Met om zelf initiatief te nemen, zoals bij vrijhandelsak- een mogelijk toekomstig Europees leger is het libe- koorden. Dit is zoals bekend anders bij de EU, wiers rale idee van de EU, samen met het grof huisvuil, bevoegdheden exclusief zijn en dus worden gedic- buitengezet. De twee liberale kernwaarden ‘soeve- teerd vanuit Brussel. Nu is het wel zo dat alle be- reiniteit’ en ‘decentralisatie’ zijn op de achtergrond voegdheden die Brussel bezit, vrijwillig door de EU- geraakt. Ook internationale vrijhandel, de Europese lidstaten zijn afgestaan. Maar eens een bevoegdheid exclusieve bevoegdheid, komt onder druk te staan is afgestaan aan de EU, is dit onomkeerbaar (tenzij – zoals het recente CETA-debacle bewijst. ‘Never artikel 50 in het leven wordt geroepen). Zo kan ook waste a good crisis’, beweert men wel eens. Het is binnen het Noorse en het Zwitserse model worden tijd voor de EU om weer stappen terug te zetten: besloten om bepaalde bevoegdheden anders uit te op naar een EU 2.0 met de EVA als blauwdruk. Als voeren, maar dan worden ze wel buitengesloten van dit lukt dan krijgen de Britten zeker spijt. Maar tot de markt. Concreet bedoel ik dat het respect voor die dag zou een EVA-lidmaatschap, zeker in het li- soevereiniteit deels het succes van de EVA verklaart. berale Zwitserse model, een goede beleidskeuze van Relaties gebaseerd op vrijwillige samenwerkingen de Britten zijn. en de resultaten die daar uit voortkomen, worden niet als bedreigend ervaren. Dit is in contrast met de N.F.M.E. (Nathan) Benit, MSc is politicoloog (uit EU, waar decreten uit Brussel zwaarder wegen dan Brussel) en als onderzoeksstagiair verbonden aan de nationale wetgeving. Tot slot biedt de EVA soeve- TeldersStichting. reiniteit met betrekking tot kernsectoren als visserij en landbouw, zonder het verlies van toegang tot de Eindnoten Europese markt. Factoren die liberalen naar mijn 1) J. Lodge en T. Pedersen, ‘European Union and the EFTA weten alleen kunnen toejuichen. countries: Enlargement and integration. International Af- Samenhangend met soevereiniteit is er dus ook fairs’, Royal Institute of International Affairs, vol. 71(1), 1995, het principe van decentralisatie. Klassiek-liberalen p. 169. geloven dat vrijheid het hoogst is wanneer beslissin- 2) D. Dinan, Europe recast: A history of European Union (4th gen op het laagste niveau worden genomen. Alleen ed.), Basingstoke, 2004. waar nodig is behandeling op een supranationaal 3) J. Lodge en T. Pedersen, ‘European Union and the EFTA

december 2016 (4) De verloren vader keert terug naar zijn kroost 207 Thema: Brexit

countries’, p. 169. Canada trade deal debacle?’, Open Europe, 16 oktober 2016. 4) B. Bautier, T. Allen, L. Corselli en A. Ortega, ‘Liquidation 20) S. Booth, C. Howarth, M. Persson, R. Ruparel, en P. Swid- of the EFTA industrial development fund for Portugal’, Eu- licki, ‘What if...? The consequences, challenges & opportu- rostat Press Office, 2015. nities facing Britain outside the EU’. 5) J. Lodge en T. Pedersen, ‘European Union and the EFTA 21) L. Mikelionis, ‘11 countries gearing up to strike trade deals countries’. with Britain’, Heat Street, 29 juni 2016. 6) N. Nugent, The government and politics of the European Uni- 22) G. Brants, ‘Raad eens wie de Brexit straks misschien defi- on (7th ed.), Basingstoke, 2010. nitief kan stoppen: Schotland’, Newsmonkey, 20 november 7) Tomas Vercammen, Hedendaagse relevantie en het toekomst- 2016. perspectief voor de EFTA, Gent, 2015. 23) Nathan Benit, Wat is de rol van de EFTA in een Europa van 8) S. Booth, C. Howarth, M. Persson, R. Ruparel, en P. Swid- twee snelheden?. licki, ‘What if...? The consequences, challenges & opportu- 24) S. Booth, C. Howarth, M. Persson, R. Ruparel, en P. Swid- nities facing Britain outside the EU’, Open Europe, 2015. licki, ‘What if...? The consequences, challenges & opportu- 9) B. Schram, ‘Dijsselbloem: ‘Boris Johnson doet loze beloftes nities facing Britain outside the EU’. over Brexit”, Elsevier, 16 november 2016. 25) C.A. Margelisch, ‘Market access: an important pillar of the 10) Nathan Benit, Wat is de rol van de EFTA in een Europa van growth strategy’, 2016. twee snelheden?, Brussel, 2016. 26) S. Booth, C. Howarth, M. Persson, R. Ruparel, en P. Swid- 11) Herman Matthijs, ‘The budget cost for the member states of licki, ‘What if...? The consequences, challenges & opportu- the European Free Trade Association’, American Internatio- nities facing Britain outside the EU’. nal Journal of Research in Humanities, 2014. 27) Nathan Benit, Wat is de rol van de EFTA in een Europa van 12) Ibidem. twee snelheden?. 13) ‘EFTA: Free Trade Agreements’, van European free trade as- 28) Daniel Hannan, ‘Pointmaker Britain and the EU, a solu- sociation. tion’, Center for Policy Studies, December 2014. 14) P. Rübig, en S. R. Hansen, ‘European economic area joint 29) P. Rübig, en S. R. Hansen, ‘European economic area joint parliamentary committee: the future of the EEA and the parliamentary committee’. EU’s relations with the small-sized countries and Switzer- 30) Tomas Vercammen, Hedendaagse relevantie en het toekomst- land’, EEA Joint Parliamentary Committee, 13 mei 2013. perspectief voor de EFTA 2015 15) EPC, ‘The European economic area revisited’, maart 2012. 31) Herman Matthijs, ‘The budget cost for the member states of 16) M. Erlend, ‘The EEA EFTA States and EU Agencies: Get- the European Free Trade Association’. ting along or going alone’, 2015. 32) ‘EFTA: Free Trade Agreements’. 17) P. Rübig, en S. R. Hansen, ‘European economic area joint 33) S. Booth, C. Howarth, M. Persson, R. Ruparel, en P. Swid- parliamentary committee’. licki, ‘What if...? The consequences, challenges & opportu- 18) Nathan Benit, Wat is de rol van de EFTA in een Europa van nities facing Britain outside the EU’. twee snelheden?. 19) A. Shankar, ‘What lessons can the UK draw from the EU-

208 De verloren vader keert terug naar zijn kroost Liberaal Reveil Thema: Brexit KOESTER BRITS VERZET TEGEN EUROPESE MILITAIRE INTEGRATIE LR – Daniël Turk –

In 1954 sneuvelde in het Franse parlement een ini- een krijgsmacht betekent dan nog wel niet dat de tiatief van toen nog zes Europese landen om een Eu- soevereine status automatisch verloren gaat, maar ropese Defensie Gemeenschap (EDG) op te richten. de krijgsmacht is wel het ultieme middel om de Frankrijk wilde militair niet integreren met ‘twee soevereiniteit van de staat te verdedigen. Een krijgs- verslagen naties en drie kleine staten’. De op 23 juni macht is, nog meer dan de munt, een attribuut van 2016 duidelijk geworden Britse soevereine wens om soevereine macht. Dit gegeven sluit militaire samen- de Europese Unie te verlaten en de verkiezing van werking absoluut niet uit, maar impliceert wel dat Donald Trump op 8 november 2016, hebben de de soevereine beschikkingsmacht over de inzet van deur voor vergaande Europese militaire integratie de krijgsmacht niet mag worden overgeheveld naar helaas weer opengezet. een supranationaal orgaan. Het nationale parlement moet namelijk altijd de democratische controle over Defensie en soevereiniteit de inzet van troepen kunnen blijven uitoefenen.2 Tussen het falen van de EDG in 1954 en het Brexit- Eurofederalisten in het Europees Parlement, of referendum op 23 juni 2016 zijn verschillende ook hier in Nederland in de vorm van D66, die de stappen richting verdere Europese militaire samen- vorming van een Europees leger nastreven zijn er al- werking gezet. Zo kwam in 1999 het Europees tijd geweest, maar dergelijke waanideeën waren in Veiligheids- en Defensiebeleid (EVDB) tot stand de meeste Europese hoofdsteden nooit een serieuze – welke in 2009 na Lissabon werd aangescherpt in optie. Het jaar 2016 is in dit opzicht een belangrijke de vorm van het Gemeenschappelijk Veiligheids- en waterscheiding; beginnend met het Brexit-referen- Defensiebeleid (GVDB).A Er is een Europees De- dum op 23 juni. fensie Agentschap (EDA) met als taak de lidstaten te steunen bij een efficiëntere besteding van het defen- Het Brits obstakel siebudget. De in 2005 opgerichte EU Battlegroups De militaire gevolgen van de Brexit zijn nog niet (snelle multinationale reactie-eenheden bestaande volledig te overzien. Maar beschouwd vanuit een uit 1.500 militairen) bestaan dan wel op papier, Nederlands perspectief zou het zeer ongelukkig maar zijn nog nooit daadwerkelijk ingezet en de in zijn als door de verdere uitwerking van de Brexit, er 1999 geformuleerde Helsinki-doelstelling waarbij drempels ontstaan om de lange militaire samenwer- de EU in staat zou moeten zijn een 60.000 man king met het Verenigd Koninkrijk te intensiveren tellende reactiemacht in te zetten, bleek niets meer of om bijvoorbeeld de ‘UK/NL Amphibious Force’ dan een luchtkasteel. Gedurende al deze stappen en voor EU-missies in te zetten, zoals dat tot op heden discussies over verdere Europese militaire samenwer- wel gebeurde. king, bleef defensie echter altijd gescheiden van het Wat wel vaststaat is dat veel Europese leiders den- begrip ‘supranationaliteit’. ken (of misschien zelfs hopen) dat door de Brexit de Dit is geen toeval. ‘War made the state and the Britten Europa de rug zullen toekeren. Zoals Derk state made war’1, schreef de Amerikaanse histori- Jan Eppink eerder dit jaar schreef in de Volkskrant: cus en socioloog Charles Tilly over het proces van ‘Als de EU een tegenslag krijgt, reageert zij instinc- staatsvorming. De vorming van staten en de krijgs- tief met ‘meer Europa’ en de vlucht in symboliek.’3 macht zijn de afgelopen eeuwen onlosmakelijk met Voor eurofederalisten was de uitslag van het Brits re- elkaar verbonden geweest. Het niet beschikken over ferendum dan ook een opportuun moment om een al langer gekoesterde wens te realiseren: de vorming A Het GVDB is één van de weinige beleidsterreinen binnen de van een Europees leger. EU waarin iedere lidstaat nog een vetorecht bezit. Jean-Claude Juncker pleitte in 2015 al voor de

december 2016 (4) Koester Brits verzet tegen Europese militaire integratie 209 Thema: Brexit

vorming van een Europees leger. De woordvoerder Frans-Duitse voorstellen op het gebied van Euro- van de toenmalige Brits premier David Cameron pese veiligheid en defensie zijn ‘a clear sign of things zei daarover dat ‘our position is crystal clear that to come’.4 defense is a national, not an EU responsibility and that there is no prospect of that position changing Trump en de Europese vlucht naar voren and no prospect of a European army’. Ook het na De Brexit was één van de katalysatoren waardoor het Brexit-referendum geïnstalleerde kabinet van de begrippen ‘defensie’ en ‘supranationaliteit’ in de Theresa May deelt dit standpunt. De Britse minis- discussie over militaire samenwerking niet langer ter van Defensie Michael Fallon heeft al laten weten per definitie van elkaar gescheiden zijn. Nu niet al- dat Londen, zolang het lid is van de Europese Unie, leen Brusselse federalisten als Juncker, Verhofstadt iedere poging om ‘a rival to NATO’ op te richten en Schulz zich hierover hebben uitgelaten, maar ook zal blokkeren. Hierin wordt het land gesteund door uit Berlijn, Parijs en Rome berichten over vergaande Nederland, Zweden, Polen, Letland en Litouwen. militaire samenwerking naar buiten komen, lijkt er Het wegvallen van het Verenigd Koninkrijk uit dit toch een momentum te ontstaan; iets waar Neder- blok van verder kleinere EU-lidstaten zou voor Ne- land en andere gelijkgestemde landen zich zorgen derland een groot gemis zijn. Zeker nu de roep om over zouden moeten maken. verdere Europese militaire integratie sinds 23 juni Dit momentum werd nog eens versterkt toen op op het continent steeds luider klinkt. 8 november 2016 Donald Trump werd verkozen als Dat begon met een gezamenlijke Frans-Duitse de nieuwe Amerikaanse president. Dat er voor het verklaring gelijk na de uitkomst van het Brits refe- eerst sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog rendum waarin de betreffende ministers van Bui- een Amerikaanse president zal aantreden die openlijk tenlandse Zaken hun toewijding aan de Unie her- twijfels heeft gezet bij de door de Verenigde Staten bevestigden, maar ook een oproep deden voor een geleide wereldorde – inclusief de geloofwaardigheid ‘European Security Compact’ om op deze manier de en validiteit van het NAVO-bondgenootschap – Europese bijdrage aan de internationale veiligheid is reden tot zorg en vergroot voor velen in Brussel te vergroten. Militaire middelen horen daar ook bij. en daarbuiten de urgentie om in Europees verband De afgelopen zomer gepubliceerde Duitse defensie verder militair te integreren. white paper stelde ook al dat Duitsland streeft naar ‘It was always obvious Americans would not al- het ‘long-term goal of a common European Secu- ways be there to protect the European Continent’, rity and Defence Union’ en de Italiaanse minister zei Jean Claude-Juncker daags na de verkiezing van van Buitenlandse Zaken Paolo Gentiloni pleitte na Trump.5 Voor de verandering heeft Juncker daarin de Brexit voor een ‘Schengen voor Defensie’ – een gelijk. De economische, militaire en demografische voorstel dat nog net niet een Europees leger behelst, machtsverschuiving richting Azië noopt de Verenig- maar wel de fundering daarvoor neerlegt. Het was de Staten om de strategische focus naar het Oosten Jean-Claude Juncker die tijdens zijn ‘State of the te verleggen. Dit beleid is onder president Obama al Union’ met concrete voorstellen kwam, waaronder ingezet en zal onder Trump waarschijnlijk worden een Europees militair hoofdkwartier en gezamen- versterkt – in ieder geval de militaire dimensie (het lijke investeringen in militaire hardware. vrijhandelsverdrag TPP, eveneens onderdeel van de Het Verenigd Koninkrijk is in dit alles voorals- strategie van Obama in Azië, zal Trump op zijn eer- nog het voornaamste obstakel voor de realisatie van ste dag als president definitief begraven). deze plannen. Dit tot grote ergernis van enkele po- Dat defensie weer op de politieke agenda staat litici in Europa. De Duitse minister van Defensie – met of zonder Trump – is niet meer dan logisch Ursula von der Leyen liet weten dat het Verenigd en bovendien noodzakelijk. Het is echter de vraag of Koninkrijk stappen richting verdere Europese mi- de bezorgdheid vanwege Trump (en de Brexit) reden litaire samenwerking nu lang genoeg heeft tegenge- is om in Europees verband verder militair te inte- werkt. En landgenoot Martin Schulz, de scheidend greren, met daarbij het gevaar om door te schieten voorzitter van het Europees Parlement, vindt het in symboliek, of dat ieder land afzonderlijk de wil dan wel jammer dat de EU een op het gebied van moet tonen om zelf in de krijgsmacht te investeren. defensie belangrijke lidstaat gaat verliezen, maar dat Het eerste lijkt te gebeuren. Juncker gaf na de verk- de Brexit ‘could give the necessary impulse for a clo- iezing van Trump in diezelfde speech tevens aan dat ser integration of the remaining member states’. De ‘that is why we need a new start in the field of Euro-

