Van keizerlijk leger naar Bundeswehr en Nationale Volksarmee

H. Toorenvliet publicist, Den Haag

Is inderdaad de Westduitse Bundeswehr de erfge- het westelijke front nog maar over 193 kleine di- naam van de ? Is de Oostduitse Na- visies, waarbij men nog vier inferieure Oosten- tionale Volksarmee een factor van betekenis? rijkse divisies mag optellen. Deze en vele andere vragen dienen zich aan bij de De Duitsers hadden nu gebrek aan alles; niet bestudering van de toestand van nu. Vanzelfspre- alleen aan munitie, voedsel en kleding maar voor- kend gaat het thema van oorzaak en gevolg ook al aan medicamenten en verbandmiddelen. Daar- hier weer op. tegenover konden de geallieerden 217 uitstekend Daarom, ter verduidelijking van de situatie van toegeruste divisies op volledige sterkte in het veld heden, enkele belangrijke facetten uit de laatste brengen. Deze strijdmacht liet zich onderverdelen decennia op een rijtje gezet in de vorm van een in 102 Franse, 60 Britse, 39 Amerikaanse, 12 Bel- beknopt overzicht van ruim een halve eeuw ge- gische, 2 Portugese en 2 Italiaanse divisies. schiedenis van de Duitse land- en luchtstrijd- Ook voor de leden van het Duitse opperbevel krachten. werd het een overduidelijke zaak, dat het voor hen onmogelijk was geworden nog een gunstig eindresultaat te behalen. Westelijk front 1918 De naderende nederlaag was een produkt van vele factoren. In de eerste plaats speelden de, In de lente van het laatste jaar van de Eerste door de laatste en mislukte offensieven veroor- Wereldoorlog, 1918, beschikte het Duitse opper- zaakte, enorme verliezen aan mankracht en mate- bevel nog over een sterkte van 3,5 miljoen man rieel een belangrijke rol. In de tweede plaats in totaal. Daarvan waren ongeveer l miljoen ver- had de wurgende druk van de geallieerde blok- spreid van Finland in het hoge noorden tot diep kade ter zee een fnuikende invloed op het thuis- in het toenmalige Turkse rijk. Door het wegvallen front. Tevens was stellig de bolsjewistische on- van de bolsjewistische tegenstand in het oosten — dermijningspropaganda een niet te verwaarlozen met als gevolg de vrede van Brest-Litowsk van factor. Deze had op de échte frontsoldaten na- 3 maart —- kon men nogmaals overgaan tot een genoeg geen uitwerking, maar op veilige afstand grote machtsconcentratie aan het westelijk front. van het front vonden de agitatoren vele gewillige Hier stonden de Duitsers onder commando van veldmaarschalk Paul von Hindenburg en van de oren. Eerste kwartiermeester-generaal, generaal Erich Ludendorff. In feite was laatstgenoemde de op- Einde van het keizerrijk perbevelhebber. In de periode van maart tot en met medio juli Op 3 oktober 1918 werd de zeer liberaal inge- waren, de Duitsers in staat vijfmaal een offensief stelde prins Max von Baden de nieuwe Duitse te ontketenen. Ondanks soms vrij aanzienlijke rijkskanselier. In zijn regering waren ook socialis- terreinwinst leden de vijf pogingen tot doorbraak ten opgenomen. Het waren de „meerderheidsso- alle schipbreuk door de verbeten tegenstand der cialisten" Friedrich Ebert, Gustav Noske en Philip geallieerden. De toevloed van verse en strijdlustige Schneidemann. Via bemiddeling deed de Duitse Amerikaanse eenheden was terdege merkbaar en regering op 5 oktober aan president Wilson van de Fransen hadden hun moeilijkheden van 1917 de Verenigde Staten een voorstel tot wapenstil- — zoals de muiterijen op grote schaal en de in- stand toekomen. Op 12 oktober liet de rijkskan- tense oorlogsmoeheid van de burgerbevolking — selier op Amerikaans verzoek weten, dat rege- geheel achter de rug. ring en parlement van Duitsland akkoord konden Eind september 1918 beschikten de Duitsers aan gaan met de „Veertien punten" van Wilson. Ten

