Tom 69 2020 Numer 2 (327) Strony 253–267 Ewa Joanna Godzińska Pracownia Etologii Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN Pasteura 3, PL 02-093 Warszawa E-mail: [email protected] JERZY ANDRZEJ CHMURZYŃSKI (1929–2019): ETOLOG, ENTOMOLOG, MYŚLICIEL kiego Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Jego terenowe badania obejmowały przede wszystkim analizę zachowań wardzanki (Bembix rostrata; Hymenoptera: Sphecidae), obserwowanego podczas powrotu do gniazda oraz seksualnego pościgu samca za samicą. Prowadził też laboratoryjne badania reakcji fotycznych różnych much z rodzajów Musca, Calliphora i Lucilia. Był jednym ze świato- wych pionierów teoretycznych badań po- święconych biologicznym korzeniom zjawisk estetycznych. Był też autorem licznych in- nych publikacji poświęconych, między inny- mi, kwestiom etycznym, porównawczym ba- daniom zachowań i procesów poznawczych zwierząt i ludzi, oraz historii nauk beha- wioralnych. Był jednym z autorów ważnego polskiego podręcznika nauk behawioralnych i pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa Etologicznego. Jerzy Andrzej Chmurzyński (1929-2019) Professor Jerzy Andrzej Chmurzyński (1929 -.2019), an eminent Polish ethologist, entomologist and philosopher, worked ma- inly at the Nencki Institute of Experimental Biology of the Polish Academy of Sciences Prof. Jerzy A. Chmurzyński w swoim gabinecie w in Warsaw, Poland. His field research in- Instytucie Biologii Doświadczalnej im. M. Nenc- volved mostly experiments investigating ho- kiego PAN (Warszawa, r. 2000). Fot. Stanisław ming and sexual behaviour of the digger Ciok. Zdjęcie opublikowane po raz pierwszy w ar- wasp Bembix rostrata (Hymenoptera: Spheci- tykule Chmurzyński J. A., 2000b. Biologiczne na- dae). He also carried out laboratory studies uki behawioralne na przełomie wieków. Kosmos devoted to photic reactions of various flies 49, 363-374. from the genera Musca, Calliphora and Lu- cilia. He was one of the world pioneers of Jerzy Andrzej Chmurzyński theoretical research devoted to biological ro- (1929-2019) ots of aesthetic phenomena. He also wrote Profesor Jerzy Andrzej Chmurzyński numerous papers devoted, among others, to (1929-2019), wybitny polski etolog, entomo- ethical questions, comparative research on log i filozof, pracował głównie w Instytucie animal and human behaviour and cognition, Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenc- 254 Ewa Joanna Godzińska and history of behavioural sciences. He was one of the authors of an important Polish handbook of behavioural sciences and the first President of the Polish Ethological So- ciety. Rok temu, 1 lipca 2019 r., pożegnaliśmy prof. dr hab. Jerzego Andrzeja Chmurzyń- skiego, który swoje życie naukowe poświęcił badaniom z dziedziny etologii oraz populary- zowaniu i promowaniu tej dyscypliny nauko- wej. Trudno Go jednak tak wąsko zaszuflad- kować. Badał przede wszystkim owady, więc był też entomologiem. Był również autorem licznych publikacji, w których poruszał kwe- stie z zakresu filozofii, w tym zwłaszcza ety- ki i estetyki. Miał też szerokie inne zainte- resowania, które w pełni uzasadniają twier- dzenie, że był prawdziwym „człowiekiem Re- nesansu”. Między innymi, bardzo lubił recy- tować wiersze, w tym także te staroświeckie i nieco naiwne. Do jego ulubionych utworów należała „Zaczarowana królewna” autorstwa Adama Asnyka, którą pozwolę sobie przy- toczyć prawie w całości, gdyż dużo mówi o osobowości i ideałach Profesora: „Zaczarowana królewna Ryc. 1. Mały Jurek Chmurzyński na słoniu z W mirtowym lasku drzemie; warszawskiego ZOO. U nóg jej lutnia śpiewna Zsunęła się na ziemię [...]. Marzy o jednym z rycerzy, która ze strony matki, Józefy Chmurzyńskiej Że idąc przez odmęty, z domu Żak, miała częściowo francuskie ko- Do stóp jej tu przybieży rzenie. Już od dzieciństwa interesował się I przerwie sen zaklęty. życiem zwierząt (Ryc. 1), w tym zwłaszcza Lecz rycerz, co walczył dla niej, owadów. Największą inspirację stanowiły dla Ten męstwo swe przeceniał - niego urocze książki o owadach autorstwa Zabłąkał się w otchłani... francuskiego przyrodnika Jeana-Henri Fa- I zwątpił... i skamieniał.” bre’a (1823-1915), który przez wiele lat pra- Profesor Chmurzyński lubił recytować cował jako nauczyciel przyrody w szkołach ten wiersz z tym swoim charakterystycznym na południu Francji i wykorzystywał każdą uśmiechem, nieco żartobliwym i nieco smut- wolną chwilę, by wraz ze swoimi uczniami nym. Widać było, że, mimo pewnego przy- obserwować obyczaje owadów. Publikował mrużenia oka, traktuje jego przesłanie bar- swoje obserwacje przede wszystkim w serii dzo serio. Miałam zawsze wrażenie, że jest dziesięciu tomów Pamiętników Entomologicz- to przede wszystkim wiersz o stoicyzmie, nych (fr. Souvenirs Entomologiques), które o tym, by nigdy nie zwątpić i iść wytrwa- ukazywały się w druku w latach 1879-1907, le dalej nawet wtedy, gdy „zabłąkaliśmy się a następnie zostały wydane w całości w r. w otchłani”. Bo inaczej „skamieniejemy”. 