210 Koester Brits verzet tegen Europese militaire integratie Liberaal Reveil Thema: Brexit pean defence, up to the goal of setting up a Europe- in het vaarwater van de zwaardmacht van de soe- an army’.6 Het probleem is dat hij niet langer roept vereine Europese lidstaten. Een zorgwekkende ont- in de woestijn, maar steun heeft van een aantal grote wikkeling waar Nederland waakzaam voor dient te EU-landen, waaronder Duitsland en Frankrijk. zijn. Vooralsnog is Londen gelukkig de belangrijkste stem tegen deze EU-initiatieven die mogelijkerwijs Stappen richting een Europese Defensie Unie op termijn de NAVO – en dus de belangrijke trans- ‘De ambitie is er dus, het wordt nu tijd om de daad Atlantische band – kunnen ondermijnen. bij het woord te voegen.’7 Niet geheel verrassend de woorden van de D66’ers Salima Belhaj (Tweede Het Verenigd Koninkrijk en de trans-Atlantische Kamerlid) en Marietje Schaake (Europarlementa- link riër) in een onlangs verschenen opiniestuk in Trouw Belangrijker dan dit Europees institutionalisme dat waarin zij een oproep deden voor een Europese de schijn moet wekken dat er zoiets is als een Eu- krijgsmacht. Aanleiding was de implementatie van ropees buitenlands- en veiligheidsbeleid, is dat de de op de dag van het Brexit-referendum verschenen Europese lidstaten zelf weer moeten investeren in de nieuwe veiligheidsstrategie van de EU. Deze EU instrumenten van harde macht.10 Onderdeel daar- Global Strategy is daags na de verkiezing van Trump van is dat politici staan voor nieuwe investeringen in besproken en omarmd door de Europese defensie- de krijgsmacht om zo aan onze belangrijkste bond- ministers. Ook door de Nederlandse minister van genoot, de Verenigde Staten, te laten zien dat wij Defensie Jeanine Hennis-Plasschaert. Zij onder- onze eigen veiligheid (weer) serieus nemen. De geui- streept het belang van Europese militaire samen- te taal van Trump betreffende de NAVO is dan wel werking, maar geeft ook aan dat zij daarmee niet roekeloos, maar ook terecht. Afgelopen jaar namen bedoelt ‘a single set of European armed forces. This, de Verenigde Staten 72% van de defensie-uitgaven I think, is a pipedream’.8 Belhaj en Schaake hopen binnen de NAVO voor hun rekening en terwijl de echter dat deze droom werkelijkheid kan worden. defensieministers van de EU in Brussel over de im- De implementatie van de Global Strategy is plementatie van de Global Strategy spraken, was het daarin een stap. De aangekondigde maatregelen zul- de Britse minister Fallon die zijn Europese bondge- len de EU meer slagkracht moeten geven om met noten erop wees hun ‘fair share’ te spenderen aan militaire en civiele missies autonoom op te kunnen defensie. Alleen dat kan voorkomen dat de Ameri- treden, wanneer en waar noodzakelijk. In het verle- kaanse veiligheidsparaplu onder Trump niet inklapt. den had het Europees veiligheidsbeleid een strikte Bilaterale en multilaterale vormen van militaire externe focus, maar legt nu ook de nadruk op de be- samenwerkingen met gelijkgestemde partners, zoals scherming van de ‘Union and its citizens’. Er wordt we die nu al hebben met de ons omringende landen, bovendien een centrum opgericht voor de coördina- zijn dan wel belangrijk om de Europese tak van het tie van missies in zwakke staten, waardoor de civiele trans-Atlantische bondgenootschap te versterken, en militaire afstemming van missies ook veel gemak- maar mogen niet de illusie wekken dat deze ooit kelijker kan plaatsvinden. Ook zal er meer worden vervangen kan worden. De NAVO blijft namelijk samengewerkt bij de aanschaf van materieel en ter de hoeksteen van onze veiligheid en met het vertrek bevordering daarvan wilt de Europese Commis- van de Britten uit de EU verdwijnt de belangrijk- sie jaarlijks geld vrijmaken. ‘Een kwantumsprong ste Europese trans-Atlantische link. Het antwoord voorwaarts naar een Europees veiligheids- en defen- daarop is niet de creatie van een Europees militair siebeleid, zei de EU-buitenlandchef Mogherini na hoofdkwartier of het samenvoegen van de Europese afloop van de top en volgens de Duitse minister van defensiebudgetten als een alternatief voor serieuze Defensie Von der Leyen toonden de lidstaten ‘hun investeringen in de krijgsmacht. De wil om daarin politieke wil’ om de EU uit te breiden tot een Euro- te investeren is een verantwoordelijkheid voor ieder pese Defensie Unie.9 land afzonderlijk. Laten we daarom de Britse aan- Het implementatieplan rept dan wel niet over wezigheid binnen de EU en hun verzet tegen een de vorming van het door Juncker zo begeerde Euro- ‘Europees leger’ zo lang mogelijk koesteren. pees leger (ook is zijn wens om een Europees militair hoofdkwartier op te richten in de ijskast gezet), des- D.P. (Daniël) Turk, MA, MSc is wetenschappelijk me- alniettemin komen delen van het plan wel degelijk dewerker bij de TeldersStichting.

december 2016 (4) Koester Brits verzet tegen Europese militaire integratie 211 Thema: Brexit

Eindnoten 1) Charles Tilly, The formation of national states in Western Eu- 2016. rope, Princeton, 1975. 7) Salima Belhaj en Marietje Schaake, ‘Na Trumps verkiezing 2) Zie voor meer hierover het in 2016 door de TeldersStichting hoogste tijd voor eigen Europese krijgsmacht’, Trouw, 16 gepubliceerde geschrift Soevereiniteit. november 2016. 3) Derk Jan Eppink, ‘Europa, stop het gejammer’, de Volks- 8) ‘Jeanine Hennis-Plasschaert deelt haar visie op de veilig- krant, 23 november 2016. heidssituatie in de wereld met Duitse legerleiding, politici en 4) Charlie Cooper, ‘Martin Schulz hits back at UK over EU bedrijfsleven’, Toespraak gegeven op 17 oktober 2016. army’, Politico EU, 23 september 2016. 9) Natalie Righton, ‘Het Europese leger staat nog ver voorbij de 5) David M. Herszenhorn, Maïa de la Bauma en Jacopo Bari- horizon’, de Volkskrant, 25 november 2016. gazzi, ‘Trump gives EU defense plans new sense of urgency’, 10) Julian Lindley-French, ‘Trumxit’, Lindley-French’s Blog Blast: Politico EU, 11 november 2016. Speaking truth unto Power, 9 november 2016, http://lind- 6) Steven Swinford en Harriet Alexander, ‘Britain to warn leyfrench.blogspot.nl/2016_11_01_archive.html, geraad- NATO allies to pay “fair share” amid fears Donald Trump pleegd op 6 december 2016. will withdraw US support’, The Telegraph, 11 november

212 Koester Brits verzet tegen Europese militaire integratie Liberaal Reveil WHO’S AFRAID OF HUMOR IN POLITICS? LR HET CORRESPONDENTS DINNER IN DE POLITIEKE COMMUNICATIE

– Huub Wijfjes –

Het correspondents dinner veroorzaakte afgelopen jaar voor flink wat ophef in de Nederlandse politiek. Humor, zo bleek, is in de politiek nog steeds verdacht. Houdt het idee dat politiek vanwege het publieke belang vooral, serieus, inhoudelijk en onpersoonlijk blijven nog stand? Huub Wijfjes gaat in deze bijdrage in op de betekenis van humor in de politiek.

Het veroorzaakte afgelopen jaar een klein schok- ner was ook niet, zoals in de Verenigde Staten, door golfje in de Nederlandse politiek: het correspondents een parlementaire persvereniging georganiseerd, dinner waarbij premier Mark Rutte op 10 febru- maar door een publieke omroep die zich blijkbaar ari de verzamelde pers en de Amsterdamse goege- even geen zorgen had gemaakt over representatieve meente toesprak in de Beurs van Berlage. Op een aandacht voor alle politieke partijen. Verschillende onverhoeds moment tijdens het tv-programma Col- aangevallen hoofdpersonen toonden zich echter on- lege Tour in december 2011 had Rutte dat aan pre- aangenaam verrast over het feit dat de premier zo sentator Twan Huys toegezegd. Huys en de NTR gemakkelijk een podium had gekregen om partijpo- maakten er vervolgens werk van, waarna het nog litiek te bedrijven.1 vier jaar zou duren voor Rutte geflankeerd door zijn Blijkbaar is het nog steeds zo dat humor in de ‘tafeldame’ Halina Reijn de Beurs betrad om in de politiek een beetje verdacht is, zeker als die humor voetsporen van de Amerikaanse presidenten een ko- voorkomt in een forum buiten de Staten-Generaal. mische toespraak te houden. Waar komt die angst vandaan? En wat is eigenlijk de Geheel volgens Amerikaanse traditie moesten betekenis (geweest) van humor in de politiek? Hoe vriend en vijand daarin niet gespaard worden en dat past de discussie over de satirische benadering van po- deed Rutte dan ook niet. Of het nu een partijge- litiek daarin, vooral in relatie tot nieuws op televisie? noot als Ard van der Steur was, coalitiegenoten zoals Frans Timmermans of Lodewijk Asscher of opposi- Politiek en media tiefiguren zoals Sybrand van Haersma Buma of Jesse Over de toenemende vervlechting van politiek en Klaver, Rutte had over ieder wel een oneliner paraat. media is heel veel geschreven. Opvallend is dat de Het door de NTR georganiseerde en live uitgezon- toon in veel van die beschouwingen doorgaans ne- den diner was een kijkcijferhit; meer dan 2,7 mil- gatief is. In de meest sombere – die volgens mijn joen mensen keken ernaar. Voor kijkcijferbegrippen eerder onderzoek2 veel te vinden zijn in de reflec- is dat weergaloos hoog. ties van parlementaire journalisten – is de politiek De reacties op Rutte’s gevoel voor humor waren zo ongeveer overgenomen door de media met hun gematigd positief. In de peilingen van Maurice de voorkeuren voor schandaaltjes, uitglijers, conflicten Hond steeg de VVD in de week na het diner van 18 en uiterlijk vertoon. Termen zoals popularisering, naar 20 zetels. De Hond had ook uitgezocht dat de personalisering, sensationalisering, trivialisering en VVD-kiezers die hadden gekeken het programma overwoekering van medialogica worden dan ge- met een 8,3 waardeerden. De PvdA-kiezer beloonde bruikt om aan te geven dat de politiek aan inhou- Rutte met een 7,5, maar die cijfers kelderden bij de delijke overwegingen eigenlijk niet meer toekomt. kiezers van de oppositiepartijen: de SP- en PVV-kie- Het daardoor geschapen beeld van de politiek bij zers gaven Rutte een 4,9. Het bevestigde dat humor het electoraat is funest, waardoor het vertrouwen vooral wordt gewaardeerd door geestverwanten. in de politiek als geheel sterk aan het afnemen is. Maar er was ook kritiek van verschillende kan- Daarbij wordt dan in een adem doorverwezen naar ten. Het toonaangevende dagblad NRC Handelsblad de gevolgen: de opkomst van populistische partijen had tevoren al geweigerd deel te nemen aan het gla- met een ondemocratisch gedachtegoed, het schrik- mour-evenement omdat het diner de suggestie wek- barende verval in politieke omgangsvormen (zowel te dat pers en politiek dikke vrienden waren. Het di- in als buiten de Tweede Kamer) en de populariteit

december 2016 (4) Who’s afraid of humor in politics? 213 van volksmenners in de online omgeving die het door artiesten, designers, filmmakers, etc. En dus eenvoudige beeld koesteren dat Den Haag alleen ook met humoristen en in televisievormen waarin maar bestaat uit baantjesjagende zakkenvullers met de vermenging van informatie en amusement dage- maling aan het volk. lijks gestalte krijgt. Die trends kan iedereen natuurlijk herkennen, maar het is de vraag of dat alleen een oorzaak heeft Humor in de politiek in mediagedragingen. Sombere mediabeschouwingen In die discussie moeten we niet doen alsof de poli- zijn van alle tijden en ademen meer een cultuurpessi- tiek altijd een zwaar serieuze bezigheid is geweest, mistisch en romantisch terugverlangen naar een ooit die onder invloed van media zoals televisie steeds zuivere en hoogstaande tijd in het verleden, dan dat lichter en vrolijker is geworden. In de moderne men probeerde feitelijk vast te stellen hoe de werke- (democratische) politiek is humor altijd een retori- lijkheid in elkaar zat. Zo suggereerde Neil Postman sche strategie geweest, met name in tijden van grote in 1985 in zijn Amusing ourselves to death dat de spanning. Humor kan verschillende nuttige functies mediawerkelijkheid weinig meer bevatte dan doods hebben.7 Het breken van de spanning door (zelf) en volslagen triviaal amusement waaraan niemand relativering is daar een van; humor bestrijdt als het kon ontsnappen.3 Vooral de televisie was daaraan de ware de stress die door crises kan ontstaan. Daaraan schuldige. Enkele jaren later beweerde de Franse so- gekoppeld is de mogelijkheid om door middel van cioloog Pierre Bourdieu dat de vormdwang binnen de humor de aandacht af te leiden van onaangename televisiewereld en de nieuwsopvatting van journalis- kwesties. Psychologisch onderzoek heeft tevens uit- ten meer bepalend waren geworden voor de openbare gewezen dat mensen aan iemand die humor bezigt, informatie- en nieuwsvoorziening dan een politieke vriendelijkheid en geloofwaardigheid kunnen toe- opvatting.4 Terwijl die laatste de relatie van electoraat kennen. Maar het kan aan de andere kant er ook toe en de politieke cultuur zouden moeten dragen. leiden dat in humor verpakte argumenten niet erg Wetenschappelijk onderzoek heeft dergelijke be- serieus genomen kunnen worden; als ‘het is maar weringen of grotendeels ontkracht of van een andere een grapje natuurlijk’. interpretatie voorzien. In 1998 formuleerde politiek Maar dat hoeft zeker niet in alle gevallen de over- communicatiewetenschapper Kees Brants een kern- heersende reactie te zijn. Misschien de belangrijkste vraag: ‘Who is afraid of infotainment?’5 In een tijd functie die aan humor is toegekend, is namelijk dat waarin mensen op grote schaal steeds meer media het een middel kan zijn om een zwaar of omstreden consumeren en zich ook met de politiek willen be- onderwerp aan te kaarten zonder daar direct of ex- moeien, is het toch niet meer dan normaal dat de pliciet over te hoeven spreken en ook zonder directe politiek zich intensiever bezig zou houden met de consequenties te hebben. In taalkundige termen overdracht van hun veelal ondoorgrondelijke de- wordt zo’n stijlfiguur ook wel een enthymeem ge- batten naar vormen die het grote publiek beter zou noemd, een bewering met een verzwegen premisse, kunnen begrijpen. Veel politici waren daar overigens een aanname met een claim op de waarheid.8 In zijn al jaren mee bezig door op te treden in populaire schriftuur over retoriek beweerde Aristoteles al dat mediavormen, zoals praatprogramma’s maar af en zo’n indirecte en verdekte manier om in een om- toe ook quizzen en shows. Zichtbaarheid van poli- streden kwestie te overtuigen (bijvoorbeeld door tiek, ook in populaire vormen, werd wel degelijk als humor), moeilijke en betwiste problemen dichter een noodzakelijkheid gezien bij een oplossing kunnen komen. Ze lokken meer In de culturele wetenschappen werd dat denken positieve reacties uit en doen eigenlijk een beroep zelfs van een analytische ideologie voorzien. Het be- op het publiek om begrip met de spreker te tonen lang van populaire, apolitieke media werd van net want die suggereert dat men eigenlijk eensgezind is zo groot – wellicht zelfs groter – belang verklaard over de boodschap. als de ‘elite-media’. Volgens Liesbet van Zoonen wa- President Abraham Lincoln stond in zijn tijd ren publiekstijdschriften, pulptelevisie en populaire bekend om zijn gebruik van humoristische enthy- muziek- en artiestencultuur voor veel mensen door- memata. Lincoln werd in zijn politieke carrière vaak slaggevender bij het bepalen van hun politieke voor- belaagd en geplaagd om zijn eenvoudige komaf. Tij- keuren dan welk debat in het parlement dan ook.6 dens zijn presidentschap leidde dat zelfs tot vragen Politiek zou zich dus moeten aanpassen wilde men over zijn competentie om opperbevelhebber van het gehoord blijven worden. En dat betekent: de dia- leger te zijn en het grote vraagstuk van de slavernij op loog aangaan met werelden van entertainment waar te lossen. Toen hij wederom een keer smalend werd politiek op een andere manier wordt gearticuleerd neergezet als een ‘common-looking fellow’ sprak hij