126 gevolge van felle oorlogshandelingen van Duitse oosten zouden de Duitse troepen zich achter de kant werd het contact verbroken. grenzen van 1914 (en later nog verder) moeten te- In een kort tijdsbestek haakten de bondgenoten rugtrekken. Men moest afstand doen van alle van Duitsland de een na de ander af; Bulgarije voordelen, die de vrede van Brest-Litowsk en die vroeg al om wapenstilstand op 29 september, van Boekarest (met Roemenië gesloten op 7 mei Turkije deed dat op 31 oktober en Oostenrijk- 1918) hadden opgeleverd. Aan de geallieerden Hongarije volgde op 3 november. moesten op korte termijn onder meer worden Een, op 28 oktober begonnen, zeer ernstige mui- overgedragen: 5.000 kanonnen, 30.000 machine- terij op de Duitse oorlogsvloot wist men niet geweren, 5.000 locomotieven, 150.000 spoorweg- meer te dempen. wagons, 10.000 vrachtauto's en 2.000 vliegtui- Mede in verband met de zo precaire positie van gen. De meeste schepen van de keizer Wilhelm II heerste grote bedrijvigheid in moesten aan Engeland worden uitgeleverd. Duits het Duitse hoofdkwartier te Spa. Ook hier volgden Oost-Afrika zou zich moeten overgeven; dit laat- de gebeurtenissen elkaar in zeer snel tempo op. ste vond plaats op 23 november, doordat de nog Op 26 oktober werd generaal Ludendorff ont- steeds niet verslagen generaal von Lettow-Vor- slagen. Zijn functie van Eerste kwartiermeester- beck de strijd opgaf. generaal werd overgenomen door de buitenge- Tegen de harde maatregelen — zoals het hand- woon bekwame generaal Wilhelm Groener, die haven van de blokkade na de wapenstilstand — daarvoor — geen Pruis maar Württemberger zijn- werd door generaal von Winterfeldt, het hoofd de — telkenmale was gepasseerd. Von Hinden- van de Duitse delegatie bij de wapenstilstands- burg liet nu op aanraden van Groener de Duitse commissie, verschillende malen fel protest aange- troepen aan het westelijke front geleidelijk aan tekend maar zelfs smeken om verzachting baatte terugtrekken en men trok zo mogelijk het front niet. nog recht. Ondanks het rumoerige thuisfront en de lastige en Op 9 november werd Max von Baden door Ebert onredelijke — als paddestoelen uit de grond ver- als rijkskanselier opgevolgd. Beiden hadden veel rezen — soldatenraden verrichtten de leden van in het werk gesteld om de monarchie te redden de grote generale staf toch weer een technisch Maar hun grootste opponent was de keizer zelf. wonder, het wonder van de evacuatie: trekkende Hem ontbrak de realiteitszin om de situatie van door troosteloze landstreken en omringd door een het moment juist te overzien. Wilhelm dacht nog zeer vijandige bevolking kwamen de laatste Duit- koning van Pruisen te kunnen blijven, indien hij se troepen nog vóór de door de Fransen gestelde de Duitse keizerskroon zou willen opgeven. Daar- tijdslimiet over de Rijnbruggen. Een knap staaltje na wilde hij, aan het hoofd van zijn troepen, het organisatievermogen! vaderland binnentrekken om daar de orde te doen herstellen. Inmiddels echter hadden de Berlijnse De grote problemen, die om een snelle oplossing bladen zijn troonsafstand al met veel fanfares be- kendgemaakt. Men liet het aan generaal Groe- vroegen, bleven voor Duitsland uiteraard niet be- perkt tot het westen. Na de