Jerzy Andrzej Chmurzyński (1929–2019): Etolog, Entomolog, Myśliciel

Tom 69 2020 Numer 2 (327) Strony 253–267

Ewa Joanna Godzińska

Pracownia Etologii Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN Pasteura 3, PL 02-093 Warszawa E-mail: [email protected]

JERZY ANDRZEJ CHMURZYŃSKI (1929–2019): ETOLOG, ENTOMOLOG, MYŚLICIEL

kiego Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Jego terenowe badania obejmowały przede wszystkim analizę zachowań wardzanki (Bembix rostrata; Hymenoptera: Sphecidae), obserwowanego podczas powrotu do gniazda oraz seksualnego pościgu samca za samicą. Prowadził też laboratoryjne badania reakcji fotycznych różnych much z rodzajów Musca, Calliphora i Lucilia. Był jednym ze świato- wych pionierów teoretycznych badań po- święconych biologicznym korzeniom zjawisk estetycznych. Był też autorem licznych innych publikacji poświęconych, między innymi, kwestiom etycznym, porównawczym badaniom zachowań i procesów poznawczych zwierząt i ludzi, oraz historii nauk behawioralnych. Był jednym z autorów ważnego polskiego podręcznika nauk behawioralnych i pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa Etologicznego.

Jerzy Andrzej Chmurzyński (1929-2019) Professor Jerzy Andrzej Chmurzyński (1929 -.2019), an eminent Polish ethologist, entomologist and philosopher, worked ma- inly at the Nencki Institute of Experimental Biology of the Polish Academy of Sciences Prof. Jerzy A. Chmurzyński w swoim gabinecie w in Warsaw, Poland. His field research - in Instytucie Biologii Doświadczalnej im. M. Nenc- volved mostly experiments investigating ho- kiego PAN (Warszawa, r. 2000). Fot. Stanisław ming and sexual behaviour of the digger Ciok. Zdjęcie opublikowane po raz pierwszy w ar- wasp Bembix rostrata (Hymenoptera: Spheci- tykule Chmurzyński J. A., 2000b. Biologiczne na- dae). He also carried out laboratory studies uki behawioralne na przełomie wieków. Kosmos devoted to photic reactions of various flies 49, 363-374. from the genera Musca, Calliphora and Lu- cilia. He was one of the world pioneers of Jerzy Andrzej Chmurzyński theoretical research devoted to biological ro- (1929-2019) ots of aesthetic phenomena. He also wrote Profesor Jerzy Andrzej Chmurzyński numerous papers devoted, among others, to (1929-2019), wybitny polski etolog, entomo- ethical questions, comparative research on log i filozof, pracował głównie w Instytucie animal and human behaviour and cognition, Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenc- 254 Ewa Joanna Godzińska and history of behavioural sciences. He was one of the authors of an important Polish handbook of behavioural sciences and the first President of the Polish Ethological So- ciety.

Rok temu, 1 lipca 2019 r., pożegnaliśmy prof. dr hab. Jerzego Andrzeja Chmurzyń- skiego, który swoje życie naukowe poświęcił badaniom z dziedziny etologii oraz populary- zowaniu i promowaniu tej dyscypliny naukowej. Trudno Go jednak tak wąsko zaszuflad- kować. Badał przede wszystkim owady, więc był też entomologiem. Był również autorem licznych publikacji, w których poruszał kwestie z zakresu filozofii, w tym zwłaszcza- ety ki i estetyki. Miał też szerokie inne zainteresowania, które w pełni uzasadniają twier- dzenie, że był prawdziwym „człowiekiem Re- nesansu”. Między innymi, bardzo lubił recy- tować wiersze, w tym także te staroświeckie i nieco naiwne. Do jego ulubionych utworów należała „Zaczarowana królewna” autorstwa Adama Asnyka, którą pozwolę sobie przy- toczyć prawie w całości, gdyż dużo mówi o osobowości i ideałach Profesora: „Zaczarowana królewna Ryc. 1. Mały Jurek Chmurzyński na słoniu z W mirtowym lasku drzemie; warszawskiego ZOO. U nóg jej lutnia śpiewna Zsunęła się na ziemię [...]. Marzy o jednym z rycerzy, która ze strony matki, Józefy Chmurzyńskiej Że idąc przez odmęty, z domu Żak, miała częściowo francuskie ko- Do stóp jej tu przybieży rzenie. Już od dzieciństwa interesował się I przerwie sen zaklęty. życiem zwierząt (Ryc. 1), w tym zwłaszcza Lecz rycerz, co walczył dla niej, owadów. Największą inspirację stanowiły dla Ten męstwo swe przeceniał - niego urocze książki o owadach autorstwa Zabłąkał się w otchłani... francuskiego przyrodnika Jeana-Henri Fa- I zwątpił... i skamieniał.” bre’a (1823-1915), który przez wiele lat pra- Profesor Chmurzyński lubił recytować cował jako nauczyciel przyrody w szkołach ten wiersz z tym swoim charakterystycznym na południu Francji i wykorzystywał każdą uśmiechem, nieco żartobliwym i nieco smut- wolną chwilę, by wraz ze swoimi uczniami nym. Widać było, że, mimo pewnego przy- obserwować obyczaje owadów. Publikował mrużenia oka, traktuje jego przesłanie bar- swoje obserwacje przede wszystkim w serii dzo serio. Miałam zawsze wrażenie, że jest dziesięciu tomów Pamiętników Entomologicz- to przede wszystkim wiersz o stoicyzmie, nych (fr. Souvenirs Entomologiques), które o tym, by nigdy nie zwątpić i iść wytrwa- ukazywały się w druku w latach 1879-1907, le dalej nawet wtedy, gdy „zabłąkaliśmy się a następnie zostały wydane w całości w r. w otchłani”. Bo inaczej „skamieniejemy”. 1924 (Fabre 1924). Sam Profesor nie „skamieniał” nigdy: zacho- Młody Jurek Chmurzyński lubił też wał żywy umysł i ciekawość świata prawie książki o owadach autorstwa Maurycego do ostatnich chwil swojego życia. Podczas Maeterlincka. Nie wszyscy wiedzą, że ten przyjęcia z okazji 90. urodzin powiedział, że słynny belgijski poeta, dramaturg i eseista, miał wrażenie, iż jego osobowość zmieniała laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatu- się wraz z wiekiem mniej więcej do ukoń- ry w r. 1911, napisał również kilka wnikli- czenia dwudziestego piątego roku życia. A wych i pełnych pasji książek o obyczajach potem nadal było już ciągle tak samo. I owadów, które nadal stanowią ciekawą lek- rzeczywiście tak właśnie było. A życie miał turę i źródło inspiracji i są stale wznawia- Profesor długie, owocne i do ostatnich chwil ne. Najnowsze polskie wydania tych książek niezwykle kreatywne. to Życie termitów (Maeterlinck 1993), Życie Jerzy Andrzej Chmurzyński urodził się pszczół (Maeterlinck 2017) i Życie mrówek 11 marca 1929 r. w Warszawie, w rodzinie, (Maeterlinck 2018). Jerzy Andrzej Chmurzyński 255

J. A. Chmurzyński spędził II wojnę świa- kiej publiczności (m. in. Łuczyńska i Wojtu- tową w Warszawie, którą opuścił dopiero po siak 1938). upadku Powstania Warszawskiego. Powrócił W latach 1970-1973, po przeniesieniu jednak do stolicy, gdy tylko było to możliwe do Zakładu Neurofizjologii, J. A. Chmurzyń- i rozpoczął studia na Wydziale Matematycz- ski przez kilka lat pracował też pod kie- no-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszaw- runkiem prof. Jerzego Konorskiego (1903- skiego, uzyskując stopień magistra filozofii 1973), jednego z najwybitniejszych neurofi- w zakresie zoologii w 1952 r. Na samym zjologów w skali światowej. Jerzy Konorski, początku swojej kariery naukowej, w latach zarówno przed II Wojną Światową, jak i po 1950-1952, a więc jeszcze przed obroną niej, pracował przede wszystkim w Instytu- pracy magisterskiej, pracował jako zastępca cie Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckie- asystenta w Zakładzie Zoologii Systematycz- go, w ostatnich latach swojego życia także nej Uniwersytetu Warszawskiego. Począwszy jako jego dyrektor (1968-1973) i stworzył w od 1952 r. prawie całe swoje życie zawodo- nim niezwykle aktywną i kreatywną szkolę we związał jednak z Instytutem Biologii Do- badawczą (Konorski 1968, 1977; Chmurzyń- świadczalnej im. M. Nenckiego PAN, pracu- ski 1984b; Żernicki 1994; Kuźnicki 2008a, jąc najpierw w Zakładzie Biologii tego Insty- 2008b, 2008c; Skup 2020). Dorobek nauko- tutu, a następnie, począwszy od 1970 r., w wy Jerzego Konorskiego jest wyjątkowo waż- Zakładzie Neurofizjologii. ny i nowatorski. Już we wczesnej młodości, J. A. Chmurzyński zawsze podkreślał, wraz ze Stefanem Millerem (1903-1942), stał że uważa się przede wszystkim za ucznia się współodkrywcą odruchów warunkowych dwóch wybitnych uczonych: prof. Jana Boh- II typu (= odruchów instrumentalnych) (Ko- dana Dembowskiego (1889-1963) oraz prof. norski i Miller 1928). Napisał też dwie zna- Romana Józefa Wojtusiaka (1906-1987). ne książki, które wywarły znaczny wpływ na Prof. Jan Bohdan Dembowski, pierwszy pre- rozwój neurofizjologii i nauk behawioralnych zes Polskiej Akademii Nauk (1952-1957) i w skali światowej: Conditioned reflexes and jeden z dyrektorów Instytutu Biologii Do- neuron organization (Konorski 1948) i In- świadczalnej im. M. Nenckiego PAN (1947- tegrative activity of the brain. An interdisci- 1961), miał bardzo szerokie zainteresowania plinary approach, którą wydano następnie naukowe: był zarazem protistologiem (bada- w Polsce pod tytułem Integracyjna działal- czem biologii pierwotniaków) i zoopsycho- ność mózgu (Konorski 