214 Who’s afraid of humor in politics? Liberaal Reveil de legendarische woorden: ‘God must love the com- tussen de verschillende gerechten de mannen (pas in mon people, for he made so many of them.’9 Daar- 1962 werd de eerste vrouw toegelaten) samen gele- mee verpakte hij de eigenlijke boodschap (iedereen genheidsversjes zongen. In de jaren dertig kwamen kan competent zijn; met gewoonheid is niets mis; er ook bekende artiesten optreden of werden er hu- juist door mijn gewoonheid kan ik goed handelen; moristische films vertoond. de man die net een onderscheid maakte tussen ge- Door de ontspannen, informele sfeer voerde hu- woon en competent is ook een gewone man) in een mor wel de boventoon, ook in de gesprekken van de krachtige oneliner, die voor de goede verstaander on- presidenten met de verslaggevers. Die twee partijen middellijk de kern van de zaak raakte. Zijn talent om staan in de praktische politiek van alledag in grote dingen simpel en relativerend te zeggen gaf Lincoln spanning tegenover elkaar; de pers wordt in het pu- keer op keer krediet in moeilijke debatten. blieke belang geacht de uitvoerende macht scherp in Misschien wel de grootste meester van humor de gaten te houden en te belagen met kritische vra- als strategie om debatten te winnen was Winston gen. Onafhankelijkheid is daarbij wezenlijk, hetgeen Churchill. Juist in de moeilijkste periode van En- betekent dat al te vriendschappelijk banden onge- geland’s bestaan – voorafgaand aan en in de Tweede wenst kunnen zijn. Niet altijd, want vriendschappe- Wereldoorlog – toonde dat talent zijn waarde. Als lijke contacten kunnen de onderlinge informatie-uiteen van de weinige politici opponeerde Churchill wisseling soepeler laten lopen. Het grote vraagstuk in tegen de ‘appeasement’-politiek van premier Cham- de politieke pers is niet om informaliteit te vermijden, berlain. Nadat de premier gloedvol had betoogd dat maar om een juiste balans met formaliteit te vinden, zijn vredespolitiek Hitler gunstig had gestemd, ver- vooral op plekken waar informaliteit de norm is, zoals klaarde Churchill: ‘Een vredesapostel als Chamber- cafés, restaurants en sociëteiten. lain is iemand die de krokodillen voert en hoopt dat Het correspondents dinner bleek zo’n plek om de hij de laatste is die door hen opgegeten zal worden.’ spanning te kunnen breken en ook wat informaliteit Zelfs de groeiende kritiek op zijn overduidelijk over- en amicaliteit in de verhouding van pers en presi- matige drankgebruik kon Churchill met humor pa- dentschap te laten komen. Dat de president geacht reren. Toen het parlementslid Bessie Braddock hem werd om een echte tafelrede te houden, was echter tijdens een debat verweet: ‘Winston, you’re drunk, niet vanzelfsprekend. Tot in de jaren tachtig was het and what’s more: you are disgustingly drunk’, ver- zelfs niet de gewoonte dat de president er elk jaar legde Churchill de aandacht van dit reëel bestaande bij was. Maar als hij er was, dan kon humor in het probleem met humor: ‘Bessie, my dear, you are onderling gesprek een grote rol spelen. Mits de pre- ugly, and what’s more, you are disgustingly ugly. sident een gevoel voor humor had, zoals Franklin But tomorrow I shall be sober and you will still be Roosevelt of Harry Truman. disgustingly ugly.’ Een knap staaltje afleiding want De eerste die op het idee kwam om een humo- hij suggereerde dat er helemaal geen drankprobleem ristische tafelrede te houden om politiek voordeel te bestond, terwijl dat overduidelijk wel het geval was. behalen was John F. Kennedy. Deze man stond niet voor niets ook bekend als de president die voor het Correspondents dinner en de humoristische eerst op grote schaal ‘sophisticated news manage- politiek ment techniques’ toepaste om steun voor zijn beleid Nu is er een verschil tussen dergelijke min of meer te winnen.10 Dat zagen de presidenten na hem ook spontane humor in de politiek van alledag en de hu- goed in, maar er was ook altijd die andere kant bij mor die wordt verwacht op een daarvoor bestemd het diner. Een president moet vriendelijk zijn bij een tijdstip of plaats. Het correspondents dinner is een bijeenkomst van figuren die het vuur soms na aan typisch voorbeeld van een geregisseerde humorplek. de schenen van de president legden en die elke zin Dat is het niet altijd geweest overigens, want het be- van de president kunnen opblazen tot een ernstig gon als een informele bijeenkomst van de politieke conflict. Toen Richard Nixon in de jaren zeventig pers die zich voor serieuze zaken in 1914 had ver- door de journalistiek met het ‘Watergate’-schandaal enigd in de White House Correspondents’ Associa- werd geconfronteerd en uiteindelijk zelfs tot aftre- tion. Het eerste openbare diner van deze club vond den werd gedwongen, stuurde de president zijn vice- in 1920 plaats en pas vier jaar later kwam de eerste president naar het diner. Gerald Ford kwam vervol- president (Calvin Coolidge) een hapje mee-eten. gens met nogal wrange en sarcastische grappen om Iets zeggen deed de president echter niet; bij het ‘Watergate’ te bagatelliseren, maar dat waren geen diner werden wel jaarlijks steeds meer vermakende geslaagde pogingen, omdat de humorvorm sarcasme onderdelen gevoegd. Zo werd het de gewoonte dat vol zit met verwijten waaraan het publiek zich door-

december 2016 (4) Who’s afraid of humor in politics? 215 gaans persoonlijk stoort.11 Authentieke ironische persoonlijkheden Een nieuw ontspanning trad in met Ronald Rea- Een humoristisch talent of het vermogen tot zelf- gan, de oud-acteur die uitstekend wist hoe je een ironie is niet iedere regeringsleider gegeven (dat is komische ‘oneliner’ als een echte ‘punchline’ kon vooral in de Nederlandse politieke praktijk soms uitserveren als je er zelfrelativering in stopte. Be- pijnlijk te zien geweest) en je kan je afvragen of hu- laagd door het voortdurende vragen naar zijn hoge mor tot de onmisbare kwaliteiten van een president leeftijd en mogelijk slechte gezondheid zei hij bij het of premier gerekend moet worden. Even los van de dinner in 1987: ‘als ik tegenwoordig naar de arts ga normatieve kant van deze vraag, kan men wel stellen voor een physical check-up, vragen ze niet eens meer dat van een moderne regeringsleider meer dan ooit naar mijn leeftijd; ze bepalen gelijk mijn koolstof-14 communicatieve vaardigheden worden gevraagd. gehalte’. Een jaar eerder had hij zijn anti-Sovjet-po- Zonder een uitgekiende en professioneel uitgevoer- litiek verstevigd door bij het dinner een fraaie enthy- de mediastrategie komt geen enkele politicus meer meem te formuleren: ‘vanavond is er in Moskou ook aan de bak. Net zozeer als een politicus het moeilijk een Kremlin Correspondents Dinner. Daar komen krijgt als hij/zij zich probeert te ontrekken aan de journalisten van de Sovjetmedia bijeen om te lachen tendensen naar personalisering en privatisering, die om de grappen van meneer Gorbatsjov. Want anders vanuit culturele ontwikkelingen voortkomen (en zwaait er wat….’ niet alleen vanuit media, zoals wel wordt gedacht).12 In deze periode groeide het correspondents dinner Bij dat geheel is (zelf)relativerende humor een uit tot een echt ‘media-event’, dat live op tv wordt wezenlijk factor geworden. In de Verenigde Staten is uitgezonden en waar honderden bekende Ameri- die trend het meest duidelijk te zien. In de nieuws- kanen hun gezicht tonen en aanzienlijke bedragen industrie, vooral die rond televisie en nieuwe media, neerleggen om een goed doel te steunen: jonge jour- is een vermenging van serieusheid en humor een nalisten kunnen met de opbrengst een ‘scholarship’ karakteristiek geworden. Het duidelijkst is dat te van 5000 dollar krijgen. Het weekblad Time bere- zien in de talkshow. Vele Amerikanen ontlenen hun kende in 2015 echter dat slechts een klein deel van informatie over de politiek en de actualiteit aan sa- de fundraising naar de ‘scholarships’ gaat. Toegangs- tirische talkshows zoals die van Jon Stewart en Step- biljetten kostten 300 dollar voor de gemiddelde hen Colbert of aan talkshows waarin de presentator plaats aan een van de 260 tafels. Dat bracht in dat via humor het publiek kan binden.13 Jimmy Fallon, jaar 450.000 dollar op, waarvan slechts 77.500 werd Conan O’Brien, Ellen DeGeneres, Graham Norton besteed aan het mogelijk maken van de ‘scholar- en anderen verbinden de politiek met het alledaagse ship’; dus voor slechts achttien journalisten. De rest gesprek. Dat doen ook de volledig op satire gerichte ging op aan de glitter en glamour die het evenement shows zoals Saturday Night Live, een programma dat in de aandacht moesten brengen. ‘Is it just another via internet een compleet nieuw leven in de sociale fancy dinner for the Washington elite, with college media krijgt. students getting the crumbs?’, vroegen Time en ook In die online wereld poppen tevens veel digi- vele journalisten zich terecht af. tal born satires op, die gebruik maken van dezelfde Het is een belangrijke vraag. Maar het is ook onverwoestbaar populaire combinatie van keiharde duidelijk dat het evenement veel aandacht op de satire, persiflage en een klein beetje serieuze achter- journalistiek vestigt, zeggen de verdedigers. En op grond. Een fraai voorbeeld is de YouTube-serie van de president die zich in zijn meest informele rol Zach Galifianakis die in Between Two Ferns politici toont en die zich ook eigenlijk niet kan veroorloven en artiesten ‘interviewt’. Het is een format dat er- weg te blijven. Want niet alleen wordt de televisie- uit ziet als een spontaan tv-interview, maar aan twee uitzending goed bekeken, de miljoenen linkjes die kanten (de interviewer en geïnterviewde) volledig via sociale media worden gedeeld leveren een enorm gescript is. De gesprekken (waarin ook politici zoals aantal kijkers op. Kijkers die, als het goed gaat, de Obama en Hillary Clinton de hoofdpersoon waren) president veel positieve aandacht geeft. Vooral Clin- hebben ook niet de bedoeling – zoals bij gewone ton en Obama hebben daar van geprofiteerd, want interviews de conventie is – om informatie over ie- niet alleen hadden ze de beschikking over een uit- mands denkbeelden te laten zien; de vervreemdende stekend productieteam en tekstschrijvers, ze hadden humor is het hoofddoel en de geïnterviewde moet ook een persoonlijk talent om de humor als een pro- volledig meespelen om dat effect te bereiken. fessionele ‘stand-up comedian’ uit te serveren. Alle satirische televisieshows en clips zijn doorgaans sterk politiek gekleurd, keihard in de ironie over het persoonlijke, relativerend over het politieke

216 Who’s afraid of humor in politics? Liberaal Reveil bedrijf als geheel en gericht op het creëren van events op televisie. Het is bepaald onjuist te veronderstel- waarop in korte tijd fel gereageerd kan worden; len dat zoiets uit Amerika komt overwaaien. Neder- ‘events’ die ‘viral stories’ scheppen dus. Blijkbaar land kent een lange traditie van satire op televisie die zijn dat onmisbare kwaliteiten in het binden van begint met programma’s zoals Zo is t toevallig ook nog jonge mediaconsumenten.14 Dat zie je bijvoorbeeld eens een keer en Hadimassa in de jaren zestig. De per- ook aan media-events zoals ‘the roast’ (in vele vari- siflages van Koot & Bie staan nog op menig netvlies ëteiten), een ‘programma’ waarin het humoristisch gebrand en er zijn vele navolgers in allerlei vorm, doorzagen van bekende mensen door weer andere zoals het huidige Koefnoen, Draadstaal en Zondag bekende mensen tot een ware kunst is verheven. met Lubach. In het cabaret heeft Nederland zelfs een Dat is misschien vervelend voor het slachtoffer geheel eigen vorm ontwikkeld die veel verder gaat van al dat satirische mediageweld. Maar het is de re- dan de in de vorm nogal standaard presenterende aliteit. Amerikaanse onderzoeken van bijvoorbeeld ‘stand-up comedians’ in Amerika aandurven. Baym, Coletta en Baumgartner en Morris hebben In dat licht is het de vraag waarom het zolang uitgewezen dat wat in humoristische talkshows naar heeft geduurd voordat er zoiets als het correspondents voren wordt gebracht doorslaggevend is voor de ma- dinner in Nederland was te zien. Dat heeft dus niets nier waarop naar politiek wordt gekeken.15 Dat is te maken met de overgevoeligheid van politici voor overigens bepaald niet altijd in het nadeel van de sa- satire, want hier hebben ze meer te verduren dan in tirisch gefileerde politicus. Onderzoek onder jonge- Amerika. Het zal eerder een gevolg zijn van het idee ren wees uit dat jongeren die veel van hun informatie dat politiek vooral serieus, inhoudelijk en onpersoon- haalden uit The Colbert Report meer affiniteit kregen lijk moet blijven in het publieke belang. In de vele met de Republikeinse politiek en politici, ondanks reflecties die politici en journalisten in de recente tijd het feit (of juister in dit geval is: dankzij het feit) dat over het politieke bedrijf hebben geschreven, komt Stephen Colbert vrijwel alle Republikeinse politici die opvatting meestal naar voren in combinatie met ongenadig scherp ironisch bekritiseerde. Bedenk in klachten over met name de visuele media.18 Het komt dit verband ook dat er geen man is geweest die het erop neer dat de zuivere politieke inhoud door spel, het afgelopen jaar satirisch zo zwaar voor de kiezen humor, satire, ironie of door zeer persoonlijke ont- heeft gehad als Donald Trump. De karikatuur van boezemingen kan worden aangetast, waardoor men- een belachelijke showmiljardair met zeer omstreden sen minder vertrouwen in de politiek krijgen. en zelfs bizarre uitspraken heeft zijn electorale aan- Dergelijke gedachten zijn enigszins begrijpe- trekkelijkheid blijkbaar toch niet nadelig aangetast. lijk, maar ze gaan voorbij aan de moderne media- Het succes van de hedendaagse publieke figuur is maatschappij waarin authentieke persoonlijkheden volgens onderzoek van Amber Day dan ook bepaald en (zelf)ironische vormen voor wat betreft inhoud door de paradox ‘ironic authenticity’.16 Publieke juist moeten samenvloeien om de zeer complexe po- waarden (welke dat ook zijn) worden gedragen door litieke werkelijkheden begrijpelijk te houden. Het authentieke en herkenbare persoonlijkheden die iro- is waarschijnlijk ook daarom dat Rutte uiteindelijk nie met zich meedragen. Juist in een tijd dat alles tot aan het correspondents dinner mee heeft gewerkt, net ons komt via media (die altijd een kunstmatige re- zoals hij later dit jaar meewerkte aan VPRO’s Zo- aliteit vormen) is authenticiteit van het grootste be- mergasten, terwijl hij eigenlijk liever praat over poli- lang. Maar die authenticiteit moet kunnen worden tiek dan zichzelf. gerelativeerd en bespot: met alleen serieuze kanten komt een politicus er niet meer. Prof.dr. H.B.M. (Huub) Wijfjes is hoogleraar Media- geschiedenis en Journalistiek aan de Rijksuniversiteit Amerikanisering van Nederland Groningen en de Universiteit van Amsterdam. Het is overduidelijk dat de Amerikaanse invloed op de Nederlandse cultuur aan het toenemen is. Dat Eindnoten proces is overigens al oud en het wordt in politiek 1) Voor de Amerikaanse versie van deze kritiek, lees: Alex S. Jo- opzicht doorgaans gekarakteriseerd met termen nes, ‘In Washington boys will be jerks’, Columbia Journalism zoals personalisering, individualisering en trivia- Review, vol. 37(2), 1998, p. 57; Rem Rieder, ‘This Dinner lisering. Onderzoek van onder andere Van Santen is not a Winner’, American Journalism Review, vol. 20(10), heeft aangetoond dat dergelijke begrippen een zeer 1999, p. 6. (de Amerikaanse versie van deze kritiek: Jones specifieke vertaling in de Nederlandse context van 1998 en Rieder 1999). media en politiek hebben gekregen.17 Dat geldt bij- 2) Huub Wijfjes, ‘Koningin der aarde in het parlement. Twee voorbeeld voor de satirische benadering van politici eeuwen journalistiek rond de Tweede Kamer’, in: Remieg

