Roof en restitutie vertelt het verhaal van handel, ROOF & RESTITUTIE roof en teruggave van kunstwerken uit Nederland voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Door de ongekende verzamelwoede van nazi’s als Hitler en Göring kwamen veel werken van kunsthandelaren en particulieren, zoals Goudstikker en Gutmann tijdens de bezetting in Duitse handen. Na de oorlog stuurden de Amerikaanse Monuments Men een groot aantal kunstwerken terug naar Nederland. Het was aan de Nederlandse Staat om geroofd of onder dwang verkocht werk terug te geven aan de oorspronkelijke eigenaren. Maar toen de vaak Joodse eigenaren hun eigendommen claimden, stuitten ze vaak op een bureaucratische, onwillige overheid. De werken werden ondertussen als Nederlands Kunstbezit verdeeld over de musea, in depot opgeslagen of geveild. Pas eind jaren negentig werd het teruggavebeleid onder internationale druk veel menselijker en volgde een gewetensvolle zoektocht naar de rechtmatige eigenaren. Roof en restitutie verschijnt in het kader van de tentoonstelling: ROOF & RESTITUTIE DE UITTOCHT EN GEDEELTELIJKE TERUGKEER VAN NEDERLANDS KUNSTBEZIT TIJDENS EN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG ISBN 978-90-826752-0-7 Ter Borch Stichting ROOF & RESTITUTIE ROOF & RESTITUTIE DE UITTOCHT EN GEDEELTELIJKE TERUGKEER VAN NEDERLANDS KUNSTBEZIT TIJDENS EN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG RUDI EKKART, EELKE MULLER TER BORCH STICHTING DEVENTER 2017 INHOUDSOPGAVE Voorwoord 6 Inleiding 9 I Interbellum 11 II Prijsontwikkeling tijdens de bezetting 27 III Joodse kunsthandel tijdens de bezetting 33 IV Joodse verzamelaars tijdens de bezetting 47 V Duitse verzamelaars 67 VI Recuperatie en restitutie 93 VII Naar een nieuw restitutiebeleid 123 Sleutelfiguren Stichting Nederlands Kunstbezit 151 Literatuurverwijzingen 158 Literatuur 159 Summary 162 Fotoverantwoording 166 Over de auteurs 167 Colofon 168 5 VOORWOORD Acht jaar geleden ontstond bij ons, twee bevlogen Bij het ter plekke onderzoeken van mogelijke tentoon- Er worden ook stukken geëxposeerd die in een eerder of Wij zijn de Minister van OCW dankbaar voor haar nieuwe, kunsthistorici, het idee dat het grote publiek kennis stellings onderwerpen botsten we op een aantal oude later stadium aan de oorspronkelijke eigenaren of hun ruimhartige bruikleenbeleid waarmee bruiklenen aan moest kunnen maken met de verborgen kunstschatten meesters met een speciaal Nederlands Kunstbezit-label, erven zijn teruggegeven. Voor de eerste keer wordt nu het niet-museale instellingen mogelijk worden gemaakt. uit de depots van het Rijk. Hiervoor leek onze woonplaats werken die na de oorlog uit nazi-Duitsland waren hele verhaal verteld: over de vooroorlogse bloei van de De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed danken wij bij uitstek geschikt: een door het massatoerisme nog teruggekomen. Schilderijen, wachtend op hun rechtmatige kunsthandel, waar Joodse kunsthandelaars een belangrijke voor de inhoudelijke begeleiding om van de Bergkerk onontdekte monumentenstad, die toptentoonstellingen eigenaar. In samenspraak hebben we er toen voor gekozen rol in speelden. Over de bezetters die werk kochten, een museale expositieruimte te maken. goed kan gebruiken. om delen uit deze Collectie Nederlands Kunstbezit Joodse handelaren dwongen tot verkoop, kunsthandels (NK-collectie) te tonen. Zo zouden we het fascinerende overdroegen aan Duitse beheerders en privé-verzamelaars Als nieuw initiatief zonder structurele subsidie, zijn wij Als directeur van het Mondriaanhuis was Eva Kleeman en vaak schrijnende verhaal achter deze, voor het grote hun collecties afhandig maakten. En over het naoorlogse zeer veel dank verschuldigd aan Mondriaan Fonds, Fonds indertijd op bezoek bij de Rijksdienst voor het Cultureel publiek vaak onbekende, werken kunnen vertellen. teruggavebeleid, dat in de jaren na de oorlog kil, 21, vfonds, Prins Bernhard Cultuurfonds, Bouwfonds Erfgoed (RCE) om bruiklenen te regelen. Er bleek een bureaucratisch en soms onverschillig was. Pas in de late Cultuurfonds, Stichting Zabawas, K.F. Hein Fonds, Gravin enorme collectie aan topstukken in de staatsdepots te Kort daarop vroegen wij Rudi Ekkart om curator te worden jaren negentig werd het teruggavebeleid radicaal anders. van Bylandt Stichting, Stichting Wesselings-van Breemen, hangen en de Rijksdienst was hard op zoek naar kansen van de tentoonstelling Roofkunst, voor, tijdens en na Dit gebeurde mede dankzij de aanbevelingen van Provincie Overijssel, Gemeente Deventer, Fonds Cultuur om de zichtbaarheid van haar collectie te vergroten. WO II. Wij zijn hem, de onbetwiste expert op dit gebied, Commissie Ekkart en de richtlijnen van de internationale en Economie, de Bankgiroloterij en Indeventer voor het en de door hem voorgestelde co-curator Eelke Muller zeer conferentie over restitutie in Washington in 