1969). W tej ostatniej logiem. Badał m.in. zachowania owadów, a książce przedstawił m.in. nowatorskie i do w szczególności zachowania budowlane larw dziś inspirujące przemyślenia i hipotezy do- chruścika (Molanna angustata). Owady te tyczące neurobiologicznego podłoża popędów budują z materiału roślinnego, kamyków, (określanych przez niego jako napędy), su- ziarenek piasku i małych muszelek prze- biektywnych doznań zwierząt oraz procesów nośne domki, które służą im jako miejsca poznawczych człowieka (p. też Skup 2020). schronienia w środowisku wodnym, w któ- J. A. Chmurzyński niezwykle cenił też rym przebiega ich rozwój (Dembowski 1923, postać i naukowe dokonania prof. Romualda Staropolska i Dembowski 1959). Prof. Dem- Minkiewicza (1878-1944), o którym napisał bowski był też doskonałym popularyzatorem obszerny artykuł biograficzny (Chmurzyń- nauki i autorem wielu książek, które są ski 2008c). Nie znał go osobiście, gdyż prof. do dziś cenione i czytane: Historia natural- Minkiewicz zmarł 25 sierpnia 1944 r. w wy- na jednego pierwotniaka (Dembowski 1924), niku ran odniesionych podczas ewakuacji z Psychologia zwierząt (Dembowski 1946), Psy- powstańczej Warszawy, gdy Jurek Chmu- chologia małp (Dembowski 1951). W wyborze rzyński był kilkunastoletnim chłopcem. To drogi życiowej przez J. A. Chmurzyńskie- właśnie R. Minkiewicz był twórcą warszaw- go szczególnie ważną rolę odegrały Szkice skiej szkoły etologii. Podobnie jak profesoro- biologiczne (Dembowski 1927), a zwłaszcza wie Dembowski i Konorski, także i on był wstępny rozdział tej książki zatytułowany „O jednym z dyrektorów Instytutu Biologii Do- poezji nauki”. świadczalnej im. M. Nenckiego (w latach Drugi z Mistrzów J. A. Chmurzyńskiego, 1926-1931). Zajmował się przede wszystkim prof. Roman Wojtusiak (1906-1987), wybit- etologią bezkręgowców, w tym także grzeba- ny zoopsycholog z Uniwersytetu Jagielloń- czy, samotnych błonkówek z rodziny Spheci- skiego, był też w skali światowej jednym z dae, które później tak bardzo zafascynowały pionierów nurkowania i podwodnej fotogra- również J. A. Chmurzyńskiego (Minkiewicz fii przyrodniczej. Znany był też jako dydak- 1931, 1932, 1933). Był też poetą i drama- tyk i popularyzator nauki, autor cenionych topisarzem, a także znanym działaczem so- opracowań monograficznych i skryptów po- cjalistycznym o zabawnym pseudonimie święconych zoopsychologii i etologii (m. in. „Marmeladka”. Profesor Chmurzyński tak Wojtusiak 1933, 1971, 1981, 1986), w tym wysoko cenił dokonania naukowe i literackie także opracowań przeznaczonych dla szero- R. Minkiewicza, że na honorowym miejscu 256 Ewa Joanna Godzińska w swoim gabinecie zawiesił jego portretową gdzie badał zachowania trzmieli pod kierun- fotografię. Pamiętam dobrze, jak rozbawiło kiem Johna B. Free i Colina G. Butlera, au- mnie, gdy jako młoda współpracowniczka torów klasycznej książki o biologii i zacho- Profesora asystowałam przy przeprowadzce waniach tych owadów (Free i Butler 1959). wyposażenia Jego pokoju do innego loka- J. A. Chmurzyński był etologiem w naj- lu w Instytucie i panowie przenoszący Jego ściślejszym tego słowa znaczeniu. Etologia rzeczy upuścili niechcący ten portret. Jeden to jedna z najważniejszych nauk behawio- z nich zauważył wtedy zatroskanym tonem: ralnych, czyli nauk zajmujących się zacho- „O, Lenin w błoto wpadł...”. Prof. Minkiewicz waniem zwierząt i ludzi (ang. behaviour = ze swoją siwą bródką mógł rzeczywiście sko- zachowanie). W centrum zainteresowania jarzyć się niewtajemniczonym osobom wła- etologii znajduje się zarówno opis i kwanty- śnie z W. I. Leninem. fikacja zachowania, jak i analiza szerokiego W latach 1962-1963 J. A. Chmurzyński spektrum czynników sprawczych (uwarun- odbył roczny staż naukowy w Wielkiej Bry- kowań przyczynowych) procesów i zjawisk tanii, podczas którego pracował m.in. pod behawioralnych. W badaniach etologicznych kierunkiem prof. Williama H. Thorpe’a (1902- szczególny nacisk kładzie się na procesy 1986), profesora etologii zwierząt na Uniwer- rozgrywające się na osobniczym i społecz- sytecie Cambridge, jednego z najwybitniej- nym poziomie organizacji. Etologia jest też szych wczesnych etologów, autora licznych tzw. obiektywistyczną nauką o zachowaniu. książek poświęconych etologii i jej historii Oznacza to, że chociaż etolodzy nie negują (m. in. Thorpe 1956, 1974, 1979). Co cie- istnienia u zwierząt doznań subiektywnych, kawe, przedmiotem badań J. A. Chmurzyń- nie uznają jednak odwoływania się do nich skiego nie były tym razem zachowania owa- za wystarczające wyjaśnienie mechanizmów dów, lecz habituacja reakcji agresywnych badanych zjawisk. Inną ważną cechą po- niewielkiej rybki, bojownika wspaniałego dejścia badawczego etologii jest istotna rola (Betta splendens) (Chmurzyński 1965b). Ba- porównawczych badań zachowania zwierząt dania te nadzorował bezpośrednio inny wy- należących do różnych grup systematycz- bitny etolog, Robert A. Hinde (1923-2016), nych, w tym także człowieka, jak również autor wielu znanych książek poświęco- obserwacji i doświadczeń prowadzonych w nych etologii i naukom behawioralnym (m. warunkach środowiska naturalnego (Tinber- in. Hinde 1966). Podczas tego stażu J. A. gen 1963, 1976; Chmurzyński 1973b, 1974, Chmurzyński zaprzyjaźnił się też z innym 1985, 2000b, 2012d; Thorpe 1979; Godziń- wybitnym etologiem, Sir Patrickiem Bateso- ska 1996, 1997, 2019 a, b; Godzińska i nem (1938-2017), z którym po wielu latach współaut. 2013; Kaleta 2018; Godzińska i (w r. 2014) spotkał się ponownie w Warsza- Korczyńska 2019). wie (Ryc. 2). Część stażu w Wielkiej Brytanii Jako rasowy etolog, J. A. Chmurzyński spędził też w Zakładzie Pszczelnictwa Stacji z wielkim entuzjazmem prowadził przede Doświadczalnej Rothamsted w Harpenden, wszystkim badania terenowe (Ryc. 3). Ulu- bionym obiektem Jego badań była wardzanka żądlica, określana również po prostu jako wardzanka (Bembix rostrata), żądłówka z rodziny grzebaczowatych (Sphecidae), prowa- dząca samotny tryb życia, ale angażująca się w interesujące formy opieki nad potomstwem wymagające od niej stosunkowo zaawanso- wanych zdolności poznawczych (Chmurzyński 1952a, b, 1957, 1960a, 1963a, b, 1964a, c, 1965c, 1966d, 1967b, 1968, 1977b; Tengö i współaut. 1990). Co ciekawe, zdaniem Pro- fesora prawidłową nazwą łacińską tego ga- tunku powinna być Bembex rostrata i taką właśnie nazwę można znaleźć we wszystkich Jego wcześniejszych publikacjach poświęco- nych temu owadowi. Wardzanka to przepięk- ny owad przypominający wyglądem dużą osę Ryc. 2. Prof. Jerzy A. Chmurzyński wraz z Mał- o jaskrawo ubarwionym ciele, które pokry- żonką, dr Wandą Chmurzyńską i Prof. Sir Patric- wają cytrynowożółte prążki. Samice wardzan- kiem Batesonem (University of Cambridge, Wielka ki odżywiają się nektarem, ale polują też na Brytania) podczas spotkania po latach (Warszawa, owady, które stanowią źródło pożywienia dla 9 marca 2014). Widoczny na zdjęciu obraz jest ich rozwijających się larw. Wardzanka żądli dziełem prof. Chmurzyńskiego. ofiarę, co wywołuje u niej paraliż, a- następ nie, przytrzymując ją środkową parą odnóży Jerzy Andrzej Chmurzyński 257

niu gniazda, jak i dalej, na widnokręgu, to ostatecznie odnajduje gniazdo także dzięki percepcji innych bodźców obecnych w naj- bliższym otoczeniu jego zamaskowanego wej- ścia. Porównanie wyników uzyskanych przez N. Tinbergena i J. A. Chmurzyńskiego doskonale ilustruje, jak ważne jest w naukach behawioralnych prowadzenie badań porów- nawczych i w jak silnym stopniu wpływa to na prawidłowe formułowanie ogólnych wnio- sków dotyczących uwarunkowań przyczynowych zachowań zwierząt. Co godne podkreślenia, Chmurzyński zajmował się nie tylko samymi reakcjami wardzanek na bodźce wzrokowe, lecz rów- nież anatomicznym podłożem tych zacho- wań. Jedna z jego ważniejszych publikacji z tego okresu dotyczy właściwości optycznych oka wardzanki oraz ich wpływu na percep- cję wzrokową tego owada podczas powrotu Ryc. 3. Młody Jerzy A. Chmurzyński wyruszający do gniazda (Chmurzyński 1963b). na badania terenowe zachowań wardzanek (Bem- Badania mechanizmów zapewniających bix rostrata; Hymenoptera: Sphecidae). wardzankom możliwość powrotu do gniazda ciekawie relacjonuje film dokumentalny z pod brzuszną stroną ciała, zanosi ją w locie 1957 r. zatytułowany Jest taka osa (reżyser: do swojego gniazda. Gniazdo to mała norka Jan Jacoby). Młody J. A. Chmurzyński był wykopana w piasku ze starannie maskowa- w nim konsultantem naukowym i autorem nym wejściem. Wardzanka spędza w nim materiałów scenariuszowych, a także głów- również noce, starannie zakopując jego wy- nym aktorem, choć z nie do końca jasnych lot od środka. Weście do norki jest zawsze względów zastosowano dubbing i podłożono tak doskonale maskowane, że powstaje py- głos innego aktora z wówczas nienaganną, a tanie, w jaki sposób wardzanka potrafi od- obecnie nieco zabawną staroświecką dykcją. naleźć swoje gniazdo, gdy powraca do niego Film ten można obecnie oglądać w odnowio- z upolowaną ofiarą? Jak wykazały badania nej wersji cyfrowej. młodego J. A. Chmurzyńskiego, wardzanka J. A. Chmurzyński badał również me- kieruje się przede wszystkim wzrokiem, ale chanizmy leżące u podłoża zdolności powro- ostatecznie odnajduje gniazdo również dzięki tu do gniazda u innych żądłówek, w tym percepcji innych bodźców obecnych w jego zwłaszcza samotnej pszczoły obrostki letniej najbliższym otoczeniu (Chmurzyński 1952a, (Dasypoda hirtipes; dawna nazwa Dasypoda b, 1960a, 1963a, 1964a, 1965c, 1966d, altercator) (Chmurzyński i współaut. 