december 2016 (4) Who’s afraid of humor in politics? 217 Aerts e.a., red. In dit Huis. Twee eeuwen Tweede Kamer, Am- 11) Don Waisanen, ‘Comedian-in-Chief: presidential jokes as sterdam, 2015, pp. 223-250. enthymematic crisis rhetoric’. 3) Neil Postman, Amusing Ourselves to Death. Public Discourse 12) Rosa van Santen, Popularization and Personalisation. A histo- in the Age of Show Business, Harmondsworth, 1985. rical and Cultural Analysis of 50 years of Dutch Political Tele- 4) Pierre Bourdieu, Over Televisie, Amsterdam, 1998. vision Journalism, Amsterdam, 2012. 5) Kees Brants. ‘Who’s afraid of infotainment?’ European Jour- 13) Lisa Coletta, ‘Political Satire and Postmodern in the Age of nal of Communication, vol. 13(3), 1998, pp. 315-335. Stephen Colbert and Jon Stewart’, Journal of Popular Cul- 6) Liesbet van Zoonen, Entertaining the citizen. When politics ture, vol. 42(5), oktober 2009, pp. 856-874; G. Baym, From and popular culture converge, Lanham, 2005. Cronkite to Colbert: the Evolution of Broadcast News, Boulder, 7) Zie hiervoor uitvoerig: Simon Critchley, Humor, Londen, CO, 2010. 2003; Jody C. Baumgartner en Jonathan S. Morris, Laug- 14) Lisa Coletta, ‘Political Satire and Postmodern in the Age of hing matters: Humor and American politics in the media age. Stephen Colbert and Jon Stewart’. New York, 2008; Scott Weems, Ha!: The Science of When We 15) G. Baym, From Cronkite to Colbert; Lisa Coletta, ‘Political Laugh and Why, New York, 2014. Satire and Postmodern in the Age of Stephen Colbert and 8) Don Waisanen, ‘Comedian-in-Chief: presidential jokes as Jon Stewart’; Jody C. Baumgartner en Jonathan S. Morris, enthymematic crisis rhetoric’, Presidential Studies Quarterly, ‘One Nation under Stephen? The Effects of the Colbert Re- vol. 45(2), juni 2015, pp. 335-359. port on American Youth’, Journal of Broadcasting & Electro- 9) Marvin Alisky, ‘White House Wit: Presidential Humor to nic Media vol. 52(4), 2008, pp. 622-643. Sustain Politics. From Lincoln to Reagan’, Presidential Stu- 16) Amber Day, Satire and dissent. Interventions in Contemporary dies Quarterly, vol. 20(2), 1990, pp. 373-381. Political Debate, Bloomington, 2011. 10) Joseph P. Berry, John F. Kennedy and the Media: The First 17) Rosa van Santen, Popularization and Personalisation. Television President, Lanham, 1987. 18) Huub Wijfjes, ‘Koningin der aarde in het parlement.

218 Who’s afraid of humor in politics? Liberaal Reveil WORD NU LID EN ONTVANG HET LIBERALENBOEK CADEAU! OP=OP

LUISTEREN WE NOG NAAR ELKAAR? Ga naar TeldersCommunity.nl en discussieer mee De Community voor Verdiepend Online Liberaal Debat

december 2016 (4) Who’s afraid of humor in politics? 219 HARE EXCELLENTIE! LR – Monique Leyenaar –

Monique Leyenaar, hoogleraar Vergelijkende Politicologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, bespreekt naar aanleiding van haar onlangs verschenen boek Hare Excellentie: 60 jaar vrouwelijke ministers in Nederland, enkele aspecten van 60 jaar vrouwelijk ministerschap. Namelijk de selectie en de betekenis van het vrouw-zijn. Zij belicht met name de ervaring van de VVD-ministers.

Het ministerschap is een eervolle baan, gekenmerkt zij wisselen elkaar af.A Het duurt een kwart eeuw door veel macht en status. Het is een begeerde positie voordat twee vrouwelijke ministers in één kabinet waarvoor velen zich geroepen voelen, maar slechts worden benoemd. In 1982 hebben Neelie Smit- weinigen zijn uitverkoren: in de periode 1956-2016 Kroes en Eegje Schoo zitting in het eerste kabinet gaat het om 180 mannen en 33 vrouwen. van premier Ruud Lubbers. In die jaren staat vrou- De eerste vrouwelijke minister is Marga Klom- wenemancipatie hoog op de politieke agenda en pé. Zij speelt ten tijde van de formatie al een be- zowel de VVD-top als de beoogd premier gaan op langrijke rol in de KVP en is bevriend met partij- zoek naar vrouwelijke kandidaten voor het minister- leider Carl Romme. Hij wil dat het relatief nieuwe schap.B In de paarse kabinetten van premier Wim ministerie Maatschappelijk Werk voor zijn partij Kok (1994-2002) vinden we vier vrouwen en in het behouden blijft en dat de KVP de eerste vrouwelijke tweede, derde en vierde kabinet van minister-presi- minister gaat leveren. Zo komt hij de vrouwen bin- dent Jan-Peter Balkenende (2003-2010) vijf, net als nen en buiten de KVP tegemoet die al langer strij- in Rutte II. den voor meer vrouwen in politieke functies. Marga De 33 vrouwelijke ministers hebben in deze Klompé is al sinds 1948 Kamerlid en zeer actief in periode 51 ministersposten bekleed in 24 verschil- de partij en zij is dus een geschikte kandidaat. Wil- lende kabinetten.C Van de 33 vrouwen zijn er elf lem Drees, de toekomstige minister-president moet PvdA, tien CDA, negen VVD, twee D66 en één nog worden overgehaald, maar uiteindelijk valt de ChristenUnie (CU). Het CDA (en de voorlopers formatie voor Klompé gunstig uit. Bij haar eerste daarvan) is op drie kabinetten na steeds regerings- ministerraadvergadering vindt zij een orchidee op partij en is daardoor meer dan de andere partijen in tafel en haar aantreden roept verwachtingen op over staat geweest om een minister te (her)benoemen. In een specifieke bijdrage van vrouwen in dit ambt. Zo totaal heeft het CDA 21 keer een vrouwelijke minis- heet de voorzitter van de Tweede Kamer haar wel- ter voor een post voorgedragen, de VVD vijftien, de kom met de woorden: ‘De maatstaf der beschaving PvdA elf, D66 drie en de CU één. is nog steeds de plaats die de vrouw in de maatschappij bekleedt’ en wenst ‘het nationale politieke Selectie van ministers leven geluk met de omstandigheid dat het eindelijk De selectie van ministers is een complex gebeuren, en ten langen leste een bewindsvrouw heeft voortge- toen en nu. Criteria die meer of minder meespelen bracht’. Klompé zelf meent dat zij – als vrouw – het zijn de factie of bloedgroep binnen de partij; sekse; niet wezenlijk anders zal doen. Het enige verschil is leeftijd en etnische afkomst van een kandidaat; de volgens haar dat er nu een poederdoos in de minis- regio waaruit men afkomstig is; persoonlijkheids- terskast ligt. Dertig jaar later, in mijn interview met kenmerken, zoals goed kunnen samenwerken en haar in 1986, geeft zij aan dat vrouwelijke politici collegialiteit; politieke, leidinggevende en bestuur- andere elementen in de discussie brengen en meer lijke ervaring, en inhoudelijke deskundigheid. Bo- op details, op de menselijke kant letten. Klompé is minister in vijf verschillende kabinet- A Alleen in het kabinet Drees IV heeft naast Marga Klompé ten en is in vrijwel al die kabinetten ook de enige ook Anna de Waal zitting als staatssecretaris. B KVP (CDA) leider Ruud Lubbers benadert Dieuwke de vrouw. Tot aan 1977 zien wij ofwel een vrouwelij- Graaff-Nauta om minister van Binnenlandse Zaken te wor- ke minister, ofwel een vrouwelijke staatssecretaris: den, maar zij durft dit niet aan en opteert voor het staats- secretarisschap. C In drie van de 24 kabinetten was er geen vrouwelijke minister.

220 Hare Excellentie! Liberaal Reveil vendien stelt de rol van publieke persoon hoge eisen nis omdat zij de VVD-delegatieleider vaak vervangt. aan de mediavaardigheden van een kandidaat-mi- Hennis: ‘Ik schoof vaak aan vanuit Brussel in plaats nister. Eenmaal uitverkoren, volgt er nog een ante- van de delegatieleider omdat hij in Brussel woonde cedentenonderzoek. Vanwege al deze factoren is het en ik meestal toch op weg naar huis was. Daar heb ministerschap als carrièreplanning geen goed idee: ik Zalm en Rutte ook beter leren kennen.’ of men het uiteindelijk wordt is nogal ongewis. Vrouwelijke Kamerleden kunnen zich ook pro- Voor vrouwen is het van belang zichtbaar te fileren door het woordvoerderschap op een beleids- zijn en in het vizier te staan van de partijleiders. terrein en door hun kennis en deskundigheid bij Het bekleden van belangrijke functies in de partij, het optreden in de Kamer hetgeen zijn weerslag of namens de partij zitting te hebben in een verte- in de media vindt. Wanneer een bepaalde minis- genwoordigend orgaan helpt daarbij. Het overgrote terspost nog vacant is, dan kan de combinatie van deel (27 van de 33) heeft dit soort uitstekende pa- woordvoerderschap op het relevante beleidsterrein pieren: twintig hebben parlementaire ervaring voor en vrouw-zijn de doorslag geven. Smit-Kroes is bij- het ministerschap, zes hebben geen Kamerervaring, voorbeeld gevraagd als staatssecretaris op Verkeer en maar hebben hun partij vertegenwoordigd in het Waterstaat door een minister die inhoudelijk minder Europees Parlement, de gemeenteraad of Provinci- goed was ingevoerd op dit terrein dan zij. Ook voor ale Staten en soms nog als bestuurder in een grote Annemarie Jorritsma is de combinatie van belang stad of van een provincie en één was vooral zichtbaar geweest: ‘Het was voor iedereen helder dat als V&W als partijvoorzitter. Ook zijn tien van de 27 eerder naar de VVD ging, ik dan minister zou worden, ik staatssecretaris geweest. De eerste vrouwelijke mi- was immers twaalf jaar woordvoerder op dit terrein nisters vallen vanzelf op omdat er maar weinig vrou- geweest.’ Wat Jorritsma ook geholpen heeft, zijn de wen in een politieke functie zijn te vinden. Maar felle debatten tussen Kamerlid Jorritsma en minister naarmate het aandeel van vrouwen in politieke Hanja Maij, die nogal wat media aandacht kregen. functies stijgt, is er meer nodig om in het vizier te De Groene Amsterdammer over Jorritsma: ‘Ze treft komen. Schultz van Haegen hierover: ‘Ik was wel het met Maij-Weggen als minister. Er gaat geen dag al die jaren als raadslid en wethouder aanwezig op voorbij of er ligt een persbericht van haar hand in partijcongressen. […] Mijn gebrek aan gevoel voor reactie op de ideeën die mw. Maij in de media lan- hiërarchie, wat inhoudt dat ik prettig en makkelijk ceert.’1 En Elsevier: ‘In het najaar van 1989 kwam met allerlei mensen van laag tot hoog kan praten op Hanja Maij-Weggen als minister van Verkeer en partijbijeenkomsten, heeft mij geholpen. Daardoor Waterstaat en zij was voor Annemarie Jorritsma een ken je ook heel veel mensen. Als je meer barrières geschenk uit de hemel. Alhoewel de beide verkeers- hebt op dit vlak, of wanneer je je alleen maar be- dames op het persoonlijke vlak geen ruzie hadden, weegt binnen je eigen kring, dan ben je minder in stonden ze in de Tweede Kamer als ‘kijvende wijven’ beeld.’ Voor Kamerleden verhoogt een lidmaatschap tegenover elkaar. Bij de allereerste begrotingsbehan- van het fractiebestuur de zichtbaarheid aanzienlijk. deling ging het al mis.’2 Dat geldt ook het regelmatig aanwezig zijn op het bewindspersonenoverleg (BPO). Gerda Verburg, Het in beeld zijn bij partijleiders is dus belangrijk Edith Schippers en Liesbeth Spies zijn als lid van voor hen die een ministerschap ambiëren. Maar hoe het fractiebestuur aanwezig bij het BPO. Verburg: zit het dan als men zijn sporen niet binnen een partij ‘Dan eet je met elkaar, iedere week, en je bespreekt heeft verdiend? Zo’n situatie hoeft niet per se een na- agendapunten, zaken die goed gaan en die frictie deel te zijn. Het kan zelfs een voordeel zijn wanneer geven.’ Tijdens zo’n BPO zegt haar voorganger, mi- partijleiders bewust zoeken naar mensen van buiten, nister Kees Veerman, dat zijn opvolger een vrouw zoals in 1994 Van Mierlo van D66 en in 2007 Wou- moet zijn en dat die vrouw Gerda Verburg heet. Dat ter Bos van de PvdA doen. Zes vrouwen komen van blijft hangen! buiten de partijpolitieke kringen: Els Borst, Winnie Marja van Bijsterveldt en Lilianne Ploumen ne- Sorgdrager, Sybilla Dekker, Rita Verdonk, Jacque- men deel vanuit hun functie als partijvoorzitter en line Cramer en Ella Vogelaar. Sybilla Dekker wordt Spies later als interim partijvoorzitter. Ploumen: ‘Ik al uitgenodigd voor een gesprek met VVD-fractie- heb van heel dichtbij gezien hoe ministers functio- voorzitter Bolkestein ten tijde van de formatie van neren en waarom sommige zaken goed gaan en an- Kok II. Dan is de ministerspost Sociale Zaken aan dere niet. En waarmee ministers te maken krijgen.’ de orde. Zij verschijnt in beeld omdat ‘ik een van de Hanja Maij is op het BPO aanwezig als delegatielei- weinige vrouwen was die bij een werkgeversorgani- der van de Europese CDA-fractie en Jeanine Hen- satie zat’. Zij refereert aan haar baan als directeur van

