Caesar-Van-Everdingen

Caesar van SCHILDER MET EEN VLEIEND PENSEEL

ﬁEverdingen (1616/1617-1678) CAESAR VAN EVERDINGEN

www.uitgeverijwaanders.nl www.stedelijkmuseumalkmaar.nl historiestukken en portretten in achttiende de van begin het aan hem roemde Houbraken Arnold Kunstenaarsbiograaf een verfijnde, gladdeeeuw met recht om zijn ‘vleiend penseel’. stijl en heldere kleuren. Caesar van Everdingen is (1616/1617-1678) de belangrijkste schilder die Alkmaar in de Gouden Eeuw voortbracht. Hij behoorde tot de selecte groep kunstenaars die in Oranjezaal de voor decoratieprogramma het aan leveren mocht bijdrage een 1648-1652 in Huis ten Bosch. Everdingen Van wordt beschouwd als een van de grote meesters van het Hollands classicisme – een stroming die klassieke teruggreep op oudheid de kunst en van de de Italiaanse renaissance. Hij schilderde indrukwekkende ﬁInhoud

6 Woord vooraf 63 3 Lidewij de Koekkoek CAESAR VAN EVERDINGEN ALS PORTRETTIST 8 Dankbetuigingen Rudi Ekkart Christi M. Klinkert 76 UITGELICHT 4 13 1 Mutsen, hoeden en strikken in het werk CAESAR VAN EVERDINGEN, van Caesar van Everdingen DE CLASSICIST UIT ALKMAAR Sabine Craft-Giepmans Christi M. Klinkert 81 4 34 UITGELICHT 1 MATERIALEN EN TECHNIEKEN Allart van Everdingen (1621-1675), VAN EEN EIGENZINNIGE eerste schilder van het Scandinavische ‘NETTE’ SCHILDER landschap Caroline van der Elst Christi M. Klinkert 98 UITGELICHT 5 38 UITGELICHT 2 De Alkmaarse schutters poseren Caesar van Everdingen en in de Waag Jacob van Campen Caroline van der Elst Quentin Buvelot 104 UITGELICHT 6 43 2 Een unieke restauratie in de werkplaats CAESAR VAN EVERDINGEN EN van Caesar van Everdingen HET HOLLANDS CLASSICISME Caroline van der Elst Jeroen Giltaij 107 CATALOGUS 58 UITGELICHT 3 Caesar van Everdingen 199 Literatuur en de Oranjezaal Lidwien Speleers 205 Fotoverantwoording

208 Colofon ﬁMaterialen 4 en technieken 81 VAN EEN EIGENZINNIGE ‘NETTE’ SCHILDER

Caroline van der Elst

aesar van Everdingen wordt geroemd om van classicisten zoals Van Everdingen – de nadruk zijn schildervaardigheden, met name zijn op een open, schetsmatige manier van schilderen, C sublieme stofuitdrukking, heldere kleur met een losse penseelstreek en het ‘boetseren’ gebruik en subtiele lichtwerking. De afgelopen met de verf. De Lairesse keurde dit sterk af en decennia werd een aanzienlijk aantal van zijn wer- adviseerde kunstenaars ‘gelyk en mals’ te schilde- ken gerestaureerd of uitvoerig technisch onder- ren, ‘evenwel niet op zijn Rembrands of Lievensz, zocht, waardoor nieuwe inzichten zijn verkregen dat het sap gelyk drek langs het stuk neêrloope’.3 in zijn materiaalgebruik, technieken en werkwijzen.1 Omdat het Groot Schilderboek is gebaseerd op Deze onderzoeken bevestigen het beeld van Van de principes van de ‘nette’ stijl geeft het inzicht Everdingen als ‘nette schilder’, die zijn composities in de technieken die door Caesar van Everdingen zorgvuldig voorbereidde en uitvoerde in een ver- werden gebruikt. fijnde schildertechniek. Verrassend is echter dat er ook aspecten aan het licht kwamen die duiden op een minder nauwkeurige manier van werken. HET ZEVENTIENDE-EEUWSE SCHILDERS In dit essay wordt Caesars schildertechniek uit ATELIER ALS WERK- EN LEERPLAATS voerig beschreven. Er wordt ingegaan op de algemene schilders In de zeventiende eeuw bevonden ateliers zich praktijk in de zeventiende eeuw, waarbij steeds vaak in het woonhuis (afb. 96). Van een aantal wordt uitgelegd hoe Van Everdingen zich hiertoe schilders is bekend dat zij werkruimtes hadden verhoudt. Ook wordt zijn werkwijze afgezet tegen op hoger gelegen etages.4 De zolder bijvoorbeeld, de regels die de schilder en theoreticus Gerard waar meer licht was en minder rumoer van de de Lairesse (1640-1711) in zijn Groot Schilderboek straat, maakte veelal deel uit van het schilders (1707) voor zijn collega-schilders opstelde.2 Dit bedrijf. Menig schilder had zijn wrijfstenen en boek verscheen weliswaar geruime tijd na Caesars zogenaamde ‘vrijfftafels’ om verf te maken op dood, maar beschrijft de schilderspraktijk vanaf het zolder staan.5 Een afzonderlijke ruimte om de verf midden van de zeventiende eeuw tot ongeveer 1690, te wrijven was belangrijk, omdat er geen stof en de jaren waarin De Lairesse zelf als schilder actief ander vuil in de gewreven verf mocht komen.6 was, voordat hij blind werd. Hij was een exponent Soms werkten kunstenaars in zeer ruime, aparte van het classicisme en een tegenstander van een ateliers – getypeerd als schilderhuys – waar grote ‘ruwe’ manier van schilderen (afb. 55). Bij deze historiestukken werden vervaardigd.7 Werken < Detail van cat.nr. 15 ‘ruwe’ stijl lag – in tegenstelling tot de ‘nette’ stijl op groot formaat konden ook ‘op locatie’ worden 83 MATERIALEN EN TECHNIEKEN

Kunstenaars Kunstenaars 18

ning voor een schilderij of bij de eerste verf ning voor een schilderij of bij de eerste voeren die – indien geslaagd en in de stijl van Wanneer hij het tekenen beheerste, mocht de gezel mocht de gezel hij het tekenen beheerste, Wanneer en het schildersvak leren. Hij schilderde gipsen van zijn draperieën na en kopieerde schilderijen 99).leermeester of andere kunstenaars (afb. Later de onder kon hij helpen met het aanbrengen van teke schilderijen mocht hij zelfstandig lagen. Vervolgens uit de meester – door de meester werden gesigneerd en verkocht. ZEVENTIENDE-EEUWSE SCHILDERSMATERIALEN Gereedschap Schilderskwasten bestonden uit een met vlasdraad gebonden bundel zacht haar op een lange ebben-, beuken- of vruchtenhouten steel. pen van een meestal als halffabricaat kochten ze seelmaker. De haren waren geklemd in een kokertje of van dat was gemaakt van een stuk ganzenveer een stekel van een stekelvarken en dat als opzet -

; zo hebben 15 In een 17 dingen was werkgezel schilders gesel en Als volleerd meester Ever Van 14 13 Er werd gewerkt naar 16 knecht De eerste leerjaren werd er alleen getekend; waarschijnlijk betrekking op al iets gevorderde en waarschijnlijk betrekking op al iets gevorderde medewerkers. zelfstandige op zijn elfde of twaalfde reeds akte wordt hij namelijk genoemd in een notariële van december 1628 (afb. 4). leerlingen onder zijn hoede. had hij later zelf leerde een pupil lijnvoe door dagelijks te oefenen ring en schaduwwerking. voorbeeldtekeningen met losse lichaamsdelen, monden, handen, armen en zoals ogen, neuzen, benen (afb. 98). werd het tekenen Vervolgens met behulp van van gehele lichamen geoefend voorgeschreven maatindelingen. Ook het perspec en de lichtval kwamen aan bod, evenals het tief natekenen van gipsen van antieke beelden en gedrapeerde stoffen op een ledenpop. volgend stadium werd er gewerkt naar levend model en bestudeerde de leerling composities van andere kunstenaars. panelen aanbrengen. Ook het bereiden van vernis, panelen aanbrengen. Ook het bereiden van leer- inkt, houtskool en (olie)krijt was een taak lingen. De benamingen