1998). 1967b). W czasie stażu w Zakładzie Pszczelnictwa Badania J. A. Chmurzyńskiego nad po- Stacji Doświadczalnej Rothamsted w Har- wrotem wardzanki do gniazda były prowa- penden (1963) wykonał też wstępne badania dzone przy użyciu podobnych metod, jak mające na celu ocenę wielkości strefy ży- klasyczne badania jednego z ojców etologii, ciowej trzmieli oraz odległości, z których te Nicholaasa Tinbergena, nad powrotem do owady są zdolne powracać do gniazda. gniazda innego przedstawiciela rodziny grze- J. A. Chmurzyński bardzo lubił badania baczowatych, taszczyna pszczelego, znanego terenowe i oddawał się im z pasją i wiel- też jako wilk pszczeli (Philanthus triangulum) kim entuzjazmem. Podczas wielu lat pracy (Tinbergen i Kruyt 1938, Tinbergen 1976). w terenie przydarzały Mu się różne ciekawe Wyniki uzyskane dla taszczyna i wardzanki i czasami bardzo zabawne przygody. Jeden były jednak nieco odmienne, gdyż owady te z najzabawniejszych incydentów miał zwią- różnią się pod względem sposobu gniazdo- zek z tym, że w czasie badań terenowych J. wania oraz charakteru lotu. Taszczyn lata A. Chmurzyński korzystał z zaawansowanej wysoko, a jego gniazdo, choć zamknięte, jak na tamte czasy metodyki, a mianowicie jest widoczne jako plamka wilgotniejszego z polowego radiotelefonu. Taki radiotelefon piasku. Wardzanka lata nisko, a jej gniaz- był wówczas pokaźnym pudełkiem przypomi- do jest doskonale zamaskowane. Dlatego nającym wielkością opakowanie proszku do taszczyn rozpoznaje gniazdo dzięki pamię- prania i wyposażonym w charakterystyczną ci wzrokowej, zaś wardzanka, choć również antenkę. Dla niewtajemniczonych posługiwa- kieruje się wzrokiem, zwracając uwagę zanie się takim urządzeniem musiało wyglądać równo na obiekty znajdujące się w otocze- bardzo podejrzanie: oto jakiś nieznany osob- 258 Ewa Joanna Godzińska nik odziany w „imperialistyczne” jasne szorty kazało ono bowiem, że podczas pościgu sek- i koszulkę kryje się w leśnych zaroślach i sualnego za samicą samce wardzanki prefe- ewidentnie coś nadaje! Pewnego dnia miej- rują tak zwane bodźce ponadnormalne. Bo- scowi zdecydowali więc, że nie mogą na to dziec ponadnormalny to bodziec wyzwalający patrzeć obojętnie i w poczuciu patriotyczne- określoną odpowiedź behawioralną w silniej- go obowiązku udali się na posterunek Milicji szy sposób niż właściwy bodziec, na który Obywatelskiej, by zameldować, że w krza- taka odpowiedź wytworzyła się w procesie kach siedzi amerykański szpieg i właśnie ewolucji (Tinbergen 1976, Immelman i Beer coś nadaje przez krótkofalówkę. Na szczęście 1989). Przykłady takich bodźców były już w miejscowi milicjanci byli dobrze poinformo- etologii znane. Między innymi, jeden z oj- wani i wyjaśnili lojalnym obywatelom, że nie ców-założycieli etologii, Nicholaas Tinbergen, jest to żaden szpieg, tylko entomolog. odkrył, że ostrygojady (Haematopus ostrale- Za inny zabawny incydent mający zwią- gus) podczas wyboru jaja do wysiadywania zek z tymi badaniami odpowiedzialność po- kierują się prostym kryterium: „Wybieraj jak nosili dwaj mali chłopcy. W pewnym mo- największe jajo”. W rezultacie ptak wybiera mencie J. A. Chmurzyński zauważył, że Jego jajo tak wielkie, że nie może na nim nawet synek Ryś wraz z kolegą Tomkiem siedzą usiąść (Tinbergen 1976). Wiadomo już było cierpliwie nad pięknym, typowym gniazdem też, że bodźce ponadnormalne uczestniczą w wardzanki. Gdy zapytał, co robią, odpowie- kontroli zachowań seksualnych różnych ga- dzieli, że czekają, aż wardzanka powróci do tunków zwierząt, w tym także owadów. Na gniazda. Dumny ojciec bardzo się ucieszył, przykład, jak to opisał również N.Tinber- że chłopcom udało się znaleźć gniazdo war- gen wraz ze współpracownikami (Tinbergen dzanki, bo nie jest to wcale takie łatwe. i współaut. 1942, Tinbergen 1976), samce Wtedy jednak Tomek wyjaśnił „Ale my wcale motyla skalnika semele (Hipparchia semele) nie znaleźliśmy tego gniazda, to Ryś je zro- podczas pościgu za samicą preferują modele bił patykiem!”. samic większe i ciemniejsze od samic rzeczy- Pewnego dnia miejscowego przechodnia wiście istniejących. Badania zachowań sek- zaskoczyło też jeszcze bardziej nietuzinko- sualnych samców wardzanki przeprowadzo- we zachowanie dziwnego miastowego, któ- ne przez J. A. Chmurzyńskiego udokumen- ry z wędką w dłoniach (Ryc. 3) ustawił się towały jednak szczególnie elegancki przykład na suchej piaszczystej wydmie z dala od występowania bodźców ponadnormalnych w wszelkich źródeł wody i od czasu do czasu zachowaniach rozrodczych zwierząt. energicznie zataczał nią wielkie kręgi. Przy- J. A. Chmurzyński analizował zachowa- padkowy świadek tych dziwnych praktyk w nia owadów również w warunkach labora- końcu nie wytrzymał, podszedł bliżej i za- toryjnych. Najważniejszym przedmiotem jego gadnął koleżeńskim tonem: „Co, biorą rybki, laboratoryjnych doświadczeń były tzw. reak- biorą?”. Nie chodziło tu jednak oczywiście o cje fotyczne, czyli stosunkowo proste reak- łowienie rybek, tylko o doświadczenie tere- cje na bodźce świetlne, które badał przede nowe badające zachowania seksualne sam- wszystkim u much z rodzajów Musca, Cal- ców wardzanki. Do wędki zamiast przynęty liphora i Lucilia (Lipińska-Skawińska i Chmu- były przyczepiane drewniane modele samic rzyński 1963; Chmurzyński 1967a, 1969, wardzanki. Gdy wędka była puszczana w 1973a, 1984a, 1993a). Uczestniczył też w ruch, modele samic wzlatywały w powietrze, badaniach reakcji fotycznych chrząszczy samce podążały za nimi w ramach tzw. po- trojszyków Tribolium castaneum i T. confu- ścigu seksualnego, a badacz notował ich za- sum (Godzińska i Chmurzyński 1981), a tak- chowania. Dzięki temu J. A. Chmurzyński że preferencji wzrokowych świerszcza domo- odkrył m.in., że samce wardzanki chętniej wego (Acheta domesticus) i ich modyfikacji podążały za drewnianymi modelami samic nabywanych na drodze warunkowania (Kie- pomalowanymi w błękitnofioletowe prążki ruzel i Chmurzyński 1982). Jednym z cie- niż za modelami przypominającymi wiernie kawszych rysów oryginalnego podejścia J.A. prawdziwe samice. Zdaniem J. A. Chmu- Chmurzyńskiego do kwestii elementarnych rzyńskiego mogło tak być dlatego, że kolor zachowań zwierząt, ujawniających się w od- błękitnofioletowy to kolor nektarodajnych powiedzi na stosunkowo proste bodźce, był roślin pokarmowych wardzanki. Preferencja postulat, by termin „taksja” był stosowa- tego koloru, która w procesie ewolucji wy- ny jedynie na określenie zachowań polega- tworzyła się u wardzanek w kontekście za- jących na orientowaniu osi ciała zwierzęcia chowań pokarmowych, najwyraźniej mogła względem kierunku działania bodźca. Zgod- ulegać ekspresji także w innym kontekście nie z takim ujęciem taksja dodatnia pole- motywacyjnym, podczas pościgu samca za gałaby na takim ustawianiu osi ciała, by samicą (Chmurzyński 1977b). głowa zwierzęcia była skierowana ku bodź- Z doświadczenia tego można było wycią- cowi, zaś taksja ujemna na odwracaniu się gnąć też jeszcze jeden ciekawy wniosek: wy- od bodźca. Natomiast na określenie sytuacji, Jerzy Andrzej Chmurzyński 259 w której taksji towarzyszyłaby również loko- przez naukę jest niemożliwe z powodu bra- mocja Chmurzyński zaproponował nowy ter- ku adekwatnych metod, przystających pa- min „elazja”, utworzony w oparciu o grecki radygmatów, bądź też kapryśności samego termin „elasis” oznaczający „pędzenie” (na przedmiotu badań. Zdaniem Chmurzyńskie- przykład bydła). Takie ujęcie tych kwestii go paranauki nie są zupełnie pozbawione nie przyjęło się jednak szerzej w piśmiennic- wartości, gdyż w miarę rozwoju poznania twie naukowym. naukowego podejmowane przez nie zagad- Jedną z zasadniczych cech osobowości nienia mogą wejść w orbitę zainteresowań prof. Chmurzyńskiego była wręcz nienasyco- którejś z nauk. Natomiast pseudonauki, na ciekawość świata. Nie ograniczał się do choć nierzadko obejmujące uczciwe groma- prowadzenia badań doświadczalnych: dzia- dzenie faktów, nie stosują następnie do ich łał również na polu biologii teoretycznej, był analizy poprawnych metod naukowych. też autorem opracowań i esejów z pograni- W wielu publikacjach J. A. Chmurzyński cza biologii i filozofii. W szczególności,- na rozważał kwestię czasu w procesach biolo- leżał do światowych pionierów poszukiwania gicznych i w kulturze (Chmurzyński 1977c, biologicznych korzeni wrażliwości estetycznej 2004, 2006a, 2012a, 2014; Chmurzyński (Chmurzyński 1987a, b, 1990, 1992, 1993b, i Wierciński 2012). Był też autorem szere- 2002a). Analizował też inne podobieństwa i gu opracowań z zakresu historii nauki, w różnice pomiędzy człowiekiem i zwierzętami których omawiał wydarzenia rozgrywające oraz popularyzował wiedzę o nich i o ewo- się zarówno w Polsce (Chmurzyński 1966a, lucji człowieka (Chmurzyński 1955/1956c, b, 1984b, 2000a, b, 2008c; Godzińska i 1990, 1993d, 1995a, b, c, d, 1998, 1999b, Chmurzyński 1989), jak i poza jej granicami c, 2000c, e, 2004, 2006a, 2007, 2008a, b, (Chmurzyński 1967c, 1974, 2000b, 2012d). 