Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 Autorzy: SŁAWOMIR M ĄDRY*, WITOLD POPIELSKI *, ANNA PASIECZNA**, PAWEŁ KWECKO**, IZABELA BOJAKOWSKA**, HANNA TOMASSI-MORAWIEC**, GRA śYNA HRYBOWICZ***

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny planszy A: ALBIN ZDANOWSKI** Redaktor regionalny planszy B: ANNA GABRY Ś-GODLEWSKA** we współpracy z JOANN Ą SZYBORSK Ą-KASZYCK Ą ** Redaktor tekstu: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA **

* - Przedsi ębiorstwo Usług Geologicznych „Kielkart”, ul. Starowapiennikowa 6, 25-113 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009 Spis tre ści I. Wst ęp (Sławomir M ądry) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Witold Popielski) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir M ądry) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Sławomir M ądry) ...... 9 1. Kreda jeziorna ...... 9 2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej...... 12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir M ądry) ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Sławomir M ądry) ...... 14 VII. Warunki wodne (Sławomir M ądry) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 21 1. Gleby (Anna Pasieczna, Paweł Kwecko) ...... 21 2. Osady (Izabela Bojakowska) ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 27 IX. Składowanie odpadów (Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Sławomir M ądry) ...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Witold Popielski) ...... 37 XII. Zabytki kultury (Witold Popielski) ...... 43 XIII. Podsumowanie (Sławomir M ądry, Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 44 XIV. Literatura...... 45

I. Wst ęp

Arkusz Stare Czarnowo Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opra- cowany w 2008 – 2009 r. w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych „Kielkart” w Kielcach (plansza A) i w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie (plansza B). Map ę sporz ądzono zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współ- rz ędnych 1942. Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystana została Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Stare Czarnowo, wraz z materiałami au- torskimi (Kaczor i in., 1997). Mapa ta jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geo- logii in Ŝynierskiej, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Ponadto przedstawia stan geochemiczny gleb i osadów wodnych oraz mo Ŝliwo ści deponowania odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: − Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, − Urz ędach Wojewódzkim i Marszałkowskim w Szczecinie, − urz ędach powiatowych, miejskich i gminnych, − Nadle śnictwach Lasów Pa ństwowych. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym we wrze śniu i pa ździerniku 2008 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Stare Czarnowo wyznaczaj ą współrz ędne 14°45’–15°00’ długo ści geograficznej wschodniej i 53°10’–53°20’ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 305 km 2. Teren omawianego arkusza poło Ŝony jest w województwie zachodniopomorskim, obejmuj ąc tereny trzech powiatów: gryfi ńskiego (gmina Stare Czarnowo), stargardzkiego (gmina i miasto Stargard Szczeci ński oraz gmina Kobylanka) i pyrzyckiego (gmina i miasto Pyrzyce oraz gminy Bielice i Warnice) oraz miasta (na prawach powiatu) Szczecin. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2002) teren obj ęty arkuszem nale Ŝy w cało ści do makroregionu Pobrze Ŝe Szczeci ńskie, obejmuj ąc mezoregiony: Wzgórza Bukowe w cz ęś ci północno-zachodniej, Równin ę Goleniowsk ą w cz ęś ci północnej oraz Rów- nin ę Pyrzyck ą na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego obszaru (fig. 1). Wzgórza Bukowe to pasmo o genezie glacitektonicznej, wyrastaj ące niejako z nisko po- ło Ŝonych równin, dochodz ące w kulminacjach do wysoko ści 148 m n.p.m. (do 100 m n.p.m. na obszarze arkusza). Morfologia terenu jest tu bardzo urozmaicona, z licznymi dolinami ero- zyjnymi i w ąwozami. Deniwelacje terenu wynosz ą 50–60 m, a stoki osi ągaj ą nachylenie do 20–25 % (zbocza dolinek z procesami osuwiskowymi). Równin ę Goleniowsk ą stanowi generalnie płaska, nachylona ku zachodowi, w stron ę jeziora D ąbie, piaszczysta równina z osta ńcami morenowymi, licznymi pagórkami wydmo- wymi oraz z zagł ębieniami wytopiskowymi. W granicach omawianego obszaru w budowie jej powierzchni, poło Ŝonej na wysoko ści do 42,9 m n.p.m., przewa Ŝaj ą osady lodowcowe, co sprawia, Ŝe ma ona tu charakter wysoczyzny morenowej. Typowe dla równiny utwory piaszczyste wyst ępuj ą jedynie w dolinie Płoni oraz wzdłu Ŝ niecki jeziora Miedwie. Równina Pyrzycka jest obszarem nizinnym i równinnym otaczaj ącym południow ą cz ęść jeziora Miedwie. Na powierzchni ę równiny składa si ę wysoczyzna morenowa wznosz ąca si ę na wysoko ść 30–40 m n.p.m. oraz kilka poziomów akumulacyjnych (tarasów) zastoiska pyrzyckiego, le Ŝą cych na wysoko ści od 20 do 28 m n.p.m. Najni Ŝszy poziom, oddzielony od wy Ŝszych wysok ą kraw ędzi ą erozyjn ą, uformował si ę wokół jeziora Miedwie, na rz ędnej 15– 18 m n.p.m. Pomi ędzy jeziorami Miedwie, śelewo i Będogoszcz wyst ępuje holoce ński taras organogeniczny (14 m n.p.m.) Cech ą charakterystyczn ą misy Miedwia jest kryptodepresja, dno jeziora znajduje si ę około 30 m poni Ŝej poziomu morza. Obszar omawianego arkusza znajduje si ę w obr ębie zachodniopomorskiego regionu kli- matycznego (Wo ś, 1999). Średnia temperatura roczna waha si ę od +7,5 do +8°C. Suma opadów

4 rocznych jest najni Ŝsza w województwie zachodniopomorskim i wynosi od 462 do 562 mm. Wy Ŝsz ą warto ść opadów i bardziej wilgotny klimat posiadaj ą Wzgórza Bukowe. Dni z pokryw ą śnie Ŝną jest średnio 50, z przymrozkami 90. Okres wegetacyjny trwa 210–220 dni.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Stare Czarnowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu

Podprowincja: Pobrze Ŝa Południowobałtyckie Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pobrze Ŝe Szczeci ńskie Makroregion: Pojezierze Zachodniopomorskie Mezoregiony: Mezoregiony: 313.24 – Dolina Dolnej Odry 314.41 – Pojezierze My śliborskie 313.25 – Równina Goleniowska 314.42 – Pojezierze Choszcze ńskie 313.26 – Wzniesienia Szczeci ńskie 314.43 – Pojezierze I ńskie 313.27 – Wzgórza Bukowe 313.28 – Równina Wełty ńska 313.31 – Równina Pyrzycka 313.32 – Równina Nowogardzka

Poza Puszcz ą Bukow ą obszar arkusza jest praktycznie bezle śny. Przewa Ŝaj ą u Ŝytki rolne wysokich klas bonitacyjnych (II–IVa). Licznie wyst ępuj ą ł ąki chronione, zajmuj ące zme- liorowane obszary torfowiskowe. Najwa Ŝniejsz ą gał ęzi ą gospodarki jest rolnictwo, które ma du Ŝe mo Ŝliwo ści rozwoju ze wzgl ędu na Ŝyzne gleby – czarne ziemie, rozwini ęte na rozle-

5 głych terenach wyst ępowania osadów limnoglacjalnych zastoiska pyrzyckiego. Uprawia si ę przede wszystkim: pszenic ę, rzepak, buraki cukrowe, ziemniaki, warzywa i owoce. Dominuje chów trzody chlewnej i bydła mlecznego. Obok gospodarstw indywidualnych działaj ą du Ŝe spółki rolne, do najwi ększych z nich nale Ŝą : Zakład Do świadczalny Instytutu Zootechniki Sp. z o.o. w Kołbaczu, „Dutch Farmers” w Kluczewie, „Agrofirma Witkowo” w Re ńsku, „Far- mex” w Liniach i „Texass Company” w Koszewku. W Chabowie powstała na bazie typowego gospodarstwa rolnego Przetwórnia Warzyw „Irena”. Cz ęść omawianego obszaru znajduje si ę w granicach miast Stargard Szczeci ński i Py- rzyce, jednak brak na tych terenach zabudowy miejskiej. Najwa Ŝniejszym szlakiem komunikacyjnym jest przebiegaj ąca z południa na północ droga krajowa nr 3 (Jakuszyce – Zielona Góra – Gorzów Wielkopolski – Szczecin – Świnouj- ście). W Kobylance ma swój pocz ątek droga wojewódzka nr 120, prowadz ąca przez Stare Czarnowo do przej ścia granicznego w Gryfinie. Południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza przecina droga wojewódzka nr 106 (Pyrzyce–Kamień Pomorski). Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny, ł ącz ąc poszczególne wsie z ośrodkami miejskimi i gminnymi. Nieczynna obecnie linia kolejowe ł ączyła Pyrzyce z Gryfinem. Przez północno-wschodnie naro Ŝe obszaru arkusza przebiega, budowana obecnie, obwodnica Stargardu Szczeci ńskiego. Po wybudo- waniu b ędzie ona fragmentem drogi ekspresowej S10.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą terenu arkusza Stare Czarnowo przedstawiono według Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ruszała, 1995, 1999). Obszar arkusza, pod wzgl ędem tektonicznym, poło Ŝony jest w obr ębie niecki szczeci ń- skiej (pomorska cz ęść synklinorium szczeci ńsko-łódzko-miechowskiego). W obr ębie niecki wyst ępuj ą drugorz ędne struktury fałdowe – synkliny i antykliny. Ich powstanie zwi ązane jest z przemieszczaniem si ę soli cechszty ńskich i tworzeniem poduszek solnych (tektonika sali- narna). W cz ęś ci północnej omawianego terenu wyró Ŝnia si ę synklin ę Iny, a w południowej antyklin ę Choszczna (Chabowa). Na obszarze Wzgórz Bukowych silnie zaznaczaj ą si ę zjawiska glacitektoniczne. Budowa geologiczna jest tu bardzo skomplikowana. Składaj ą si ę na ni ą liczne łuski i kry lodowcowe utworów: eocenu, oligocenu, miocenu oraz czwartorz ędu, moc- no spi ętrzone i sfałdowane, o rozci ągło ści generalnie z północnego wschodu na południowy wschód. Najstarszym stwierdzonym w otworach wiertniczych osadem s ą margle kredy górnej. W Liniach ich strop wyst ępuje na gł ęboko ści 116 m, tj. na rz ędnej 78 m p.p.m. Bezpo średnio