, ca. Een leerling Een Amsterdam Amsterdam , , ’t Light der Teken- ’t Light der Teken- ’t Light der Teken- ’t Light der Teken- 1643-1644 (p. 23), Den Haag, Bibliotheek Koninklijke > 99 Vaillant, Wallerant een schilderij kopieert 1650, paneel, 32,1 x 39,5 cm, Londen, Guildhall Art Gallery, Collection Samuel Harold The < 97 Illustratie in Crispijn de Passe de Jonge, en Schilderkonst 1643-1644 (titelblad deel 2), Den Haag, Koninklijke Bibliotheek 98 Illustratie in Crispijn de Passe de Jonge, en Schilderkonst - -

, c. 1595, gravure, 96 van en werkzaam Inrichting schilderswerk heden in een plaats, met leermeester, medewerkers. leerlingen en van Philips Galle Werkplaats Stradanus, naar Johannes met Color Olivi (schilderen olieverf) 19,5 x 27 cm, Amsterdam, Rijksmuseum, inv.nr. RP-P-1904-1038 - -

Een Een 10 11 De jongste leerlingen hielden de werk leerlingen hielden De jongste 12 In de werkplaats werkten meestal niet meer dan niet meer dan werkten meestal In de werkplaats muziekinstrumenten en naturalia aanwezig. naturalia en muziekinstrumenten deze om met stoffen gedrapeerd werd ledenpop passend en in de compositie wijze op natuurlijke tekenen en schilderen. na te kunnen jaar twaalf en zestien die tussen de drie leerlingen, oud waren. de verven. Vervolgens plaats schoon en bereidden opmaken, penselen reinigen, doe leerden zij paletten gekleurde gronden op doeken en ken opspannen en -

- 9

, kinderen, handen en voeten. tronies : houten voorzetramen met dun wit : houten voorzetramen Het schilderen vond zittend op een drievoet of Voor het werken zonder kleur – en als sterke het Voor In de donkere wintermaanden werden kaarsen In de donkere wintermaanden werden Idealiter had een werkruimte noorderlicht dat een werkruimte Idealiter had schikking over een ruimte in de Alkmaarse over een ruimte in schikking collega’s, gipsen van antieke beelden, ledenpoppen, gematte stoel plaats. Een werkplaats was verder gematte stoel plaats. Een Vaak uitgerust met een tafel, kast en schildersezel. waren er globes en landkaarten, schilderijen van Van Everdingens tekeningen alleen nog een ont Everdingens Van werp voor een gebrandschilderd glas (cat.nr. 5). studies van naakten en antieke sculpturen, en teke ningen van werken gingen verloren; we kennen van Al deze de beschrijving van de nalatenschap van de schilder, schilderijen enkele waarin naast ongeveer zeventig honderden tekeningen voorkomen. Daarbij zijn veel waar leerlingen onder begeleiding aan het werk zijn (afb. 97). Ook in de werkplaats van Caesar werd veel getekend. Dat blijkt uit van Everdingen gemaakt van hangende olielampen met meerdere gemaakt van hangende olielampen met Crispijn lonten. Dit is te zien op een gravure van werkplaats de Passe de Jonge (1594-1670) met een contrasten wenselijk waren, zoals bij het natekenen contrasten wenselijk waren, zoals bij het van modellen in licht-donker – werd gebruik natekenen van voorbeeldtekeningen en het inten natekenen van voorbeeldtekeningen en bestuderen van antieke gipsen was een sief belangrijk aandachtspunt. in de eerste leerjaren veel aandacht voor anatomie, in de eerste leerjaren veel aandacht voor geometrie, com proportie, houdingen, perspectief, Ook het posities, kleur, schaduwen en reflecties. waarop de ‘nette’ stijl gebouwd was getuige het waarop de ‘nette’ zoals leerboek van De Lairesse. De tekenstudie met name door De Lairesse beschreven, omvatte en olielampen gebruikt, wat een goed kleurgebruik en olielampen gebruikt, wat een goed zich echter in de weg stond. Het kunstlicht leende pijlers prima voor de tekenstudie, een van de uur worden doorgewerkt, terwijl er in de winter maar uur worden doorgewerkt, drie à vier uur goed licht het atelier binnenviel. werden de ramen voorzien van zogenaamde werden de ramen voorzien blaffeturen In de zomer kon er wel vijftien kaaslinnen of papier. gaf geen scherpe schaduwen en een gelijkmatige gaf geen scherpe schaduwen de dag, zodat goed in kleur belichting gedurende Bij een te sterke lichtinval kon worden geschilderd. (onbeglaasde ramen met houten luiken onder, (onbeglaasde ramen boven).en glas-in-lood-beglazing Noorderlicht Waag (zie Uitgelicht 5). (zie Waag kloosterramen door dubbele hoge binnenviel de groepsportretten van de Jonge en de Oude en de Oude de Jonge van de groepsportretten hiervoor de schilderde: hij kreeg Schutterij be gemaakt, zoals gebeurde toen Van Everdingen Everdingen toen Van gebeurde zoals gemaakt,

82 CAESAR VAN EVERDINGEN 85 MATERIALEN EN TECHNIEKEN

------

Voor het Voor De (vlas) 25 26 Zowel de groot Zowel (cat.nr. 24, 22 ) bestaat uit één

21 Een beschilderd doek werd Een 23 Officieren en vaandeldragers Oude Schutterij Behalve de naaldhouten spanramen 24 De apotheek ‘De witte roos’ – die rond 1650 – die rond roos’ De apotheek ‘De witte Het doek van de op het plein bij de Waag was gevestigd, dichtbij op het plein bij de Waag zijn in Everdingen Van de Langestraat waar en werkte – is mogelijk Alkmaarse jaren woonde voor pigmenten en een leverancier geweest als olie, vernis andere schildersbenodigdheden en terpentijn (afb. 104). Doeken en ramen beschilderde wel panelen, Caesar van Everdingen Om maar werkte voornamelijk op linnen doeken. de doe het linnen te kunnen beschilderen werden vlasdraad ken eerst door een leerling met lussen voor op een werkraam gespannen en vervolgens gelijmd en gegrondeerd (afb. 105). Everdingen ste als de kleinste doeken van Van met laten restanten van een dergelijke opspanning dat in lussen zien, waaruit kan worden opgemaakt werd opge zijn werkplaats altijd eerst met lussen de bijbehorende gaatjes afwe of spannen. Als deze het doek zig zijn, komt dat doordat de randen van later zijn afgesneden. spanraam genageld met eiken op het definitieve geval is de pinnen of metalen nagels. In een enkel opspan opspanning met lussen ook voor definitieve de Oranjezaal werd een speciale ning gebruikt. Voor doeken opspanner ingehuurd die alle beschilderde grote span spanramen spande. Deze op definitieve ramen waren reeds voorzien van kleine gaatjes waar vlasdraad doorheen geregen werd; hiermee kon het doek vervolgens strak worden aangetrokken (afb. 106). voor de Oranjezaal zijn geen van Caesars oorspron kelijke ramen bewaard gebleven. van de Oude Schutterij van Alkmaar hierna genoemd groot stuk linnen van ongeveer 210 cm hoog. Waar schijnlijk was 210 centimeter de maximale breedte toentertijd aankonden. die weefgetouwen van Alkmaar gronderen werd het doek in de Waag met lussen op een werkraam gespannen. met draad werd om de vier centimeter vastgezet een naald en een dubbele steek, die meer stevig werden zij met een loper – een afgeplatte en – een afgeplatte een loper zij met werden tot verf lijnolie met loodhoudende kei – gepolijste (afb. 102).gewreven porties verf Er werden kleine of varkensblazen die in schroefdoosjes, gemaakt Recentelijk is werden bewaard. mosselschelpen een dergelijke Langestraat in Alkmaar dichtbij de vermoedelijk vermil met rode verf, mosselschelp 103).joen, gevonden (afb. noordkant van het erf 103 met rood Zoetwatermossel pigment, gevonden in 2015 aan de Langestraat 60 in Alkmaar, Archeologisch Centrum gemeente Alkmaar, inv.nr. 15LAN26 104 Het pand Mient 2 in Alkmaar, eeuw waar in de zeventiende apotheek ‘De witte roos’ gevestigd was -

, 1648,

Werkplaats Werkplaats 1679-1704,

selen, waaronder een 102 en loper, detail van Wrijfsteen Karel Slabbaert, van de evangelist Lucas paneel, 64,5 x 50,1 cm, Berlijn, Staatliche Museen, Gemälde galerie, inv.nr. 770A < 100 Replica’s van penselen en borstels 101 Illustratie van diverse pen vispenseel (het onderste), in Simon Eikelenberg, over de Aantekeningen schilderkunst, RAA, toegangsnr. 95.001: Collectie aanwinsten, inv.nr. 390 (p. 667)