2009, 2012a, 2014; Chmurzyński i Geble- Wiele publikacji przeglądowych i popularno- wicz 1963, 1969). W licznych artykułach z naukowych poświęcił swojej ulubionej tema- pogranicza biologii i filozofii poruszał m.in. tyce, czyli orientacji przestrzennej różnych kwestię dichotomii Dobro-Zło, Prawda-Fałsz i zwierząt i to nie tylko owadów, lecz również Piękno-Brzydota (Chmurzyński 2000d, 2001, ptaków i ssaków (Chmurzyński 1954, 1964b, 2002a), a także inne zagadnienia z zakresu 1967c, 1991, 2011a). Omawiał też specy- etyki, takie jak rola rodziny, zasad etycznych fikę funkcjonowania zmysłów zwierzęcych i i przekonań religijnych oraz motywujących ludzkich (Chmurzyński 1960b; Chmurzyń- lektur w wychowywaniu dzieci, obejmującym ski i Geblewicz 1963, 1969; Chmurzyński i też jako ważny element kształtowanie zacho- Korda 1974; Chmurzyński i Kieruzel 1975) wań będących wyrazem dbałości o środo- oraz zdolności i procesy poznawcze różnych wisko i szacunku dla przyrody (Chmurzyń- zwierząt (Chmurzyński 1954, 1960c, 1976, ski 1990, 1994, 1999b, 2000e, 2002b). J. 1977a, 1996, 2002d, 2011b, 2012b, c). Po- A. Chmurzyński zajmował się też etycznymi dejmował w nich także wiele innych intere- aspektami stosunku człowieka do zwierząt, sujących Go kwestii, takich jak ewolucja i a w szczególności etycznymi zasadami, które istota życia (Chmurzyński 1955/1956a, b, powinny być przestrzegane podczas prowa- c, 1973c, 2002c), mimesis (naśladownictwo dzenia badań behawioralnych i innych ba- kształtów i zachowań) w świecie zwierząt i dań naukowych z użyciem zwierząt (Chmu- ludzi (Chmurzyński 1992, 1993b), pierwot- rzyński 1995a, b, c, d). Wypowiadał się też ne zachowania dzikich zwierząt (Chmurzyń- na temat takich kwestii jak: prawodawstwo ski 1993c), ceremonie, magiczne zachowania regulujące relacje pomiędzy ludźmi i zwie- oraz dziwne strachy i lęki w świecie zwierząt rzętami (Chmurzyński 1997) oraz ubój rytu- (Chmurzyński i Weker 2011, Chmurzyński alny (Chmurzyński 2006b). Niektóre aspekty 2013), a nawet pierwsze kroki eksperymen- twórczości J. A. Chmurzyńskiego z pograni- talnej astrobiologii (Chmurzyński 1963c) czy cza etologii i filozofii stały się przedmiotem też przyszłość Europy (Chmurzyński 2002b). doktoratu ks. Tomasza Perza (Instytut Filo- J. A. Chmurzyński chętnie dzielił się zofii Uniwersytetu Szczecińskiego), zatytuło- swoją encyklopedyczną wiedzą, i to nie tyl- wanego „Etologiczne aspekty kształtowania ko z zakresu etologii, lecz również dotyczą- wartości w ujęciu Jerzego Chmurzyńskiego” cą wielu innych zagadnień. W jego dorobku (Perz 2016). znajdujemy więc także publikacje stanowią- J. A. Chmurzyński poświęcił też cieka- ce sprawozdania z konferencji i kongresów wy esej rozróżnieniu pomiędzy nauką, para- naukowych (Chmurzyński 1964d, 1965a, nauką i pseudonauką (Chmurzyński 1999a). 1966c, 1967d, 2000f). W latach 1967-2012 Zgodnie z zaprezentowanym w nim ujęciem, był autorem lub współautorem prawie 250 paranauka to działalność poznawcza, czę- haseł zamieszczonych w ważnych polskich sto zorganizowana, poświęcona badaniom encyklopediach. Przez wiele lat tworzył nie- zasadniczo realnych, tajemniczych zjawisk zwykły Słownik encyklopedyczny biologii za- i niepowtarzalnych faktów, których podjęcie chowania się i pojęć pokrewnych, dostępny w 260 Ewa Joanna Godzińska dwóch tomach na serwerze Instytutu Nenc- odbyło się w lutym 2020 r., tuż przed wy- kiego. Można w nim znaleźć m.in. wiele waż- buchem pandemii COVID-19, było już 372 nych definicji, a także szczegółowe biogramy Seminarium Etologicznym i zarazem 235 licznych przedstawicieli nauk behawioral- posiedzeniem naukowym Polskiego Towarzy- nych. stwa Etologicznego. Prof. Chmurzyński przez wiele lat dzia- J. A Chmurzyński był również jednym łał w Radzie Naukowej Instytutu Biologii z inicjatorów powstania i pierwszym Preze- Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN (był sem Polskiego Towarzystwa Etologicznego przez szereg lat jej sekretarzem, a także wi- (PTEtol.), które powstało w r. 1991. Włożył ceprzewodniczącym), a także w Radzie Na- bardzo dużo serca, czasu i wysiłku w pracę ukowej Instytutu Zoologii PAN i Stołecznego nad stroną internetową Polskiego Towarzy- Uniwersytetu Powszechnego. Był wieloletnim stwa Etologicznego. Strona ta jest obecnie w członkiem Komitetu Biologii Ewolucyjnej i przebudowie, mamy jednak nadzieję, że już Teoretycznej PAN, Komitetu Zoologii PAN niedługo powrócą na nią cenne materiały oraz Rady Upowszechniania Nauki PAN, a opracowane dla niej przez J. A. Chmurzyń- także wiceprzewodniczącym Multidyscyplinar- skiego. nego Zespołu Uniwersytetu Warszawskiego i J. A. Chmurzyński działał też w wielu in- Państwowego Muzeum Archeologicznego do nych towarzystwach naukowych, a mianowi- badań nad Osobliwością Gatunkową Człowie- cie w Polskim Towarzystwie Przyrodników im. ka, którego przewodniczącym był znany an- Kopernika, Polskim Towarzystwie Entomolo- tropolog prof. Andrzej Wierciński. gicznym i Polskim Towarzystwie Zoologicz- Prof. Chmurzyński był wspaniałym, nie- nym, w którym należał do grona inicjatorów zwykle cenionym wykładowcą akademickim. powstania Sekcji Etologicznej (1987-1991), Przez wiele lat prowadził wykłady dla stu- organizacji bezpośrednio poprzedzającej po- dentów warszawskich uczelni: Stołecznego wstanie Polskiego Towarzystwa Etologiczne- Uniwersytetu Powszechnego, Uniwersytetu go. Działał także aktywnie na rzecz etologii Warszawskiego (Wydział Psychologii i Wydział na arenie międzynarodowej. Przez wiele lat Biologii) oraz Akademii Teologii Katolickiej, był przedstawicielem Polski w Międzynaro- która obecnie przekształciła się w Uniwer- dowym Komitecie Etologicznym (1975-1985), sytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Był a następnie przedstawicielem krajów Europy współautorem słynnego, wciąż jeszcze będą- Wschodniej (bez ZSRR) w Międzynarodowej cego w użyciu akademickiego podręcznika Radzie Etologicznej (1985-1989). W swojej nauk behawioralnych, na którym wychowały działalności naukowej współpracował przede się całe pokolenia studentów i miłośników wszystkim z uczonymi z Francji, zwłaszcza z tych nauk (Sadowski i Chmurzyński 1989). Jeanem Medionim i Raymondem Campanem. Podręcznik ten, nagrodzony Nagrodą Nauko- W czasie pobytu we Francji przyczynił się do wą im. M. Oczapowskiego VI Wydziału PAN, utworzenia w rodzinnym domu Jean-Henri nadal jest bardzo chętnie czytany i to nie Fabre’a w miejscowości Sérignan du Comtat tylko przez studentów, lecz również przez muzeum Harmas de Fabre upamiętniające- inne osoby pragnące pogłębić swoją wiedzę o go tego wybitnego francuskiego entomologa, zachowaniu zwierząt. którego książki stanowiły dla Niego w dzie- J. A. Chmurzyński był też niezwykle ak- ciństwie tak wielką inspirację. Już wcześniej tywnym popularyzatorem nauki. Jego dzia- rozpowszechniał wiedzę o dokonaniach Jean- łalność na tym polu nie ograniczała się do -Henri Fabre’a także w Polsce, między inny- autorstwa wspomnianych już artykułów pomi w artykule przeglądowym dyskutującym pularnonaukowych. Uczestniczył w licznych badania tego uczonego nad orientacją prze- audycjach radiowych i telewizyjnych, współ- strzenną latających żądłówek (Chmurzyński pracując przez wiele lat między innymi z 1967c). red. Małgorzatą Kownacką oraz inną znaną J. A. Chmurzyński współpracował rów- popularyzatorką nauk behawioralnych dr nież z badaczami ze Szwecji (Jan Tengö) i Zuzanną Stromenger. Był autorem wielu re- Niemiec (Hermann Schöne), z którymi miał cenzji książek naukowych i popularnonau- wspólną publikację relacjonującą wyniki ba- kowych, publikowanych m.in. w czasopiśmie dań nad powrotem do gniazda przez war- „Nowe Książki”. dzanki płci obojga (Tengö i współaut. 