december 2016 (4) Hare Excellentie! 221 het Nederlandse Verbond van Ondernemers in de als burgemeester van Nijmegen, op werkbezoek is in Bouwnijverheid en – als directeur van de Algemene Azië. Hij benadert dan het Kamerlid Eveline Herf- Werkgeversvereniging – aan haar lidmaatschap van kens voor de post van Ontwikkelingszaken. Zij stemt VNO/NCW. Bovendien is Dekker bekend en staat in en koopt al vast haar outfit voor de beëdiging en de op de lijstjes van Opzij en van vrouwenorganisaties bordesfoto. Maar wanneer Ien Dales alsnog terugbelt vanwege haar inzet om meer vrouwen benoemd te en het aangeboden ministerschap van Binnenlandse krijgen in de top van bedrijven. Rita Verdonk valt Zaken aanvaardt, verdwijnt deze outfit (voorlopig) op bij de VVD-top, omdat zij zich roert tijdens een in de kast. Herfkens vertelt hoe Kok haar dan opbelt partijvergadering over het thema openbare orde en en tegen haar zegt: ‘Nu Dales minister is, heeft de veiligheid. Verdonk beschrijft een vergadering van PvdA niet nog een vrouw nodig’. Hij benoemt dan de VVD-Kieskring waar zij zich presenteert en waar Jan Pronk op deze post, die de linkervleugel van de ook fractievoorzitter Jozias van Aartsen aanwezig is. PvdA vertegenwoordigt. Verdonk: ‘Toen stond er een man op in de zaal en die zei: nou meneer Van Aartsen, daar staat uw vol- Welk ministerie? gende minister van Justitie.’ Is de verdeling van departementen over vrouwen en In het algemeen is het voor potentiële kandida- mannen sekse-neutraal? Uit de reacties van kranten ten afwachten en hopen op een verlossend telefoon- op bijvoorbeeld de eerste vrouwelijke minister op tje van de politieke Olympus. Maar er zijn ook een Binnenlandse Zaken of op Defensie blijkt dat niet paar uitzonderingen op zo’n passieve rol. Zo geven alle departementen ‘even zwaar’ worden beschouwd Kroes, Jorritsma, Peijs en Hennis aan er zelf voor te en dat sommige ministeries beter bij vrouwen dan hebben gezorgd dat hun ambities bij de sleutelfigu- bij mannen zouden passen. Het Vrije Volk noemt de ren in het formatieproces bekend zijn. benoeming in 1989 van Ien Dales op Binnenlandse Soms is er sprake van een zekere schroom en Zaken een doorbraak: als eerste vrouw in de parle- moeten vrouwen worden overgehaald. Partijleider mentaire geschiedenis op een van de zwaarste posten Zalm verbaast zich hierover en zegt een keer tegen die het kabinet-Lubbers III zal kennen. Ruim twin- Melanie Schultz: […] ‘Als ik aan mannen vraag wil tig jaar later, in 2012, meldt de Volkskrant over de je minister worden, dan vragen zij niet eens om welk benoeming van Hennis: ‘Weer wordt een mannen- ministerie het gaat. En als ik het aan vrouwen vraag, bolwerk gesloopt. Met Jeanine Hennis krijgt Neder- dan moeten ze er nog drie keer over nadenken en land de eerste vrouwelijke minister van Defensie.’ overleg voeren met weet-ik-wie-niet-allemaal.’ Verwijzend naar in de politicologische literatuur In de loop der tijd heeft sekse als criterium voor veelgebruikte indelingen van departementen3, blijkt de samenstelling van een kabinet meer gewicht gede grootste groep ministersposten van vrouwen (20) kregen. Formateurs in de jaren zestig en zeventig te vallen in de categorie Welzijn, Cultuur, Volksge- maken zich geen grote zorgen over een bordes met zondheid en Onderwijs, beleidsterreinen die alle als geen of slechts één enkele vrouw. Alhoewel? Minis- feminien worden gezien en een gemiddeld prestige ter Gardeniers (1977-1982) over de bordesscène: ‘Ik kennen. Dan volgen de ministeries die met Verkeer, moest op de eerste rij staan voor het plaatje, om- Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu dat ik vrouw ben.’ Beoogd premiers Balkenende en te maken hebben (14). Qua prestige behoren zij Rutte die respectievelijk maar één (in 2002) en drie ook tot de midden-categorie en kunnen worden be- (in 2010) vrouwelijke ministers selecteren, krijgen schouwd als masculiene of neutrale departementen. echter de wind van voren. Krantenkoppen van okto- Verder zien we dat met de tijd gendernormen een ber 2010: ‘Kritiek op “mannenkabinet” zwelt aan’; stuk minder belangrijk zijn geworden: tot aan 1982 ‘Ruttes “keuze voor kwaliteit” is een slag in het ge- is de spreiding over departementen nog zeer beperkt zicht van vrouwen’ en ‘De vrouw op nummer twee en betreft het alleen maar zogenaamde feminiene is er voor de sier en voor de stemmen’. ministeries. In deze eeuw is de spreiding veel groter Dat ‘sekse’ concurreert met andere selectiecrite- en vinden we vrouwelijke ministers op masculiene ria, blijkt bijvoorbeeld uit de zoektocht naar vrou- en prestigieuze departementen. Wel is het zo dat op welijke ministers van partijleider Wim Kok in 1989. de prestigieuze posten als Algemene Zaken, Buiten- Hij heeft Hedy d’Ancona en Ien Dales op het oog, landse Zaken, Financiën en Sociale Zaken nog geen beiden eerder staatssecretaris geweest. De eerste zegt enkele vrouw is benoemd. toe, de tweede kan hij niet bereiken, omdat Dales,

222 Hare Excellentie! Liberaal Reveil Tabel 1: Eerste vrouwelijke minister per departement.

Jaar Departement Minister Partij 1956 Maatschappelijk Werk Marga Klompé KVP 1973 Volksgezondheid en Milieuhygiëne Irene Vorrink PvdA 1982 Verkeer en Waterstaat Neelie Kroes VVD 1982 Ontwikkelingssamenwerking Eegje Schoo VVD 1989 Binnenlandse Zaken Ien Dales PvdA 1994 Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Margreeth de Boer PvdA 1994 Justitie Winnie Sorgdrager D66 1998 Economische Zaken Annemarie Jorritsma VVD 2002 Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Maria van der Hoeven CDA 2003 Vreemdelingenzaken en Integratie Rita Verdonk VVD 2007 Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Gerda Verburg CDA 2012 Defensie Jeanine Hennis VVD

In Tabel 1 staat weergegeven wanneer een vrouw en het privéleven weg te moffelen. Zij moesten im- voor de eerste keer een bepaald ministerie gaat lei- mers voldoen aan het beeld van een politicus en dat den. Van de twaalf keer, neemt de VVD er vijf voor was nu eenmaal een man.5 Op de vraag of het wat zijn rekening: Neelie Smit-Kroes op Verkeer en Wa- uitmaakte antwoordt Klompé: ‘Dat is heel moeilijk terstaat, Eegje Schoo op Ontwikkelingssamenwer- te zeggen. Kijk, ik had wel de gewoonte om wan- king, Annemarie Jorritsma op Economische Zaken, neer de vrouw van een van de ministers ziek was te Rita Verdonk op Vreemdelingenzaken en Integratie vragen: “hoe is het met uw vrouw” en dan stuurde ik en Jeanine Hennis op Defensie. De komst van de een bloemetje. Ook zei ik op een gegeven moment: eerste vrouw op het ministerie van Defensie doet “help me eens even in mijn jas, doe de deur eens voor bijna net zo veel stof opwaaien als de benoeming van mij open”. Daarin bleef ik ook helemaal mezelf. Ik de eerste vrouwelijke minister Marga Klompe. Ge- weet niet wat er verandert als een vrouw minister is, vraagd naar de reacties vanuit het departement, zegt dat moet je vragen aan de mannen. Ik blijf mezelf, Hennis niet het idee te hebben dat haar komst als ik zit hier niet op de stoel en zeg: “denk eraan, er problematisch werd ervaren. Wel vereist haar komst zit een vrouw”, dus ik blijf mezelf en dan moet je op Defensie enige aanpassingen, bijvoorbeeld het in het maar merken. Zij (de mannelijke collega’s, ML) gebruik nemen van een rugzakje als handtas, om- hebben mij wel eens verteld dat je aanwezigheid een dat haar mannelijke adjudant het wat merkwaardig bepaalde toon in de discussies teweegbrengt.’6 vindt om haar handtas in het openbaar te dragen.4 Op vergelijkbare wijze zijn de ministers Vorrink en Gardeniers onzeker over wat hun vrouw-zijn nu Hare eigenlijk betekent voor het ministerschap. Vorrink: Welke betekenis heeft het vrouw-zijn voor de uit- ‘Ik heb nooit het gevoel gehad dat ik het als vrouw oefening van het ministerschap? De ministers zijn driemaal zo goed moest doen als een man. Dat ben er niet uit. Bijna allemaal, toen en nu, geven aan ik ook niet, het kan me ook geen bal schelen. Je zou er ‘genoeg van te hebben’ om ‘altijd maar’ te wor- kunnen zeggen dat ik met blind vertrouwen Kafka’s den aangesproken op dat vrouw-zijn door bijvoor- slot ben binnengewandeld. Maar het is toch wel erg beeld pers en politicologen. Anderzijds erkennen moeilijk, als enige vrouw in de ministerraad. Voor de meeste ministers dat hun sekse er in belangrijke jezelf vooral. Ik ben nooit professioneel politica ge- mate voor heeft gezorgd dat zij op deze positie zijn weest. En toch, als je niet oppast dreig je niet hele- terechtgekomen. Historica Mineke Bosch wijst erop maal man, niet helemaal vrouw te worden.’7 hoe belangrijk het voor de eerste vrouwelijke politici Minister Til Gardeniers houdt zelf tegen dat is om zich niet op het vrouw-zijn te laten voorstaan er twee vrouwelijke staatssecretarissen worden be-

december 2016 (4) Hare Excellentie! 223 noemd op haar departement, want: ‘Drie vrou- bij de uitoefening van dat beroep ook steeds aan de wen op het departement, dat is voor ambtenaren vrouwen blijft denken.’ verschrikkelijk, die worden allemaal gepest.’ Een Het aantal vrouwelijke ministers maakt ook nog andere reden om dit te blokkeren geeft zij in een wat uit. Een gemengde ministerraad is te prefere- interview in De Tijd (1978), namelijk niet de kans ren boven een raad met slechts één vrouw. Minister te willen lopen dat het juist vrouwen zijn die falen: Kroes zet zich nu al jaren in voor evenredig samen- ‘Ik zie de koppen al voor me: Vrouwenplaneet Me- gestelde besturen: ‘In begin jaren tachtig hamerde dusa heeft het niet gehaald, het Dreimädelhaus kan het ik zelf ook niet op het aandeel vrouwen, ik vond niet aan. Dat zou zeer nadelig zijn geweest voor de dat het om deskundigheid ging. Eegje [Schoo] en ik emancipatiegedachte.’8 Verder geeft zij aan dat het waren de enige vrouwen in dat kabinet als ministers. volstrekt duidelijk was dat ‘als ik er niet bij was in de Daarvan heb ik ook geleerd. Later ben ik nog een vergadering van de ministerraad, de mannen onder keer de enige vrouw geweest. Het helpt bij wat nu elkaar dan een ander gesprek hadden. Maar ik heb al lange tijd is mijn benadering is: je moet aantallen nooit gehad dat als ik binnenkwam er een gesprek vrouwen in een club of organisatie hebben wil je de stopte, dat gebeurde niet.’ werkwijze veranderen. Als je namelijk met twee of In het begin moesten de vrouwen zich bewij- alleen met jezelf bent, dan pas je je aan aan de regels zen en zoals minister Schippers zegt over deze eer- van het mannenspel.’ ste generatie vrouwelijke ministers: ‘Je gaat je niet Nu een aandeel van tenminste een-derde vrou- bewijzen door te zeggen “ik ben heel anders”.’ Mi- wen in een kabinet de norm lijkt te zijn en vrou- nister Ien Dales in 1978: ‘Ik ben niet het type dat wenemancipatie allang geen brandend issue meer zegt dat vrouwen het op dit soort posten beter doen is, heeft ook het vrouw-zijn volgens de ministers in dan mannen. Het is volstrekt onzin om te bewe- Balkenende IV en in Rutte I en II voor een belang- ren dat wanneer wij de wereld zouden regeren het rijk deel zijn betekenis verloren. Men heeft het over allemaal anders en beter zal gaan. Ik voel me ook een andere generatie. Met name de vijf vrouwen in niet zo duidelijk ‘vrouw’. Ik voel me bezig.’9 Dales, Rutte II benadrukken dat bij hun benoeming ge- Smit-Kroes, Maij en De Graaff-Nauta brengen dan slacht minder belangrijk is geweest. Schippers: ‘Bij ook met kracht naar voren dat zij niet op deze post mijn generatie maakt dat echt niet veel uit. Voor zitten, omdat zij vrouw zijn. Neelie Smit-Kroes als mijn generatie geldt ook dat het niet meer een voor- staatssecretaris in 1979: ‘Ik hoop oprecht dat men deel is. De generatie voor mij had dat wel. Toen was mij niet voor deze taak heeft gekozen omdat ik het echt een voordeel om een vrouw te zijn, omdat vrouw ben. Ik calculeer een gewenningsperiode in, men aan quota moest voldoen. […] Ik heb zelf niet telkens als ik een mannenbastion betreed. Gewoon het idee dat bij mij het vrouw-zijn heel erg tegen of je werk doen, dan houden flauwe grappen en arg- voor mij heeft gewerkt. […] Het enige grote verschil waan vanzelf op.’10 is het ‘old boys network’, dat is er wel degelijk.’ Ministers zoals Jorritsma, Herfkens en Netelen- bos hebben een ander ‘achterland’: zij komen uit Net zoals Klompé aarzelen de meeste geïnterviewde een Tweede Kamer waar eind jaren tachtig femi- vrouwen bij de vraag of zij verschillen zien tussen nisme en vrouwenemancipatie hoog op de agenda vrouwelijke en mannelijke ministers als groep. De staat. Ook de andere vrouwelijke ministers worden eerste reactie is dat er geen verschillen zijn, maar na in hun werk vóór het ministerschap geconfronteerd doorvragen komen een aantal verschillen op tafel. met een grote maatschappelijke aandacht voor bij- Bijvoorbeeld dat vrouwelijke ministers als groep voorbeeld economische zelfstandigheid en politieke korter spreken, meer ‘to the point zijn’, meer gericht vertegenwoordiging van vrouwen. Voor hen is het zijn op consensus bereiken en minder gauw weglo- dan ook vanzelfsprekender dat het vrouw-zijn me- pen uit de ministerraad en tijdens de beraadslagin- debepalend is om te worden geselecteerd voor het gen meer oog voor burgers hebben. In een aantal ka- ministerschap. Minister Borst hierover: ‘Ik denk dat binetten hebben de vrouwelijke ministers ook echt ik bevoorrecht ben geweest door mijn vrouw-zijn, steun aan elkaar. Ook doen zij (bijvoorbeeld in Kok dat ik een aantal keer een functie heb gekregen juist I) samen aan fitness voordat zij naar de ministerraad omdat ik vrouw was en omdat ze ook zo graag een gaan en vormen zij een front wanneer topbenoe- vrouw wilde benoemen. […] Als je eenmaal met je mingen aan de orde komen en er ‘weer geen namen kop door het glazen plafond heen bent, dan is het van vrouwelijke kandidaten op de lijst voorkomen’. een voordeel. Maar dan vind ik het ook wel goed dat Ten slotte noemen de ministers een andere be- je dan ook niet je feminisme helemaal verliest, dat je handeling door de pers. Vrouwelijke politici wor-

224 Hare Excellentie! Liberaal Reveil den geconfronteerd met stereotyperingen door klaren en iets te betekenen op hun beleidsterrein en journalisten. Politicologe Donatella Campus con- hebben het harde werken en de voortdurende aan- stateert dat de media drie frames gebruiken in hun dacht van de pers daarvoor over. Sekse is één van de berichtgeving over vrouwelijke politieke leiders: dat criteria om geselecteerd te worden en in 60 jaar is van verzorger (‘caretaker’), dat van buitenstaander de norm van ‘één-vrouw-is-genoeg’ naar ‘ten min- (‘outsider’) en dat van hervormer (‘cleaning up po- ste-een-derde’ verschoven en is de trend richting 50 litics’).11 Op zich zijn dit geen negatieve stereotype- procent. Wij zien dat steeds vaker al in de campagne ringen, maar deze frames versterken wel het beeld wordt aangekondigd door een kandidaat-premier dat vrouwelijke politici anders zijn en dat zij, door dat hij of zij, indien gekozen, een kabinet zal benoe- te kiezen voor een politieke functie, afwijken van de men dat voor de helft is samengesteld uit vrouwen. natuurlijke orde. In Nederland is de volgende mijlpaal de eerste vrou- De vrouwelijke ministers noemen zelf nog de welijke premier. In 1967 was Marga Klompé bijna adjectieven die vaak in combinatie met vrouwelijke minister-president geweest en in 2012 gold dat voor ministers worden gebruikt, zoals snateren, kwekken Edith Schippers. Vijftig jaar geleden, zo dachten ve- en kwebbelen en de overdreven aandacht voor uiter- len waaronder Marga Klompé zelf, was Nederland lijk en kleding, ten koste van hun beleid en politieke niet rijp voor een vrouwelijke premier. Nu, in 1917, ideeën. is eerder het tegendeel aan de orde. In een tijd van sterke polarisering, zowel partijpolitiek gezien, als ‘Gekleed in een fijn geruit nazomerjasje met elle- in de samenleving, is er veel behoefte aan charisma- boogstukken stapt minister Borst-Eilers (Volksge- tisch, bindend en competent politiek leiderschap, zondheid) voor het Tweede Kamer gebouw uit haar eigenschappen die vrouwen bij uitstek hebben, zoals dienstauto’ (NRC Handelsblad, 1994). uit Hare Excellentie is gebleken.