ondertekening van de ner over de keizer van de juiste toedracht op de wapenstilstand waren de Duitse troepen in het hoogte te stellen. Op 10 november vluchtte Wil- oosten in een uiterst moeilijke situatie geraakt. In helm naar ons land; de kroonprins volgde hem enkele dagen later. Rusland, in de Oekraïne, in Polen en zelfs in de Baltische staten waren in totaal nog honderddui- Intussen onderhandelde al sinds 8 november de zenden soldaten die naar huis wilden en/of moes- Franse maarschalk Foch met een Duitse wapen- ten. stilstandscommissie. Het ingewikkeldste was het in Polen. In dat land had de Duitse generaal von Beseier gedurende Wapenstilstand drie jaren met vrijwel onbeperkte macht de lakens uitgedeeld. Al spoedig vonden tussen de De wapenstilstand kwam tot stand, en werd offi- Duitsers en de Polen telkens opnieuw fel op- cieel op 11 november 1918 om 11 uur 's ochtends. laaiende gevechten plaats, vooral in het toen zo De voorwaarden van de geallieerden waren bikkel- omstreden Silezië. Maarschalk Pilsoedski — die hard. Binnen veertien dagen moesten België, in de beginjaren van de oorlog in de vesting Frankrijk en toen nog Duitse Elzas-Lotharin- Maagdenburg gevangen had gezeten en daarna het gen worden ontruimd. Daarna moest de gehele Poolse legioen oprichtte — speelde het spel zeer linker-Rijnoever worden gedemilitariseerd. In het handig. In de wetenschap dat het gros van de

127 Duitse bezettingstroepen maar één verlangen had, Maar ook de opstanden in Saksen en zelfs in namelijk naar huis te gaan, negeerde hij von Be- Oost-Pruisen waren van ernstige aard. Geleidelijk seier en zijn staf en onderhandelde uitsluitend aan werden deze revoltes door geregelde troepen met vertegenwoordigers van de Duitse soldaten1 nagenoeg overal neergeslagen. De moeilijkste noot raden. Daardoor viel bijna de gehele ter plaatse om te kraken bevond zich evenwel in het zuiden. aanwezige artillerie in Poolse handen. Hij ver- zekerde de gedemoraliseerde Duitse troepen een Terreur in Beieren ongehinderde aftocht en garandeerde de terug- kerenden uit Rusland en de Oekraïne vrije door- Begin november 1918 werd in Miinchen de de- tocht. Bij de voorlopige westgrens, voor zover er mocratische en sociale republiek Beieren uitgeroe- toen al van een grens sprake kon zijn, moesten de pen. De leiding berustte bij de idealistische dro- Duitsers ook hun handwapens inleveren. mer Kurt Eisner. Zijn politiek was echter voor Een Duitse terugtocht uit de Baltische staten velen niet radicaal genoeg. Door moordenaars- kwam voorlopig nog niet tot stand. Hier bevon- hand van uiterst rechts werd hij op 21 februari den de Duitsers zich niet, zoals in Polen, temid- 1919 geveld. De begrafenis was groots, maar de den van een vijandige bevolking en zij waren strijd om de macht bleef beneden peil. Dat effen- daarom nog in staat met inheemse troepen en met de de weg voor ultralinks. Op 6 april was de Russische eenheden van Witte zijde een gemeen- radenrepubliek een feit. In de leiding zaten wel schappelijk afweerfront tegen de Sovjets te organi- mensen als de van idealen bezeten student Toll- seren. ner, maar de werkelijke macht werd nu uitge- Duitse militairen én politici zagen in dit „Balti- oefend door wrede fanatici als Leviné, Axelrod kum" een laatste mogelijkheid uit een verloren en de „opperbevelhebber" van het Rode leger, oorlog toch nog een kleine winst te boeken. In de de muiterijspecialist Eglhofer. Vanzelfsprekend eerste helft van 1919 opereerden deze troepen was