1990). Jeszcze jako młody pracownik naukowy Doświadczenia te wykryły też, że u samic Zakładu Biologii Instytutu Biologii Doświad- wardzanki zdolność do powrotu do gniazda czalnej im. M. Nenckiego PAN J. A. Chmu- doskonali się w miarę przechodzenia kolej- rzyński zainicjował powstanie kultowych Se- nych stadiów rozwoju zachowań. minariów Etologicznych. Seminaria te odby- W 2000 r., w związku z odejściem Pro- wają się w Instytucie Nenckiego począwszy fesora na emeryturę, przejęłam po Nim kie- od 1966 r., a więc już od ponad pół wie- rownictwo Pracowni Etologii Instytutu Nenc- ku. Ostatnie takie zebranie naukowe, które kiego, by wraz ze współpracownikami kon- Jerzy Andrzej Chmurzyński 261 tynuować badania etologicznych i neurobio- logicznych uwarunkowań przyczynowych za- chowań owadów, w tym zwłaszcza mrówek. Profesor nadal jednak uczestniczył czynnie w życiu naszej Pracowni. Ostatnia publika- cja Jego autorstwa poświęcona czasoprze- strzeni w życiu zwierząt i człowieka ukazała się w 2014 r., gdy miał już 85 lat (Chmu- rzyński 2014). Jako uczennica Profesora, na zawsze za- chowam w pamięci wdzięczność za wszystko, co dla mnie zrobił. Przez cały czas naszych naukowych i towarzyskich kontaktów, które rozgrywały się na przestrzeni prawie pół wieku (1974-2019) miałam poczucie, że mogę z Nim w konstruktywny i inspirujący sposób dyskutować na dosłownie wszystkie tema- ty. W pewnym momencie przeszliśmy też w Ryc. 4. Obraz prof. J. A. Chmurzyńskiego przed- końcu na „Ty” i Profesor stał się dla mnie stawiający Jego ukochany dom w Mrozach, gdzie Jurkiem. Mieliśmy tak wiele wspólnych za- przez wiele lat prowadził badania terenowe. Na ła- interesowań i to nie tylko naukowych... Czę- weczce siedzi córka Profesora, Ania. sto odkrywaliśmy np. z miłym zaskoczeniem, że znamy i lubimy te same stare i mało znane książki. Należy bowiem pamiętać, że pasje prof. Chmurzyńskiego nie ograniczały się do działalności badawczej oraz dydakty- ki i popularyzacji nauki. Kochał muzykę kla- syczną, sam komponował i grał na pianinie. Gdy kiedyś spytałam Go, czy skomponowa- ny przez niego mazurek był przeznaczony do wykonywania na pianinie, czy też może na fortepianie, odpowiedział mi z błyskiem w oku „Mazurek był na fortepian, ale i tak gra się go na pianinie”. Malował też farbami olej- nymi piękne pejzaże (Ryc. 4, 5). Na jego ob- razach możemy zobaczyć wiosnę i lato w ca- łym swoim rozkwicie: mokradła, sady, leśne i polne drogi, a także urocze, kryte strzechą wiejskie chałupki. Malował również sceny marynistyczne. Fascynowała Go astronomia, lubił też starszą literaturę Science Fiction i wycieczki rowerowe, a w młodości uprawiał żeglarstwo. Przede wszystkim zaś był wyjąt- kowo ciepłym, bezinteresownym człowiekiem, życzliwym ludziom, powszechnie lubianym i kochanym. Prof. Chmurzyński był troskliwym zwierzchnikiem, choć na samym początku naszej współpracy pewien przejaw Jego tro- ski o bezpieczeństwo i higienę pracy swoich młodych współpracowniczek naprawdę mnie zaskoczył i nieco rozbawił. Było to daw- no temu, w latach 70. ubiegłego stulecia, gdy wraz z koleżanką przeprowadzałyśmy Ryc. 5. Obraz prof. J. A. Chmurzyńskiego przed- pod Jego kierunkiem doświadczenia do na- stawiający polną drogę w Niemczynie, rodzinnej szych prac magisterskich. Moje zadanie po- miejscowości Jego żony, dr Wandy Chmurzyń- legało na obserwowaniu odpowiedzi maleń- skiej. kich chrząszczy trojszyków na światło białe o różnych natężeniach. Źródłem światła były to jednak aparat dosyć sędziwy i sfatygowa- w tym doświadczeniu cztery żarówki przy- ny, a izolacja przewodów elektrycznych, za- twierdzone do kwadratowej metalowej ramy pewniana przez stareńką plecionkę z nici, umieszczanej nad areną doświadczalną. Był była już bardzo sparciała. W wyniku tego po 262 Ewa Joanna Godzińska podłączeniu do prądu przewody siały obfi- cie iskrami pryskającymi w nieprzewidywal- nych kierunkach i często lądującymi nam na twarzach. Gdy poskarżyłyśmy się na to Szefowi w nadziei, że poleci naszym insty- tutowym elektrykom wymianę przewodów na nowe, bardzo się zafrasował, a następnie bardzo szybko i z satysfakcją zaprezentował nam rozwiązanie tego problemu: z szero- kim uśmiechem wręczył nam... dwie piękne osłony na twarz, takie, jakich używali hut- nicy lub spawacze. Obecnie, w dobie pandemii COVID-19, takie osłony określa się jako przyłbice. Teraz za każdym razem, gdy widzę taką przyłbicę, uśmiecham się wewnętrznie, bo przypomina mi te stare dobre studenckie czasy. W dowód sympatii i uznania dla osią- Ryc. 6. Prof. Jerzy A. Chmurzyński wraz z uczen- gnięć i niezwykłej osobowości prof. J. A. nicą, prof. Ewą J. Godzińską, tuż przed uroczy- Chmurzyńskiego najbliżsi współpracownicy stościami jubileuszu 90-lecia urodzin (Warszawa, zorganizowali na Jego cześć dwie uroczysto- 20 marca 2019). ści jubileuszowe, z okazji 80-lecia urodzin (11 marca 2009) oraz 90-lecia urodzin (23 rad na ekranie swojego komputera i od cza- marca 2019). Podczas pierwszej z tych uro- su do czasu dorzucał swój komentarz, a w czystości odczytany został między innymi końcowej części sesji rozmawiał z jej uczest- żartobliwy poemat zatytułowany „Osobista nikami dzięki połączeniu za pośrednictwem apoteoza prof. dr Jerzego Chmurzyńskiego Skype’a. z okazji osiągnięcia wieku dojrzałości przez W dalszej części sesji cztery wykłady Prezesa Komitetu Neurobiologii PAN po- wspomnieniowe wygłosili prof. Leszek Kuź- de novo spiesznie, lecz z sercem sklecona”, nicki („Jurek Chmurzyński etolog z Warsza- który specjalnie na tę okazję napisał prof. wy”), prof. Ewa J. Godzińska („Etolog i nie Jerzy Vetulani. Poemat ten zawierał między tylko. Jerzy Andrzej Chmurzyński jako po- innymi następujące żartobliwe uwagi ko- stać renesansowa”), prof. Marek W. Kozłow- mentujące działania J. A. Chmurzyńskiego ski („Jest taki entomolog”) i znana dzienni- w zakresie bioetyki: karka radiowa red. Małgorzata Kownacka „Jurka badaniom też nie umyka („Etolog na antenie”). Uczestnicy sesji obej- nowa dziedzina, etoetyka. rzeli też film Jest taka osa przedstawiają- Człowiek przeciętny depcze robale cy terenowe doświadczenia młodego J. A. i nie przejmuje się nimi wcale. Chmurzyńskiego poświęcone badaniom me- Ale czy wolno gwałtownym ruchem chanizmów umożliwiających wardzance po- w krwawy placuszek zamienić muchę, wrót do gniazda, a następnie kilka dalszych która jest przecież Bożym stworzeniem krótkich filmów o tych owadach autorstwa z mózgiem, skrzydłami i przyrodzeniem?” Marii Habrowskiej (Wardzanki dzisiaj). Ja Poemat kończyły zaś następujące strofy: pozwoliłam sobie odczytać raz jeszcze żarto- „Multum problemów stwarza przyroda. bliwy poemat prof. Jerzego Vetulaniego na- Bez etologa wysiłków szkoda. pisany dla uczczenia 80-lecia urodzin prof. Wiele zdziałałeś, lecz przyjaciele Chmurzyńskiego w r. 2009. Po krótkiej Wiedzą, że jeszcze dokonasz wiele. przerwie cztery kolejne wykłady poświęcone Twoje badania przez długie lata różnym kwestiom bliskim zainteresowaniom Bardzo zmieniły nasz ogląd świata. naukowym Jubilata wygłosili dr Sławomir I nawet, gdy nas to troszkę nuży Lux („Muchy, seks i pomarańcze: etologicz- Zmieniaj ten ogląd nam jak najdłużej.” ne peregrynacje z Polski do Afryki i z po- Niedawny jubileusz 90-lecia urodzin Pro- wrotem”), prof. Bogdan Sadowski („Medycz- fesora uczciła sesja naukowa zatytułowana ne i społeczne znaczenie neuronauk”), prof. „Etologia i nie tylko” zorganizowana w Insty- Krzysztof Turlejski („W czym człowiek jest tucie Biologii Doświadczalnej im. M. Nenc- wyjątkowy, a w czym podobny do wardzan- kiego PAN w dniu 23 marca 2019. Sesję ki?”) oraz prof. Tadeusz Kaleta („Człowiek otworzyła projekcja nagrania video z żarto- - zwierzę w antyku i średniowieczu. Kilka bliwym powitaniem uczestników przez Jubi- uwag”). W sesji uczestniczyło także wielu lata. Problemy ze zdrowiem nie pozwoliły Mu innych wybitnych polskich biologów, m.in. już niestety na osobiste przybycie na sesję, profesorowie: Tadeusz Jezierski, Jerzy Mora- ale przez cały czas śledził przebieg jej ob- czewski, Barbara Oderfeldt-Nowak, Joanna Jerzy Andrzej Chmurzyński 263