- - - Deze Deze 20

Pigmenten en kleurstof De gebruikelijke minerale pigmenten schijtgeel fen uit planten of insecten waren loodwit, (ook wel schietgeel genoemd), gele en rode oker, loodmenie, vermiljoen, rode lak, houtskoolzwart, smalt, ivoorzwart, gebrande en ongebrande omber, indigo. azuriet, ultramarijn, blauwe verditer en kruideniers pigmenten en kleurstoffen werden bij (in brokken) of in of apotheken als halffabricaat als ver poedervorm afgenomen. Duurdere stoffen schietgeel miljoen, azuriet, ultramarijn, rode lak en werden in een tot envelop gevouwen papier ver kocht. Op de wrijfsteen van porfier of serpentijn - - - - -

aan retoque dryven : fijne, zachte stockies tot Op deze manier Op deze of 19 partijen. visschen – dat is het fijner opwer maal stockjes – en voor het nadere opmaken doodverf , het opzetten van de compositie in van de , het opzetten , waarmee kunstenaars ook wel in de Ze werden gemaakt van haar van de das, Ze . het stadium waarin de volgende laag werd len bereikte Van Everdingen zijn indrukwekkende Everdingen len bereikte Van ook in schaduw kleureffecten, afzonderlijke penseelstreken en los aangebrachte kleuren in elkaar overvloeiden, waardoor er realisti pense sche kleurovergangen ontstonden. Met deze gewend, het verzachten van de contouren en de bredere penseelstreken (afb. 101). kon de verf zo in elkaar worden gesmeerd dat waren er zogenaamde platte en langharige penselen gemaakt van de haren werden voor het van de visotter. Deze ren, verfijnd fret of marter. Daarnaast geit, eekhoorn, wezel, kleurvlakken. De meer ronde en spitse penselen kleurvlakken. De meer ronde en spitse waren voor het ken van de zwijn of varken leken op hedendaagse varkens zwijn of varken leken op hedendaagse het ruwere haren kwasten en werden gebruikt voor doodverven pinceelen als de haren verflagen krasten, werden hergebruikt van wild waren versleten. De borstels van het haar stuk op een losse penseelstok kon worden gesto stuk op een losse penseelstok kon worden ken (afb. 100). Deze

84 CAESAR VAN EVERDINGEN 87 MATERIALEN EN TECHNIEKEN - - -

Een voorzichtige hypothese is dat deze drie typen voorzichtige hypothese is dat deze Een gronderingen zich min of meer na elkaar ontwikkel den. In de vroegste periode (tot ongeveer 1655) gebruikte de kunstenaar mogelijk meestal één laag grondering. De indruk bestaat dat hij in de midden periode (rond 1655) dubbele gronderingen met een lichte onderlaag aanbracht, terwijl hij na 1656 een voorkeur voor dubbele gronderingen met een rode onderlaag en een koelbruine bovenlaag ont wikkelde.

33 Uit het onderzoek naar kleur en gelaagdheid konden variëren. Wanneer sprake was van twee konden variëren. Wanneer lagen bestond de eerste laag meestal uit een goed koop pigment als krijt en rode oker om de holtes De Mayerne tussen de draden te vullen. Zoals beschrijft, had de bovenste laag meestal een koele bruine tint; samen met een rode onderste laag een glad oppervlak. vormde deze gronderingen op doek blijkt Everdingens van Van dat hij drie typen gebruikte (zie schema op p. 88). , -

Officieren is aange 106 Lussenopspanning van Caesar van Everdingen, en Pegasus, Vier muzen 1648-1650, doek, 320,5 x 238,5 cm, Den Haag, Paleis Huis ten Bosch, Oranjezaal > 107 Schematische weergave van lussenopspanning met de dubbele steek zoals bij Oude Schutterij troffen 108 Röntgenfoto van Caesar van Everdingen, en vaandeldragers van de Oude Schutterij van Alkmaar 1657, doek, 201,2 x 350,4 cm, Stedelijk Museum Alkmaar, inv.nr. 20935 (cat.nr. 24) waarop te zien is waar de verticale latten van het oor spronkelijke spanraam heb op de donkere ben gezeten: strepen rechts naast de wit afgetekende huidige latten

Schilder , 1631, paneel, 105 Met lussen opgespannen schilderij, detail van Jan Miense Molenaer, in zijn atelier 96,5 x 134 cm, Berlijn, Staatliche Museen, Gemäldegalerie, inv.nr. 873

schreef schreef

32 De Zwitser De Zwitser 31 Gedurende de zeventiende eeuw kon de Gedurende de zeventiende Hij was arts en apotheker en geïnteresseerd in de restauratie- en schilderspraktijk. Hij bezocht verscheidene schilders in hun werkplaats, waar onder Pieter Paul Rubens en Anthony van Dyck, hun receptuur en methodes. en beschreef grondering uit een enkele of een dubbele olie verflaag bestaan. De pigmentatie en kleur ervan die ook doeken leverde: in 1665 machtigde die ook doeken leverde: in 1665 machtigde van hij iemand om voor hem geld te vorderen Everdingen. Van ZEVENTIENDE-EEUWSE SCHILDER TECHNIEKEN EN TECHNIEKEN VAN CAESAR VAN EVERDINGEN Grondering zich zo Na het voorlijmen, waardoor een doek olieverf als strak als een trommel aanspande, werd grondering egaliseerde grond aangebracht. Deze de draadstructuur en de kleur diende als halftoon van het schilderij. De praktijk van voor de opzet het aanbrengen van de gekleurde grond werd niet in schildershandboeken beschreven, omdat een dergelijke techniek zo gebruikelijk was dat deze alleen mondeling werd overgedragen. de Mayerne (1573-1654) Théodore Turquet er echter wel een uitvoerige verhandeling over.

28 Portret Portret gespannen uit 1657. 29 Hieruit blijkt was voltooid, was voltooid, 30 (1656, cat.nr. 22a) en de Oude Schutterij Oude Schutterij Het spanraam dat daarbij werd Het spanraam dat werden genoemd. 27 (1657, cat.nr. 23), zijn waarschijnlijk witters wezig: kant-en-klare lijsten met een op maat In de genoemde boedelinventaris van Van Van In de genoemde boedelinventaris van Te beschilderen eiken panelen werden in de beschilderen Te Uit onderzoek blijkt dat de draaddichtheid van Uit onderzoek blijkt dat de draaddichtheid damse ‘lijste- en paneelmaeker’ Pieter Heeremans, damse ‘lijste- en paneelmaeker’ werkplaats ingelijste schilderijen verkocht en dat zijn atelier zoals gebruikelijk in die tijd als winkel van zijn leveranciers was de Amster diende. Een gemaakt spanraam erin, zodat een beschilderd doek zodra het af was kon worden opgespannen en ingelijst. Dit impliceert dat Caesar vanuit zijn spanraam en een doek zonder spanraam naliet. In het atelier waren dus lijsten met een spanraam aan dat de kunstenaar onder meer twee lijsten met een spanraam, twee onbeschilderde doeken, of een onbeschilderd paneel, een lijst, een werk- Everdingen worden naast schilderijen, tekeningen Everdingen en prenten ook schildersbenodigdheden uit de Alkmaarse werkplaats genoemd. aangebracht. Dit laatste werd gedaan door werk aangebracht. Dit laatste werd gedaan lieden die losse planken met houten deuvels en lijm te ver losse planken met houten deuvels en binden en daarna vlak te schaven. Vervolgens krijtlaag werden een dierlijke lijm en een witte centimeter. door werkplaats van een paneelmaker gemaakt van Alkmaar en hebben een gemid rol afkomstig uit dezelfde per delde draaddichtheid van 11,6 bij 11,8 draden De twee grofste doeken van vlak daarvoor, De twee grofste doeken van vlak daarvoor, van Cornelis Jacobsz Groot Schutterij Officieren en vaandeldragers van de Jonge niet fijner is dan 16 draden per centimeter horizon niet fijner is dan 16 draden per centimeter – dit taal en 12 draden per centimeter verticaal laatste geldt voor de gemaakt (afb. 108). doeken varieert, maar dat deze Everdingens Van verticale dwarslatten van ongeveer tien centimeter; verticale dwarslatten af op een röntgenfoto die die tekenen zich namelijk van het schilderij werd tijdens de laatste restauratie doek op zijn spanraam genageld met houten of doek op zijn spanraam metalen pinnen. maar had in elk geval twee gebruikt ging verloren, niet voor om een dergelijk groot stuk op niet voor om een dergelijk In de Doelen werd het naar beneden te dragen. vermoedelijk op een rol vervoerd tussen de Waag tussen de Waag op een rol vervoerd vermoedelijk De plek in de Oude Doelen. en zijn definitieve zich er namelijk leende trap in de Waag gedraaide werd vervolgens gegrondeerd tot over de steekjes over de steekjes tot gegrondeerd vervolgens werd de rondom. Nadat gehaald en schilderij van het werkraam werd het heid bood dan een enkele steek (afb. 107). steek een enkele bood dan heid Het doek