in deze strijdmacht zelfs geen spoortje van eigenlijk met een beperkte toestemming van de discipline aanwezig. Geen maatregel was deze ra- Engelsen, die toen over vlooteenheden in de Bal- dicalen te dol en vooral in de hoofdstad München tische wateren beschikten. In het najaar begonnen zuchtte men onder een dagelijks weerkerende ter- de geallieerden een steeds grotere druk op de reur, die tot eind april aanhield. Duitse regering uit te oefenen om ook deze — Op 2 mei 1919 rukten eenheden van het leger — onder commando van generaal von der Goltz gesteund door de vrijkorpsen Ehrhardt en von staande — troepen naar huis te halen. Deze eis Epp — München binnen. De tot het uiterste ge- stuitte op veel verzet, maar spoedig moest men tergde bevolking nam bloedig wraak op de radi- toch het hoofd in de schoot leggen. Het inhouden calen. De witte contraterreur kostte bijna even- van de soldij speelde daarbij een grote rol. Medio veel bloed als daarvoor de rode. Maar de raden- december 1919 trokken deze Duitse eenheden, republiek was ten einde en spoedig kwam ook nog steeds onverslagen, over de Oost-Pruisische Beieren tot rust. grens, waarna zij prompt werden ontwapend. Aanvaarding vredesverdrag Chaotische toestanden De meerderheidssocialisten onder leiding van In de maanden november en december van 1918 Ebert en de voortreffelijke minister van oorlog was het in Duitsland zelf helemaal mis; in vele Noske — later bekend geworden als de grondleg- gedeelten van het land heerste vrijwel anarchie. ger van de wederopbouw van de Rijksweer — Steden als Kiel, Wilhelmshafen, Lübeck, Bremen hadden al voor het sluiten van de wapenstilstand en andere bevonden zich in handen van muitende op de kaart van de leden van de grote generale matrozen. staf gezet. Deze twee politici begrepen zeer goed Alleen al in de hoofdstad Berlijn opereerden on- dat de stafofficieren — gesteund door het gros der meer een republikeinse soldatenweer, een van de frontofficieren — een homogene, loyale veiligheidswacht, een volksmarinedivisie, een stu- en belangrijke groep vormden, een groep wier dentenwacht, eenheden van de — zich Spartakis- medewerking men onmogelijk kon missen indien ten noemende — communisten en van het ge- men wilde bereiken dat orde en gezag zouden regelde leger. In Berlijn kostte de bloedige week worden hersteld. van begin maart 1919 het leven aan ruim 1400 Ebert had de beschikking over een geheime tele- slachtoffers. foonverbinding met generaal Groener. Deze stond

128 In de Spiegelzaal te Versailles ondertekenden de Duitse gevolmachtigden Muller en Bell op 28 juni 1919 het vredesverdrag. Veldmaarschalk von Hin- denburg diende zeer kort daarna zijn ontslag in. Voor vele officieren betekende dit meer dan al- leen het vertrek van de opperbevelhebber. Zij be- seften toen pas werkelijk, dat er een periode van ontelbare illusies definitief was afgesloten. Op 7 juli 1919 werd generaal von Seeckt be- noemd tot Hindenburgs opvolger. Aangezien de „Reichswehr", het nieuwe Duitse leger, geen uit- gebreid opperbevel en ook geen generale staf mocht bezitten, werd de functie van generaal von Seeckt officieel aangeduid als hoofd of chef van het „Truppenamt". Generaal Groener, die zijn taak nu als beëindigd beschouwde, diende zijn ontslag in. Dit werd eveneens door zeer velen betreurd. In het bijzon- der door Ebert en Noske, want vrijwel alleen zij en Groener zélf wisten hoe belangrijk hun samen- werking was geweest voor de instandhouding van het Duitse rijk.