Pętal-Figielska, Lech Wojtczak i Jerzy Woy- że rozwój wiedzy to nie tylko dokonywanie ke, a także członkowie rodziny Profesora. nowych odkryć, ale również dbałość o to, by Niestety Profesor, który jeszcze podczas już istniejące osiągnięcia nie były zapomi- swojej sesji jubileuszowej był w znakomitej nane. Profesor Chmurzyński z ogromną pa- formie intelektualnej i kipiał humorem (Ryc. sją działał na obydwu tych polach. Podczas 6), opuścił nas na zawsze już kilka miesięcy pracy nad swoim ukochanym słownikiem później, 1 lipca 2019 r. Wieczorem poprzed- poświęcał niezwykle dużo czasu i uwagi per- niego dnia czuł się już bardzo zmęczony i fekcyjnemu opracowywaniu biogramów wielu Jego ostatnie słowa brzmiały „To ja już pój- stosunkowo mało znanych badaczy zachowa- dę spać”. nia, którzy jedynie dzięki Niemu zostali oca- Uroczystości żałobne, podczas których leni od zapomnienia. Mam więc ogromną na- pożegnaliśmy Profesora odbyły się w dniu dzieję, że i także i On nie zostanie przez nas 10 lipca 2019 na Cmentarzu Powązkowskim zapomniany”. w Warszawie. Podczas nabożeństwa żałobne- Chciałabym też przypomnieć, że infor- go pożegnał Go ks. dr Tomasz Perz, autor macje biograficzne o prof. Chmurzyńskim i doktoratu poświęconego Jego filozoficznym Jego działalności można też znaleźć w ar- poglądom. Podczas odprowadzania Profeso- tykułach Jego autorstwa/współautorstwa ra na miejsce ostatniego spoczynku wyda- (Chmurzyński 1966a, b; Godzińska i Chmu- rzył się też nieoczekiwanie wzruszający swo- rzyński 1989) oraz w licznych opracowa- ją symboliką incydent: konduktowi żałobni- niach innych autorów (między innymi Żer- ków przez dłuższy czas towarzyszyła piękna nicki 1994, Kuźnicki 2008a, b, c, 2009; ruda wiewiórka, która również odprowadzała Godzińska i współaut. 2013; Pikoń i współ- Profesora skacząc z nagrobka na nagrobek aut. 2018, Godzińska 2019a, b; Godzińska i wzdłuż cmentarnej alejki. Korczyńska 2019). Ukochana żona Profesora, dr Wanda Chmurzyńska, biochemiczka, podobnie jak PODZIĘKOWANIA On związana zawodowo z Instytutem Biolo- Chciałabym serdecznie podziękować Ro- gii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN, dzinie Profesora za nieocenioną pomoc w niestety też ciężko zachorowała na jesie- uzyskaniu wielu cennych informacji biogra- ni 2019 r. i odeszła od nas niecały rok po ficznych oraz w zdobyciu części materiału swoim Mężu, 21 marca 2020 r. ilustracyjnego. Praca nad tą publikacją była Na zakończenie chciałabym przytoczyć finansowana z subwencji Ministerstwa- Na jeszcze jeden staromodny wiersz, który Pro- uki Szkolnictwa Wyższego dla Instytutu Bio- fesor lubił recytować. Niestety nie jestem w logii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN. stanie ustalić jego autora. „Ja dla pająka i dla pokrzywy mam ser- LITERATURA ce brata. Bo ona biedna, on nieszczęśliwy, w Chmurzyński J. A., 1952a. Badania porównawcze wzgardzie u świata. nad orientacją owadów żyjących na piaskach. Bo ona biedna, ludziom się broni, rwać I seria: Orientacja wzrokowa os grzebaczowatych (Sphegidae) przy powrocie do gniazda. się nie daje, Praca magisterska, Zakład Zoologii Systema- A po jej śmierci w zabójczej dłoni kolec tycznej Uniwersytetu Warszawskiego. zostaje. Chmurzyński J. A., 1952b. Badania porównawcze A on cierpliwy, choć burza w koło sieć nad orientacją owadów żyjących na piaskach. I seria: Orientacja przestrzenna os grzebaczo- mu zepsuje watych (Sphegidae) przy powrocie do gniazda. Nie płacze głośno, westchnie na stronie i Pol. Pismo Entomol. 22, 11-68. dalej snuje.” Chmurzyński J. A., 1954. Skąd nasze ptaki wie- Profesor Chmurzyński również nigdy nie dzą, gdzie leży Afryka? Radio i Świat 10, 3. zwątpił w sens swojej misji i do końca swo- Chmurzyński J. A., 1955/1956a. O teorii ewolucji. Kalendarz Nauczyciela Związkowca, 179-183. ich dni pozostał najwierniejszym rycerzem Chmurzyński J. A., 1955/1956b. Jaki był począ- Damy Etologii. Przez wiele lat walczył dla tek życia na ziemi? Kalendarz Nauczyciela niej prawie zupełnie samotnie, heroicznie Związkowca, 183-185. odgrywając rolę człowieka-instytucji. Później Chmurzyński J. A., 1955/1956c. O pochodzeniu człowieka. Kalendarz Nauczyciela Związkowca, umiał jednak skupić wokół siebie wielu in- 186-192. nych pasjonatów nauk behawioralnych, któ- Chmurzyński J. A., 1957. Preliminary notes on re między innymi dzięki Jego działaniom od- the colour preferences of females Bembex ro- grywają obecnie w polskiej nauce znaczącą strata (L.) (Hymenoptera, Sphegidae). A preli- rolę. minary note. Ekol. Pol. A 5, 7-13. Chmurzyński J. A., 1960a. Badania nad orienta- Chciałabym więc także i tu powtórzyć kil- cją przestrzenną samic Bembex rostrata (L.) ka słów wypowiedzianych przeze mnie pod- (Hymenoptera, Sphegidae). Rozprawa dok- czas ostatniego pożegnania Profesora w dniu torska, Zakład Biologii, Instytut Biologii Do- Jego pogrzebu: „Nie powinniśmy zapominać, świadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN, Warszawa. 264 Ewa Joanna Godzińska

Chmurzyński J. A., 1960b. Pszczoły mają swój intensities. Bull. Acad. Pol. Sci, Cl. II, Sér. własny świat barw. Życie Warszawy (dodatek Sci. Biol. 17, 321-324. „Świat się zmienia”), 17, 5. Chmurzyński J. A., 1973a. Reakcje fotyczne u Chmurzyński J. A., 1960c. Zwierzęta myślą ina- much. Rozprawa habilitacyjna. Instytut Bio- czej. Polityka nr 24, 11-12. logii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego Chmurzyński J. A., 1963a. The stages in the spa- PAN, Warszawa. tial orientation of female digger wasp Bembex Chmurzyński J. A., 1973b. Etologia a zoopsycho- rostrata (L.) (Hymenoptera, Sphegidae). Anim. logia. [W:] Powstawanie nowych dyscyplin na- Behav. 11, 607-608. ukowych. Geblewicz E., Kotarbiński T., Ko- Chmurzyński J. A., 1963b. Some remarks on the walewski Z., Osińska W. (red.), Ossolineum, optics of the Bembex rostrata (L.) eye (Hyme- Wrocław-Gdańsk, 17-67. noptera, Sphegidae). Zool. Pol. 13, 111-135. Chmurzyński J. A., 1973c. W poszukiwaniu istoty Chmurzyński J. A., 1963c. Pierwsze kroki ekspe- życia. [W:] Materiały dla nauczycieli do zajęć rymentalnej astrobiologii. Urania 34, 202-207. fakultatywnych grupy biologiczno-chemicznej. Chmurzyński J. A., 1964a. Studies on the stages T. 2. Organizm –jednostka biologiczna. Za- of spatial orientation in female Bembex rostra- błocka T. (red.), PZWS, Warszawa, 5-66. ta (Linné 1758) returning to their nests (Hyme- Chmurzyński J. A., 1974. Nagroda Nobla dla eto- noptera, Sphegidae). Acta Biol. Exp. 24, 103- logii. Kosmos 3, 105-114. 132. Chmurzyński J. A., 1976. Tajemnice tańców Chmurzyński J. A., 1964b. Orientacja przestrzen- pszczół. 1. Jakie informacje niesie taniec wer- na latających błonkówek. Przegl. Zool. 8, bunkowy? Kosmos A 25, 395-409. 119-137. Chmurzyński J. A., 1977a. Tajemnice tańców Chmurzyński J. A., 1964c. Conditions of nesting pszczół. 2. Czy taniec pszczeli jest środkiem sites with reference to spatial orientation in porozumiewania się? Kosmos A 26, 145-158. Bembex rostrata (L.) (Hymenoptera, Sphegi- Chmurzyński J. A., 1977b. Stimuli eliciting sexu- dae). Proc. XII Int. Congr. Ent., 286-287. al pursuit in the digger wasp Bembex rostrata Chmurzyński J. A., 1964d. VIII Międzynarodowa (L.) males. I. The choice of an adequate me- Konferencja Etologiczna w Hadze, 12-22 wrze- thod for the ethometry survey. Acta Neurobiol. śnia 1963 r. Kosmos A 13, 275. Exp. 37, 27-56. Chmurzyński J. A., 1965a. XII Międzynarodowy Chmurzyński J. A., 1977c. Czas - życie - rytm. Kongres Entomologii. Przegl. Zool. 9, 211-213. Impresje z lektury książki B. Cymborowskiego Chmurzyński J. A., 1965b. Habituacja reakcji pt. „Zegary biologiczne”. Kosmos A 26, 313- agresywnej samca bojownika wspaniałego, 321. Betta splendens Regan (Pisces). Materiały na Chmurzyński J. A., 1984a. Experimental contri- VIII Zjazd PTZool., 101-102. bution to the problem of relation between ki- Chmurzyński J. A., 1965c. Rola układów spo- neses and the tactic behaviour in flies, with istych w orientacji bliskiej samic wardzanki regard to attaining of their photopraeferendum. Bembex rostrata (L.) (Hymenoptera, Sphegi- [W:] La vision chez les invertébrés (Colloque dae). Materiały na VIII Zjazd PTZool., 102- International du C.N.R.S., Lyon, 21-23 septem- 103. bre 1983). Clément P., Ramousse R. (red.), Chmurzyński J. A., 1966a. Pracownia Etologii Éditions C.N.R.S, Paris, 256-265. Zwierząt Zakładu Biologii Instytutu Biologii Do- Chmurzyński J. A., 1984b. Wspomnienie o pro- świadczalnej im. Marcelego Nenckiego w War- fesorach Janie Dembowskim i Jerzym Konor- szawie. Przegl. Zool. 10, 165-174. skim. Kosmos 33, 481-486. Chmurzyński J. A., 1966b. Research on animal Chmurzyński J. A., 1985. Miejsce etologii w na- behaviour at the Nencki Institute of Experi- ukach przyrodniczych. Biol. Szk. 38, 4-15. mental Biology. Acta Biol. Exp. 26, 79-94. Chmurzyński J. A., 1987a. Ethologist’s conside- Chmurzyński J. A., 1966c. IX Międzynarodo- rations on biological roots of aesthetic pheno- wa Konferencja Etologiczna. Przegl. Zool. 10, mena. [W:] International Symposium Biological 255-256. Evolution, Bari, April 9-14,1985. Pesce Delfi- Chmurzyński J. A., 1966d. Preference for discon- no V. (red.), Adriatica Editrice, Bari, 227-243. tinuous shapes and patterns in the proximate Chmurzyński J. A., 1987b. Specificity of man in orientation of female Bembex rostrata (L.) (Hy- view of his aesthetic „sense”. [W:] Behaviour menoptera, Sphegidae). XVIII Int. Congr. Psy- as one of the main factors of evolution. Le- chol., Symposium 1, 148-150. onovičová V., Novák V. J. A. (red.), Czecho- Chmurzyński J. A., 1967a. On the orientation of slovak Academy of Sciences, Praha, 249-267. the house fly (Musca domestica L.) towards Chmurzyński J. A., 1990. Natura - kultura: opozy- white light of various intensities. Bull. Acad. cja czy koniunkcja? Kosmos 39, 77-96. Pol. Sci, Cl. II, Sér. Sci. Biol. 15, 415-422. Chmurzyński J. A., 1991. Zdolność powrotu ssa- Chmurzyński J. A., 1967b. On the role of rela- ków do miejsca zamieszkania. Problemy 4, tions between landmarks and the nest-hole in 29-32. the proximate orientation of female Bembex ro- Chmurzyński J. A., 1992. Mimesis w świecie strata (Linné) (Hymenoptera, Sphegidae). Acta zwierząt. [W:] Mimesis w literaturze, kulturze Biol. Exp. 27, 221-254. i sztuce. Mitosek Z. (red.), Wydawnictwo Na- Chmurzyński J. A., 1967c. Badania Jean-Henri ukowe PWN, Warszawa, 133-153. Fabre’a nad orientacją przestrzenną latają- Chmurzyński J. A., 1993a. Phototactic choice be- cych żądłówek w świetle obecnych poglądów. tween two ligts of various intensity in flies. Przegl. Zool. 11, 101-114. Acta Neurobiol. Exp. 53, 385-399. Chmurzyński J. A., 1967d. XVIII Międzynarodowy Chmurzyński J. A., 1993b. La mimésis dans le Kongres Psychologiczny. Kosmos A 16, 102- règne animal. Les Cahiers de Varsovie 20, 108. 