6 w podło Ŝu utworów czwartorz ędowych na obszarze arkusza wyst ępuj ą: iły i piaski eocenu (na południowy zachód od Starego Czarnowa i na północ od Stró Ŝewa), iły septariowe, mułowce i piaski glaukonitowe oligocenu (Ryszewo, Okunica, Stare Czarnowo) oraz piaski i mułki z węglem brunatnym miocenu (przewa Ŝaj ąca cz ęść obszaru). Utwory czwartorz ędowe wyst ępuj ą zwartym płaszczem na całym rozpatrywanym obszarze (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść jest bardzo zmienna i wynosi od kilku metrów na obszarze Wzgórz Bukowych do 142 m w rejonie Starego Czarnowa. Osady najstarszych zlodowace ń południowopolskich reprezentuj ą dwa poziomy glin zwałowych oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, wypełniaj ące obni Ŝenia podło Ŝa czwartorz ędu w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Podczas zlodowace ń środkowopolskich osadziły si ę mi ąŜ sze serie osadów lodowcowych, wodnolodowcowych i zastoiskowych, co przyczyniło si ę do znacznego wyrównania powierzchni i zamaskowania starszej rze źby terenu. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane s ą przez trzy poziomy glin zwałowych, rozdzielone iłami, mułkami i piaskami zastoiskowymi oraz piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Dolny poziom glin zwałowych zwi ązany jest ze zlodowaceniem odry, a dwa górne ze zlodowaceniem warty. Lądolód zlodowace ń północnopolskich (stadiał górny zlodowacenia wisły) obj ął swym zasi ęgiem cały obszar arkusza. Najstarszymi osadami zlodowacenia wisły s ą zastoiskowe mułki ilaste oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Wy Ŝej le Ŝą ce gliny zwałowe pokrywaj ą prawie cał ą wysoczyzn ę plejstoce ńsk ą. Przewa Ŝnie s ą one dwudzielne. Dolny pokład ma na ogół mi ąŜ szo ść 5 m, lokalnie 10–15 m, maksymalnie 19 m (Stare Czarnowo). Grubo ść górne- go waha si ę od 1 do 8 m. Pomi ędzy glinami wyst ępuj ą iły, mułki i piaski zastoiskowe (od 2 do 8 m) oraz piaski wodnolodowcowe (od kilku do 20 m). W południowej i wschodniej cz ęś ci omawianego terenu licznie reprezentowane s ą formy szczelinowe – ozy i kemy. Ozy s ą zbu- dowane z piasków, Ŝwirów i glin zwałowych, a kemy z piasków i mułków, miejscami z glin. W ko ńcowej fazie zaniku l ądolodu, wskutek akumulacyjnej działalno ści wód roztopowych, powstał w dolinie Płoni taras akumulacyjny, zbudowany z piasków średnioziarnistych. Naj- młodszymi osadami plejstoce ńskimi s ą piaski, mułki i iły, które osadziły si ę w rozległym zbiorniku zastoiska pyrzyckiego, powstałego po wytopieniu si ę bryły martwego lodu, która wypełniała nieck ę jeziora Miedwie. Stopniowe topienie si ę bryły doprowadziło do utworzenia kilku płaskich tarasów. Na wysoczy źnie mi ąŜ szo ść utworów zastoiskowych wynosi do 2 m. W centralnej cz ęś ci zastoiska mo Ŝe osi ąga ć 10 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Stare Czarnowo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Mark- sa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; holocen i plejstocen 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – iły, mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Trzeciorz ęd; oligocen: 41 – piaski, mułki, iły i w ęgiel brunatny; Drobne formy akumulacji lodowcowej: a – kry utworów kredowych, b – kry utworów neoge ńskich i paleoge ńskich, c – drumliny, d – ozy.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000. W holocenie wokół jeziora Miedwie i w licznych zagłębieniach wytopiskowych po martwym lodzie oraz w dolinkach mniejszych cieków osadzały si ę: piaski, mułki i iły jeziorne, piaski humusowe, torfy oraz gytia i kreda jeziorna. W dnach dolin rzecznych wyst ępuj ą

8 piaski drobnoziarniste, miejscami z wkładkami mułków, tworz ące tarasy zalewowe o wysoko ści do 2 m nad poziom rzeki.

IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Stare Czarnowo znajduje si ę 9 złó Ŝ, w tym 7 kredy jeziornej i 2 surowca ilastego do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej (Gientka i in., red., 2008). Ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono równie Ŝ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

1. Kreda jeziorna

Na obszarze arkusza udokumentowano 7 złó Ŝ kredy jeziornej: „D ębina III” (Piotrowski, 1987), „ śelewo” (Stefaniak, Solczak, 1983), „B ędgoszcz” (Chruszcz, 1977), „Gi Ŝyn” (Tchó- rzewska, Jarecka, 1971a), „Wierzbno” (Tchórzewska, Jarecka, 1971b), „Debina” (Karda- szewski, 1986) i „Lubiatowo” (Tchórzewska, Jarecka, 1971c). Wyst ępuj ą one na rozległej równinie, powstałej w wyniku holoce ńskiej akumulacji jeziornej wokół jezior: Miedwie, Będ- goszcz i śelewo oraz w dolinie Płoni. Nadkładem s ą torfy o niewielkiej grubo ści, na ogół nieprzekraczaj ącej 0,5 m. Seri ę zło Ŝow ą wszystkich złó Ŝ kredy jeziornej pod ścielaj ą piaski, sporadycznie mułki. Pod zło Ŝem „D ębina III” lokalnie pojawia si ę gytia piaszczysta i węgla- nowa. Zło Ŝe „ śelewo” jest tylko cz ęś ciowo zawodnione, pozostałe s ą zawodnione całkowicie. Kreda jeziorna, wyst ępuj ąca we wszystkich wymienionych zło Ŝach, mo Ŝe mie ć zastosowanie w rolnictwie jako wapno nawozowe, a ze zło Ŝa „ śelewo” spełnia dodatkowo wymagania sta- wiane surowcowi do produkcji kredy malarskiej. Parametry geologiczno-górnicze i jako ścio- we złó Ŝ kredy jeziornej zostały przedstawione w tabeli 2.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Zastoso- Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Klasyfikacja zagospodarowania 3 wanie Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t, tys. m *) złó Ŝ Nazwa zło Ŝa 3 zło Ŝa kopaliny konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m *) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2007 (Gientka i in., red., 2008) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1) 1 Dębina III kj Q 907,0 C1* Z 1,5 Sr 4 B Natura 2000, Gl, W

2 śelewo kj Q 24,0 C1* N 0 Sr 4 B Natura 2000, Gl, W

3 Będgoszcz kj Q 4 828,0 C2 N 0 Sr 4 B Natura 2000, Gl, K

4 Gi Ŝyn kj Q 8 555,0 C2 N 0 Sr 4 B Natura 2000, Gl, W

5 Wierzbno kj Q 3 061,0 C2 N 0 Sr 4 B Natura 2000, Gl, W

6 Kluczewo g(gc) Q 127* C1 Z 0 Scb 4 B Gl

7 Dębina kj Q 176,9 C1* N 0 Sr 4 B Natura 2000, Gl 10 10 2) 8 Pyrzyce g(gc) Q 93* B+C 1 N 0 Scb 4 B Gl

9 Lubiatowo kj Q 10 843,0 C2 N 0 Sr 4 B Natura 2000, Gl, W Lipki pki ZWB Kunowo Wb ZWB Rubryka 3: kj – kreda jeziorna, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej, pki – piaski kwarcowe o innych zastosowaniach (do produkcji cegły wapienno-piaskowej), Wb – w ęgiel brunatny Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: B, C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z „Bilansu zasobów...” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), 1) – zło Ŝe zaniechane w 2008 r., 2) – wg „Bilansu zasobów...” zło Ŝe zaniechane, w rzeczywisto ści niezagospodarowane; brak ubytku zasobów w porównaniu z decyzj ą zatwierdzaj ącą dokumentacj ę, w terenie nie stwierdzono Ŝadnych śladów eksploatacji w granicach złoŜa Rubryka 9: kopaliny skalne: Sr – rolnicze, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: B – zło Ŝe konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb, W – ochrona wód powierzchniowych

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ kredy jeziornej

Nazwa zło Ŝa Parametry Dębina III śelewo Będgoszcz Gi Ŝyn Wierzbno Dębina Lubiatowo

powierzchnia złoŜa (ha) 37,44 ha 1,57 ha 61,82 ha 321,53 ha 128,00 ha 4,90 ha 287,2 ha

mi ąŜ szo ść złoŜa (m) 1,2–4,6 1,0–1,5 2,0–8,4 1,0–3,0 0,9–3,3 1,0–3,5 0,9–5,0 śr. 2,7 śr. 1,1 śr. 5,5 śr. 1,9 śr. 1,8 śr. 2,2 śr. 2,5

grubo ść nadkładu (m) 0,2–0,6 0,3–0,4 0,4–2,7 0,2–0,4 0,0–1,7 0,2–0,5 0,2–1,9 śr. 0,3 śr. 0,3 śr. 0,9 śr. 0,3 śr. 0,8 śr. 0,3 śr. 0,7

stosunek N/Z 0,10 0,30 0,30 0,30 0,46 0,14 0,27

38,12–47,53 51,65–52,86 44,67–52,72 38,7–48,5 40,44–48,02 40,61–50,51 46,38–52,33

11 11 zawarto ść CaO (%) śr. 44,30 śr. 52,40 śr. 49,22 śr. 45,0 śr. 46,51 śr. 44,79 śr. 49,67

wilgotno ść (%) 29,69–59,68 0,27–0,69 38,0–72,0 41,9–68,3 42,6–69,3 35,0–52,0 42,2–64,9 śr. 37,30 śr. 0,48 śr. 60,0 śr. 55,4 śr. 59,0 śr. 44,0 śr. 53,0

Gł ęboko ść zwierciadła wody do 0,4 m 1,7 m 0,9–1,3 m do 0,5 m 0,2–1,5 m 0,6–1,2 m około 1,0 m

2. Surowce ilaste ceramiki budowlanej

Na obszarze arkusza udokumentowano 2 zło Ŝa czwartorz ędowych glin zwałowych jako surowca do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej – „Kluczewo” (Samocka, 1965) i „Py- rzyce” (Winiarz, 1955). Surowiec z pierwszego nadaje si ę do produkcji cegły pełnej i dziurawki, z drugiego mo Ŝna wyprodukowa ć jedynie cegł ę pełn ą. W nadkładzie wyst ępuj ą piaski i piaski gliniaste. Zło Ŝe „Kluczewo” jest cz ęś ciowo zawodnione. W przypadku zło Ŝa „Pyrzyce” zawodnione s ą podzło Ŝowe piaski gliniaste. Ze wzgl ędu na rodzaj udokumentowa- nego surowca (gliny zwałowe), zło Ŝa te obecnie nie maj ą znaczenia gospodarczego. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej zostały przedstawione w tabeli 3. Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz parametry jako ściowe kopaliny i uzyskanego tworzywa ceramicznego Nazwa zło Ŝa Parametry Kluczewo Pyrzyce

powierzchnia zło Ŝa (ha) 45,89 ha 15,22 ha

0,3–3,1 0,3–7,8 mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) śr. 2,5 śr. 3,0 0,5–0,7 0,3–3,5 grubo ść nadkładu (m) śr. 0,6 śr. 1,5

stosunek N/Z 0,2 0,9

0,02–0,11 zawarto ść margla (%) * śr. 0,05 15,58–16,58 zawarto ść w ęglanu wapnia (%) * śr. 16,05 31,9–34,1 16,5–27,3 woda zarobowa (%) śr. 33,0 śr. 22,3 5,7–7,3 2,5–6,2 skurczliwo ść wysychania (%) śr. 6,2 śr. 4,8 20,2–24,7 13,3–18,8 nasi ąkliwo ść wyrob. po wypale w temp. 950ºC (%) śr. 23,6 śr. 15,8 29,2–50,4 12,0–31,8 wytrzymało ść wyrob. na ścisk. po wypale w temp. 950ºC (MPa) śr. 40,4 śr. 21,1 * – nie badano

Zło Ŝa, wyst ępuj ące na obszarze arkusza Stare Czarnowo, zostały poddane klasyfikacji sozologicznej ze wzgl ędu na ich ochron ę oraz ochron ę środowiska. Wszystkie zaliczono do klasy 4 tj. do złó Ŝ licznie wyst ępuj ących i łatwo dost ępnych, a ze wzgl ędu na środowisko uznano za konfliktowe (klasa B). Zło Ŝa kredy jeziornej poło Ŝone s ą w obszarach Natura 2000,