De nadruk op het uiterlijk van ministers lijkt niet Prof.dr. M. (Monique) Leyenaar is hoogleraar Ver- erg belangrijk, maar trivialisering ligt op de loer, gelijkende Politicologie aan de Radboud Universiteit hetgeen dan weer de geloofwaardigheid van de Nijmegen. Onlangs verscheen van haar hand het boek minister kan aantasten. Voorbeelden zijn de verge- Hare Excellentie: 60 jaar vrouwelijke ministers in lijking in de pers van minister Hanja Maij met de Nederland (Prometheus, 2016). Het boek bespreekt meisjesromanfiguur Joop ter Heul of de overdreven het ministerschap vanuit het perspectief van de 33 aandacht in het begin van hun ministerschap voor vrouwelijke ministers die Nederland tot nu toe heeft de jeugdigheid van de ministers Sorgdrager en Hen- gekend. nis. Minister Schippers denkt ook in het begin van haar ministerschap: ‘Je doet het met de kleren die Eindnoten je hebt en dit trek ik vandaag aan en verder ben ik 1) De Groene Amsterdammer, 21 februari 1990. voornamelijk bezig met wat ik inhoudelijk die dag 2) Elsevier, 8 oktober 1994. moet doen. Maar wat er in het begin werd geschre- 3) Zie bijvoorbeeld: James Druckman en Paul Warwick, ‘The ven over mijn uiterlijk, echt zo erg. Dan kan je tegen Missing Piece: Measuring Portfolio Salience in Western jezelf zeggen: trek het je niet aan, maar dat doe je European Parliamentary Democracies’, European Journal of toch.’ De pers heeft commentaar op het feit dat zij Political Research, vol. 44(1), 2005, pp. 17-42; Mona Lena nooit sieraden draagt, dat zij met een boodschap- Krook en Diana Z. O’Brien, ‘All the President’s Men? The pentas loopt (omdat zij veel stukken meeneemt) Appointment of Female Cabinet Ministers Worldwide’, The en op een gegeven moment kruipt dit commentaar Journal Of Politics, vol. 74(3), 2012, p. 846. toch onder haar huid en past zij zich aan: ‘Ik durf de 4) ANP, 20 december 2013. stelling aan dat er geen vrouwelijke minister is die 5) Mineke Bosch, ‘Het persoonlijke is politiek: de dilemma’s zich daar niets van aantrekt.’ Met uitzondering van van gelijke behandeling in de biografie’, in: Hans Renders en minister Dales gaat de stelling van minister Schip- Gerrit Voerman (red.), Privé in de politieke biografie, Amster- pers op en zijn de ministers zich sterk bewust van dam, 2007, pp. 49-66. hoe zij over (willen) komen. 6) Zie ook: Gerard Mostert, Marga Klompé, 1912-1986. Een biografie, Amsterdam, 2011, pp. 251-256; Mieke Aerts, De Het ministerschap is een eervolle, maar zware func- Politiek van de Katholieke Vrouwenemancipatie, Amsterdam, tie, soms leuk, soms verschrikkelijk. Maar aan mo- 1994, pp. 45-51. tivatie ontbreekt het de vrouwelijke ministers niet. 7) Krantenartikel uit 1973. Krant onbekend. Alle geïnterviewden zijn vastbesloten om de klus te 8) De Tijd, 22 december 1978.

december 2016 (4) Hare Excellentie! 225 9) Opzij, september 1978 (als directeur sociale dienst Rotterdam). 11) Donatella Campus, Women Political Leaders and the Media, 10) Elseviers Magazine, 26 mei 1979. Basingstoke, 2013.

226 Hare Excellentie! Liberaal Reveil TEGEN LINGUÏSTISCHE ARMOEDE LR WAAROM DE VERENGELSING AAN NEDERLANDSE UNIVERSITEITEN EEN VERKEERDE ONTWIKKELING IS

– Jip Stam –

Sinds de officiële naamsverandering inTilburg University wanen Tilburgse studenten zich ‘niet op een Nederlandse universiteit, maar in een volledig neutrale, aculturele, ja gedenationaliseerde omgeving’. Dit is wellicht het meest vergaand doorgevoerde voorbeeld van een trend in het hoger onderwijs: de verengelsing van de Nederlandse universiteiten en dus de verdwijning van de Nederlandse taal in het academisch wezen. Een ontwikkeling waar Jip Stam, de auteur van dit artikel, zich tegen verzet.

Het Engels is de taal der wetenschap. Dat betekent over het belabberde taalgebruik van hun nieuwe stu- dat iedere zichzelf serieus nemende academicus het denten. Uit een recente rondgang van NRC Han- dient te beheersen. Middelbare scholen en universi- delsblad langs verschillende hoger onderwijsinstel- teiten doen er daarom goed aan hun leerlingen en lingen bleek dat de Nederlandse taalvaardigheid bij studenten hierin op te leiden. Dat mag echter niet een meerderheid van de studenten te wensen over- ten koste gaan van het Nederlands, de taal der maat- laat. Dit uit zich met name in gebrekkige spelling, schappij. Universiteiten zijn immers onlosmakelijk foutieve interpunctie, verkeerde woordkeus, verwar- met de maatschappij verbonden, wat impliceert rende tekststructuur en beperkte woordenschat.2 dat de Nederlandse taal in het academische wezen Beseffende dat dit een struikelblok vormt bij (evenzeer als het Engels) een belangrijke plaats in- het bezigen van welke academische discipline dan neemt. Artikel 7.2 van de Wet op het Hoger Onder- ook, zoeken universiteiten al enkele jaren naar op- wijs onderstreept dit gegeven: ‘Het onderwijs wordt lossingen voor dit serieuze vraagstuk.3 Voorbeelden gegeven en de examens worden afgenomen in het hiervan zijn verplichte taaltoetsen en bijspijkercur- Nederlands.’1 sussen. Deze worden bij steeds meer universiteiten Deze terechte wettelijke verankering van het Ne- ingevoerd. Maar daarmee is het probleem allerminst derlands ten spijt, zijn de Nederlandse universiteiten verholpen, zo stelt bijvoorbeeld Andreas Kinneging, de afgelopen jaren een afwijkende koers gaan varen. hoogleraar rechtsfilosofie te Leiden. Volgens hem Zij hebben hun opleidingen namelijk massaal (en zijn de verplichte taaltoetsen en bijspijkercursussen in rap tempo) verengelst. Een funeste ontwikkeling, slechts ‘lapwerk’; een vorm van symptoombestrij- die niet alleen indruist tegen de geest van de Wet op ding die het structurele probleem van onvoldoende het Hoger Onderwijs en tegen het belang van Ne- Nederlandse taalbeheersing niet oplost. derlandse studenten, maar ook verregaande maat- Kinneging wijst met een beschuldigende vinger schappelijke en culturele consequenties zal hebben. naar het basis- en voortgezet onderwijs, waar vol- Bovendien lijkt de Angelsaksische tunnelvisie van gens hem te weinig aandacht aan schrijfvaardigheid de universiteiten slechts ingegeven door perverse en wordt besteed. Met name het voorbereidend weten- ondoordachte argumenten. Daargelaten dat deze schappelijk onderwijs (vwo), zo stelt de professor, ontwikkeling op termijn de kloof tussen de maat- dient zijn naam eer aan te doen en leerlingen daad- schappelijke elite en de rest van de burgerbevolking werkelijk op wetenschappelijk onderwijs voor te be- louter zal verdiepen. reiden. Dat houdt primair in: een behoorlijke lees-, schrijf- en spreekvaardigheid in het Nederlands.4 De moedertaal niet machtig De Nederlandse Taalunie, de beleids- en kennis- Hoewel het Engels in rap tempo ‘oprukt’, worden organisatie voor het Nederlands, voegt daar nog aan de meeste bacheloropleidingen (gelukkig) nog in toe dat universiteiten ook zelf een verantwoordelijk- het Nederlands aangeboden. Er heerst onder een heid hebben in de taalontwikkeling van hun stu- groeiende groep docenten en hoogleraren van deze denten. Die stopt immers niet bij na het voortgezet opleidingen echter een toenemende ontevredenheid onderwijs, maar loopt onvermijdelijk door tijdens

december 2016 (4) Tegen linguïstische armoede 227 het volgen van een academische studie. Universi- van de opleidingen en een ‘ambitieuzere studiehou- teiten wordt daarom aangeraden bewust te blijven ding’, wat de kwaliteit van het onderwijs bevordert. sturen op de taalontwikkeling van studenten en het Bovendien, zo stelt de VSNU, kunnen Neder- niet bij een enkele taaltoets te houden.5 Dit geldt landse studenten hun Engelse taalvaardigheid ver- primair voor het Nederlands (de taal der maatschap- beteren en leren zij dankzij de internationalisering pij), maar ook voor het Engels (de taal der weten- ‘andere culturen kennen’. Mede hierdoor kunnen schap). Al was het maar om te zorgen dat studenten ze een ‘internationaal netwerk’ opbouwen, waar in staat zijn hun Engelstalige literatuur te lezen en ze na hun opleiding ongetwijfeld profijt van zul- te begrijpen, en om bijvoorbeeld in aanmerking te len hebben. Verder bespreekt het ‘factsheet’ allerlei kunnen komen voor een onderzoeksmaster of een economische voordelen aan de komst van buiten- promotieplek. Bezien vanuit dit perspectief doen landse studenten. Zo zouden zij op lange termijn de universiteiten er goed aan in te zetten op proporti- ‘handelsrelaties tussen Nederland en andere landen onele tweetaligheid. verbeteren’ en leveren zij ongetwijfeld veel geld op ‘voor de staatskas’, mochten zij na hun studie in ons Alles over voor internationals land blijven wonen en werken. Alle wijze adviezen ten spijt, lijken Nederlandse universiteiten een heel ander taalbeleid voor ogen te Drijfzand hebben. Het Nederlands maakt namelijk bij steeds Het klinkt natuurlijk prachtig: de komst van inter- meer universitaire opleidingen plaats voor het En- nationale studenten, en de daarmee gepaard gaande gels – zonder de instandhouding van Nederlandsta- verengelsing, lijkt alleen maar winnaars te hebben. lige alternatieven. Uit een recente inventarisatie van Wie echter de hierboven genoemde redenen kritisch de Volkskrant blijkt dat dit inmiddels bij 60% van tegen het licht houdt, komt onvermijdelijk tot de alle in Nederland aangeboden opleidingen het geval conclusie dat de VSNU er betrekkelijk simplisti- is.6 En dat is slechts een gemiddelde; drie univer- sche, ondoordachte en perverse argumentatie op na siteiten verzorgen zelfs geen enkel Nederlandstalig houdt. Bovendien lijken de ‘facts’ op het ‘factsheet’ masterprogramma meer. Bovendien wordt het Ne- op drijfzand te zijn gebaseerd. derlands nu ook bij bacheloropleidingen stapje voor Zo is het uiterst twijfelachtig of het hanteren stapje in de ban gedaan. van het Engels als de enige academische voertaal De universiteiten beroepen zich op lid c van de kwaliteit van het onderwijs ten goede komt. Er het eerder genoemde artikel 7.2 van de Wet op het zijn namelijk betrekkelijk voor de hand-liggende Hoger Onderwijs. Deze bepaling luidt dat ‘indien aanwijzingen voor het tegendeel. Zo bleek uit een de specifieke aard, de inrichting of de kwaliteit van recente enquête van studentenvakbond LSVB dat het onderwijs dan wel de herkomst van de studen- een meerderheid van de Nederlandse studenten het ten daartoe noodzaakt’ het Nederlands als voertaal ‘steenkolen Engels’ van hun docenten en hooglera- mag worden losgelaten. Met name de twee laatst- ren dikwijls moeilijk kan volgen.8 En dat is ook niet genoemde gronden zetten de deur open voor de verwonderlijk. Docenten en hoogleraren hebben verengelsing; universiteiten beweren namelijk dat plotseling hun onderwijsprogramma in een vreemde dit kwaliteit van het onderwijs ten goede komt en taal te verzorgen, iets waarvoor zij naar eigen zeg- bovendien noodzakelijk is vanwege de herkomst van gen onvoldoende op voorbereid zijn. Dit bleek wel hun studenten. uit de noodkreet van vier Amsterdamse academici De achterliggende redenen hiervoor worden uit 2014 en een indrukwekkende petitie van enkele bondig toegelicht op een zogeheten ‘factsheet’ van tientallen hoogleraren van ongeveer een jaar gele- de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse den. In beide manifesten worden grote zorgen ge- Universiteiten (VSNU), dat twee maanden geleden uit over de ‘totalitaire’ verengelsing op Nederlandse is gepubliceerd. Dit document, getiteld Toename in- universiteiten.9 ternationale studenten goed voor Nederland, vertrekt Dat ook studenten last hebben van de taalbar- vanuit de vooronderstelling dat ‘de werkomgeving rière ligt voor de hand. Hun gemiddelde Engelse van universitair opgeleiden in toenemende mate taalvaardigheid ligt bij de afronding van de mid- internationaal [is]’ en dat dit ‘andere vaardigheden delbare school hooguit op niveau B2, en dat is bij en competenties’ vereist.7 Daarom streeft de VSNU lange na niet voldoende om de diepgang en de ernaar zoveel mogelijk internationale studenten in complexiteit van een universitaire opleiding aan te Nederland te verwelkomen. Die studenten zouden kunnen. Het is daarom niet meer dan logisch dat namelijk bijdragen aan een ‘internationaal karakter’ de radicale omslag naar het Engels – in tegenstel-

228 Tegen linguïstische armoede Liberaal Reveil ling tot wat universiteiten bij monde van de VSNU van het Nederlands. Tilburgse studenten wanen beweren – de onderwijskwaliteit helemaal niet be- zich daardoor niet op een Nederlandse universiteit, vordert. Integendeel, door te communiceren in het maar in een volledig neutrale, aculturele, ja gede- Engels kunnen Nederlandse studenten en docenten nationaliseerde omgeving. Een soort kosmopolitisch elkaar minder goed verstaan dan voorheen, wat on- paradijs, waar studenten niet bang hoeven te zijn dat getwijfeld afbreuk doet aan het wederzijdse begrip, ze zich ook maar enigszins in de nationale taal en de diepgang en nuance – kortom: de kwaliteit van cultuur moeten verdiepen. Dit laat zich natuurlijk het onderwijs. Dit geldt overigens ook voor buiten- moeilijk rijmen met het ideaal van ‘andere culturen landse studenten – om wie het allemaal te doen is leren kennen’. – die eveneens met het gebrekkige Engels van Ne- Dat de (in sommige gevallen reeds vergevorder- derlandse docenten worden geconfronteerd. de) culturele ontworteling van de onze universitei- De tweede veronderstelling van de VSNU, na- ten wordt gelegitimeerd met het argument dat het melijk dat de aanwezigheid van internationale stu- ‘positief is voor de staatskas’ en onze ‘handelsrelaties denten de Nederlandse studenten ‘cultureel verrijkt’ verbetert’ is nog het meest verbazingwekkend. Niet en hun de mogelijkheid biedt een ‘internationaal alleen omdat men hier volledig voorbij gaat aan de netwerk’ op te bouwen, is eveneens zeer slecht on- centrale opdracht van de universiteit, namelijk men- derbouwd. Natuurlijk is het goed als Nederlanders sen opleiden tot intelligente, betrokken en kritische belangstelling kweken voor andere culturen en zich burgers, maar ook omdat het uitsluitend is gericht oriënteren op de internationale arbeidsmarkt, daar is op de utiliteit van de internationale studenten. niemand op tegen. Het is echter een wassen neus dat ‘Hoeveel leveren ze ons op’, stelt men zich de vraag? dit als vanzelf zou worden bevorderd door internatio- Het is een houding die je normaal gesproken uitslui- nale studenten – op betrekkelijk gekunstelde wijze – tend in het bedrijfsleven zou verwachten. in Nederlandse collegezalen te plaatsen. Leren studenten daardoor daadwerkelijk ‘andere culturen Belang van (taal voor) de maatschappij kennen’? En als we nu aannemen dat dit inderdaad De belangen van Nederlandse studenten, die nog zo gemakkelijk zou gaan, dan rijst de vraag of alle altijd ruim 85% van de academische studentenpo- Nederlandse studenten daar wel zo’n behoefte aan pulatie uitmaken10, komen daarentegen nauwelijks hebben. Zij studeren immers primair aan de uni- aan de orde in het VSNU-beleid. Vanuit liberaal versiteit om specifieke opleiding te doorlopen, niet perspectief is dat een uiterst kwalijke zaak. Het zijn voor een lesje Franse, Italiaanse of Chinese cultuur. immers Nederlandse burgers die onze universiteiten Is het niet beter en doeltreffender als Nederland- van een flinke subsidiepot voorzien, waaruit zij hun se studenten de mogelijkheid krijgen om op eigen onderwijs en onderzoek goeddeels kunnen bekos- initiatief een tijdje in een ander land te studeren, tigen. De universitaire voorzieningen worden dus zodat men zich geheel vrijwillig en doelbewust kan mede in stand gehouden door de Nederlandse sa- onderdompelen in een andere cultuur? Dat doen de menleving. Om die reden mag de samenleving op buitenlanders die naar Nederland komen namelijk haar beurt van universiteiten verwachten dat zij pri- ook; zij trekken heus niet uitsluitend naar ons land mair het maatschappelijk belang voor ogen hebben. vanwege het relatief hoogwaardige en goedkope on- Dat is een kwestie van wederkerigheid. derwijs, maar – als het goed is – ook vanwege hun Universiteiten zouden zich derhalve niet alleen interesse in onze cultuur. Dat dit inhoudt dat bui- moeten bezighouden met wetenschappelijk onder- tenlandse studenten zich ook verdiepen in onze taal zoek, maar eveneens met de vorming van, zoals J.R. lijkt de VSNU volledig te ontgaan. In plaats daarvan Thorbecke het verwoordde, een ‘kleine minderheid, streeft zij naar volledige Engelstaligheid, om de in- geroepen om […] het licht te ontsteken, dat aan ternationale studenten het zo ‘gemakkelijk’ mogelijk de maatschappij in haar geheel de weg moet wij- te maken. zen’.11 Universiteiten hebben aldus een belangrijke Dit wordt bij sommige instellingen zelfs zo seri- richtinggevende taak in de ontwikkeling van de eus genomen, dat men de Nederlandse taal volledig maatschappij, wat wel blijkt wel uit het feit dat zij uit de universitaire omgeving wil verbannen. Een aan studenten kennis en kunde verschaffen voor de goed voorbeeld hiervan is de Universiteit van Til- meest verantwoordelijke functies. Denk hierbij aan burg, die niet alleen een officiële naamsverandering het openbaar bestuur, de volksvertegenwoordiging, heeft ondergaan – zij heet thans Tilburg University – de rechtsspraak, het bedrijfsleven, het onderwijs, de maar inmiddels ook al haar faculteitsgebouwen, zorg en de media; stuk voor sectoren waarin niet van buiten en van binnen, volledig heeft ontdaan alleen academische kennis, maar ook maatschap-