1924 (FABRE 1924). Sam Profesor nie „skamieniał” nigdy: zacho- Młody Jurek Chmurzyński lubił też wał żywy umysł i ciekawość świata prawie książki o owadach autorstwa Maurycego do ostatnich chwil swojego życia. Podczas Maeterlincka. Nie wszyscy wiedzą, że ten przyjęcia z okazji 90. urodzin powiedział, że słynny belgijski poeta, dramaturg i eseista, miał wrażenie, iż jego osobowość zmieniała laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatu- się wraz z wiekiem mniej więcej do ukoń- ry w r. 1911, napisał również kilka wnikli- czenia dwudziestego piątego roku życia. A wych i pełnych pasji książek o obyczajach potem nadal było już ciągle tak samo. I owadów, które nadal stanowią ciekawą lek- rzeczywiście tak właśnie było. A życie miał turę i źródło inspiracji i są stale wznawia- Profesor długie, owocne i do ostatnich chwil ne. Najnowsze polskie wydania tych książek niezwykle kreatywne. to Życie termitów (maEtErlinCk 1993), Życie Jerzy Andrzej Chmurzyński urodził się pszczół (maEtErlinCk 2017) i Życie mrówek 11 marca 1929 r. w Warszawie, w rodzinie, (maEtErlinCk 2018). Jerzy Andrzej Chmurzyński 255 J. A. Chmurzyński spędził II wojnę świa- kiej publiczności (m. in. ŁuCzyńska i WOJTU- tową w Warszawie, którą opuścił dopiero po siak 1938). upadku Powstania Warszawskiego. Powrócił W latach 1970-1973, po przeniesieniu jednak do stolicy, gdy tylko było to możliwe do Zakładu Neurofizjologii, J. A. Chmurzyń- i rozpoczął studia na Wydziale Matematycz- ski przez kilka lat pracował też pod kie- no-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszaw- runkiem prof. Jerzego Konorskiego (1903- skiego, uzyskując stopień magistra filozofii 1973), jednego z najwybitniejszych neurofi- w zakresie zoologii w 1952 r. Na samym zjologów w skali światowej. Jerzy Konorski, początku swojej kariery naukowej, w latach zarówno przed II Wojną Światową, jak i po 1950-1952, a więc jeszcze przed obroną niej, pracował przede wszystkim w Instytu- pracy magisterskiej, pracował jako zastępca cie Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckie- asystenta w Zakładzie Zoologii Systematycz- go, w ostatnich latach swojego życia także nej Uniwersytetu Warszawskiego. Począwszy jako jego dyrektor (1968-1973) i stworzył w od 1952 r. prawie całe swoje życie zawodo- nim niezwykle aktywną i kreatywną szkolę we związał jednak z Instytutem Biologii Do- badawczą (konorski 1968, 1977; Chmurzyń- świadczalnej im. M. Nenckiego PAN, pracu- ski 1984b; ŻErniCki 1994; kuźniCki 2008a, jąc najpierw w Zakładzie Biologii tego Insty- 2008b, 2008c; skup 2020). Dorobek nauko- tutu, a następnie, począwszy od 1970 r., w wy Jerzego Konorskiego jest wyjątkowo waż- Zakładzie Neurofizjologii. ny i nowatorski. Już we wczesnej młodości, J. A. Chmurzyński zawsze podkreślał, wraz ze Stefanem Millerem (1903-1942), stał że uważa się przede wszystkim za ucznia się współodkrywcą odruchów warunkowych dwóch wybitnych uczonych: prof. Jana Boh- II typu (= odruchów instrumentalnych) (ko- dana Dembowskiego (1889-1963) oraz prof. norski i MILLER 1928). Napisał też dwie zna- Romana Józefa Wojtusiaka (1906-1987). ne książki, które wywarły znaczny wpływ na Prof. Jan Bohdan Dembowski, pierwszy pre- rozwój neurofizjologii i nauk behawioralnych zes Polskiej Akademii Nauk (1952-1957) i w skali światowej: Conditioned reflexes and jeden z dyrektorów Instytutu Biologii Do- neuron organization (konorski 1948) i In- świadczalnej im. M. Nenckiego PAN (1947- tegrative activity of the brain. An interdisci- 1961), miał bardzo szerokie zainteresowania plinary approach, którą wydano następnie naukowe: był zarazem protistologiem (bada- w Polsce pod tytułem Integracyjna działal- czem biologii pierwotniaków) i zoopsycho- ność mózgu (konorski 1969). W tej ostatniej logiem. Badał m.in. zachowania owadów, a książce przedstawił m.in. nowatorskie i do w szczególności zachowania budowlane larw dziś inspirujące przemyślenia i hipotezy do- chruścika (Molanna angustata). Owady te tyczące neurobiologicznego podłoża popędów budują z materiału roślinnego, kamyków, (określanych przez niego jako napędy), su- ziarenek piasku i małych muszelek prze- biektywnych doznań zwierząt oraz procesów nośne domki, które służą im jako miejsca poznawczych człowieka (p. też skup 2020). schronienia w środowisku wodnym, w któ- J. A. Chmurzyński niezwykle cenił też rym przebiega ich rozwój (dEmbowski 1923, postać i naukowe dokonania prof. Romualda staropolska i dEmbowski 1959). Prof. Dem- Minkiewicza (1878-1944), o którym napisał bowski był też doskonałym popularyzatorem obszerny artykuł biograficzny (Chmurzyń- nauki i autorem wielu książek, które są ski 2008c). Nie znał go osobiście, gdyż prof. do dziś cenione i czytane: Historia natural-