12 na terenach wyst ępowania chronionych ł ąk wykształconych na glebach pochodzenia organicznego. Na obszarach złó Ŝ surowców ilastych wyst ępuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych. Ponadto zło Ŝe „B ędgoszcz” zlokalizowane jest w otulinie Szczeci ńskiego Par- ku Krajobrazowego, a zło Ŝa: „D ębina III”, „ śelewo”, „Gi Ŝyn”, „Wierzbno” i „Lubiatowo” w strefie ochrony sanitarnej uj ęcia wód powierzchniowych z jeziora Miedwie.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Stare Czarnowo eksploatowano takie kopaliny jak: w ęgiel brunatny, piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej, gliny ceramiki budowlanej i kred ę jeziorną. Wegiel brunatny wydobywano w latach przedwojennych w okolicach Śmierdnicy. Eks- ploatacja prowadzona była dla potrzeby lokalne, w niewielkich kopalniach odkrywkowych. Na wschód od Kunowa, w odległosci 1 km, tu Ŝ przygranicy z arkuszem Wielgowo eksploatowano zło Ŝe czwartorz ędowych piasków kwarcowych „Lipki”. Piaski wykorzystywane były do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Zło Ŝe zostało wyeksploatowane i w 1975 r. skre ślone z „Bilansu zasobów...”. Przedmiotem eksploatacji, w latach sze ść dziesi ątych i siedemdziesi ątych było zło Ŝe glin ceramiki budowlanej „Kluczewo”. Surowiec wykorzystywano w pobliskiej, nieistniej ącej obecnie cegielni. Porzucone przez u Ŝytkownika wyrobisko eksploatacyjne uległo samorekul- tywacji. Zespół nisz poeksploatacyjnych o długo ści 250 i szeroko ści 100 m jest obecnie wy- pełniony wod ą. Teren niewyeksploatowanej cz ęś ci złoŜa został zagospodarowany rolniczo. Przed II wojn ą światow ą przy drodze pomi ędzy Pyrzycami a śabowem istniała cegiel- nia, wykorzystuj ąca do produkcji cegły gliny zwałowe. W czasie działa ń wojennych została zniszczona. Po wojnie istniały plany wznowienia produkcji. W 1955 r. udokumentowano w sąsiedztwie starych, przedwojennych wyrobisk zło Ŝe „Pyrzyce”. W „Bilansie zasobów...” jest ono mylnie okre ślone jako zaniechane. Brak jest śladów wydobycia w granicach zło Ŝa, a wielko ść zasobów bilansowych w decyzji zatwierdzaj ącej dokumentacj ę jest równa wielko- ści podanej w „Bilansie zasobów...” (Gientka i in., red., 2008). Obecnie w miejscu nieistnie- jącej cegielni i cz ęś ci wyrobisk powstałych przed udokumentowaniem zło Ŝa znajduje si ę składowisko odpadów komunalnych. Od 1962 r. eksploatowano kred ę jeziorn ą na południe od jeziora śelewko, pomi ędzy Debin ą a śelewem. Kopalin ę wydobywano sposobem odkrywkowym, systemem l ądowym spod lustra wody. Surowiec był wykorzystywany w rolnictwie jako wapno nawozowe. Po kilku latach wydobycie przerwano. W 1983 r. przeprowadzono badania, a nast ępnie wykonano

13 kart ę rejestracyjn ą zło Ŝa „ śelewo”, okre ślaj ącą przydatno ści kopaliny do produkcji kredy malarskiej. Na zarejestrowanym złoŜu nie prowadzono jeszcze eksploatacji. Północno-wschodni ą część zło Ŝa „B ędgoszcz” zajmuj ą stawy, które s ą prawdopodobnie wyrobiskami po eksploatacji kredy jeziornej. Przed udokumentowaniem zło Ŝa stawy nie ist- niały. W „Bilansie zasobów...” figuruj ą pierwotne zasoby, obliczone w dokumentacji geologicznej. Nale Ŝy zatem domniemywa ć, Ŝe po udokumentowaniu zło Ŝa prowadzono jego eksploatacj ę, ale oficjalnie jej nie wykazywano. Jedynym eksploatowanym, na podstawie koncesji, zło Ŝem kredy jeziornej na obszarze arkusza Stare Czarnowo było zło Ŝe „D ębina III”. Wydobycia zaniechano albo wstrzymano prawdopodobnie na pocz ątku 2008 roku. W pa ździerniku 2008 r., wygl ąd wyrobisk wskazy- wał, Ŝe eksploatacja zło Ŝa nie była ju Ŝ od dłu Ŝszego czasu prowadzona. Koncesja na eksploatacj ę utraciła wa Ŝno ść 31.12.2008 r. Wyznaczony dla zło Ŝa obszar górniczy i teren górniczy (pokrywają si ę), o powierzchni 38,11 ha, nie został jeszcze zniesiony. Wła ścicielem gruntów jest Zootechniczny Zakład Do świadczalny w Kołbaczu, a uŜytkownikiem zło Ŝa Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Starym Czarnowie. Powstałe w wyniku eksploatacji zbiorniki wodne wykorzystywane s ą obecnie do hodowli ryb. Na obszarze arkusza zaznaczono dwa punkty wyst ępowania kopaliny, dla których sporz ądzone zostały karty informacyjne. Okresowo wydobywa si ę piaski w śelewie (punkt nr 1) i Dębinie (nr 2). Pozostałe wyst ąpienia piasków i piasków ze Ŝwirem to niewielkie odkrywki, eksploatowane w przeszło ści na potrzeby lokalne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Prace penetracyjne i poszukiwawcze, prowadzone na obszarze arkusza Stare Czarnowo w latach sze ść dziesi ątych, siedemdziesi ątych i osiemdziesi ątych ubiegłego wieku, dały podstaw ę do wyznaczenia jednego obszaru prognostycznego i dwóch perspektywicznych dla udokumentowania złó Ŝ kredy jeziornej oraz jednego obszaru perspektywicznego dla udokumentowania zło Ŝa piasku. Opieraj ąc si ę na pozostałych wynikach bada ń geologiczno- zwiadowczych wyznaczono 12 obszarów negatywnych – cztery dla iłów do produkcji keramzytu, trzy dla w ęgla brunatnego, trzy dla kruszywa naturalnego drobnego (piasków) oraz dwa dla kredy jeziornej. Ponadto na podstawie mapy geologicznej (Ruszała, 1995) wyznaczono dwa obszary perspektywiczne wyst ępowania kredy jeziornej. Pierwszy z nich poło Ŝony jest na zachód od jeziora B ędgoszcz, a drugi na południe od jeziora Miedwie. Poszukiwanie złó Ŝ kredy jeziornej przeprowadzono w dolinie Płoni na południe od Sta- rego Przylepu (Górna, Przysłup, 1980). Na obszarze około 2,5 km 2 wykonano 28 otworów,

14 oznaczono zawarto ść CaO, wilgotno ść naturaln ą oraz g ęsto ść pozorn ą przewierconej kredy jeziornej. Badania te dały podstaw ę do wyznaczenia jednego obszaru prognostycznego (tabela 4), dwóch perspektywicznych i dwóch negatywnych. Kierowano si ę nast ępuj ącymi kryteriami w stosunku poszukiwanej kopaliny: − obszar prognostyczny – mi ąŜ szo ść powy Ŝej 1 m, zawarto ść CaO minimum 40%, − obszar perspektywiczny – zwarto ść CaO minimum 40%, − obszar negatywny – zwarto ść CaO poni Ŝej 40% lub brak kredy jeziornej. Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Grubo ść Nr Po- Wiek gru- Zasoby Zasto- Rodzaj kompl. obszaru wierzch- kompl. bo ść w kat. sowanie kopa- Parametry jako ściowe litolog.- na nia litolog.- nad- D kopaliny surow. 1 mapie (ha) surow. kładu (tys. t) liny (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zawarto ść 40,8–51,9 CaO śr. 44,0 % wilgotno ść 44,65–61,10 I 62 kj Q 0,4 2,1 2 000 Sr natur. śr. 48,28 % gęsto ść 1,36–1,67 pozorna śr. 1,54 g/cm 3 Rubryka 2: ocena powierzchni wg mapy Rubryka 3: kj – kreda jeziorna Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: kopaliny: Sr – rolnicze

Złó Ŝ kruszywa naturalnego poszukiwano w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Linii, Turza i Starego Przylepu. Na wzgórzu kemowym znajduj ącym si ę na południe od Turza wykonano 18 sond (No- wak, Turza, 1968) i 5 otworów (Jareniowski, Łuciuk, 1979). Tylko w trzech sondach, o gł ęboko ściach od 5,0 do 6,0 m, pod nadkładem piasków zaglinionych o mi ąŜ szo ści od 1,4 do 2,5 stwierdzono wyst ępowanie, nieprzewierconej do sp ągu, serii piasków średnioziarni- stych, miejscami drobnoziarnistych. Sondy te dały podstaw ę do wyznaczenia obszaru perspektywicznego dla udokumentowania zło Ŝa piasku. Pozostałe sondy i otwory były negatywne ze wzgl ędu na zbyt gruby nadkład (3 – 5 m), wykształcony w postaci glin i piasków glinia- stych. W otworach zlokalizowanych na obrze Ŝach kemu stwierdzono tylko gliny o mi ąŜ szo ści 10 m. Na wschód od Linii wykonano 2 sondy o gł ęboko ści 3,8 i 4,0 m, które nawierciły piaski gliniaste i gliny (Szapli ński, 1972).

15 Równie Ŝ w rejonie na południowy zachód od Starego Przylepu nie stwierdzono poszu- kiwanego kruszywa naturalnego. Wykonano tu 5 otworów o gł ęboko ści od 12 do 25 m, prze- wiercając jedynie gliny i drobnoziarniste piaski pylaste ( Ćwinarowicz, Łuciuk, 1981). Na obszarze Wzgórz Bukowych poszukiwano oligoce ńskich iłów septariowych, wyst ę- puj ących w krach lodowcowych, które byłyby przydatne do produkcji keramzytu (Profic, 1978). Na obszarze arkusza wykonano trzy otwory o gł ęboko ści 20 i 30 m, nie natrafiaj ąc na poszukiwan ą kopalin ę. Wokół tych otworów wyznaczone zostały obszary negatywne. Iły do produkcji keramzytu próbowano równie Ŝ znale źć w obr ębie zastoiska pyrzyckiego (Profic, 1978). Na wschód od jeziora Miedwie odwiercono 9 otworów o gł ęboko ści od 7 do 20 m. Po- szukiwan ą kopalin ę stwierdzono tylko w jednym otworze, zlokalizowanym 1 km na północ Wierzbna. Wyst ępuj ące tu na gł ęboko ści od 0,5 do 6 m iły okazały si ę nieprzydatne do produkcji keramzytu, ze wzgl ędu na brak zdolno ści do termicznego p ęcznienia. Z krami lodowcowymi zwi ązane s ą równie Ŝ wyst ąpienia mioce ńskich w ęgli brunatnych w rejonie Śmierdnicy i Starego Czarnowa. Próby udokumentowania w tych rejonach płytko zalegaj ących złó Ŝ w ęgla brunatnego zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. Przeprowadzone badania pokazały, Ŝe wyst ępuj ące tu pokłady w ęgla brunatnego s ą silnie zaburzone glacitek- tonicznie i maj ą niewielkie poziome rozprzestrzenienie. Na wschód od Śmierdnicy wykonano 3 otwory. Pod utworami czwartorz ędowymi natrafiono jedynie na mioce ńskie drobnoziarniste piaski i zaw ęglone mułki (Poreba, Kaczorek, 1964a). Koło Starego Czarnowa wokół archi- walnego otworu, który przewiercił 3 pokłady w ęgla brunatnego, wykonano 4 otwory. Stwier- dzono w nich jedynie obecno ść piasków i iłów oligoce ńskich (Poreba, Kaczorek, 1964b). Węgla brunatnego poszukiwano tak Ŝe na wschód od jeziora Miedwie (Gacek, 1965). Przesłank ą do podj ęcia bada ń było udokumentowane w 1964 r. zło Ŝe „Kunowo” (w 1983 r., po bardziej szczegółowym rozpoznaniu zostało skre ślone z „Bilansu zasobów...”, ze wzgl ędu na zł ą jako ść w ęgla). W 1965 r. na obszarze pomi ędzy Skalinem a Kluczewem wykonano 5 otworów (3 na obszarze arkusza Stare Czarnowo). Stwierdzono kilka pokładów w ęgla brunatnego, zalegaj ących na gł ęboko ści od 51,8 do 83,2 m, o niskiej warto ści opałowej, z licznymi przerostami skały płonej. Ze wzgl ędu na zł ą jako ść w ęgla oraz niekorzystny stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (powy Ŝej 12) obszar ten nale Ŝy uzna ć za negatywny. śadne z wyst ępuj ących na obszarze arkusza torfowisk, ze wzgl ędu na ochron ę przyrody (otulina Szczeci ńskiego Parku Krajobrazowego), nie spełnia wymogów stawianych obszarom potencjalnej bazy surowcowej (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