december 2016 (4) Tegen linguïstische armoede 229 pelijke betrokkenheid onontbeerlijk is. Wie die be- financieel gewin of internationale prestige. Univer- trokkenheid gestalte wil geven, zal op hoog niveau siteiten zijn er immers niet voor zichzelf, maar staan het Nederlands moeten beheersen. Hoe kunnen de ten dienste van de maatschappij. hoogopgeleiden van de toekomst anders ‘de maat- Om bestuurders en beleidsmakers aan deze schappij in haar geheel de weg wijzen’? dienstbaarheid te blijven herinneren, moet er een Bovendien heeft de Nederlandse taal een ver- publiek debat op gang komen over de rol en beteke- bindende functie, niet alleen in praktische maar nis van taalbeheersing in het hoger onderwijs. Hier- ook in culturele zin. Dit is precies de reden waarom bij moeten politici en universiteitsbestuurders met de Nederlandse samenleving van immigranten (en de billen bloot wat betreft hun toekomstvisie op de hun kinderen) verwacht dat zij zich inspannen om Nederlandse taal en cultuur, en hoe men deze visie de Nederlandse taal machtig te worden. Door het vertaalt naar de vormgeving van ons onderwijs. En beheersen van de maatschappelijke taal zijn zij im- daar is haast bij. Voor je het weet wordt er – naast de mers in staat om op gelijke voet deel te nemen aan opleidingen Neerlandistiek – alleen aan de rechten- de maatschappij, waardoor hun kansen op succes en faculteiten het Nederlands gebezigd, met als enige geluk in ons land ongetwijfeld groter worden. reden dat de wetten van ons land nu eenmaal in die Deze inclusieve functie van de taal dient daar- taal zijn opgeschreven. naast de solidariteit in onze samenleving; het bevordert burgerparticipatie en draagt bij aan gevoel van J. (Jip) Stam is politicoloog en studeert rechtsfilosofie verbondenheid tussen alle Nederlanders. Ook om aan de Universiteit Leiden. Hij is werkzaam bij de deze reden blijft het cultiveren van onze taal en het TeldersStichting. bevorderen van eenieders taalvaardigheid van groot belang. Niet in de laatste plaats omdat ons land Eindoten thans in toenemende mate wordt geplaagd door 1) Wet op het Hoger Onderwijs, 1992, http://wetten.overheid. toenemende politieke en culturele polarisatie, tus- nl/BWBR0005682/2016-10-01#Hoofdstuk7_Titeldeel1, sen hoog- en laagopgeleide Nederlanders, maar ook geraadpleegd op 5 december 2016. tussen autochtonen en allochtonen. 2) M. Huygen, ‘Scripties en tentamens vol taalfouten’, NRC Handelsblad. 5 september 2016. Conclusie 3) Ibidem. Zie ook het ‘Manifest tot behoud van het Neder- Willen we dergelijke verdeeldheid in onze samenle- lands’ uit 2014, geschreven door vier academici van de Uni- ving tegengaan en zijn we bereid om onze cultuur versiteit van Amsterdam. te koesteren, dan moeten we de gemeenschappelijke 4) M. Huygen, ‘Scripties en tentamens vol taalfouten’. taal niet afschaffen, maar juist cultiveren en veran- 5) Ibidem. keren in alle lagen van het onderwijs. Politici en 6) K. Bouma, ‘Meer dan de helft van de studies volledig in het universiteitsbesturen dienen zich hiervan bewust te Engels’, de Volkskrant, 26 augustus 2016. worden en hun wetgeving en beleid bij te sturen. 7) Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten In plaats uitsluitend te kiezen voor het Engels als (VSNU), Factsheet internationalisering. ‘Toename internatio- voertaal op Nederlandse universiteiten, dient men nale studenten goed voor Nederland’, 2016, http://www.vsnu. in te zetten op hoogstaand academisch onderwijs op nl/files/documenten/Factsheets/ 26_Factsheet_internatio- basis van proportionele tweetaligheid, opdat zowel het nale_studenten.pdf, geraadpleegd op 5 december 2016. Nederlands als het Engels voldoende aandacht krij- 8) K. Bouma, ‘Meer dan de helft van de studies volledig in het gen. Hierbij zijn zowel onze studenten als de gehele Engels’. samenleving het meest gebaat. 9) Zie het ‘Manifest tot behoud van het Nederlands’ uit 2014 en Natuurlijk neemt dat niet weg dat universitei- het ‘Het groot manifest der Nederlandse taal’, NRC Handels- ten ook moeten inzetten op internationale uitwis- blad, 27 juni 2015. selingsprogramma’s en het verwelkomen van geta- 10) Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten lenteerde buitenlandse studenten in Nederland. Dit (VSNU), Factsheet internationalisering. mag er echter nooit toe leiden dat Nederlandse uni- 11) J.R. Thorbecke, Thorbecke: De scheppende kracht van de natie. versiteiten hun culturele wortels afsnijden en hun Het liberalisme volgens J.R. Thorbecke, Amsterdam, 2007, p. maatschappelijke opdracht daardoor verwaarlozen. 104. Zeker niet wanneer dit louter wordt gedaan omwille

230 Tegen linguïstische armoede Liberaal Reveil HET ‘LIBERALISME’ VAN D66 LR – Fleur de Beaufort en Patrick van Schie –

Daniël Boomsma trok in het oktobernummer van Liberaal Reveil het liberale gehalte van de VVD in twijfel. De VVD is ‘conservatief’ en slechts op papier liberaal, beweerde hij. D66 daarentegen zou ‘progressief’ zijn. In deze bijdrage dienen Fleur de Beaufort en Patrick van Schie hem van repliek. Volgens hen had Boomsma er goed aan had gedaan ‘zich een beeld te vormen van de liberale filosofie, alvorens de VVD de maat te nemen en geestverwantschap met het liberalisme te ontzeggen’. Progressief zijn enkel en alleen om het progressief zijn is zeker geen typisch kenmerk van het liberalisme.

In het oktobernummer van Liberaal Reveil bespreekt daille, te weten: ‘bij processen van verandering niet Daniël Boomsma, samensteller van de bundel De de hakken in het zand zetten, maar ze (met mate) keuze van D66 – toespraken, pamfletten en beschou- proberen te stimuleren, en de grote bereidheid to- wingen uit 50 jaar partijgeschiedenis en junior we- nen het eigen denken te wijzigen op basis van de tenschappelijk medewerker van de Mr. Hans van nieuwe omstandigheden’. Het lijkt alsof dit element Mierlo Stichting, de verhouding tussen de VVD en van veranderingsgezindheid het meest centrale punt D66. Daarbij poogt hij de VVD geestverwantschap is van de liberale ideologie in de ogen van de auteur. met het liberalisme te ontzeggen door de partij af te Hij leunt wat dit betreft voornamelijk op een essay doen als ‘conservatief’. De VVD zou zich slechts op van oud-D66-Kamerlid Elida Tuinstra. papier liberaal noemen, maar in feite een conserva- Daarnaast passeren enkele stokpaardjes van D66 tieve partij zijn, aldus Boomsma. de revue als kennelijk ‘liberale trekken’, zoals de Alvorens in te gaan op het verwijt dat de VVD staatsrechtelijke hervormingen, invloed van burgers een conservatieve partij zou zijn, is het natuurlijk op het bestuur en de checks and balances ten aanzien interessant om te kijken wat Boomsma nu eigenlijk van de macht. Volgens Boomsma gaat het hierbij onder liberalisme verstaat. De auteur stelt terecht om het ‘zuivere liberalisme’, vooruitstrevend en so- dat het potsierlijk aandoet jezelf op papier liberaal ciaal bewogen. Geestig is dat Boomsma daarbij Dirk te noemen en de zaak daarmee als afgedaan te be- Verhofstadt instemmend aanhaalt, die in De liberale schouwen. In de politieke praktijk zal iets van je li- canon. Grondslagen van het liberalisme de liberale berale beginselen moeten blijken, aldus Boomsma. stroming uitgesproken progressief noemt en onver- Het moge opmerkelijk worden genoemd dat de me- enigbaar met begrippen als ‘rechts’ en ‘conservatief’. dewerker van het wetenschappelijk bureau van D66 Wat Boomsma vergeet te vermelden is dat diezelfde daarmee de VVD in feite het omgekeerde verwijt Verhofstadt in hetzelfde boek, sterker nog op dezelf- als ondergetekenden al bij herhaling richting D66 de pagina aangeeft dat het gebruik van adjectieven hebben gedaan. Deze partij claimt immers al jaren als ‘links’ en ‘sociaal’ al net zo overbodig is omdat sociaal-liberaal te zijn, zonder ook maar enige in- ze de kern van het gedachtengoed miskennen, dat vulling te geven aan deze term. Het zou flauw zijn door en door sociaal is.2 De selectieve wijze van hier weer alle pogingen daartoe op te sommen, een citeren past natuurlijk bij het betoog, daar anders simpele verwijzing naar ons boek Sociaal-liberalisme Verhofstadt niet als een soort autoriteit aangehaald uit 2014 is afdoende.1 Hoe dan ook, het uitdagend had kunnen worden. Toch geeft het te denken over bedoelde stuk van Boomsma verdient een inhoude- een medewerker van de Van Mierlostichting, nota lijke reactie. bene de denktank die zegt te zorgen voor voeding en verdieping van het sociaal-liberale gedachtengoed. Een duidelijke definitie wat het liberalisme nu pre- Het liberalisme van Boomsma – volgens zijn cies behelst en waarom D66 wel liberaal is, terwijl claim de meest ‘zuivere’ variant – stelt dus het in- de VVD dit predicaat niet zou verdienen, geeft dividu centraal en is veranderingsgezind. Liberale Boomsma in zijn stuk helaas niet. Naast het centraal kernwaarden als individuele vrijheid en verantwoor- stellen van het individu, ontegenzeggelijk een be- delijkheid, individuele autonomie of kansengelijk- langrijk aspect van het liberalisme, benoemt Boom- heid maken vreemd genoeg kennelijk geen onder- sma een opmerkelijke keerzijde van de liberale me- deel uit van dit ‘zuivere’ liberalisme. Daar VVD en

december 2016 (4) Het ‘liberalisme’ van D66 231 D66 het, in ieder geval in theorie, snel eens zullen wordt gehandeld. Maar om te kunnen bepalen of zijn over het centraal stellen van het individu, als het handelen in de praktijk als liberaal kan worden het goed is inderdaad altijd het startpunt van de aangemerkt, zul je toch op zijn minst enkele criteria liberale filosofie, is het interessant hier te focussen moeten hebben waaraan dit kan worden getoetst. op die vermeende veranderingsgezindheid van het Niet alleen ontbreken die criteria bij D66; het is liberalisme. daar zelfs nog erger. De partij heeft het enigszins in Bij processen van verandering zouden liberalen samenhang uitdenken van beginselen tot ouderwets steeds met grote welwillendheid de bakens wensen bestempeld. Liever handelt D66 ‘pragmatisch’. Dat te verzetten, aldus Tuinstra, die door Boomsma in- komt erop neer dat alles in haar eigen ogen een juiste stemmend wordt aangehaald. De weg van de veran- koers kan zijn, met kennelijk als enige vereiste dat dering is kennelijk hét liberale antwoord bij uitstek het leidt tot ‘verandering’. Als daaraan is voldaan, op alle politieke vraagstukken. Verder nadenken is dan is een politieke koers volgens Boomsma ‘libe- overbodig. Evenals een nadere weging van wat ver- raal’. Dat is een wel erg vrijblijvende benadering van anderingen voor belangrijke liberale kernwaarden ‘liberalisme’, ook volstrekt niet in lijn met wat nu als de mate van individuele vrijheid of verantwoor- al enkele eeuwen door zeer uiteenlopende liberale delijkheid of de autonomie van burgers betekenen. denkers zoal voor liberaal wordt gehouden. Mis- Wie de rijke historie van het politieke liberalisme schien kan het toch geen kwaad als ze bij D66, om kent, weet dat liberalen inderdaad meer dan eens te beginnen bij de Van Mierlostichting, het stof eens grote omwentelingen (mede) hebben bevorderd, afblazen van de kennelijk in D66-kring nooit nage- maar evenzovele keren op de rem hebben getrapt slagen rijke liberale literatuur – ze zullen de liberale juist omwille van de bescherming van belangrijke klassieke werken toch wel in huis hebben…? – zodat kernwaarden. Verandering of behoud betekenen als ze kunnen ontdekken dat de vertaling van libera- zodanig helemaal niets zolang we niet weten wat het lisme echt niet is: ‘anything new goes’. startpunt is en waar een verandering heen zal leiden. In het boek Sociaal-liberalisme hebben wij dui- Indien een verandering leidt tot meer collectivisme, delijk gemaakt dat het echte sociaal-liberale gedach- en dus minder vrijheid voor het individu, dan zal tengoed een zeer nauwe verwantschap vertoont met een liberaal zo’n verandering moeten afwijzen, ja het conservatisme.3 Zou D66 zich op een door- dan is het hem geraden alles in het werk te stellen wrocht sociaal-liberaal gedachtengoed baseren, dan een dergelijke verderfelijke verandering te keren. zou juist zij een conservatieve partij zijn. Maar, In haar ‘jonge’ jaren was dit echter niet de insteek ongetwijfeld tot opluchting van Boomsma en zijn van D66. Deze partij verknoopte haar lot onder lei- partijgenoten, die redenering kunnen wij niet vol- ding van Hans van Mierlo namelijk onlosmakelijk gen daar D66 zich immers in het geheel niet ba- met de zwaar geradicaliseerde PvdA, in de jaren van seert op (kennis van) het echte sociaal-liberalisme. Den Uyl. Het was destijds vooral nivellering, col- Wij moeten ons richten op het geringe houvast dat lectivisering en lastenverzwaring wat de klok sloeg; Boomsma biedt wat betreft de grond waarop D66 en D66 ging steeds mee met deze insnoering van staat, zoals reeds aangehaald: ‘bij processen van ver- individuen en hun vrijheid. Hoewel D66 zich niet andering niet de hakken in het zand zetten, maar langer, zoals zeker in de jaren zeventig, met huid en ze (met mate) proberen te stimuleren, en de grote haar aan de PvdA uitlevert, stemt de partij als het bereidheid tonen het eigen denken te wijzigen op om bijvoorbeeld verhoging van collectieve lasten of basis van de nieuwe omstandigheden.’ Verderop in om verdere centrale regulering van de samenleving zijn artikel beweert hij dat de VVD tot het reform gaat, in de regel nog altijd mee met het socialistische conservatism zou behoren. Het reform conservatism deel van ons parlement. Toetssteen is voor D66’ers is echter niet, zoals in het dagelijks spraakgebruik kennelijk nog altijd hun salonfähigkeit in de ogen wèl aan conservatieven wordt toegeschreven, gericht van andere zelfbenoemde ‘progressieve’ partijen, en tegen elke verandering maar het wil veranderingen niet een toetsing aan eigen liberale beginselen. in de samenleving opsporen en het staatsbestel daar- Zo’n toetsing kunnen D66’ers ook niet uitvoe- aan aanpassen, zodat via geleidelijke hervormingen ren omdat hun partij tot op de dag van vandaag de politiek niet enkel aansluiting behoudt bij de sa- heeft verzuimd aan te duiden welke haar liberale menleving maar tevens een abrupte, revolutionaire beginselen zouden zijn. Boomsma heeft gelijk dat aanpassing kan worden voorkomen. Dat vertoont het hebben van een liberaal beginselprogram – zoals een verbluffende overeenkomst met de grondslag de VVD dat heeft – niet alles zegt; het komt na- die Boomsma zelf aan D66 toekent. melijk tevens erop aan of daar in de praktijk naar