86 CAESAR VAN EVERDINGEN 89 MATERIALEN EN TECHNIEKEN - -

bijvoorbeeld dat Bij een belangrijke 45

46 , werd een brede borstel bracht hij systematisch in

komstige bruine en zwarte van die figuren, waarbij houdingen, doodverven Groot Schilderboek doodverven donkere penseeltekening aan. de betrok opdracht als de Oranjezaal werden door af ken kunstenaars inderdaad vooraf duidelijke van modellen spraken gemaakt en werd er op basis schaal – – tekeningen of schilderijen op kleine gewerkt (zie Uitgelicht 2). Doodverf, opmaak en retoqueren het Bij het inkleuren van de ondertekening, zogenaamde kleur de gebruikt waarmee in een iets gedekte de grove compositie, inclusief van de globale opzet werd aan indeling van kleuren en schaduwpartijen, had twee typen gegeven. Caesar van Everdingen doodverf: een dekkende en een semitransparante. Zijn dekkende doodverf drie kleurgradaties aan, in een vaste volgorde van middentoon naar donker en dan naar licht, waarbij hij niet alle grondering bedekte (afb. 110). Een tweede type doodverf was semi-transparant in bruin, toegepast in toe gebieden of voor een groen landschap (afb. 111). hanteerde bij het doodverven de Everdingen Van principes van De Lairesse en hij werkte zijn ‘nette’ schilderijen van achter naar voren uit. De Lairesse stelde in zijn voor een landschap eerst de luchtpartij in blauwe om zo naar voren doodverf moest worden opgezet, te werken, steeds een naar achter gelegen partij overlappend. Bij een schilderij met grote (mens)- figuren kon echter het beste worden begonnen met het

- -

Jonge nauwgezet nauwgezet werd een onder Diogenes zoekt Diogenes zoekt Op de 42 De geboorte van Waar andere schil Waar Ook 43 41 Allegorie op het huwelijk en de Zo trof men bij trof men bij Zo 44 (cat.nr. 14) is op een aantal plaatsen onder (cat.nr. 14) is op een aantal plaatsen onder werd een (nu onzichtbare) krijttekening werd een (nu onzichtbare) krijttekening Meisje met een brede hoed Jonge vrouw met donkere muts Jonge vrouw met donkere Onderzoek wees uit dat Van Everdingen zijn Everdingen Onderzoek wees uit dat Van nagetrokken met een onderbroken schetslijn in nagetrokken met een onderbroken schetslijn zichtbaar donkerbruine verf. De donkere verf is op de geworden omdat de bovenliggende verf is gewor witte sjerp door veroudering transparant den (afb. 109). Bij andere onderzochte schilderijen zijn vanwege Caesars dichte manier van schilderen ondertekeningen niet te zien. eeuw en de zeventiende ders uit de late zestiende contouren wel onbedekt lieten zodat de gekleurde grond en roodbruine olieverfschets de voorstelling luchtigheid konden geven, schilderde een zekere over de contouren van Caesar van Everdingen zijn schets heen en overlapte hij met de verf steeds een meer naar achterliggend deel. schilderingen in de Oranjezaal (zie Uitgelicht 3) en ook voorbereidde. Hendrik Frederik voorbereiding een gedeeltelijke als nauwgezette Bij mantel tekening langs de contouren van de zwarte zichtbaar gemaakt middels infraroodfotografie gevoelig (opnames gemaakt met een camera die verflagen is voor infrarode straling, waarmee door heen gekeken kan worden). een mens onder de figuren ontworpen met een gearceerde met tekening, waarschijnlijk uitgevoerd in penseel kleding bruinzwarte verf, waarbij ook plooien van werden uitgetekend. nauwgezet Schutterij - -

, 1657, Officieren en Oude Schutterij 109 Witte sjerp met doorscheme rende ondertekening in donkere lijn op Caesar van Everdingen, vaandeldragers van de Jonge Schutterij van Alkmaar doek, 152,2 x 429 cm, Stede lijk Museum Alkmaar, inv.nr. 20936 (cat.nr. 23) > 110 Dekkende doodverf en onbedekte bruine grondering in de -

40 ca. 1650-1660 1656 1657 1657 1662 1665 1648-1650 1648-1650 1649-1652 1652 ca. 1655 1655 ca. 1650-1660 ca. 1650-1660 ca. 1655-1660 36 37 2. rozebeige 2. rozebeige 2. koelbruin Uit onderzoek blijkt dat ook Van Everdingen Everdingen Uit onderzoek blijkt dat ook Van 2. koelbruin 2. koelbruin 2. koelbruin 2. koelbruin 2. koelbruin 2. koelbruin kon worden weggeveegd. Deze werd definitief werd definitief kon worden weggeveegd. Deze gemaakt door hem met bruine of zwarte inkt of verf na te trekken, waarmee de ondertekening een feit was. De schets in krijt, oker of houtskool werd daarna verwijderd om te voorkomen dat hij de verflagen die volgden zou besmeuren. krijtschetsen en ondertekeningen aanbracht. bij het dateren op basis van gebruikte gronderingen. bij het dateren op basis van gebruikte en zijn Amsterdamse vak wisselden Rembrandt Zo genoten verschillende soorten gronderingen af. Krijtschets en ondertekening ondertekening werd aangebracht om het Een ontwerp van de compositie op de grondering over de eerste schets werd zacht wit Voor te zetten. krijt, gele oker of houtskool gebruikt dat makkelijk 35 - -

1. rode oker 1. rode oker 1. rode oker 1. rode oker 1. lichte oker 1. rozeachtig 1. lichte oker 1. rode oker 1. rode oker rozeachtig koelbruin lichtbruin lichtbruin witachtig Er is 38 (cat.nr. 11)

(cat.nr. 13a) (cat.nr. 12), die Jonge vrouw warmt beide voorzien van een

(cat.nr. 19), Uitgaande van de voorgestelde hypo Meisje met een brede hoed

De wijnoogst Jonge vrouw warmt haar handen Jonge vrouw met donkere muts Jonge vrouw met donkere in het algemeen grote voorzichtigheid geboden en koelbruine bovenlaag was overigens al decennia daarvoor gangbaar; Rembrandt gebruikte een der gelijke grondering bijvoorbeeld al in 1632. met een rode en koelbruine dubbele grondering methode Everdingens ná 1656 ontstaan zijn. Van van de dubbele grondering met rode onderlaag periode kan zijn geschilderd als haar handen. these zou worden gedateerd. Een op zichzelf staande variant op zichzelf worden gedateerd. Een is op basis van de dubbele grondering in dezelfde en dubbele grondering, zouden op vergelijkbare zeer periode kunnen basis van dit onderzoek in dezelfde De Trompe-l’oeil met Venusbuste Trompe-l’oeil Oude Schutterij Lycurgus Portret van Cornelis Groot van Cornelis Portret Jonge Schutterij Dubbele grond, rode onderlaag, koelbruine bovenlaag Dubbele grond, rode onderlaag, koelbruine Meisje met een brede hoed De wijnoogst Jonge vrouw warmt haar handen Jonge vrouw warmt Jonge vrouw met donkere muts Dubbele grond, lichte onderlaag, variatie in bovenlaag Dubbele grond, lichte Portret van een meisje als Diana Portret Jupiter en Callisto De geboorte van Frederik Hendrik van Frederik De geboorte mens Diogenes zoekt een Vier muzen en Pegasus Vier muzen Enkele grond SCHEMA GRONDERINGEN OP DOEK OP GRONDERINGEN SCHEMA