16 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Stare Czarnowo prawie w cało ści le Ŝy w zlewni rzeki Płoni. Przez jego północno-wschodnie naro Ŝe przechodzi dział wodny II rz ędu oddzielaj ący dorzecza Płoni i Iny. Główn ą rzek ą jest Płonia, przepływaj ąca przez jeziora: Miedwie, śelewko i Płonno, a pó źniej na wysoko ści Kołbacza kieruj ąca si ę na północny zachód do jeziora D ąbie. Drug ą rzek ą uchodz ącą do jeziora Miedwie jest Gowienica. Wody rzek Krzekny, Bielicy i Kanału Nieborowskiego zasilaj ą jezioro B ędgoszcz. Jeziora Miedwie i Będgoszcz ł ączy kanał Ostro- wica. Najwi ększymi jeziorami na omawianym terenie s ą Miedwie, B ędgoszcz i śelewko ( śe- lewo), mniejszymi: Płonno, Zaborsko i Racze. Jezioro Miedwie zajmuje powierzchni ę 36,8 km 2. Jego długo ść wynosi 15,5 km, szeroko ść około 3,2 km, średnia gł ęboko ść 18,7 m, gł ęboko ść maksymalna 42,0 m. Lustro wody kształtuje si ę tu na wysoko ści 13,9 m n.p.m. Li- nia brzegowa osi ąga długo ść 38,8 km, powierzchnia zlewni jeziora równa jest 1032,9 km 2. Jest to jezioro polodowcowe, rynnowe spełniaj ące bardzo wa Ŝną rol ę w tym rejonie. W śelewie znajduje si ę komunalne uj ęcie wód powierzchniowych, b ędące głównym źródłem zaopatrzenia w wod ę pitn ą mieszka ńców Szczecina. Uj ęcie posiada stref ę ochrony sanitarnej, obejmującą tereny wokół jeziora Miedwie i Będgoszcz oraz dolin ę Płoni powy Ŝej jeziora Miedwie. Jezioro B ędgoszcz, równie Ŝ o zało Ŝeniach rynnowych, osi ąga długo ść 5,2 km, szeroko ść od 0,1 do 0,8 km, gł ęboko ść 12,7 m. Lustro wody znajduje si ę na rz ędnej 14,0 m n.p.m. Zasilane jest przez Krzkn ę oraz kilka cieków bez nazwy. Jezioro śelewko ( śelewo) ma długo ść 2,6 km i szeroko ść do 0,6 km. Lustro wody po- ło Ŝone jest na wysoko ści 13,8 m n.p.m. Obszar arkusza ma g ęst ą sie ć rowów melioracyjnych, głównie w otoczeniu jezior. Do głównych kanałów melioracyjnych nale Ŝą : Kanał Nieborowski, Kanał Mły ński, Kanał Ku- nowski i Stró Ŝewski Rów. Stan jako ści wód rzek i cieków uchodz ących do i wypływaj ących z jeziora Miedwie, ze wzgl ędu na uj ęcie wody pitnej, badany jest corocznie. W 2006 i 2007 r. (Raport ..., 2008) wody: Płoni poni Ŝej jeziora Miedwie, Ostrowicy przy uj ściu do jeziora Miedwie, Kanału Nie- borowskiego i cieku z Bielkowa, zaliczone zostały do III klasy – jako ść zadowalaj ąca, Płoni powy Ŝej jeziora Miedwie, Ostrowicy przy uj ściu do jeziora Będgoszcz i Gowienicy do IV –

17 jako ść niezadowalaj ąca, a Krzekny, Kanału Młynskiego i cieku z Kunowa do V – jako ść zła (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11.02.2004 r., DzU nr 32, poz. 284). W 2006 r. (Raport ..., 2008) wody jeziora Miedwie zostały zakwalifikowane do II klasy czysto ści (Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 5.11.1991 r., DzU nr 116, poz. 503). Od 1992 r. obserwowana jest stopniowa poprawa stanu czysto ści wód jeziora. Jest to wynik uruchomienia oczyszczalni ścieków w Pyrzycach oraz likwidacji bez ściółkowych hodowli zwierz ąt. W pozostałych jeziorach ostatni ą ocen ę czysto ści wód przeprowadzono w latach 2003 i 2004. Badania wykazały III klas ę czysto ści wód w jeziorach śelewko i Płonno, a wody jezior Zaborsko i Będgoszcz zostały okre ślone jako pozaklasowe. Na ostateczn ą ocen ę wpływ miały podwy Ŝszone okresowo koncentracje zwi ązków organicznych oraz ponadnormatywna zawarto ść zwi ązków fosforu i azotu.

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza Stare Czarnowo i jako ść wód podziemnych przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Schiewe, Wi- śniowski, 2004). Na omawianym terenie wyst ępuj ą dwa pi ętra wodono śne – czwartorz ędowe i trzeciorz ędowe. Czwartorz ędowe pi ętro wodonośne wyst ępuje prawie na całym obszarze arkusza i składa si ę z 3 poziomów wodono śnych – gruntowego, mi ędzyglinowego i podglinowego. Odmienn ą struktur ę hydrogeologiczn ą maj ą, wyst ępuj ące w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, Wzgórza Bukowe. Poziom gruntowy stanowi ą pó źnoplejstoce ńskie lub holoce ńskie osady piaszczysto- Ŝwirowe, wyst ępuj ące zarówno na wysoczyznach morenowych, jak i w niecce jeziora Mied- wie oraz w dolinach rzek. Nad warstw ą wodono śną zalegaj ą cz ęsto mi ąŜ sze warstwy torfów i kredy jeziornej. Obecno ść osadów organicznych mo Ŝe wpływa ć niekorzystnie na jako ść wód. Zwierciadło wody jest swobodne. W otoczeniu jeziora Miedwie stabilizuje si ę na rz ęd- nej lustra wody w jeziorze. Mi ędzyglinowy poziom wodono śny jest głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym na obszarze arkusza. Utworami wodono śnymi s ą drobnoziarniste piaski wodnolodowcowe zlodowace ń północno- i środkowopolskich, o mi ąŜ szo ści od 10 m w śabowie do ponad 32 m w Warnicach. Na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza poziom ten dzieli si ę na górny i dolny. Utworami rozdzielaj ącymi s ą gliny zwałowe zlodowacenia warty. Strop poziomu znajduje si ę na rz ędnej od 0 m n.p.m. w miejscowo ściach: Kluczewo, Koszewko i Wierzbno do nieco po-

18 nad 20 m n.p.m. w: Nieznaniu, Biełkowie, Warnicach, Re ńsku i śabowie. Zwierciadło wody poziomu mi ędzyglinowego górnego jest swobodne lub lekko napi ęte, dolnego napi ęte. Podglinowy poziom wodono śny zwi ązany jest z osadami zlodowace ń południowopol- skich. Został on stwierdzony w Okunicy, Stró Ŝewie i Kołbaczu. Utworami wodono śnymi s ą piaski drobnoziarniste lub pylaste, o mi ąŜ szości od 5 m w Kołbaczu do 25 m w Okunicy. Strop poziomu zalega na rz ędnej około 25 m p.p.m. Zwierciadło wody jest napi ęte i stabilizuje si ę średnio 40 m powy Ŝej zwierciadła nawierconego. Wody wszystkich trzech poziomów wodono śnych pi ętra czwartorz ędowego, ze wzgl ę- du na podwy Ŝszon ą zawarto ść manganu (0,01–0,60; śr. 0,18 mg Mn/dm 3) i Ŝelaza (0,08–8,0; śr. 2,09 mg Fe/dm 3), wymagaj ą prostego uzdatniania. Pozostałe składniki mineralne na ogół nie przekraczaj ą norm obowi ązuj ących dla wód pitnych (Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 29.03.2007 r., DzU nr 61, poz. 417). Zawartość chlorków wynosi 3,0–184,0 mg Cl/dm 3, 3 3 siarczanów 9,4–223,0 mg SO 4/dm i azotanów do 3,6 mgN-NO 3/dm . Lokalnie notuje si ę ponad normatywne zawarto ści zwi ązków azotu (studnie w: Chabowie, GiŜynie, śabowie i Skalinie), wskazuj ące na zanieczyszczenie wód podziemnych ściekami socjalno-bytowymi i rolniczymi. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne uj ęte jest w miejscowo ściach: J ęczydół, Kluczewo, Wierzchl ąd i Koszewo. Warstw ę wodono śną stanowi ą mioce ńskie piaski drobnoziarniste z wkładkami w ęgla brunatnego, wyst ępuj ące na gł ęboko ści od 35,5 m w Wierzchl ądzie do 88,0 m w Kluczewie. Woda w warstwie wyst ępuje pod du Ŝym ci śnieniem hydrostatycznym. Jako ść wód pi ętra trzeciorz ędowego jest słabo rozpoznana. Analizy próbek wody po- branych z uj ęć w J ęczydole, Wierzchl ądzie i Koszewie, pokazuj ą, Ŝe spo śród badanych wska źników, tylko zawarto ść Ŝelaza (0,2–2,4 mg Fe/dm 3) i manganu (0,05–0,4 mg Mn/dm 3) przekracza dopuszczalne warto ści dla wód pitnych. Pozostałe badane wska źniki odpowiadaj ą obowi ązuj ącym normom (Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 29.03.2007 r., DzU nr 61, 3 3 poz. 417) i wynosz ą: chlorki 10,0 i 33,0 mg Cl/dm , amoniak 0,06 – 0,5 mg N-NH 4/dm 3 i azotyny do 0,001 mg N-NO 2/dm , azotanów nie wykryto. Na mapie zostały zaznaczone uj ęcia komunalne i przemysłowe o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych powy Ŝej 50 m3/h. śadne z uj ęć wód podziemnych na obszarze arkusza nie posiada wyznaczonej i obowi ązuj ącej po średniej strefy ochrony sanitarnej. Na obszarze arkusza znajduje si ę południowo-zachodnia cz ęść głównego zbiornika wód podziemnych nr 123 Goleniów – Stargard (fig. 3). Jest to czwartorz ędowy zbiornik mi ędzy- morenowy, o szacunkowych zasobach dyspozycyjnych, wynosz ących 86 tys. m 3/dob ę. Jego granice wyznaczono w opracowanej dokumentacji hydrogeologicznej (Kie ńć i in., 2004).

19 W opracowaniu tym podano równie Ŝ zasoby dyspozycyjne wód podziemnych zlewni Iny i Płoni. W granicach obszaru arkusza znajduj ą si ę fragmenty obszarów i terenów górniczych wyznaczonych dla uj ęć wód termalnych w Stargardzie Szczeci ńskim i Pyrzycach. U Ŝytkow- nikiem uj ęcia w Stargardzie Szczeci ńskim jest Przedsi ębiorstwo Usług Ciepłowniczych „Geotermia Stargard” sp. z o.o., posiadaj ące koncesj ę na eksploatacj ę wód termalnych, wa Ŝną do 12.04.2017 r. Dla uj ęcia wyznaczono obszar i teren górniczy o powierzchni 7 967 ha. Uj ę- cie w Pyrzycach eksploatuje „Geotermia Pyrzyce” sp. z o.o. Przedsi ębiorstwo posiada koncesj ę na eksploatacj ę wód termalnych, wa Ŝną do 20.12.2024 r. Dla uj ęcia wyznaczono obszar i teren górniczy o powierzchni 4 125 ha.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Stare Czarnowo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990) Granica GZWP: 1 – w o środku porowym, 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony GZWP (ONO), 3 – obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO). Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 122 – Dolina Kopalna Szczecin, czwartorz ęd (Q), 123 – Zbiornik mi ędzymorenowy Stargard – Goleniów, czwartorz ęd (Q), 124 – Dolina rzeki Odry (Widu- chowa – Szczecin), czwartorz ęd (Q), 135 – Zbiornik Barlinek, czwartorz ęd (Q).