232 Het ‘liberalisme’ van D66 Liberaal Reveil Maar laten wij de aandacht verleggen naar con- graag doen, vormt een grote bedreiging voor deze crete politieke kwesties, volgens Boomsma het ni- liberale kernwaarde die een essentiële voorwaarde is veau waarop je zou kunnen nagaan of je met echte om vrijheid daadwerkelijk te kunnen genieten. liberalen van doen hebt. In zijn stuk somt Boomsma Van oudsher presenteert D66 zich als de partij heel wat voorbeelden uit het verleden op van poli- van de democratische vernieuwing. Via bijvoorbeeld tiek handelen door de VVD dat naar zijn mening de gekozen burgemeester en het referendum zou de illustratief zou zijn voor het weinig liberale gehalte betrokkenheid van burgers op de politieke besluit- van de partij. Zo zou de VVD een op de status quo vorming vergroot kunnen worden. Thom de Graaf gericht buitenlandsbeleid voeren, waarin het nati- en Alexander Pechtold waren achtereenvolgens mi- onaal belang leidend is. Het immigratie- en asiel- nister van Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijks- beleid zou doorspekt zijn van orde en handhaving relaties, een ministerspost zonder portefeuille die in het belang van de preventie en de emancipatie, tijdens het tweede kabinet-Balkenende op verzoek sowieso zou veiligheid het belangrijkste ordemiddel van D66 werd gecreëerd. De gekozen burgemeester bij de VVD zijn, terwijl er geen actief onderwijs- sneuvelde in de Eerste Kamer, maar van het refe- beleid zou worden gevoerd, geen oog zou zijn voor rendum werd wel werk gemaakt. Inmiddels kent democratische vernieuwing of het ter discussie stel- Nederland een raadgevend – niet bindend – refe- len van de gevestigde belangen. Door dit beleid, al- rendum en ligt een wet klaar voor een correctief – dus Boomsma, heeft de VVD in feite steeds D66 de bindend – referendum. ruimte geboden het ‘andere liberalisme’, nu opeens Bestuurlijke vernieuwing en verandering ten top welbegrepen liberalisme genoemd, vorm te geven. zou je zeggen, doch wat schetst onze verbazing? Daar Het is bekend dat D66 weinig moet hebben waar De Graaf het correctief referendum nog steeds van orde en handhaving. Kennelijk is de partij even verdedigt, noemt Pechtold plotseling referenda geen vergeten dat de overheid sinds jaar en dag het ge- kroonjuweel meer. Tijdens het onlangs gehouden weldsmonopolie in handen heeft om de veiligheid 50-jarige jubileumscongres van D66 werd boven- van burgers zoveel mogelijk te garanderen. Daarbij dien een motie aangenomen waarin wordt gesteld is voor liberalen veiligheid een conditio sine qua non dat het correctief referendum nadrukkelijk niet voor voor individuele vrijheid. Wat heb je immers aan een volksraadpleging omtrent internationale verdra- vrijheid als je constant op je hoede moet zijn van- gen mag worden ingezet; die worden te ‘ingewik- wege de onveilige leefomgeving waarin je verkeert? keld’ geacht voor de burgers om er een oordeel over Het zijn bovendien bij uitstek de ‘zwakkere’ burgers te kunnen vellen. Democratische vernieuwing is die baat hebben bij een goede uitvoering van deze blijkbaar aardig voor de bühne, maar als het potenti- liberale kerntaak van de overheid. D66 heeft er geen eel lastig wordt of de gevreesde uitkomst niet strookt boodschap aan. Zelfs toen burgers in een Neder- met de in dit geval ‘verheven’ Europese idealen van landse provinciestad niet meer over straat durfden de D66-top dan moet het volk maar weer gewoon vanwege de steeds terugkerende rellen tussen Ma- de mond worden gesnoerd. Terecht vroeg Jip Stam rokkanen en Molukkers presteerde Pechtold het de zich in een column op de TeldersCommunity reeds af politie de mantel uit te vegen vanwege de strengere waarom democraten toch zo worstelen met demo- veiligheidsmaatregelen. Repressie zou immers pro- cratie.4 Tot zover de democratische hervormingen, vocerend werken, aldus de D66’er. de veranderingsgezindheid en de machts-kritische De VVD heeft een andere visie op veiligheid en houding van D66. de taak die de overheid daarbij dient te spelen. Al- Tegenwoordig legt D66 liever de nadruk op leen omdat in het zogenaamde ‘zuivere’ of ‘welbe- onderwijs; zij proclameert zelfs dé onderwijspartij grepen’ liberalisme van D66 op geen enkele wijze te zijn. Nu kennen wij geen partijen die zelf zul- rekening wordt gehouden met een kernwaarde als len aangeven tegen (goed) onderwijs te zijn, dus het de individuele vrijheid wordt ordehandhaving door komt natuurlijk aan op de inhoud: wat wil een partij Boomsma wat naïef terzijde geschoven als overbo- met het onderwijs. Hoe wil D66 dus het onderwijs dig. Iedereen die echter de individuele vrijheid een vernieuwen? En zullen zulke vernieuwingen bijdra- warm hart toedraagt zal beseffen dat deze liberale gen aan kansen van individuen zich te ontplooien? waarde niet zonder veiligheid kan. Soms is het daar- De commissie Platform Onderwijs 2032 staat voor van belang dat de overheid inzet op preventie, onder leiding van D66 Eerste Kamerlid Paul Schna- soms in het belang van de samenleving juist ook op bel. Dit platform stelt voor op middelbare scholen repressie. Het steeds maar begrip tonen en excuses de zelfstandige vakken geschiedenis en aardrijkskun- verzinnen voor daders, zoals veel D66’ers maar al te de te schrappen. Het platform schijnt te denken dat

december 2016 (4) Het ‘liberalisme’ van D66 233 deze vakken niet meer behelzen dan een aaneenrij- Boomsma had er goed aan gedaan zich een beeld te ging van feitjes, en feitjes – zo menen Schnabel c.s. – vormen van de liberale filosofie, alvorens de VVD zijn tegenwoordig niet meer relevant want die kan de maat te nemen en geestverwantschap met het iedereen wel op google vinden. Het is een vreemde liberalisme te ontzeggen. Naast het centraal stellen gedachte, want het opzoeken van feiten was altijd al van het individu – een belangrijk en onderscheidend mogelijk al diende men daarvoor vroeger boeken en uitgangspunt van het liberale gedachtengoed – is atlassen te raadplegen en kan dit nu digitaal. Maar het garanderen en via kansengelijkheid en een soci- wie geen feiten in zijn hoofd heeft, en dus geen sa- aal vangnet tot op zekere hoogte faciliteren van de menhang ziet, heeft geen flauw benul van wat hij individuele vrijheid een kernelement voor liberalen. zou moeten opzoeken. Geschiedenis en aardrijks- De keerzijde van de liberale medaille is daarbij altijd kunde gaan niet alleen om feiten, maar om inzich- ook de individuele verantwoordelijkheid. ten die alleen zijn te verkrijgen als men zelf kennis Liberalen laten naïef idealisme graag over aan heeft van feiten. De voor ons onderwerp relevante hun politieke opponenten ter linkerzijde. Als realis- vraag is in hoeverre individuen worden geholpen ten wegen zij beleidskeuzes op basis van de liberale met onderwijs dat niet meer doet dan hen te leren kernwaarden. Keuzes die soms als progressief kun- met digitale media om te gaan (iets wat de meeste nen worden bestempeld en soms nadrukkelijk niet, leerlingen al wel kunnen). dat zal per onderwerp verschillen. Misschien zou het Maar kennis en inzicht, oftewel de inhoud van feit dat de voorliefde voor het adjectief progressief het onderwijs, doen voor D66 kennelijk in het geheel vandaag de dag toch vooral bij (zeer) linkse partijen niet meer ter zake als wij mogen afgaan op het ver- bon ton is Boomsma eens aan het denken moeten kiezingsprogram van de partij. Om de doorstroming zetten. Hoe dan ook, progressief zijn enkel en alleen van leerlingen naar zogenoemde hogere onderwijs- om het progressief zijn is zeker geen typisch ken- niveaus te bevorderen, moeten selectiemechanismen merk van het liberalisme. worden weggenomen. Een HBO-instelling, om een voorbeeld te nemen, mag als het aan D66 ligt van Drs. F.D. (Fleur) de Beaufort en dr. P.G.C. (Patrick) een leerling met een MBO-diploma niet verlangen van Schie zijn respectievelijk wetenschappelijk mede- dat hij of zij voldoende inhoudelijke bagage mee- werker bij en directeur van de Prof.mr. B.M. Telders- brengt, want dat zou het doel om zoveel mogelijk Stichting, de liberale denktank van Nederland. leerlingen te laten doorstromen naar het HBO wel eens in de weg kunnen zitten. Dit lijkt misschien Eindnoten heel sociaal, maar leerlingen zijn natuurlijk niet 1) Fleur de Beaufort en Patrick van Schie, Sociaal-liberalisme, geholpen met een diploma dat steeds waardelozer Amsterdam, 2014. Zie ook de briefwisseling tussen Frank wordt. Als het om onderwijs gaat verkiest D66 ver- van Mil, voormalig directeur van de mr. Hans van Mierlo vlakking van het onderwijs boven verheffing van het Stichting en Patrick van Schie, directeur van de prof.mr. individu. Dat moge misschien een verandering zijn, B.M. TeldersStichting naar aanleiding van dit boek in Idee en als zodanig volgens Boomsma te prijzen, maar en Liberaal Reveil, de tijdschriften van beide wetenschappe- liberalen zien liever dat politieke maatregelen – in lijk bureaus. dit geval plannen met het onderwijs – het individu 2) Dirk Verhofstadt, De liberale canon. Grondslagen van het libe- ten goede komen. ralisme, Antwerpen/Gent, 2015, p. 13. 3) De Beaufort en Van Schie, Sociaal-liberalisme, pp. 173-174. 4) Jip Stam, ‘Waarom worstelen de ‘democraten’ toch zo met de democratie?’, TeldersCommunity.nl.

234 Het ‘liberalisme’ van D66 Liberaal Reveil AUTEURSREGISTER 2016 LR

Beaufort, Fleur de Gidaly, Daniëlla Basisinkomen: over de mogelijkheid en wen- Salafisme: geweldloos en toch gevaarlijk. Ver- selijk van gratis geld voor iedereen bieden of niet verbieden, dat is de vraag 10-12 13-17 Column: Na de Brexit Hartogh, Govert den 49-50 ‘De staat wil mij mijn organen afpakken’ Leviathan temmen 56-61 100-104 Het ‘liberalisme’ van D66 Haseloop, Paul 231-235 TTIP: Een liberale spagaat? 65-70 Benit, Nathan De verloren vader keert terug naar zijn kroost. Hasslacher, Michiel Kan de Europese Vrijhandelsassociatie een op- Een liberaal dilemma: veiligheid versus pri- lossing bieden voor Britse relaties met Europa vacy in een post-Brexit periode? 150-153 201-208 Haverkamp, Beatrijs Boomsma, Daniël Voorbij paternalisme en eigen schuld: een Dat ‘andere’ liberalisme? D66 en de VVD: pleidooi voor een gedeelde verantwoordelijk- verkenning van een moeizame verhouding heid voor publieke gezondheid 130-133 18-23

Boxhoorn, Bram Jonge, Pieter de Boekbespreking: ’10 vuistregels voor een rea- De FDP: van onmisbare coalitiepartner tot listisch buitenlands beleid’ German Mut 179-180 87-95

Dijkstra, Gerrit Kalf, Jurriaan De hoogste tijd voor een fundamentele herbe- Naar een toekomstbestendig Nederlands pen- zinning op het instituut Nationale ombuds- sioenstelsel man 43-47 96-99 Klei, Ewout Eppink, Derk Jan De liberale lessen van Joan Derk van der Ca- Nederland en Brexit pellen 184-188 51-55

Fase, Martin Kok, Niek De relevantie van het gedachtengoed van John Anders Chydenius (1729-1803). De ‘Adam Maynard Keynes in onze tijd Smith’ van het noorden 71-80 81-86 De negentiende-eeuwse econoom en staats- ‘Vrijheid met Zekerheid verenigen’ Bertil Oh- man N.G. Pierson lin en het Zweedse sociaal-liberalisme 163-173 154-162

december 2016 (4) Auteursregister 2016 235 Leen, Auke Stam, Jip Liberaal economisch beleid: van A naar Beter Zijn basisinkomen en de liberale politieke the- 39-42 orie verenigbaar? Het belang van een normatieve discussie Leyenaar, Monique 5-9 Hare Excellentie! Tegen linguïstische armoede. Waarom de ver- 220-226 engelsing van Nederlandse universiteiten een Marácz, László verkeerde ontwikkeling is Het succes van Viktor Orbán 227-230 134-138 Stoop, Jan Meer, Frits van der Naar een liberaal basisinkomen De hoogste tijd voor een fundamentele herbe- 3-4 zinning op het instituut Nationale ombudsman 96-99 Tempels, Tjidde Voorbij paternalisme en eigen schuld: een Oltshoorn, Peter pleidooi voor een gedeelde verantwoordelijk- Militaire en liberale deugden heid voor publieke gezondheid 119-123 18-23

Rip, Friso Tholen, Berry Verlichting en Ostalgie op de zijderoute Politieke verantwoordelijkheid 147-149 113-118

Rutte, Arno Turk, Daniël Keuzeplicht bedreigt de zelfbeschikking en de Het gevaar van de veranderende civiel-militai- vrijheid re relaties 62-64 35-38 Column: Grenzen zijn de ‘politieke uitvin- Salomons, Roelof ding’ bij uitstek Column: het Trilemma 105-106 182 Koester Brits verzet tegen Europese militaire integratie Schie, Patrick van 209-212 Verankerde vrijheid vergt betrokken burgers. Het liberale gehalte van Verlichtingsdenker Veller, Philip van Adam Ferguson (1723-1816) Van Brexit tot soevereiniteit: over de noodzaak 24-34 van een liberaal antwoord op maatschappelijk In Memoriam: Harrie Langman onbehagen (1931-2016) 189-200 124-129 Proper wonen, geduldig sparen en vlijtig le- Waling, Geerten ren. Praktisch negentiende-eeuws sociaal-libe- Vaderlandsliefde als liberale deugd ralisme in België 109-112 174-178 Het ‘liberalisme’ van D66 Wijfjes, Huub 231-235 Who’s afraid of humor in politics? Het correspondents dinner in de politieke communi- Someren, Taco van catie De nieuwe wereldwijde groeigolf: de rol van 213-218 China, Europa en Nederland 139-146

236 Auteursregister 2016 Liberaal Reveil