88 CAESAR VAN EVERDINGEN 91 MATERIALEN EN TECHNIEKEN - -

- en

lichten, Deze Deze 55 57 nadat een . In het 56 opmaak ,

lijfverwe retoqueren doodverf één gebied in dek door te aan. Tot slot verfijnde hij de slot verfijnde hij aan. Tot niet werd uitgewerkt (zie Uitgelicht Oude Schutterij reflecties

er werkelijk uitzagen (afb. 116-118). zadigde. Deze vernissen zullen de beleving vernissen zullen zadigde. Deze opmaak , als tweede bracht hij met een enkele , als tweede bracht hij met een enkele en doodverf Een portret- en figuurschilder als Van Everdingen Van portret- en figuurschilder als Een CAESAR VAN EVERDINGENS CAESAR VAN EVERDINGENS STIJL PERSOONLIJKE werd duidelijk welke materialen Met het voorgaande en zijn Caesar van Everdingen en technieken door gehanteerd. In wat volgt wordt tijdgenoten werden nader toegelicht. persoonlijke stijl Everdingens Van zijn zijn ‘vleiendeHoe bereikte hij met penseel’ opmerkelijke helderheid in vorm en kleur? Schildertechniek en kleurgebruik Ever Van Uit onderzoek op de schilderingen die dat hij dingen maakte voor de Oranjezaal blijkt zeer zijn composities in vergelijking met collega’s als dit niet nodig gedetailleerd uitwerkte – zelfs die van was, omdat het een voorstelling betrof grote afstand zou worden beschouwd. drie sessies algemeen schilderde de kunstenaar in door De met dunne dekkende verf volgens het schilderde Lairesse uitgelegde principe. Eerst hij de gekleurde dekkende of semi-transparante doodverf laag zijn diepsels verzadigd. laagje transparante olie het gebied had olielaag maakte het tevens mogelijk nog meer Deze de Oude te verdrijven. In het groepsportret van stukje verf Schutterij (1657) werd een minuscuul verwijderd uit de wang van een schutter en in kunst hars ingebed (afb. 114). verfdwarsdoorsnede Deze toont de drie achtereenvolgende verflagen (laag 3 t/m 5). Zij werden aangebracht op een dubbele grondering (laag 1 en 2; afb. 115). Opmerkelijk is dat bij de kende 5). Hierdoor kunnen we Caesars werkproces ont rafelen: zichtbaar is hoe zijn retoqueren gebruikte een standaardpalet met traditionele pig menten, maar ook zogenaamde huidkleurige kleurschakeringen bestonden niet uit één enkel pigment, maar waren een mengsel van loodwit, gele oker, vermiljoen, rode lak en houts zij in vloeibare toestand wat stroperig en gelig van en gelig wat stroperig toestand vloeibare zij in sterke een de schilderijen zullen Na droging kleur. en kleuren ‘verwarmde’ gehad, die de glans hebben goed ver manier optimaal heb gladde en nette van Caesars ben versterkt.

Op basis van deze Op basis van deze 54 Daarnaast waren er olie 53 52 Over de exacte aard van Van Everdingens Everdingens Over de exacte aard van Van tiende eeuw bewust en daarom werd papaverolie niet vaak gebruikt. slotvernissen is vooralsnog niets bekend, omdat al vernis toentertijd zo sterk vergeelde dat deze snel weer moest worden verwijderd. Er zijn enkele recepten overgeleverd die zeventiende-eeuwse door Caesars vakgenoten werden gebruikt, zoals olieharsvernissen, waarbij boomhars van de lariks, of hars als mastix, sandarak of barnsteen in verhitte lijnolie werd opgelost. vernissen als lijnolie vermengd met terpentijnolie (met daarin colofoniumhars). recepten is voor te stellen hoe de vernissen op eruit kunnen heb Everdingen schilderijen van Van het hoge olieaandeel waren ben gezien. Vanwege

Oude

laag , met van onder Oude Schutterij 114 Plaats (2) waar een verfmonster is genomen uit de 115 van een Verfdwarsdoorsnede verfmonster uit de wang van een schutter in de Schutterij naar boven: 1. Rode onderste gronderings tweede 2. Koelbruine gronderingslaag 3. Oranje doodverf opmaak verf (links) 4. Roze 5. Rood glacis retoqueer stadium (rechts)

Oude

, , ca. 1655, Caesar van

Portret van een Portret 113 Schematisch overzicht van lichtwerking, illustratie in Gerard de Lairesse, Groot Schilderboek Amsterdam 1712, deel 1 (tegenover p. 18), Den Bibliotheek Haag, Koninklijke < 111 doodverf Semi-transparante op (linksonder) Everdingen, meisje als Diana 104,6 cm, doek, 127,2 x voor Museum Koninklijk Antwerpen, Schone Kunsten inv.nr. 382 (cat.nr. 15) < 112 contour langs Versmolten de kin van kapitein Cornelis Jacobsz Groot in de Schutterij

- -

(hoog (weer Meestal 51 hoogsels reflecties

, mezzetint (lichten) droog was volgde het droog was licht Het verdrijven van de laatste Het verdrijven van 50 (schaduwen) en (schaduwen) opmaak dagingen tussentint : de diepsels olie en misschien papaverolie aangemaakt. olie en misschien papaverolie aangemaakt. schaduw Wanneer de Wanneer andere toevoegingen in zijn verf uitgevoerd. andere toevoegingen in zijn verf uitgevoerd. geven geen aanwijzingen Kunstenaarstraktaten van alledag voor bindmiddelen omdat dit de praktijk te worden uitgelegd. Wel betrof die niet hoefde drogende De Mayerne diverse recepten voor geeft drogend olie werd lijn-, walnoot- en papaverolie. Een verhitting zuurstofrijker middels gemaakt door deze metaal te maken, vaak met toevoeging van een (zoals lood) als versneller van dit proces. verf voor de werd drogende lijnolie gebruikt, maar van wal lichte partijen werd waarschijnlijk op basis noten maar Beide vergelen minder sterk dan lijnolie, voor drogen ook minder goed – dit geldt vooral zeven papaverolie. Men was zich hiervan in de van het voorwerp tussen de lichtste tint en de tint en de lichtste tussen voorwerp van het afb. 113).zijkant; vaak bracht hij In de schaduwen nuances bruin aan. meerdere retoqueren lichten), en indien nodig ver aangebracht schijn) werden vispenseel. Mocht een tint dreven met het zachte dan werd conform het advies te licht zijn geworden, semi-transparante olie over van De Lairesse een de partij geglaceerd. zachte penselen, een kenmer olieverflagen met nette stijl, maakt het lastig kend aspect van de te ontdekken. Everdingen om verfstreken bij Van vernis Bindmiddelen en zijn verf precies Hoe Caesar van Everdingen het samenstelde is niet bekend, want ondanks werd vele onderzoek in de afgelopen decennia olie en er nog geen bindmiddelanalyse op de - -

zijde

, ) tussen , waar De kun 49 daarnaast , dan de licht verdreven opschilderen (de tint aan de licht schaduw (ook wel: Met een dergelijke techniek 48 opmaken 47 halve- of mezzetint aan te brengen (dat is de tint aan de schaduw Volgens De Lairesse moest men bij het volgende Volgens met een tint zijde van het voorwerp tussen de lichtste partij en de schaduw in) en vervolgens het daarbij veel aandacht aan de diverse lichtwaarden van én binnen de schaduwen, door stelselmatig van donker naar licht eerst de stenaar werkte de verschillende kleuren van donker naar licht op, hier en daar met extra bindmiddel om te verkrijgen. Hij besteedde een vloeiender effect laag over welke is aangebracht (afb. 112).(afb. aangebracht is welke over laag zachte Met penselen werd de nog natte verf door de lagen beter in elkaar vervloeiden. werd er dus geen grondering opengelaten. Onder de microscoop is het bij de schilderijen van Van inderdaad moeilijk te zien welke verf- Everdingen evenveel aandacht aan besteden. De achtergrond evenveel aandacht aan besteden. De erin moest nog wat nat zijn, zodat de contouren konden verdwijnen. stadium, het en overal wederom van achteren naar voren werken roze huidkleuren en de ruimte rondom werden roze geordend.