20 Na terenie byłego lotniska armii radzieckiej, a pó źniej wojsk Federacji Rosyjskiej w Kluczewie wyst ępuje kilka obszarów o zdegradowanej jako ści wód podziemnych, powsta- łych wokół dawnych ognisk zanieczyszcze ń. Substancjami ropopochodnymi zostały tu ska Ŝo- ne czwartorz ędowe utwory przypowierzchniowe (gliny i piaski) do gł ęboko ści około 10 m oraz strop pierwszej warstwy wodono śnej w strefie waha ń swobodnego zwierciadła wody, zalegaj ącego na gł ęboko ści od 3 do 9 m p.p.t. Ł ączna powierzchnia zanieczyszczonych obsza- rów wynosi około 50 ha (Kasela, 2005). Istniało powa Ŝne zagro Ŝenie przedostania si ę zanieczyszcze ń, poprzez rzek ę Gowienic ę, drenuj ącą pierwszy poziom wodono śny w rejonie lotniska, do jeziora Miedwie, na którym zlokalizowano w śelewie komunalne uj ęcie wody dla Szczecina. W latach 1994–2004 wykonano prace rekultywacyjne, maj ące na celu maksymal- ne sczerpanie wolnych produktów ropopochodnych ze zwierciadła wód podziemnych. Wyko- nano te Ŝ bariery zapobiegaj ące migracji zanieczyszcze ń w kierunku jeziora Miedwie. Podczas rekultywacji oraz po jej zako ńczeniu, do dzi ś, prowadzony jest monitoring jako ści wód podziemnych na terenie lotniska i wokół niego. Badania jako ści wód podziemnych wykazuj ą brak migracji zanieczyszcze ń. Obszar o zdegradowanej jako ści wód podziemnych w stosunku do 1994 roku nie powi ększył si ę i ogranicza si ę, tak jak pierwotnie, do kilku ognisk na terenie lotniska (Kasela, 2008). Obecnie prace rekultywacyjne nie s ą prowadzone. Zachodzi proces samooczyszczania, którego skuteczno ść kontrolowana jest prowadzonymi nadal badaniami monitoringowymi.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 267 – Stare Czarnowo, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

21 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5×5 km oraz „Atlasu geochemicznego aglomeracji szczeci ńskiej 1:200 000, cz ęść I” (Lis, Pasieczna, 1998) − opróbowanie w siatce 1×1 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2) m. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2, czy 1 próbka na około 1 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5×0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały, wi ęc przedstawione na mapie w postaci punk- tów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A, zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359).

22 Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść zawarto ści przeci ętnych przeci ętnych w glebach (median) (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie na arkuszu 267 – w glebach na obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Stare Czarnowo arkuszu 267 – niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Stare Czarnowo Polski 4) Metale N=45 N=45 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0 ,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–16 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–164 24 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–11 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 7–80 24 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–17 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–11 4 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–25 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,1 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 267 – Stare 1) grupa A Czarnowo w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 45 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Ba Bar 45 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Cr Chrom 45 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Zn Cynk 45 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cd Kadm 45 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ą- Co Kobalt 45 ce ze stanu faktycznego, Cu Mied ź 45 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Ni Nikiel 45 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Pb Ołów 45 ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- Hg Rt ęć 45 zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, arkusza 267 – Stare Czarnowo do poszczególnych 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tere- grup u Ŝytkowania (ilo ść próbek) ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 45 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5).

23 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, rt ęci i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść me- diany wykazuje jedynie zawarto ść niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie z badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotok- sykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów

24 portowych i melioracyjnych oraz warto ści ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i ich warto ści PEL . Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Tło Pierwiastek PEL ** MŚ* geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498) ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines.

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy

25 klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Miedwie, Będgoszcz, Zaborska k. Kołbacza i śelewa (tabela 7). Osady jezior Miedwie, B ędgoszcz i śelewo charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. W osadach jeziora Zaborsko odnotowano bardzo wysokie zawarto ści cynku i miedzi. St ęŜ enie miedzi w osadach jest wy Ŝsze od do- puszczalnego jej st ęŜ enia według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z 16 kwietnia 2002 r., a st ęŜ enie cynku i miedzi wy Ŝsze od warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Zaborsko ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜ enie cynku i miedzi stwarzaj ą zagro Ŝenie dla organizmów bytuj ących w tym zbiorniku. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Miedwie Bydgoszcz Zaborsko śelewo Pierwiastek (2007 r.) (2003 r.) (2004 r.) (2004 r.) Arsen (As) <5 5 7 <5 Chrom (Cr) 5 9 13 3 Cynk (Zn) 40 53 788 52 Kadm (Cd) <0,5 0,5 1 <0,5 Mied ź (Cu) 6 8 254 7 Nikiel (Ni) 5 10 18 5 Ołów (Pb) 14 19 18 12 Rt ęć (Hg) 0,049 0,1 0,094 0,073

26 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 10 do około 52 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 35 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 3 do około 58 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 40 nGy/h. W profilu zachodnim gliny zwałowe charakteryzuj ą si ę wy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma (25–45 nGy/h) w porównaniu z torfami (około 10 nGy/h). Najwy Ŝsza warto ść promieniowania gamma zarejestrowana w profilu zachodnim (około 52 nGy/h) jest najpraw- dopodobniej zwi ązana z osadami neogenu. W profilu wschodnim najwy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma charakteryzuj ą się utwory zastoiskowe (około 40–58 nGy/h).

27 267 W PROFIL ZACHODNI 267E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5911550 5907870 5909524 5906801 5901645 m 5905544 m 5899686 5895686 5897672 5893616 5893899

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 28 28 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5907870 5911550 5909524 5906801 5901645 m 5905544 m 5899686 5895686 5897672 5893616 5893899 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 2 kBq/m kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Stare Czarnowo (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Ni Ŝszymi warto ściami promieniowania (około 30–35 nGy/h) cechuj ą si ę gliny zwałowe oraz piaszczysto-Ŝwirowe osady kemów. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,2 do 3,1 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0 do 3,2 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 39, poz. 251 z 2007 r., tekst jednolity oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk od- padów (DzU Nr 61, poz. 549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk.

29 Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 8). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 8), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 8 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

30 Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Stare Czarnowo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Schiewe, Wi śniowski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrz- nych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropo- geniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wy- dzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Stare Czarnowo bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝli- wo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zabudowa miejscowo ści gminnych: Stare Czarnowo i Warnice, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Je- zioro Miedwie i okolice” PLB 320005 (obszar specjalnej ochrony ptaków), „Wzgórza Bukowe” PLH 320020 i „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie” PLH 320006 (specjalne obszary ochrony siedlisk), − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − rezerwaty przyrody: „Brodogóry I”, „Brodogóry II” i „Stary Przylep” (stepowe), − strefa ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 123 Stargard-Goleniów (pół- nocno-wschodni fragment terenu), − strefa ochrony uj ęcia wód powierzchniowych jeziora Miedwie, − obszar i teren górniczy uj ęcia wód termalnych „Pyrzyce”, − tereny bagienne, podmokłe i ł ąki wykształcone na glebach organicznych,

31 − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Płoni, Gowienicy, Krzekny, Sinicy i pozostałych cieków, − strefy (do 250 m) wokół jezior: Miedwie, B ędgoszcz, Czarnkowskie (Stypno), śelewo (śelewko), Zaborsko, Płonno, Wielecki Staw i pozostałych akwenów, − rejony zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi – okolice Ryszewka i Wierzbna (Grabow- ski, red. i in., 2007), − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10º (wokół jezior, tereny na północny-zachód od Starego Czarnowa, na wschód od Gr ędziec i w dolinach rzek). Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą ponad 70% powierzchni omawianego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 8) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych rozpatrywano tereny, na których w strefie powierzchniowej wyst ępuj ą gliny zwałowe fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Pokrywaj ą one powierzchni ę terenu cienk ą warstw ą, le Ŝą bezpo średnio na osadach piaszczys- tych lub starszych glinach zwałowych i utworach zastoiskowych. W obr ębie zastoiska pyrzyckiego s ą miejscami zupełnie rozmyte, cz ęś ciej przykryte s ą osadami zastoiskowymi lub tworz ą płaskie powierzchnie na terenie zastoiska. S ą to przewa Ŝnie gliny Ŝółto-brunatne, zawieraj ą nierównomiern ą ilo ść otoczaków i głazów i du Ŝą zawarto ść frakcji pyłowej, a tekstura ich jest niewyra źna. W formie nieregularnych soczew wyst ępuj ą w nich przewarstwienia ilaste. Mi ąŜ szo ść glin wynosi 1–8 m. W przypadku wyst ępowania glin zlodowace ń północno- polskich bezpo średnio na glinach starszych tworz ą one wspólne pakiety izolacyjne o wi ęk- szych mi ąŜ szościach. W wielu miejscach na glinach zwałowych wyst ępuj ą osady lodowcowe, wykształcone w postaci piasków pyłowato-Ŝwirowatych i piasków przewa Ŝnie drobnoziarnistych ze znaczn ą zawarto ści ą frakcji pyłowej, ich mi ąŜ szo ść nie przekracza na ogół 2 m. W miejscach, gdzie na powierzchni gliny zwałowej wyst ępuj ą mułki ilaste i iły zastoiskowe warunki składowania odpadów okre ślono jako korzystne.

32 Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w rejonie Rekowa i Bielkowa w gminie Kobylanka. Na terenie gminy Bielice to rejon miejscowo ści Stare Chrapowo, Linie i Nowe Linie oraz Chabowo-Chabówko, w gminie Pyrzyce rejony Nieborowo-śabów-północne peryferia Pyrzyc oraz rejon Ryszewka. W gminie Stare Czarno- wo to rejon Kołbacza i Starego Czarnowa-Dębiny, w gminie Warnice rejon miejscowo ści gminnej, D ębicy i Obrytej. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w cz ęś ci wyznaczonych obszarów jest poło Ŝenie w strefie ochronnej Szczeci ńskiego Parku Krajobrazowego, blisko ść zabudowy miejscowo ści gminnych: Stare Czarnowo, Warnice i Kobylanka (Kobylanka poza granicami terenu objętego arkuszem). Obszary maj ą du Ŝe powierzchnie, w przewadze o charakterze równinnym, dlatego mo Ŝ- liwe jest wyznaczenie miejsca lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska w dogodnej odległo ści od zabudowa ń.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów komunalnych Naturaln ą barier ą izolacyjn ą dla lokalizacji składowisk odpadów komunalnych s ą iły i mułki zastoiskowe zlodowace ń północnopolskich. Powstanie osadów zastoiska pyrzyckiego zwi ązane jest z wytapianiem brył martwego lodu. Poło Ŝone w obni Ŝeniu osady zastoiskowe otoczone s ą wyniesieniami wysoczyzny morenowej zbudowanej z glin zwałowych i piasków lodowcowych. Seria zastoiskowa jest silnie zró Ŝnicowana litologicznie. Wyst ępuj ą tu piaski, piaski pylaste, mułki ilaste i piaszczyste oraz iły (lokalnie o cechach iłów warwowych). Kartograficzne rozdzielenie osadów jest prawie niemo Ŝliwe, ze wzgl ędu na ich współwyst ępowanie zarówno w profilu poziomym, jak i pionowym. Osady te uformowane s ą w cztery poziomy tarasów wznosz ących si ę od 15 do 52 m n.p.m. Dolna cz ęść zastoiska zawiera w przewadze utwory mułkowo-ilaste, cz ęść środ- kowa jest bardziej piaszczysta, w cz ęś ci górnej dominuj ą mułki i iły. Iły i mułki zastoiskowe dolne (akumulacja w czasie transgresji l ądolodu) wyst ępuj ą na powierzchni terenu w rejonie Starego Przylepu, Re ńska i Czernic. W odsłoni ęciu w rejonie Czernic s ą to mułki pylaste, ze słabo widocznym warstwowaniem warwowym, z cienkimi la- minami piasków drobnoziarnistych i iłów pylastych. Mi ąŜszo ść tych osadów, potwierdzona otworem wiertniczym w okolicach Starego Przylepu wynosi około 6 m. Iły i mułki ilaste zastoiskowe górne – fazy pomorskiej nale Ŝą do najmłodszych osadów powstałych w rozległym zbiorniku zastoiska pyrzyckiego. Materiał dostarczany do zastoiska