1998. financieel steunen van deze tentoonstelling. Het bracht ons op de gedachte te gaan praten met het erkentelijk dat zij deze expositie inhoudelijk hebben willen Belangrijke recente teruggaven als die aan de erven toenmalige Hoofd Kunstcollecties van de Rijksdienst om samenstellen en de bijbehorende publicatie hebben willen Goudstikker en Gutmann zijn het resultaat. De publicatie die u in handen heeft, is mogelijk gemaakt te zien wat er mogelijk was. De Rijksdienst stond, tot onze schrijven. De auteurs hebben het verhaal in al zijn nuances door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, vreugde, open voor ons niet-museale initiatief, dacht en complexiteit helder en levendig weten neer te zetten. Buitengewoon erkentelijk zijn we de Rijksdienst voor het Stichting dr. Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds en het constructief mee en was bovendien bereid om werken uit Cultureel Erfgoed en de vele Nederlandse musea voor de De Gijselaar-Hintzenfonds. te lenen. Bij het gezamenlijk rondlopen in de depots zagen De tentoonstelling bevat naast werken uit de depots van de bijzondere bruiklenen aan de expositie. Bijzonder dankbaar we de meest intrigerende werken van uitzonderlijke RCE ook NK-stukken die al een vaste plaats gekregen zijn wij de particuliere eigenaren die hun werken voor deze Directie Ter Borch Stichting kwaliteit die erom leken te roepen getoond te worden. hebben in Nederlandse musea. gelegenheid hebben willen afstaan. Eva Kleeman Daaf Ledeboer 6 7 INLEIDING Al ongeveer twintig jaar lang bestaat er wereldwijd een rechtmatige eigenaren. Die tentoonstelling was ook enorme belangstelling voor de problematiek van de tijdens bedoeld om onvindbare rechthebbenden op te sporen. de Tweede Wereldoorlog geroofde kunst. Die belangstelling wordt gevoed door de ruime aandacht van dagbladen, De twee tentoonstellingen en het merendeel van radio en televisie en heeft, behalve een stortvloed aan de publicaties waren gericht op aspecten van diezelfde journalistieke publicaties, ook vele boeken en tijdschrift- problematiek. De tentoonstelling Roofkunst voor, tijdens artikelen opgeleverd. Ook in Nederland, vanwaar in de en na de Tweede Wereldoorlog in de Bergkerk te Deventer periode 1940-1945 vele tienduizenden kunstwerken naar en deze publicatie richten zich echter niet alleen op Duitsland verdwenen, is al veel geschreven over de vele de exodus van kunstwerken in de jaren 1940-1945, maar aspecten van wat met een zeker gebrek aan nuancering ook op de voorgeschiedenis daarvan, op de bestemming die doorgaans wordt aangeduid met de term ‘roofkunst’. de naar Duitsland gevoerde kunstwerken daar kregen, op de naoorlogse terugkeer van kunstwerken naar Nederland, Bovendien zijn er in dit verband in ons land twee op de teruggave van een deel van dit teruggevoerde bezit tentoonstellingen gehouden. In 2003 werd in het Fries aan oorspronkelijke eigenaren en hun erfgenamen in de Museum in Leeuwarden een selectie getoond uit de periode 1945-1953 en op het vernieuwde teruggavebeleid zogeheten NK-collectie, een door de Nederlandse overheid dat in de afgelopen twintig jaar gestalte heeft gekregen. beheerde verzameling kunstwerken die overwegend bestaat uit kunst die na de Tweede Wereldoorlog uit Duitsland naar ons land is teruggevoerd. Die tentoonstelling stond mede in het licht van de introductie van een vernieuwd Nederlands beleid voor teruggave van kunstwerken aan de erven van vroegere Joodse eigenaren. In de winter van 2006-2007 werd in de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam onder de titel “Geroofd, maar van wie?” een tweede tentoonstelling gehouden. Deze was geheel toegespitst op het achterhalen van de geschiedenis van in de oorlogsjaren geroofde kunstwerken en het terugvinden van de 8 9 HOOFDSTUK I INTERBELLUM 10 11 In Nederland bloeide de kunsthandel en het verzamel- De sterke Nederlandse belangstelling voor Italiaanse wezen in de periode tussen de Eerste en de Tweede kunst kwam tot uitdrukking in de grote tentoonstelling Wereldoorlog. De hedendaagse restitutieproblematiek die in 1934 in het Stedelijk Museum in Amsterdam werd hangt nauw samen met de omvang van deze bloei en het gehouden en waarin niet minder dan 1293 kunstwerken aandeel van Joodse handelaren en verzamelaars daarin. uit het bezit van Nederlandse musea, verzamelaars en handelaren waren opgenomen. Daarbij behoorde maar Amsterdam was tijdens het interbellum een kunstcentrum ongeveer 20% tot het openbaar kunstbezit en kwam 80% van internationale betekenis en ook buiten de hoofdstad van verzamelaars en handelaren. De tentoonstelling bloeide de kunsthandel en waren veel verzamelaars van omvatte onder andere ruim 400 schilderijen, meer dan oude en moderne kunst te vinden. De activiteiten van veel 250 tekeningen en bijna 140 beelden. Een meer algemeen handelaren en collectioneurs waren niet uitsluitend