90 CAESAR VAN EVERDINGEN 93 MATERIALEN EN TECHNIEKEN - -

- (cat.nr. Vermoedelijk was de paarse Vermoedelijk 66 Graaf Willem II verleent het handvest samenwerking met architect en schilder Pieter Post samenwerking met architect en schilder Pieter Post (1608-1669) in aan het Hoogheemraadschap van Rijnland 16). is bekend dat Pieter Post Uit archiefstukken de architectuur schilderde en dat de figuren door benaderde werden uitgevoerd. Post Everdingen Van van de architectuur in de achter het perspectief grond ook vanuit twee gezichtspunten (afb. 123). De paarse horizon bevindt zich nog binnen het schil derij, terwijl de rode horizon enkele decimeters daar onder is geplaatst. horizon er eerst en werd de tweede (rode) horizon later toegevoegd, waarbij rekening werd gehouden

- 65 -

64 Diogenes

is eveneens met twee horizon sprake van een compositie met is een gevolg van de – volgens De Oude Schutterij Dat dit niet een unieke benadering van Caesar Diogenes (in rood) alleen tijdens het schilderen met behulp (in rood) alleen tijdens het schilderen van ingekraste lijnen in de verf werd geconstrueerd Ever Van en tijdens de opmaak werd toegevoegd. compositie dingen paste hier dus al schilderend zijn aan. Bovendien week hij af van wat De Lairesse kunstenaars van de nette stijl adviseerde, namelijk dat een lage horizon in het algemeen beter was dan een hoge horizon en dat er maar één verdwijnpunt in een schilderij zou mogen zijn en niet meerdere. De onnatuurlijke gedrongenheid van de figuren in voor Lairesse niet aanbevelenswaardige – keuze een hoge horizon. Caesar week hier af van de door en paste De Lairesse gepropageerde werkwijze zijn compositie al schilderend aan. Het perspectief in de ten geconstrueerd (Zie Uitgelicht 5). is, maar dat ook tijdgenoten afwe van Everdingen bewijst de ken van een strikt wetmatig perspectief, gele oker, vermiljoen, rode lak, houtskoolzwart, gele oker, vermiljoen, rode lak, houtskoolzwart, gebrande en ongebrande omber vastgesteld. Compositie, perspectief en laag standpunt hanteerde bij diverse Caesar van Everdingen met zowel schilderijen twee soorten perspectief, is er bij een lage als een hoge horizon. Zo een mens zoekt (afb. 122).twee horizonten en twee verdwijnpunten de onder De architectuur links (in paars) werd in huizenrij tekening voorbereid, terwijl de rechter ,

, 1620- Schilder

, 1641, paneel, , 1641, paneel, detail van David detail van David Oude Schutterij illustratie in , in de

lijfverwe > 119 een met middenin palet Een rij de Jonge, Teniers in zijn atelier Sint-Petersburg 25 x 21,5 cm, The State Hermitage GE-576 Museum, inv.nr. 120 van Schematische tekening verf een palet ongemengde met rechtsboven de kleur incarnation, Théodore de Mayerne, Pictoria, sculptoria et quae subalternarum atrium 1646, Londen, The British sign. Sloane MS 2052 Library, (fol. 107v) 121 Zigzaggende verfstreek met lijfverf

Oude Schutterij Oude Schutterij Oude Schutterij < 116 < Dekkende doodverf in huid in de 117 Opmaak in huid in de 118 Opmaak in een sjerp in de (vergelijk het doodverf stadium in afb. 110) -

Naast de 63 Het schilderen 62 De opmerkelijk lichtblauwe lichtblauwe De opmerkelijk 60 de kleurstof indigo. de kleurstof ster is misschien Groot Cornelis van kapitein sjerp daar sjerpen; de reden dan de andere ker ontkleurd is met een andere dat hij geschilderd voor kan zijn Het in een vrij latere) voorraad indigo. (mogelijk van indigoverf vervagen of verkleuren hoog tempo het was in beginsel wel bekend, maar was destijds had prettige eigenschappen. een goede kleur en Everdingen van Van In de meeste schilderijen uit een mengsel van loodwit bestaan de luchten glaspoeder. en smalt, een blauw voor luchtpartijen was met een dergelijk blauw maar het ontkleurde een gebruikelijke methode, luchten. grijze snel, met als resultaat pigmenten en kleurstoffen genoemde blauwe van de kunstenaar werd in meerdere schilderijen als loodwit, het gebruik van traditionele pigmenten

, die dan ) en vervolgens lijfverf is dit effect goed is dit effect moesten zigzaggend moesten zigzaggend schommelen werden geschilderd met De sjerpen van de schutters De sjerpen van de lijfverven 59 Oude Schutterij , om zachte overgangen te verkrijgen. , om zachte overgangen Oude Schutterij Van Everdingen had een voorkeur voor heldere had een voorkeur Everdingen Van dreven en kleurstoffen. op de zichtbaar (afb. 121). diverse blauwe pigmenten pasteltinten, waaronder worden aangebracht ( worden aangebracht ver In Caesars van een palet in het manuscript van De Mayerne van een palet in het (afb. 120). Deze opgezet met één voorgemengde met één voorgemengde opgezet tot de juiste verder werd vermengd op het palet afbeelding te zien op een schematische toon. Dit is bijvoorbeeld te zien in het midden van een palet van een midden zien in het te bijvoorbeeld (1610- de Jonge van David Teniers op een schilderij 119).1690; afb. echter ook worden palet kon Een koolzwart in een rij van licht naar donker. Dit is donker. Dit licht naar rij van in een koolzwart

92 CAESAR VAN EVERDINGEN 95 MATERIALEN EN TECHNIEKEN - - - -

Jupiter (cat.nr. (cat.nr. met het vispenseel. met het vispenseel. Venus en Amor Venus In 70 In haar voorste voet steekt . verdrijven te zien dat felle en minder felle oranje te zien dat felle en minder felle oranje Een van de opmerkelijkste aspecten van Van opmerkelijkste aspecten van Van van de Een wen in dit schilderij ontstonden overigens door het wen in dit schilderij al eerder genoemde stijl is de manier waarop persoonlijke Everdingens afgebeelde personen op de huid van hij reflecties zijn vaak opvallend oranjeroze Deze weergeeft. sterk af tegen de bruine bij gekleurd en steken is in de benen van Zo behorende schaduwen. en Callisto reflec werden gebruikt als licht via huid reflecties waar de teert op huid, en meer gelige reflecties op het been gele doek van onderaf licht reflecteert van Callisto (afb. 128) maar waarschijnlijk bezat hij daarnaast dure stoffen dure hij daarnaast bezat waarschijnlijk maar fluweel. satijn of zoals lichten en reflec dat de hooglichten, 25) is te zien vier of vijf verschil stof uit maar liefst ties van een terwijl Caesar de konden bestaan, lende tinten van reflecties en donkere diepsels, schaduwen (afb. 127). kleuren bereikte wel met zes stof deze tussentinten van de lichten en schadu aantal Een -

en Portret van een Portret Uit de boedelinven 69 diepsels, hoogsels , waar de oorbel links een bijzon , waar de oorbel links Van Everdingen had een opvallende had een Everdingen Van 68 naar het leven te kunnen bestuderen naar het leven te kunnen bestuderen Voor de reflecties van plooien in stoffen stelde van plooien de reflecties Voor plex, omdat deze met meerdere kleuren wordt wordt kleuren met meerdere omdat deze plex, lichte zeer had een De Lairesse Volgens opgezet. drie gradaties donker slagschaduw met partij een en een lichte partij (dan die lichte partij) dere verf donkerdere met twee gradaties een slagschaduw 125).verf (afb. tinten in schaduwen voor de verschillende aandacht en intensiteit ervan afhankelijk en veranderde kleur goed dat hem werpt. Een van het soort voorwerp is de halspartij in voorbeeld daarvan meisje als Diana op het parelsnoer rond de dere schaduw werpt hals (afb. 126). schilder bijzondere stoffen De Lairesse dat de om moest verzamelen reflecties was en naschilderen, aangezien het onmogelijk om dit uit het hoofd te doen. is bekend dat er linnen Everdingen taris van Van waren, en wollen stoffen in zijn werkplaats aanwezig

Oude Diogenes

, 1652, doek, , 1652, doek, Portret van Portret

Venus en Amor Venus Graaf Willem II verleent 126 in veelkleurige Reflecties schaduwen in een meisje als Diana > 127 in oranjeachtige Reflecties stof in Caesar van Ever dingen, cm, 81,2 x 138,2 doek, 1660, ca. Stedelijk Museum Alkmaar, inv.nr. 20932 (cat.nr. 25) < 122 in Caesar Perspectieflijnen van Everdingen, een mens zoekt cm, Den Haag, 75,9 x 103,6 inv.nr. 39 Mauritshuis, (cat.nr. 14) < 123 in Caesar Perspectieflijnen en Pieter van Everdingen Post, het handvest aan het Hoog heemraadschap van Rijnland 1655, doek, 218 x 212 cm, Hoogheemraadschap van 1709 Rijnland te Leiden, inv.nr. 4949 (cat.nr. 16) OAR 124 Inkrassing met penseelstok in een oog in de Schutterij > 125 Slagschaduwen en schaduwen in de Oude Schutterij

- - - -

(cat.nr. Oude in optima Portret van Portret Meisje met een Jupiter en zijn ook dit soort