33 pochodzi z rozmycia moreny dennej, skład mineralny osadów nie ró Ŝni si ę od składu utwo- rów lodowcowych. Na terenie wysoczyzny mi ąŜ szo ść tych osadów jest niewielka, rz ędu 2 m, w centrum zastoiska mo Ŝe wynosi ć około 10 m. Wykształcenie litologiczne osadów jest nie- jednorodne, obok iłów i mułków ilastych zbli Ŝonych do warwowych mog ą wyst ępowa ć piaski drobnoziarniste, margliste, pylaste lub ilaste, z domieszk ą otoczaków lub mułki piaszczyste (Ruszała, 1995). Obszary predysponowane do składowania odpadów komunalnych wyznaczono w rejonie Słotnicy, na terenie dawnego lotniska (w granicach administracyjnych miasta Star- gard Szczeci ński – niezabudowane peryferia); w gminie Warnice w rejonie Obrytej i Starego Przylepu, a w gminie Pyrzyce w pobli Ŝu Ryszewka, Ryszewa, Brzezina i Stró Ŝewa. Ze wzgl ędu na niejednorodno ść litologiczn ą osadów, a tym samym mo Ŝliwo ść zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych warunki lokalizacji składowisk odpadów okre ślono na mniej korzystne. Decyzj ę o ewentualnej lokalizacjach tego typu obiektów powinny poprzedzi ć badania geologiczne pozwalaj ące okre śli ć rzeczywiste wła ściwo ści izolacyjne wyst ępujących osadów. Obszary predysponowane do składowania odpadów komunalnych maj ą du Ŝe powierzchnie o charakterze przewa Ŝnie równinnym i poło Ŝone s ą przy drogach dojazdowych. Nie maj ą one środowiskowych ogranicze ń warunkowych. Według danych zawartych w obja śnieniach do Mapy hydrogeologicznej Polski (Schie- we, Wi śniowski, 2004) odpady komunalne składowane s ą w rejonie Karniewa, Skalina, Cha- bowa i D ębiny. Brak informacji o statusie formalno-prawnym tych składowisk. W zestawieniach Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska figuruje jedynie składowisko w Karniewie. Podło Ŝe obiektu uszczelnione jest glin ą, prowadzony jest drena Ŝ odcieków, odgazowywanie i monitoring wód podziemnych. Znajduje si ę ono na obszarze predysponowanym do składowania odpadów oboj ętnych, w pobli Ŝu zaniechanego zło Ŝa glin „Pyrzyce”.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych, w których warstw ą izolacyjn ą s ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich, charakteryzuj ą si ę korzystnymi wa- runkami. Wyst ępuj ą tu gliny z du Ŝą zawarto ści ą pyłów, o mi ąŜ szo ściach spełniaj ących kryteria przyj ęte dla składowania odpadów oboj ętnych (przekroje hydrogeologiczne wykonane dla potrzeb Mapy hydrogeologicznej Polski wykazuj ą mi ąŜ szo ści dochodz ące do 10 m).

34 Warunki dla składowania odpadów komunalnych okre ślono jako zmienne ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego osadów zastoiskowych, w granicach których wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów. Doku- mentacje geologiczne wykonane w rejonie Kluczewa (Mączka, 1953; Samocka, 1965) wyka- zały, Ŝe w partiach powierzchniowych wyst ępuj ą tu gliny z soczewkami mułków i piaski gliniaste. Najbardziej korzystne warunki do składowania odpadów ze wzgl ędu na warunki hydrogeologiczne stwierdzono w okolicach miejscowości Ryszewo. Wyst ępuj ące tu na powierzchni mułki ilaste i iły zastoiskowe s ą pod ścielone osadami oligocenu – iłami septariowymi oraz eocenu – iłami z przewarstwieniami piasków (przekroje geologiczne i hydrogeologiczne). Na obszarze tym nie wyst ępuje u Ŝytkowy poziom wodono śny. Obszar predysponowany do składowania odpadów komunalnych wyznaczony w rejonie Słotnicy w gminie Stargard Szczeci ński znajduje si ę na terenie, na którym u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 5 – 15 m p.p.t. S ą to tereny intensywnej gospodarki rolnej, stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono jako wysoki. Decyzj ę o lokalizacji składowiska odpa- dów w tym rejonie musz ą poprzedzi ć badania hydrogeologiczne, które pozwol ą w sposób jednoznaczny okre śli ć rzeczywiste warunki hydrogeologiczne tego obszaru i sposób ewentu- alnego zabezpieczenia wód poziomu u Ŝytkowego przed przenikaniem zanieczyszcze ń z obiektu.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na analizowanym terenie pod k ątem składowania odpadów rozpatrywano wyrobisko poeksploatacyjne zaniechanego zło Ŝa surowców ilastych (glin ilastych) ceramiki budowlanej „Kluczewo-Re ńsko”. Nie zostało ono zrekultywowane, kilka nisz poeksploatacyjnych o rozmiarach 250×100 m jest obecnie zalane wod ą. Cz ęść zło Ŝa nie była eksploatowana, obecnie jest zagospodarowana rolniczo. Wyrobisko zaniechanego zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowanej „Pyrzyce” (glin) równie Ŝ jest zawodnione i nie powinno by ć miejscem składowania odpadów. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska po niekoncesjonowa- nej eksploatacji kruszyw naturalnych zlokalizowane na wschód od Słotnicy oraz na wschód i południe od Nieborowa. Decyzje o lokalizacji składowiska musz ą poprzedzi ć badania geologiczne, które pozwol ą ustali ć warunki hydrogeologiczne oraz pozwol ą na wybór optymal- nej, sztucznej bariery izoluj ącej dno i skarpy obiektu.

35 Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Stare Czarnowo opracowano na podstawie map: topograficznej i geologicznej (Ruszała, 1999) oraz obserwacji terenowych. Z analizy wył ączono obszary: Szczeci ńskiego Parku Krajobrazowego, lasów, gleb chronionych, złó Ŝ kopalin mineralnych. Obszary, dla których oceniono geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą około 10% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, a tak Ŝe poło Ŝe- nie zwierciadła wód gruntowych i ewentualne zagro Ŝenie procesami geodynamicznymi. Uwzgl ędniaj ąc te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniaj ące) dla bu- downictwa. Kryterium dla wydzielenia obszarów o korzystnych warunkach budowlanych było wyst ępowanie gruntów: spoistych, w stanie zwartym, półzwartym lub twardoplastycznym oraz gruntów niespoistych średniozag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodyna- miczne, a gł ęboko ść wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Grunty spoiste to nieskonsolido- wane gliny zwałowe, mułki i iły (zastoisko pyrzyckie) zlodowace ń północnopolskich. Grunty

36 niespoiste to piaski: średnie, drobne i pylaste, miejscami z domieszk ą piasków grubych i Ŝwi- rów z głazikami, średniozag ęszczone, pochodzenia lodowcowego i wodnolodowcowego. Ob- szary wyró Ŝnione na podstawie w/w kryteriów rozmieszczone s ą na terenie całego arkusza, przede wszystkim w rejonach: Kunowa, Starego Chrapowa, Starego Czarnowa i Kołbacza. Najwi ększy obszar o korzystnych warunkach budowlanych stanowi teren dawnego lotniska armii radzieckiej. Ze wzgl ędu na dawne przeznaczenie tego obszaru nie przeprowadzono tam klasyfikacji bonitacyjnej gleb. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe nawet na wyznaczonych na mapie obszarach o korzystnych warunkach budowlanych, znajduj ą si ę niewielkie zagł ębienia z płytko wyst ępuj ącymi wodami gruntowymi, okresowo nawet podtapiane, których nie da si ę przedstawi ć w skali mapy. Obszary o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich niekorzystnych, utrudniających budownictwo wyznaczono na gruntach słabono śnych: organicznych z wodami agresywnymi, spoistych mi ękkoplastycznych i plastycznych oraz niespoistych luźnych, w których zwiercia- dło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. S ą to rozległe torfowiska wokół jezior oraz doliny rzek, głównie tarasy zalewowe Płoni, a tak Ŝe inne obni Ŝenia w powierzchni wysoczyzny, poprzecinane g ęst ą sieci ą niewielkich cieków wodnych, zazwy- czaj podmokłe i zabagnione. Budownictwo utrudnione jest równie Ŝ na stromych stokach Wzgórz Bukowych (spadki terenu do 25%), które zostały wył ączone z oceny warunków budowlanych, ze wzgl ędu na poło Ŝenie w granicach Szczeci ńskiego Parku Krajobrazowego. Jest to obszar o skomplikowanej budowie geologicznej (silne zaburzenia glacitektoniczne), zagro- Ŝony powstawaniem powierzchniowych ruchów masowych (Grabowski, red. i in., 2007), szczególnie po pozbawieniu ich szaty ro ślinnej oraz w przypadku prowadzenia tam robót ziemnych i obci ąŜ enia obiektami budowlanymi. Przed przyst ąpieniem do prac budowlanych w takich rejonach wymagane jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Na obszarze arkusza ruchy masowe (spływy i zsuwy) występuj ą na kraw ędzi obni Ŝenia jeziora Miedwie koło miejscowo ści Grz ędziec (teren rezerwatu „Brodogóry”) oraz na północnym stoku wzgórza kemowego pomi ędzy Młynami a Turzem (Grabowski, red. i in., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Prawie cał ą powierzchni ę obszaru arkusza Stare Czarnowo zajmuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych oraz ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, będące obok jezior najwa Ŝniejszym bogactwem przyrodniczym tego rejonu Polski. Po- wszechnie wyst ępuj ą tu czarne ziemie, tzw. „pyrzyckie”, wytworzone z utworów pyłowych,