67-80. Chmurzyński J. A., 1968. Finding the way and Chmurzyński J. A., 1993c. Pierwotne zachowania recognition of site in flying aculeate Hymenop- dzikich zwierząt – rozważania etologa zwie- tera. Proc. XIII Int. Congr. Ent. 1968, 9-10. rząt. [W:] Pierwotność przyrody. Zapis dys- Chmurzyński J. A., 1969. Orientation of blowflies kusji geobotaników, archeologów, paleoekolo- (Calliphoridae) towards white light of various gów, gleboznawców, hydrobiologów i ekologów Jerzy Andrzej Chmurzyński 265

zwierząt na XXXVII Seminarium Geobotanicz- Dołęga J. M., Czartoszewski J. W. (red.), nym, Warszawa, 29 lutego 1992. Faliński J. Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej, Olecko, B. (red.), Warszawa - Białowieża, Phytoceno- Episteme 9, 7-34. sis (N. S.) 5, 26-28. Chmurzyński J. A., 2000f. Sprawozdanie z sekcji: Chmurzyński J. A., 1993d. Biological organization Rodzina w naukach biologicznych i medycz- of human behaviour. [W:] Peculiarity of man nych. [W:] Ekologia rodziny ludzkiej. Materia- as a biocultural species. Proceedings of the ły Konferencji „Edukacja ekologiczna w ro- Symposium of the World Congress of Univer- dzinie”, Augustów, 30-31.05.2000. Dołęga J. salism, Warsaw, August 16-17, 1993. Wier- M., Czartoszewski J. W. (red.), Wydawnictwo cińska A. (red.), Sorus, Poznań, 39-48. Wszechnicy Mazurskiej, Olecko, Episteme 9, Chmurzyński J. A., 1994. „Kochaj i czyń, co 294-297. chcesz”. Studia Teologiczne Biał., Droh., Łom. Chmurzyński J. A., 2001. Prawda i fałsz z per- 12, 359-369. spektywy biologicznej. [W:] Materiały z kon- Chmurzyński J. A., 1995a. Etyczne zasady pracy ferencji „Tradycyjne i współczesne systemy w naukach behawioralnych. Nauka 1, 166- wartości. Przeciwieństwo drugie: Prawda i 174. Fałsz” (8-10. 12. 2000 r., Staszów). Wierciń- Chmurzyński J. A., 1995b. Etyczne zasady pracy ski A. (red.), Warszawa-Kielce, The Peculiarity w naukach behawioralnych. Wszechświat 96, of Man 6, 387-420. 157-159. Chmurzyński J. A., 2002a. Piękno i brzydota z Chmurzyński J. A., 1995c. Etyczne zasady pracy perspektywy etologicznej. [W:] Materiały z w naukach behawioralnych. [W:] Eksperymen- konferencji „Tradycyjne i współczesne syste- ty na zwierzętach. Fiałek E. (red.), Prace Ko- my wartości. Przeciwieństwo trzecie: Piękno i misji Etyki Badawczej PAU 4, 39-48. Brzydota” (7-9. 12. 2000 r., Staszów). Wier- Chmurzyński J. A., 1995d. Etyczne zasady pracy ciński A. (red.), Warszawa-Kielce, The Peculia- na zwierzętach w naukach behawioralnych. rity of Man 7, 493-537. [W:] II Ogólnopolska Konferencja “Zagadnienia Chmurzyński J. A., 2002b. Searching Europe’s dobrostanu zwierząt”, Warszawa, 10 listopada Destination. Dialogue and Universalism 6-7, 1995. Wirth-Dzięciołowska E. (red.), SGGW, 133-144. Warszawa, 10-14. Chmurzyński J. A., 2002c. „Kreacjonizm” – pojęcie Chmurzyński J. A., 1996. Loty błonkówek jako emocjonalne. [W:] Stwarzanie i ewolucja –po- element mechanizmów poznawczych i wskaź- godzone bliźniaki?. Buczkowska J., Lemańska nik stanu informacyjnego zwierzęcia. Kosmos A. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Kardy- 45, 403-418. nała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa, 86-95. Chmurzyński J. A., 1997. Nad projektem ustawy. Chmurzyński J. A., 2002d. Szczeble zdolności Zwierzę zwierzęciu nierówne. Gazeta Prawna poznawczych w świecie zwierząt (Rozważa- 4, Nr. 25/26 (158/159), 54. nia behawioralne i zoopsychologiczne). Insty- Chmurzyński J. A., 1998. Brat czy daleki kuzyn? tut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego Wiedza i Życie 3, 11. PAN, Warszawa, ptetol.nencki.gov.pl/lektury/ Chmurzyński J. A., 1999a. Nauka - paranauka szczeble_zdoln_pozn.pdf. - pseudonauka - wiedza. [W:] O nauce, pseu- Chmurzyński J. A., 2004. Czas – rytmy – życie. donauce, paranauce. Zbiór wypowiedzi. Seria [W:] Materiały z konferencji „O naturze czasu”, „Problemy naukowe współczesności”. Hałoń Kielce, 5-7. 12. 2003. Wierciński A. (red.), The E. (red.), Centrum Upowszechniania Nauki Peculiarity of Man 9, 387-426. PAN, 49-64. Chmurzyński J. A., 2005. Stosunek do zwierząt Chmurzyński J. A., 1999b. Czy z “dewiacją” trze- odpowiedź J. A. Chmurzyńskiego. Bunt Mło- ba walczyć? Przegl. Filoz. N. S. 8, 136-141. dych Duchem 25, 11-14. Chmurzyński J. A., 1999c. „Być sobą” z perspek- Chmurzyński J. A., 2006a. Life in time and time tywy zwierzęcia i człowieka. [W:] Materiały z in life. From biological time to time in culture. konferencji „Być sobą w warunkach współ- Arch. Polona 44, 95-120. czesnej cywilizacji” (Kielce, 11-13.12.1999 r.). Chmurzyński J. A., 2006b. Ubój rytualny zwierząt Wierciński A. (red.), The Peculiarity of Man 4, - humanitaryzm czy barbarzyństwo? Dyskusja 83-90. i odpowiedź prof. J. A. Chmurzyńskiego. Bunt Chmurzyński J. A., 2000a. Szkic historyczny sta- Młodych Duchem 29, 16. cji Morskiej Instytutu Nenckiego w Helu Rocz- Chmurzyński J. A., 2007. Etopsychiczne granice nik Helski 1, 103-113. między zwierzętami a człowiekiem. [W:] Kon- Chmurzyński J. A., 2000b. Biologiczne nauki be- trowersje wokół początków człowieka. Bu- hawioralne na przełomie wieków. Kosmos 49, gajak G., Tomczyk J. (red.), Księgarnia Św. 363-374. Jacka, Katowice, 27-42. Chmurzyński J. A., 2000c. Obraz człowieka - „być Chmurzyński J. A., 2008a. Wprowadzenie. [W:] W sobą” z perspektywy zwierzęcia i człowieka. poszukiwaniu swoistości człowieka. Bugajak [W:] Filozoficzne i Naukowo-Przyrodnicze Ele- G., Tomczyk J. (red.), Wydawnictwo Uniwer- menty Obrazu Świata, t. 2. Latawiec A., Kło- sytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 13- skowski K., Bugajak G. (red.), Wydawnictwo 24. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskie- Chmurzyński J. A., 2008b. Wprowadzenie. [W:] go, Warszawa, 62-77. Swoistość człowieka? Język. Bugajak G., Chmurzyński J. A., 2000d. Dobro i zło w kate- Tomczyk J. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu goriach wartości biologicznych. [W:] Materiały Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 9-23. z konferencji „Tradycyjne i współczesne syste- Chmurzyński J. A., 2008c. Romuald Kazimierz my wartości. Przeciwieństwo pierwsze: Dobro Minkiewicz. [W:] Instytut Biologii Doświadczal- i Zło” (10-12.12.1999 r., Staszów). Wierciński nej im. Marcelego Nenckiego: historia i teraź- A. (red.), Warszawa-Kielce, The Peculiarity of niejszość. Tom III. Wspomnienia i refleksje. Man 5, 259-271. Kuźnicki L. (red.), Instytut Biologii Doświad- Chmurzyński J. A., 2000e. Uwagi etologa o rodzi- czalnej im. Marcelego Nenckiego PAN, War- nie i wychowaniu. [W:] Ekologia rodziny ludz- szawa. kiej. Materiały Konferencji „Edukacja ekolo- Chmurzyński J. A., 2009. Wprowadzenie. [W:] giczna w rodzinie”, Augustów, 30-31.05.2000. Swoistość człowieka? Rozumność. Bugajak G., 266 Ewa Joanna Godzińska