De wijnoogst (cat.nr. 1a) en als bij Ook bij Portret van een meisje Portret (1657) 67 Diogenes De krassen, vermoedelijk in droge verf, De krassen, vermoedelijk in droge verf, Oude Schutterij werden zelfs bijzonder grote wijzigingen bijzonder werden zelfs (cat.nr. 15) de rode doek rond het middel (cat.nr. 15) de rode (cat.nr. 17) vonden veranderingen plaats, (cat.nr. 17) vonden veranderingen . Een slagschaduw is een sterke schaduw . Een In de Van Everdingen maakte gebruik van twee Everdingen Van Van Everdingen bereidde zijn composities zorg zijn composities bereidde Everdingen Van king. Het schilderen van een slagschaduw is com die een object werpt op een ondergrond of op een ander voorwerp. Slagschaduwen vergroten in een compositie aanzienlijk de plasticiteit en ruimtewer naarde reflecties van stoffen en van vleeskleuren, naarde reflecties veelzijdigheid Caesar van Everdingens forma Slagschaduwen, schaduwen en reflecties slagschaduwen en de kleurgradaties De effectieve binnen de schaduwen tonen, net als de ongeëve inkrassingen aangebracht, bijvoorbeeld in een pupil (afb. 124). Pieter Cornelisz van Everdingen een vuur Jonge vrouw warmt haar handen boven test. bedekt met verf. Zij zijn een praktisch hulpmiddel bedekt met verf. Zij zijn een praktisch een snor om een illusie van bijvoorbeeld haar of te versterken en werden gebruikt bij te herdefiniëren en werden tijdens het schilderen te herdefiniëren in weer bedekt. De tweede soort zijn inkrassingen niet werden de natte verf met een penseelstok die brede hoed. om een functioneerden als een aanknopingspunt verloren contour of compositie uit de ondertekening soorten inkrassingen. De eerste soort werd aan soorten inkrassingen. De eerste soort getroffen bij zowel constructie tussen de wijnbladeren. Bij de constructie tussen de wijnbladeren. Bij Schutterij (zie Uitgelicht 5). doorgevoerd in de opzet langs Jupiters schouder en heup, in de poten van langs Jupiters schouder de hond en in de gele doek. Bij houten dak 19) veranderde Caesar onder meer de het schilderproces hoger. het schilderproces Callisto en voeten van Callisto, bijvoorbeeld in de vingers als Diana acht centimeter lager van het kind ongeveer de kunstenaar hem tijdens gepland en plaatste in zijn tijd – tijdens het uitwerken ervan geregeld in zijn tijd – tijdens was in wijzigingen aan. Zo de aanpassing in onderling overleg plaatsvond. in onderling overleg de aanpassing de meeste schilders maar bracht – zoals vuldig voor, de ruimte waarvoor het werk bestemd was. Onbe was. werk bestemd het waarvoor de ruimte verandering deze hoeverre Caesar bij kend is in waarschijnlijk dat werd, maar het lijkt betrokken met de hoogte van de schouw en de belichting van de belichting en van de schouw hoogte met de

94 CAESAR VAN EVERDINGEN 7 Het buytenhuis van Cornelis Schut bijvoorbeeld 32 T.T. de Mayerne, Pictoria, sculptoria et quae 58 ‘Schommelen’ wordt door De Lairesse aanbevo- besloeg 66 vierkante meter en was drie meter hoog subalternarum atrium, 1620-1646, Londen, The British len, zie De Lairesse 1712, dl. 1, pp. 12 en 36. (Kleinert 2006, p. 34). Library, Sloane MS 2052. Zie hierover Bischoff 2004. 59 In de schilderijen voor de Oranjezaal zijn smalt, 8 Kleinert 2006, p. 34. 33 Bischoff 2004, pp. 200 en 203. ultramarijn, azuriet, indigo en verditer aangetroffen 9 Huys Janssen 2002, pp. 184-187. 34 Uitgevoerd door Caroline van der Elst in 2015- (Van Eikema Hommes e.a. 2015, cat.nrs. 3, 4, 25a en b 10 Zie daarover uitvoeriger Kleinert 2006, pp. 43-88. 2016. en 41). 11 De Lairesse adviseert schilders om geklede per- 35 Deze laag bestaat uit loodwit, houtskoolzwart, 60 Geen koper of kobalt dus geen azuriet, verditer, sonen naar een ledenpop te schilderen en om bijzon- gele oker en (on)gebrande omber (onderzoek door smalt en geen ultramarijn op grond van optische dere stoffen in het atelier te houden om de lichtval Caroline van der Elst, 1998 en 2015). kenmerken (Fourier transform infrared spectroscopy 96 daarop te bestuderen (De Lairesse 1712, dl. 1, pp. 49 36 Eerste laag: rozeachtig met loodwit, gebrande (FTIR) door Katrien Keune, Rijksmuseum, Amster- 97 en 221). Caesar had inderdaad ‘linden en wollen’ omber en gele oker. Tweede laag: bruin met onge- dam; SEM-EDX door Erich Uffelman, Department (stoffen) (Huys Janssen 2002, p. 188). brande omber, loodwit, houtskoolzwart (onderzoeks- of Chemistry and Biochemistry Washington and 12 Zie over de opleiding en werkzaamheden van rapport van N. Eastaugh en J. Nadolny voor Art Lee University). schildersleerlingen De Jager 1990 en Kleinert 2006, Access & Research, 2011). 61 De Alkmaarse geschiedschrijver Simon Eikelen-