37 glin i iłów ró Ŝnego pochodzenia. W ich s ąsiedztwie wyst ępuj ą gleby brunatne wła ściwe – najbardziej Ŝyzne spo śród wszystkich gleb brunatnych. Jedynym wi ększym kompleksem le śnym omawianego terenu jest Puszcza Bukowa. Na jej obszarze w 1981 r. utworzono Szczeci ński Park Krajobrazowy. Na jego niezwykły charakter składa si ę zarówno ogromne bogactwo świata ro ślinnego i zwierz ęcego, jak równie Ŝ bardzo zró Ŝnicowana rze źba terenu. Obok malowniczych, ponad 100 m wzniesie ń nie brakuje tu sieci gł ębokich dolin, jarów oraz w ąwozów z licznymi strumieniami. Lasy bukowe parku wyró Ŝniaj ą si ę wyj ątkowości ą i brakiem podobie ństwa do wszystkich innych lasów rosn ących w Polsce. S ą miejscem masowego wyst ępowania roślin rzadkich, wymieraj ących i zagro Ŝo- nych wymarciem: perłówki jednokwiatowej, kostrzewy le śnej, storczyków – buławnika czer- wonego i gnie źnika le śnego, czer ńca gronkowego, Ŝywca cebulkowego, kosmatki wielokwia- towej i owłosionej oraz turzycy pigułkowatej i rozsuni ętej. Znaczne zró Ŝnicowanie siedlisko- we obszaru Puszczy Bukowej stwarza warunki Ŝycia dla prawie wszystkich grup systema- tycznych zwierz ąt. Tereny puszczy zasiedla 11 gatunków ssaków owadoŜernych, m.in.: ry- jówka aksamitna, ryjówka malutka, rz ęsorek rzeczek, z ębiełek białawy, nocek du Ŝy, nocek wąsatek, nocek Natterera, nocek rudy i borowiec wielki. Gryzonie reprezentowane s ą przez 13 gatunków, m.in.: badylark ę, pi Ŝmaka, karczownika ziemnowodnego, nornic ę rud ą i popielic ę. Spo śród ssaków parzystokopytnych stałe ostoje maj ą sarny, jelenie i dziki. Ze ssaków mi ęso Ŝernych na terenie tym spotka ć mo Ŝna: lisa, borsuka, kun ę le śną i domow ą, gronostaja i łasic ę, a na brzegach jezior i nieuregulowanych cieków wodnych tak Ŝe wydr ę. Obecnie na terenie parku systematycznie gnie ździ si ę 141 gatunków ptaków, m.in.: bielik, kania ruda, trzmielojad, orlik krzykliwy, błotniak ł ąkowy, bocian czarny, pliszka górska, g ą- goł, ohar, derkacz, kropiatka, krwawodziób i zimorodek. Gady i płazy reprezentuj ą: jaszczur- ka zwinka i Ŝyworodna, padalec, zaskroniec, Ŝmija zygzakowata, traszka grzebieniasta i zwy- czajna, kumak nizinny, ropucha szara i zielona, rzekotka drzewna oraz Ŝaby – jeziorna, wod- na, śmieszka, trawna i moczarowa. Bardzo bogata jest fauna motyli, reprezentowana przez około 400 gatunków. S ą to m.in.: pa ź królowej, niestrz ęp głogowiec i mieniak t ęczowiec. Od- kryto te Ŝ rzadkie gatunki paj ęczaków, chrz ąszczy i mi ęczaków. Na obszarze arkusza, w granicach Szczeci ńskiego Parku Krajobrazowego znajduje si ę niewielki fragment rezerwatu „Buczynowe W ąwozy”, który powołano dla ochrony cennego zespołu le śnego buczyny pomorskiej. Projektuje si ę utworzenie rezerwatu „Osetno” celem ochrony kompleksu buczyn, ł ęgów i olsów źródliskowych, z licznymi stanowiskami rzadkich i zagro Ŝonych wygini ęciem gatunków grzybów.

38 W południowo-wschodniej cz ęś ci opisywanego terenu znajduj ą si ę dwa rezerwaty przyrody, obejmuj ące strome zbocze doliny Płoni, pomi ędzy miejscowo ściami Wierzbno i Grz ę- dziec („Brodogóry”) oraz Stary Przylep („Stary Przylep”). Rezerwat stepowy „Brodogóry” powołano ze wzgl ędów naukowych i dydaktycznych, dla ochrony reliktowego stanowiska ro ślinno ści stepowej, wyst ępuj ącej w zasi ęgu wilgotnego klimatu morskiego. Na terenie rezerwatu wyst ępuj ą stepowe murawy ostnicowe z szeregiem rzadkich i chronionych gatunków ro ślin: ostnica włosowata, paj ęczyca liliowata, ostrołódka kosmata, dzwonek szczeciniasty, ole śnik górski, marzanka barwierska, podej źrzon ksi ęŜ yco- wy i turzyca delikatna. Rezerwat dzieli na dwie cz ęś ci droga z Pyrzyc do Stargardu Szczeci ń- skiego. Na południowy wschód od tej drogi znajduje si ę niewielki fragment rezerwatu, obejmuj ący stare grodzisko, tzw. „Pontyjski Pagórek”. Rezerwat florystyczny „Stary Przylep” utworzono w celu zachowania zbiorowiska ro- ślin kserotermicznych w zasi ęgu klimatu morskiego. W murawach ostnicowych ro śnie tu sze- reg rzadkich i chronionych gatunków ro ślin – ostnica włosowata, ostrołódka kosmata i wę- Ŝymord stepowy. W ramach ochrony du Ŝych walorów estetycznych i przyrodniczych doliny Płoni, w strefie ochronnej Szczeci ńskiego Parku Krajobrazowego, utworzono zespół przyrodniczo- krajobrazowy „Jezierzyce”. Na obszarze arkusza, w 17 miejscach ro śnie 30 drzew pomnikowych (tabela 8). Pomni- kiem przyrody nieo Ŝywionej jest głaz narzutowy w Kołbaczu, tzw. „Miedwia ński Kamie ń”. Tabela 8 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwier. (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Stare Czarnowo L – „Buczynowe W ąwozy” 1 R Dobropole Gryfi ńskie 1956 gryfi ński (39,94) Stare Czarnowo L – „Osetno” 2 R Dobropole Gryfi ńskie * gryfi ński (111,59) Warnice, Pyrzyce St – „Brodogóry” 3 R Grz ędziec 1957 pyrzycki (5,24) Warnice Fl – „Stary Przylep” 4 R Stary Przylep 1974 pyrzycki (2,13) nadl. Gryfino Stare Czarnowo PŜ 5 P 2005 le śn. Śmierdnica, oddz. 120a gryfi ński buk pospolity nadl. Gryfino Stare Czarnowo PŜ 6 P 2004 le śn. Śmierdnica, oddz. 119j gryfi ński dąb szypułkowy nadl. Gryfino Stare Czarnowo PŜ 7 P 1999 le śn. Osetno, oddz. 115f gryfi ński daglezja

39 1 2 3 4 5 6 nadl. Gryfino Stare Czarnowo PŜ 8 P 2001 le śn. Osetno, oddz. 16a gryfi ński buk pospolity nadl. Gryfino Stare Czarnowo PŜ 9 P 2004 le śn. Osetno, oddz. 34j gryfi ński dąb szypułkowy nadl. Gryfino Stare Czarnowo PŜ 10 P 2004 le śn. Osetno, oddz. 27b gryfi ński dąb szypułkowy PŜ nadl. Gryfino Stare Czarnowo 11 P 2004 2 d ęby szypułkowe le śn. Osetno, oddz. 17f gryfi ński i buk pospolity nadl. Kliniska Stargard Szczeci ński PŜ 12 P 2006 le śn. Nied źwied ź, oddz. 907b stargardzki 2 d ęby szypułkowe Stargard Szczeci ński PŜ 13 P Kunowo 1999 stargardzki lipa szerokolistna PŜ nadl. Gryfino Stare Czarnowo 14 P 2001 dąb szypułkowy le śn. Glinna, oddz. 58b gryfi ński i buk pospolity nadl. Gryfino Stare Czarnowo PŜ 15 P 2005 le śn. Osetno, oddz. 52b gryfi ński 2 buki pospolite PŜ nadl. Gryfino Stare Czarnowo 2 buki pospolite, 16 P le śn. Osetno, oddz. 50b,f le- 2005 gryfi ński dąb szypułkowy śn. Glinna, oddz. 53b i dąb bezszypułkowy nadl. Gryfino Stare Czarnowo PŜ 17 P 2005 le śn. Osetno, oddz. 41h gryfi ński dąb szypułkowy Pn – G Stare Czarnowo 18 P Kołbacz 2004 „Miedwia ński Kamie ń” gryfi ński granit, obwód 9,4 m Stare Czarnowo PŜ 19 P Kołbacz 2005 gryfi ński buk pospolity Stare Czarnowo PŜ 20 P Kołbacz 2005 gryfi ński wi ąz szypułkowy PŜ Koszewko Stargard Szczeci ński 21 P 1999 3 lipy drobnolist., buk posp. (w parku podworskim) stargardzki i 2 jesiony wyniosłe Warnice PŜ 22 P Warnice 1989 pyrzycki topola kanadyjska Szczecin „Jezierzyce” 23 Z Szczecin – Jezierzyce 1994 grodzki szczeci ński (108,0) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, St – stepowy, Fl – florystyczny; rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – przyrody Ŝywej, Pn – przyrody nieo Ŝywionej, G – głaz narzutowy.

Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro, red., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w ob- rębie tego systemu. Północno-zachodni ą i centraln ą cz ęść omawianego terenu zajmuje mi ę- dzynarodowy obszar w ęzłowy Uj ścia Odry. Od południowego-wschodu przylega do niego krajowy korytarz ekologiczny Płoni (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Stare Czarnowo na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 1M – Uj ścia Odry, 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 2K – Puszczy Barlineckiej, 3 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 3m – Pojezierza My śliborskiego, 4 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 1k – Płoni, 2k – Iny.

Na obszarze arkusza znajduj ą si ę obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Je- zioro Miedwie i okolice”, a tak Ŝe dwa specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000 „Wzgórza Bukowe” oraz „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie”. Obszar specjalnej ochrony pta- ków „Jezioro Miedwie i okolice” oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie” w granicach arkusza pokrywaj ą si ę. Informacje na ich temat, przestawione w tabeli 9, zaczerpni ęto ze strony internetowej Ministerstwa Środowiska http://www.mos.gov.pl/1strony_tematyczne/natura2000/index.shtml oraz z publikacji „Euro- pejska sie ć ekologiczna Natura 2000 w województwie zachodniopomorskim” (Ziarnek, Pi ąt- kowska, red., 2008).

41 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ ob- Kod i symbol punktu obszaru Powierzchnia w granicach arkusza Lp. szaru obszaru oznaczenia Długo ść geo- Szeroko ść obszaru Kod Województwo Powiat Gmina na mapie gr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 gryfi ński Stare Czarnowo Kobylanka Jezioro Miedwie stargardzki 1 J PLB320005 i okolice 14º51’42’’E 53º13’33’’N 16 511,00 ha PL0G1 zachodniopomorskie Stargard Szczeci ński (P) Bielice pyrzycki Pyrzyce Warnice gryfi ński Stare Czarnowo Wzgórza 2 E PLH320020 Bukowe 14º42’22’’E 53º19’35’’N 11 747,55 ha PL0G1 zachodniopomorskie stargardzki Kobylanka (S) grodzki miasto Szczecin 42 42 szczeci ński gryfi ński Stare Czarnowo Kobylanka Dolina Płoni stargardzki 3 K PLH320006 i Jezioro Miedwie 15º01’29’’E 53º09’49’’N 20 744,13 ha PL0G1 zachodniopomorskie Stargard Szczeci ński (S) Bielice pyrzycki Pyrzyce Warnice Rubryka 2: E – specjalny obszar ochrony siedlisk, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale si ę z nim nie przecina J – obszar specjalnej ochrony ptaków, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę ze specjalnym obszarem ochrony siedlisk K – specjalny obszar ochrony siedlisk, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnym ochrony ptaków Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk Uwaga: Powierzchni ę obszaru „Jezioro Miedwie i okolice” podano wg. Rozp. Ministra Środowiska z dnia 27.10.2008 (DzU nr 198, poz.1226)

Obszar „Jezioro Miedwie i okolice” w okresie l ęgowym zasiedla co najmniej 1% popu- lacji krajowej b ąka, błotniaka zbo Ŝowego i ł ąkowego, g ęgawy oraz w ąsatki. Jest to równie Ŝ wa Ŝne miejsce na szlaku w ędrówek gęsi zbo Ŝowej i białoczelnej. „Wzgórza Bukowe” s ą wyj ątkowym obiektem przyrodniczym w skali ponadregional- nej, przede wszystkim ze wzgl ędu na du Ŝą powierzchni ę bardzo zró Ŝnicowanych buczyn Ŝy- znych i kwa śnych. Wyst ępuj ą tu równie Ŝ cenne zbiorowiska niele śne: naturalne zbiorniki eu- troficzne i dystroficzne, mszary, murawy napiaskowe i kserotermiczne oraz ekstensywnie uŜytkowane ł ąki. Obszar „Dolina Płoni i Jezioro Miedwie” wyró Ŝniaj ą mokradła w ęglanowe, lokalnie wzbogacone o gatunki halofilne, wykształcaj ące si ę przy brzegach jezior, m.in. Miedwia.