Tomczyk J. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Free J. B., Butler C. G., 1959. Bumblebees. Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 9-29. Collins, London. Chmurzyński J. A., 2011a. Poszukiwanie przez Godzińska E. J., 1996. Etologia i mechanizmy za- zwierzęta (kartka ze słownika etologicznego). chowania. Kosmos 45, 253-262. Wszechświat 112, 95-105. Godzińska E. J., 1997. Etologiczna analiza za- Chmurzyński J. A., 2011b. O czym myśli zwie- chowania się i jego uwarunkowań przyczyno- rzę? Wszechświat 112, 251-257. wych. Kosmos 46, 181-192. Chmurzyński J. A., 2012a. Czasoprzestrzeń w za- Godzińska E. J., 2019a. Etologia i co dalej? Nie- chowaniu zwierząt i człowieka. Wszechświat które filozoficzne kwestie kształtujące badania 113, 92-98. zachowania zwierząt. Filozofia i Nauka 7, 69- Chmurzyński J. A., 2012b. O łowach - niemal 89. wszystko. Wszechświat 113, 197-210. Godzińska E. J., 2019b. Prof. dr hab. Jerzy An- Chmurzyński J. A., 2012c. Zwierzęta „matema- drzej Chmurzyński (11.03.1929 - 1.07.2019): tycy”- fakty, rozważania. Wszechświat 113, entomolog, etolog, filozof, człowiek Renesansu. 267-277. Wszechświat 120, 282-286. Chmurzyński J. A., 2012d. Nauki behawioralne Godzińska E. J., Chmurzyński J. A., 1981. Pho- (szkic historyczny). [W]: Przeszłość społeczna tokinesis and photokineme in red and con- - Próba konceptualizacji. Tabaczyński S., Mar- fused flour beetles, Tribolium castaneum Hbst. ciniak A., Cyngot D., Zalewska A. Wydawnic- and T. confusum Duv. (Coleoptera: Tenebrioni- two Poznańskie, Poznań, 971-978. dae). Ann. Entomol. Fenn. 47, 119-123. Chmurzyński J. A., 2013. Magiczne zachowania, Godzińska E. J., Chmurzyński J. A., 1989. Per- dziwne strachy i lęki. Wszechświat 114, 255- spektywy rozwoju etologii owadów i paję- 259. czaków w Polsce na tle osiągnięć minionego Chmurzyński J. A., 2014. Czasoprzestrzeń w ży- czterdziestolecia. Wiad. Ent. 8, 113-129. ciu zwierząt i człowieka. The Peculiarity of Godzińska E. J., Korczyńska J., 2019. Polskie Man 20 (jubileuszowy), Stefański R. (red.), Towarzystwo Etologiczne: misja, osiągnięcia, 69-94. wyzwania. [W:] Rola towarzystw naukowych Chmurzyński J. A., Geblewicz E., 1963. Zagad- w rozwoju świadomości narodowej, obywatel- nienie barw w psychologii, dydaktyce, bezpie- skiej i kulturowej. Gulczyński A., Kruszewski czeństwie i higienie pracy (Wstęp). [W:] I Ogól- Z. (red.), Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół nokrajowa Narada w sprawie Problematyki Nauk, Poznań, 219-227. Barwy „Barwa i jej zastosowanie”, Zeszyt 1: Godzińska E. J., Symonowicz B., Korczyńska J., Fizyka, fizjologia i normalizacja barwy. War- 2013. Polskie Towarzystwo Etologiczne jako szawa, 47-51. platforma jednocząca osoby zainteresowane Chmurzyński J. A., Geblewicz E., 1969. Zagad- zachowaniem zwierząt i naukami behawioral- nienie barw w psychologii, dydaktyce, bezpie- nymi. [W:] Towarzystwa naukowe w Polsce: czeństwie i higienie pracy. [W:] Materiały do dziedzictwo, kultura, nauka, trwanie. Tom 1. nauczania psychologii. Seria I. Psychologia Kruszewski Z. (red.), PAN Warszawska Dru- ogólna. Tom 3. Wołoszynowa L. (red.), PWN, karnia Naukowa, Warszawa, 99-111. Warszawa, 389-395. Hinde R. A., 1966. Animal behaviour: A synthe- Chmurzyński J. A., Kieruzel M., 1975. Receptory sis of ethology and comparative psychology. wabiących seksualnie substancji zapachowych McGraw-Hill, London & New York. u motyli nocnych. Kosmos A 24, 391-393. Immelman K., Beer C., 1989. A dictionary of Chmurzyński J. A., Korda P., 1974. Świat wra- ethology. Harvard University Press, Cambrid- żeń - świat działań. Problemy 5, 7-11. ge, MA. Chmurzyński J. A., Weker M. M., 2011. Ceremo- Kaleta T., 2018. Etologia klasyczna i jej filozoficz- nie w świecie zwierząt. Nurt SVD 45, 29-42. ne oraz psychologiczne źródła. Życie Wetery- Chmurzyński J. A., Wierciński M. 2012. Czas i naryjne 93, 532-536. trwanie. [W]: Przeszłość społeczna - Próba Kieruzel M., Chmurzyński J. A., 1982. Visu- konceptualizacji. Tabaczyński S., Marciniak al preferences for certain flat patterns in the A., Cyngot D., Zalewska A. Wydawnictwo Po- house cricket and their conditionally acquired znańskie, Poznań, 551-563. changes. Biol. Behav. 7, 119-135. Chmurzyński J. A., Kieruzel M., Krzysztofiak A., Konorski J., 1948. Conditioned reflexes and neu- Krzysztofiak L., 1998. Long-distance homing ron organization, Cambridge University Press, ability in Dasypoda altercator (Hymenoptera, Cambridge. Melittidae). Ethology 104, 421-429. Konorski J., 1968. A review of the brain research Dembowski J. B., 1923. Studia eksperymental- carried out in the Department of Neurophysio- no-biologiczne nad larwą chróścika Molanna logy of the Nencki Institute of Experimental angustata Curtis. Prace Inst. Nenckiego 31, Biology. Acta Biol. Exp. 28, 257-289. 1-43. Konorski J., 1969. Integracyjna działalność mó- Dembowski J. B., 1924. Historja naturalna jed- zgu. PWN, Warszawa. nego pierwotniaka jako wstęp do biologji ogól- Konorski J., 1977. Autobiografia. Kwartalnik Hi- nej, Instytut Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, storii Nauki i Techniki 22, 215-250. Warszawa. Konorski J., Miller S., 1928. Sur une forme Dembowski J. B., 1927. Szkice biologiczne. Pań- particulière des réflexes conditionnels. C. R. stwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych w Séances Soc. Biol. Ses. Fil. 99, 1155-1157. Kuratorjum Okręgu Szkolnego Lwowskiego, Kuźnicki L., 2008a. Instytut Biologii Doświadczal- Lwów. nej im. Marcelego Nenckiego: historia i teraź- Dembowski J. B., 1946. Psychologia zwierząt. niejszość. Tom I. 1918-2007. Instytut Biologii Czytelnik, Warszawa. Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN, Dembowski J. B., 1951. Psychologia małp. Książ- Warszawa. ka i Wiedza, Warszawa. Kuźnicki L., 2008b. Instytut Biologii Doświadczal- Fabre J. H., 1924. Souvenirs entomologiques, nej im. Marcelego Nenckiego: historia i teraź- édition définitive illustrée. Librairie Delagrave, niejszość. Tom II. Źródła, materiały, opracowa- Paris. nia. Instytut Biologii Doświadczalnej im. Mar- celego Nenckiego PAN, Warszawa. Jerzy Andrzej Chmurzyński 267

Kuźnicki L., 2008c. Instytut Biologii Doświadczal- Staropolska S., Dembowski J., 1959. An attempt nej im. Marcelego Nenckiego: historia i teraź- of analysing the variability in the behaviour of niejszość. Tom III. Wspomnienia i refleksje. In- the caddis-fly larva Molanna angustata. Acta stytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Biol. Exp. 15, 37-55. Nenckiego PAN, Warszawa. Tengö J., Schöne H., Chmurzyński J. A., 1990. Kuźnicki L., 2009. Instytut Biologii Doświadczal- Homing in the digger wasp Bembix rostrata nej im. Marcelego Nenckiego: historia i teraź- Hymenoptera, Sphecidae) in relation to sex niejszość. Tom IV. Suplement. Instytut Biologii and stage. Ethology 86, 47-56. Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN, Thorpe W. H., 1956. Learning and instinct in ani- Warszawa. mals. Methuen, London. Lipińska-Skawińska B., Chmurzyński J. A., 1963. Thorpe W. H., 1974. Animal nature and human Phototactic choice between two white light so- nature. Anchor Press / Doubleday, Garden urces of various intensity in blowfly, Callipho- City, NY. ra erythrocephala MEIG. Experientia 24, 283- Thorpe W. H., 1979. The origins and rise of etho- 284. logy. Heinneman, London. Łuczyńska H., Wojtusiak R. J., 1938. Z życia i Tinbergen N.,1963. On aims and methods of obyczajów zwierząt. Księgarnia Powszechna, ethology. Z. Tierpsychol. 20, 410-433. Kraków. Tinbergen N., 1976. Badania nad instynktem. Maeterlinck M., 1993. Życie termitów. Wyd. PWN, Warszawa. Alfa., Warszawa. Tinbergen N., Kruyt W. 1938. Űber die Orientie- Maeterlinck M., 2017. Życie pszczół. Wydawnic- rung des Bienenwolfes (Philanthus triangulum two MG, Kraków. Fabr.). III. Die Bevorzugung bestimmter We- Maeterlinck M., 2018. Życie mrówek. Wydawnic- gmarken. Z. Verg. Physiol. 25, 292-334. two MG, Kraków. Tinbergen N., Meeusse B. J. D., Boerema L. K., Minkiewicz R., 1931. Nids et proies des Sphégiens Varossieau W.W. 1942. Die Balz von Samt- de Pologne. Fragments éthologiques. I série. falters, Eumenis (Satyrus) semele (L.). Z. Pol. Pismo Entomol. 10, 196-218. Tierpsychol. 5, 182-226. Minkiewicz R., 1932. Nids et proies des Sphégiens Wojtusiak R. J., 1933. Instynkt i jego przejawy de Pologne. Fragments éthologiques. II série. w świecie zwierzęcym. Książnica-Atlas, Lwów- Pol. Pismo Entomol. 11, 99-112. -Warszawa. Minkiewicz R., 1933. Nids et proies des Sphégiens Wojtusiak R. J., 1971. Zoopsychologia i etologia. de Pologne. Fragments éthologiques. III série. [W:] Biologia XX wieku. Tom 1. Skowron S. Pol. Pismo Entomol. 12, 181-261. (red.), Wiedza Powszechna, Warszawa, 475- Perz T., 2016. Etologiczne aspekty kształtowa- 512. nia wartości w ujęciu Jerzego Chmurzyńskie- Wojtusiak R. J., 1981. Zoopsychologia (Etologia go. Praca doktorska. Uniwersytet Szczeciński, doświadczalna). Skrypty uczelniane/Uniwersy- Wydział Humanistyczny, Instytut Filozofii, tet Jagielloński. Nakładem Uniwersytetu Ja- Szczecin. giellońskiego, Kraków Pikoń K., Sokołowska A., Pikoń P. (red.), 2018. Wojtusiak R. J., 1986. Etologia opisowa zwierząt Złota Księga 100 lat Instytutu Biologii Do- (Obyczaje zwierząt). Skrypty uczelniane/Uni- świadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN. wersytet Jagielloński. Nakładem Uniwersytetu Helion, Warszawa Jagiellońskiego, Kraków Sadowski B., Chmurzyński J. A., 1989. Biologicz- Żernicki B., 1994. Past and present of the De- ne mechanizmy zachowania. PWN, Warszawa. partment of Neurophysiology in the Nencki In- Skup M., 2020. Jerzy Konorski (1903-1973)- eks- stitute. A. Neurobiol. Exp. 54, 183-190. perymentator i teoretyk: od badań odruchów warunkowych do koncepcji jednostek gno- stycznych. Kosmos 69,5-16.