CAESAR VAN EVERDINGEN pp. 95-98. 37 In beide lagen werd ijzer, calcium en lood aange- berg (1679-1704) die ook een ongepubliceerd manus- MATERIALEN EN TECHNIEKEN 13 Kleinert 2006, p. 96. troffen; in de onderste laag vermoedelijk loodmenie, cript over schildersmaterialen schreef, waarschuwde 14 Huys Janssen 2002, p. 30. rode oker en krijt, in de tweede laag loodwit, rode- en voor kleurverandering, zie Van Eikema Hommes 15 Idem, pp. 38-39. gele oker, bruine omber en houtskoolzwart (scanning 2002, p. 134. Indigo vervaagt door het opbreken van 16 Het tekenvak kon soms ook een doel op zichzelf electron microscopy with energy dispersive X-ray indigotine in de moleculaire structuur van verf. zijn, naast het schildersvak. Dit blijkt uit de vermelding spectroscopy (SEM-EDX) door Erich Uffelman, 62 Dit betreft De wijnoogst, Meisje met een brede in documenten van conterfeitjongens: leerlingen die Department of Chemistry and Biochemistry Washing- hoed, Jonge vrouw met donkere muts, Lycurgus en gedurende een korte periode in de schilderswerk- ton and Lee University). Portret van een meisje als Diana. plaats het tekenvak kwamen leren om vervolgens door 38 Groen 2014, p. 28. 63 Bischoff 2004, p. 72. te leren voor bijvoorbeeld edelsmid. Zie De Jager 1990, 39 Idem, p. 25. 64 Kwik (bestanddeel van de kleur vermiljoen: HgS) echter een feloranje reflectie af tegen een zware TOT SLOT 128 pp. 71, 73 en 88 (noot 16) en Kleinert 2006, p. 95. 40 Bischoff 2004, p. 218. werd aangetroffen in vleeskleuren van de Oude 17 41 Schutterij slagschaduw van de gele doek. Caesar liet met Reflecties in huidtinten De Passe 1643-1644, hfdst. 4, afb. I-IV. Onderzoeksrapport van N. Eastaugh en (1657) en in het portret van Cornelis in Caesar van Everdingen, 18 Zie over de samenstelling en het gebruik van ver- J. Nadolny voor Art Access & Research, 2011. Met Jacobsz Groot (SEM-EDX door Erich Uffelman, deze felle oranje reflectie de voet meer uitkomen. Recente restauratie van en onderzoek naar schil Jupiter en Callisto, 1655, doek, schillende soorten penselen in de zeventiende eeuw infraroodfotografie (IR, ca. 800/900-1000 nm buiten Department of Chemistry and Biochemistry Washing- De wetmatigheid werd hier niet nagevolgd omdat derijen van Caesar van Everdingen hebben nieuwe 165 x 193 cm, Stockholm, Wehlter 1991 en Kleinert 2006, pp. 46-53. In de Oude het spectrum van zichtbaar licht) en infraroodreflec ton and Lee University); andere pigmenten werden een persoonlijke keuze prevaleerde. Aan de slag- inzichten opgeleverd in zijn persoonlijke stijl. Op Nationalmuseum, inv.nr. Schutterij (1657) werden tijdens de recente restauratie tografie (IRR, ca. 1000-1200 nm buiten het spectrum optisch geïdentificeerd. 65 schaduwen, ‘gekleurde’ schaduwen en sterke vele fronten voegt deze kunstenaar zich naar de NM 1157 (cat.nr. 17) een donkere en een lichte penseelhaar aangetroffen. van zichtbaar licht) zijn analysetechnieken om kool- De Lairesse 1712, dl. 2, pp. 26-27. 19 De Lairesse 1712, dl. 1, pp. 230-231. De moderne stofhoudende onderlagen te detecteren. 66 Paarse perspectief: het verdwijnpunt ligt op de reflecties zijn Van Everdingens schilderijen vrijwel vaste gebruiken en gewoontes van zijn tijd, maar vispenseel met waaier- of vissenstaartvorm is waar- 42 Infraroodreflectografie (IRR) door Caroline van horizon van het bordes in het hondenpootje. Rode altijd goed te herkennen, ook wanneer het door in een aantal opzichten wijkt hij daar opvallend van schijnlijk een negentiende-eeuwse misinterpretatie der Elst (1998). perspectief: horizon en verdwijnpunt liggen in het het ‘malse en vleiende penseel’ aan een duidelijke af. Vooral in zijn rijkgeschakeerde schaduwen en van bronnen. 43 Met IRR kan weinig informatie verkregen worden midden onder de onderrand; de toeschouwer kijkt 20 penseeltoets ontbreekt. warme reflecties toont hij zijn talent. Met de mees- Zie over diverse pigmenten en kleurstoffen als de verflagen te dik of van een bepaalde kleur zijn, omhoog. Eastaugh e.a. 2004. of als er geen koolstof aanwezig is in de onderteke- 67 Dit blijkt uit een infraroodfoto gemaakt door terlijke weergave daarvan versterkte hij op een 21 Deze werd gevonden in 2015 in beerput 2 aan de ning. René Gerritsen in 2015. bijzondere manier de illusie van ruimte en tast noordkant van het erf Langestraat 60. Met dank aan 44 Van Eikema Hommes en Speleers 2011, 68 De Lairesse 1712, dl. 1, p. 253. baarheid, zonder deze verfijning het onderwerp Peter Bitter en Nancy de Jong-Lambregts. pp. 159-160 en Smeenk-Metz e.a. 2011. 69 Idem, dl. 1, p. 221. 22 45 70 van zijn schilderijen te maken. Impregnatie met konijnen- of hazenlijm Van Eikema Hommes e.a. 2015, cat.nrs. 4, 25a Huys Janssen 2002, p. 188. geschiedde tegen vochtinwerking, om draden te en 25b. stabiliseren en tegen het intrekken van de olieverf. 46 In de nalatenschap van Caesar bevond zich een 23 Sporen van lussenopspanning zijn aangetroffen ‘modell van ‘t huys int Bos’, dat Caesar waarschijnlijk bij Vier muzen en Pegasus en De geboorte van Frede- heeft gebruikt bij de voorbereiding van zijn schilde rik Hendrik in de Oranjezaal, en bij Meisje met een ringen voor de Oranjezaal, zie Huys Janssen 2002, Noten hoed (cat.nr. 11), gerestaureerd en onderzocht door zijn: Officieren en vaandeldragers van de Oude brede hoed, Jonge vrouw warmt haar handen boven pp. 40 en 184. 1 Het betreft de volgende werken: Erika Smeenk-Metz, Arie Wallert en Manja Zeldenrust Schutterij van Alkmaar (cat.nr. 24; 2015), Officieren een vuurtest, Diogenes zoekt een mens, Officieren en 47 De Lairesse 1712, dl. 1, pp. 12-14. Trompe-l’oeil met Venusbuste (cat.nr. 29a), onderzocht (2010); Jupiter en Callisto (cat.nr. 17), onderzocht door en vaandeldragers van de Jonge Schutterij van vaandeldragers van de Jonge Schutterij van Alkmaar, 48 Idem, dl. 1, p. 14: ‘zo behoud men altoos een door Nicola Costaras (1992); Vier muzen en Pegasus, Lena Dahlén en Kriste Sibul (2015); Jonge vrouw met Alkmaar (cat.nr. 23; 2015/2016) en Portret van een Officieren en vaandeldragers van de Oude Schutterij bekwame en vogtige grond achter de Beelden, om De geboorte van Frederik Hendrik, Allegorie op het donkere muts leunend over een houten borstwering meisje als Diana (cat.nr. 15; 2015/2016). van Alkmaar, en Jonge vrouw met donkere muts. den uitersten omtrek daar in te doen verdwynen.’ huwelijk, met Venus, Juno, Jupiter en Ganymedes, (cat.nr. 12), onderzocht door Nicholas Eastaugh, Jilleen 2 Voor dit essay is de tweede druk van 1712 gebruikt, De andere onderzochte schilderijen werden ingekort. 49 Idem, dl. 1, p. 10. Putti met korven met vruchten en Putti met zandloper Nadolny (2011), Lisette Vos (2015) en Caroline van die via www.dbnl.nl te raadplegen is. 24 Van Eikema Hommes e.a. 2015, cat.nrs. 3 en 4. 50 Waarin gele oker, vermiljoen, gebrande omber, en de monogrammen van Frederik Hendrik en Amalia der Elst (2015); Lycurgus demonstreert het belang van 3 De Lairesse 1712, dl. 1, p. 324. 25 Van de Wetering 1997, pp. 124-125. rode lak of transparant bruin asfalt werden vermengd van Solms in de Oranjezaal in Paleis Huis ten Bosch de opvoeding (cat.nr. 27) en Zelfportret (cat.nr. 32), 4 Dit is bekend van Rubens, Frans Hals, Rembrandt, 26 De dikte van de vlasdraad was circa 1,5 mm. (idem, dl. 1, p. 14). (Uitgelicht 3), onderzocht door onder anderen Lidwien gerestaureerd door Erika Smeenk-Metz (2016). Gerard Dou, Govert Flinck, Samuel van Hoogstraten 27 Er zijn langs de spanranden donker verkleurde 51 Bischoff 2004, pp. 122-140. Speleers en Margriet van Eikema Hommes (ca. 1998- Onderzocht door Caroline van der Elst zijn voorts: en Johannes Vermeer, zie Kleinert 2006, pp. 31-34. originele gaatjes zichtbaar. 52 De Mayerne geeft diverse tips hoe lijnolie 2013) en gerestaureerd door een team van restaurato- Diogenes zoekt een mens (cat.nr. 14; 1998), Portret 5 Dit weten we van Hendrick van Balen, Jeremias 28 De draaddichtheid werd vastgesteld aan de gebleekt kan worden, zie Bischoff 2004, p.112. ren onder leiding van Anne van Grevenstein (SRAL) van Cornelis Jacobsz Groot (cat.nr. 22a; 2015) en Wildens, Victor Wolvoet, Philips Fruijtiers, Peter hand van de enige overgebleven linker spanrand. 53 Bischoff 2004, p. 152. (1998-2001); De wijnoogst (cat.nr. 19), gerestaureerd en Lycurgus demonstreert het belang van de opvoeding Wagge, Karel du Jardin en Johannes Vermeer, 29 Los Angeles/Den Haag 2006, p. 219. 54 Idem, p. 162. onderzocht door Mireille te Marvelde en Lidwien Spe- (cat.nr. 27; 2015/2016). zie Kleinert 2006, p. 33. 30 Huys Janssen 2002, pp. 183-184 en 188. 55 Het citaat is afkomstig uit Houbraken 1718-1721, leers (2005); Jonge vrouw warmt haar handen boven Onderzocht en gerestaureerd door Caroline van der 6 Zo wijst Karel van Mander op het belang van het 31 Amsterdam 2006, p. 191; daar ook het citaat ‘lijste- dl. 2, p. 94. een vuurtest, allegorie op de winter (cat.nr. 13a), onder- Elst (met medewerking van Lidwien Wösten, Lise schoonhouden van de verfstoffen, zie Van Mander en paneelmaeker’ en diverse bronnen waaruit blijkt 56 Van Eikema Hommes e.a. 2015, cat.nrs. 25a en b. zocht door Arie Wallert (2010); Meisje met een brede Steyn, Julia Mauny en Atelier Herman van Putten) 1604a, ‘Exhortatie’, fol. 5r, nr. 48. dat Heeremans tevens doeken leverde. 57 Lehmann 2008, p. 91.