XII. Zabytki kultury

W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Stare Czarnowo wyst ępuj ą liczne ślady osadnictwa przed średniowiecznego i średniowiecznego. Ze wzgl ędu na du Ŝą liczb ę tych obiektów (około 70) uwzgl ędnione zostały jedynie grodziska. W Kołbaczu znajduj ą si ę pozo- stało ści du Ŝego pier ścieniowego grodziska z XI–XIII w., wraz z podgrodziem i otaczaj ącymi fosami. Ciekawym obiektem jest grodzisko poło Ŝone na wschód od jeziora Miedwie, w rezerwacie „Brodogóry”. Najcenniejszym zabytkiem jest zespół dawnego opactwa cysterskiego w Kołbaczu, składajacy si ę z: pó źnoroma ńskiej bazyliki z transeptem z lat 1210–1230, domu opata z XIV w., skrzydła zachodniego klasztoru, tzw. „Dom Konwersów” z XIII w., ceglanej stodo- ły z XV w. i baszty obronnej, zwanej „wi ęzienn ą” z XV w. Obok znajduje si ę murowany ze- spół dworski z ko ńca XVIII w. Do cennych zabytków kultury nale Ŝą równie Ŝ zabytkowe ko ścioły wiejskie w: Starym Czarnowie, śelewie, Koszewku, Koszewie, Skalinie, Warnicach, Wierzbnie, Chabowie, Li- niach, Starym Chrapowie, śabowie, Ryszewku, Turzu, Brzezinie, Okunicy, Obrytej i Starym Przylepie. Pozostałymi zabytkami architektonicznymi s ą zespoły pałacowe w: Koszewku z XIX– XX w., Koszewie z II połowy XIX w. i Liniach z XVIII–XIX w. W Czernicach znajduje si ę dwór z 1912 r., w którym mie ści si ę obecnie dom dziecka.

43 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Stare Czarnowo, ze wzgl ędu na powszechne wyst ępowanie gleb wysokich klas bonitacyjnych, jest terenem typowo rolniczym. Wi ększ ą cz ęść powierzchni terenu zajmuj ą grunty orne na glebach chronionych. Produkcja rolna wi ąŜ e si ę tu z upraw ą zbó Ŝ, bu- raków cukrowych oraz hodowl ą. Walory przyrodniczo-krajobrazowe omawianego terenu do- ceniono w systemie ECONET, dotycz ącym waloryzacji i ochrony środowiska w nawi ązaniu do standardów europejskich. Wi ększ ą cz ęść obszaru arkusza zajmuj ą obszary chronione, nale Ŝą ce do europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze omawianego arkusza, obejmuj ącej zło Ŝa kredy jeziornej i glin ceramiki budowlanej. Znacze- nie gospodarcze maj ą jedynie zło Ŝa kredy. Zło Ŝa glin, ze wzgl ędu na rodzaj udokumentowa- nego surowca (gliny zwałowe), nie przedstawiaj ą warto ści u Ŝytkowej i powinny zosta ć skre- ślone z „Bilansu zasobów...”. Na podstawie danych archiwalnych, w rejonie Starego Przylepu, wytypowano obszar prognostyczny i dwa perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ kredy jeziornej. Ponadto na wzgórzu kemowym, znajduj ącym si ę na południe od miejscowo ści Turze, wyznaczono obszar perspektywiczny dla zło Ŝa piasków. Prowadzone w latach minionych prace penetracyjne i poszukiwawcze za zło Ŝami iłów do produkcji keramzytu i węgli brunatnych, nie dały podstawy do wyznaczenia jakiegokol- wiek obszaru prognostycznego b ądź perspektywicznego. Na omawianym terenie wody podziemne, o znaczeniu u Ŝytkowym, wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych. Spo śród trzech poziomów wodono śnych zasadnicze znaczenie dla zaopatrzenia ludno ści w wod ę ma poziom mi ędzyglinowy. Wschodni ą cz ęść omawianego obszaru zajmuje główny zbiornik wód podziemnych nr 123 Goleniów – Stargard. Na terenie obj ętym arkuszem Stare Czarnowo wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów komunalnych i oboj ętnych. Odpady komunalne mo Ŝna składowa ć na terenie gmin Warnice i Pyrzyce oraz w peryferyjnych cz ęś ciach Stargardu Szczeci ńskiego. Naturaln ą barier ę izolacyjn ą tworz ą tu iły i mułki ilaste zastoiskowe dolne i górne zlodowace ń północnopolskich. Ze wzgl ędu na nie- jednorodne wykształcenie litologiczne osadów warunki izolacyjne okre ślono jako zmienne. Ka Ŝdorazowo przed podj ęciem decyzji o lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska nale Ŝy przeprowadzi ć rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne.

44 Naturaln ą barier ą geologiczn ą dla składowisk odpadów oboj ętnych s ą gliny zwałowe oraz mułki i gliny pylaste fazy pomorskiej. Gliny pokrywaj ą powierzchnie wysoczyzn warstw ą o mi ąŜ szo ści 1 – 8 m, cz ęsto le Ŝą bezpo średnio na glinach starszych lub utworach zastoiskowych, tworz ąc pakiet izolacyjny o znacznie wi ększych mi ąŜ szo ściach. Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenie gmin: Kobylanka, Warnice, Bielice, Pyrzyce i Stare Czarnowo. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów maj ą obszary wyznaczone w rejonie miejscowo ści Ryszewo w gminie Pyrzyce, gdzie nie ma u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć wyrobiska po nie- koncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych zlokalizowane w rejonie miejscowo ści Słotnica i Nieborowo. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Na obszarze arkusza przewa Ŝaj ą tereny o korzystnych warunkach budowlanych. Wi ęk- szo ść z nich nie została przedstawiona na mapie, gdy Ŝ na ogół pokrywaj ą si ę z lasami lub obszarami wyst ępowania gleb chronionych wysokich klas bonitacyjnych. Przedsi ęwzi ęcia w zakresie ochrony środowiska na obszarze arkusza powinny dotyczy ć przeciwdziałania negatywnym skutkom, zwi ązanym z zanieczyszczeniem powietrza, gleb i wód. Bogactwo gleb najwy Ŝszych klas bonitacyjnych, prawnie chronionych, predysponuje ten region do dalszego intensyfikowania produkcji rolnej. Ostoja przyrody, jak ą jest jezioro Miedwie, predysponuje rejon do rozwijania funkcji wypoczynkowych przy równoczesnym rozwijaniu produkcji rolnej.

XIV. Literatura

CHRUSZCZ M., 1977 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kredy jeziornej „B ęd- goszcz”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ĆWINAROWICZ A., ŁUCIUK J., 1981 – Sprawozdanie nr 2 z prac geologiczno- penetracyjnych za kruszywem naturalnym w województwie szczeci ńskim. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GACEK K., 1965 – Orzeczenie ze zwiadowczych prac geologicznych za w ęglem brunatnym w rejonie Pyrzyce – Kluczewo. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

45 GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J., (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GODŁOWSKI K., KOZŁOWSKI J. K., 1983 – Historia staro Ŝytna ziem polskich. PWN. Warszawa. GÓRNA B., PRZYSŁUP S., 1980 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za

zło Ŝem kredy jeziornej „Stary Przylep” w kategorii C 2. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), DOBRACKI R., DOBRACKI K., RELISKO-RYBAK J., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predyspono- wanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie zachodniopomorskim. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JARENIOWSKI Ł, ŁUCIUK J., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-penetracyjnych za kruszywem naturalnym w województwie szczeci ńskim. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KACZOR D., RUSZAŁA M., STAWIARSKA M., 1997 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Stare Czarnowo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KARDASZEWSKI S., 1986 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy jeziornej „D ębina”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KASELA T., 2005 – Dokumentacja powykonawcza w ramach zadania „Kontynuacja prac re- kultywacyjnych terenów zdegradowanych przez Wojska Federacji Rosyjskiej na terenie byłego lotniska Kluczewo w Stargardzie Szczeci ńskim” za okres 01.01.2002 – 31.12.2004 r. Urz ąd Miasta w Stargardzie Szczeci ńskim. KASELA T., 2008 – Sprawozdanie z bada ń wykonanych w ramach monitoringu lokalnego wód podziemnych na terenie lotniska Kluczewo w Stargardzie Szczeci ńskim w 2007 roku. Urz ąd Miasta w Stargardzie Szczeci ńskim. KIE ŃĆ D., J ĘDRUSIAK M., KRAWCZYK J., NOWACKI F., SERAFIN R., ZBOROW- SKI K., 2004 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych zlewni Iny, Płoni i Gowienicy wraz z GZWP nr 123 Stargard – Goleniów. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kraków.

46 KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1998 – Atlas geochemiczny aglomeracji szczeci ńskiej 1:200 000, cz. I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER. A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NOWAK A., TURZA M., 1968 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-zwiadowczych wykonanych w powiecie Pyrzyce w 1967 roku w ramach prac bud Ŝetowych. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Obszary Natura 2000 – http://www.mos.gov.pl/1strony_tematyczne/natura2000/index.shtml OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PIOTROWSKI A., 1987 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy jeziornej „D ębina III”. Arch. Geol. UMWZ w Szczecinie. POREBA E., KACZOREK M., 1964a – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za płytko za- legającym w ęglem brunatnym w rejonie miejscowo ści Jezierzyce. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POREBA E., KACZOREK M., 1964b – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za płytko za- legającym w ęglem brunatnym w rejonie miejscowo ści Stare Czarnowo. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PROFIC A., 1978 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych zło Ŝa iłów przydat- nych do produkcji keramzytu w wybranych rejonach województwa szczeci ńskiego. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska w województwie zachodniopomorskim w latach 2006 – 2007 , 2008 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Szczecinie.

47 Rozporz ądzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiada ć ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi. Dziennik Ustaw z dnia 16 grud- nia 1991 r., Nr 116, poz. 503. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw z dnia 14 maja 2002 r., nr 55, poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z dnia 4 pa ździernika 2002 r., nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z dnia 10 kwietnia 2003 r., nr 61, poz. 549. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dzien- nik Ustaw z dnia 1 marca 2004 r., nr 32, poz. 284. Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jako ści wody przezna- czonej do spo Ŝycia przez ludzi. Dziennik Ustaw z dnia 6 kwietnia 2007 r., nr 61, poz. 417. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 27 pa ździernika 2008 r. zmieniaj ące rozporz ą- dzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Dziennik Ustaw z dnia 6 listopada 2008 r., nr 198, poz. 1226. RUSZAŁA M., 1995 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Stare Czarnowo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. RUSZAŁA M., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Stare Czarnowo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SAMOCKA B., 1965 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej dla cegielni Kluczewo blok – 2. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SCHIEWE M., WI ŚNIOWSKI Z., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Stare Czarnowo. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STEFANIAK K., SOLCZAK E., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kredy jeziornej do produkcji kredy malarskiej mielonej w śelewie. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

48 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZAPLI ŃSKI A., 1972 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego za kruszywem naturalnym w powiecie Pyrzyce. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TCHÓRZEWSKA D., JARECKA K., 1971a – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jezior-

nej i gytii wapiennej „Gi Ŝyn” w kat. C 2. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

TCHÓRZEWSKA D., JARECKA K., 1971b – Dokumentacja geologiczna w kat.C 2 zło Ŝa kredy jeziornej „Wierzbno”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. TCHÓRZEWSKA D., JARECKA K., 1971c – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kredy jezior-

nej „Lubiatowo” w kat. C 2. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (z pó źniejszymi zmianami). Dziennik Ustaw z dnia 5 marca 2007 r., nr 39, poz. 251. WINIARZ L., 1955 – Dokumentacja geologiczno-technologiczna surowców ilastych Cegielni „Pyrzyce”. CAG Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A, 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa. ZIARNEK K., PI ĄTKOWSKA D. (red.), 2008 – Europejska sie ć ekologiczna Natura 2000 w województwie zachodniopomorskim. Biuro Konserwacji Przyrody w Szczecinie.