De Kapp-Putsch

Generaal Hans von Seekt, chef Truppenamt van de Reichs- Als inleiding voor deze episode mag de volgende wehr van begin juli 1919 tot eind herfst 1926 pikante noot niet onvermeld blijven. Vooraan- staande leden van het officierscorps hadden na- soms, bij wijze van spreken, roodgloeiend, want melijk graag Noske met dictatoriale macht willen geschipperd moest er worden. Aan beide kanten doen bekleden. Vele malen liet men hem dat deed men noodgedwongen water in de wijn, maar overduidelijk blijken, maar hij zelf stond er af- men bleef bondgenoten. wijzend tegenover. Dat werd door zijn aanhangers De fatale datum voor de ondertekening of afwij- stellig niet op prijs gesteld, wat weer tot gevolg zing van het dictaat van Versailles kwam steeds had dat sommige hoge officieren nu openlijk gin- dichterbij. De legerleiding, die nog maar net bijna gen ageren tegen het bewind van de meerder- overal in Duitsland orde op zaken had gesteld, heidssocialisten. Anderen lieten zich ompraten en beschikte in juni 1919 over een totaal van veranderden nu van — zij het cynische — mede- 350.000 man. Op grond daarvan werd nog over- standers in tegenstanders van de regering. Terwijl wogen of er militaire kansen op succes zouden radicaal-links nog maar nauwelijks was terugge- kunnen zijn indien Duitsland Versailles zou af- drongen, kwamen de gevaren van ultrarechts al wijzen. Daarna zouden de geallieerden ongetwij- om de hoek kijken. feld de wapenstilstand opzeggen en dat zou een In februari 1920 kwam de eventuele uitlevering hervatting van de oorlogshandelingen betekenen. van de oorlogsmisdadigers aan de geallieerden aan De Duitse staf durfde een nederlaag voor de Po- de orde. De Duitse regering hield evenwel voet len in het oosten met zekerheid te voorspellen bij stuk en weigerde categorisch elke uitlevering. maar had verder voldoende realiteitszin om te Het volk waardeerde dit wel, maar dat nam niet beseffen dat daartegenover in het westen een weg dat knelpunten tussen regering en legerleiding totale nederlaag zou zijn te verwachten. En dat — zoals het terugbrengen van de troepensterkte zelfs voor het geval, dat men alleen tegenover de tot 100.000 man, overeenkomstig het verdrag van Fransen zou komen te staan. Versailles — latent aanwezig bleven. Alhoewel het aanvaarden van Versailles voor de Het belangrijkste wrijfvlak was zonder meer de meeste Duitsers onverteerbaar zou zijn, wist de ontbinding van de vrijkorpsen. Het bekendste regering dan ook dat er geen ander of beter alter- daarvan was het al eerder vermelde korps van de natief aanwezig was. kapitein ter zee Ehrhardt. Het was vooral de po-

129 pulaire generaal von Lüttwitz die het verzet tegen het oproer neergeslagen en orde en rust in het de ontbinding van dit te Döberitz gelegen korps land werden hersteld. bundelde. De regering gaf daarom de chef perso- Daarna richtte de leiding van de Reichswehr met neel van de Reichswehr, generaal Reinhardt, op- gretige belangstelling haar blik op de toekomst. dracht von Lüttwitz te ontslaan en hem te ver- vangen door generaal von Oven. Tegelijkertijd De Reichswehr van von Seeckt werd de conservatieve landbouwexpert Kapp openlijk naar voren geschoven als aspirant-rijks- Duitsland bood geen militair verzet tegen de — kanselier. op 11 januari 1923 begonnen — Franse bezetting Op 13 maart 1920 trok het vrijkorps Ehrhardt op van het Roergebied. Het zou ook kansloos ten naar Berlijn. Inmiddels hadden zich daar Kapp en onder zijn gegaan, want de middelen tot weer- von Lüttwitz met enkele van hun medewerkers stand bieden ontbraken. en de vroegere Eerste kwartiermeester-generaal De enige maar zware taak, die toen op de schou- Ludendorff aaneengesloten. Kapp liet de rijkskan- ders van von Seeckt en zijn staf rustte, was die van selarij bezetten en von Lüttwitz deed hetzelfde de opbouw en vervolmaking van het nieuwe, met het ministerie van rijksweerbaarheid. Met de kleine leger, dat in de beginperiode 4.000 officie- grootste moeite konden hier sommige posten door ren en 96.000 onderofficieren, korporaals en man- enkelen van de stellig niet talloze aanhangers van schappen telde .. . zodat later 100.000 instruc- Kapp worden overgenomen; het merendeel van de teurs zouden gereedstaan voor het Duitse leger officieren nam een passieve houding aan. van de toekomst. De wettige regering was intussen uitgeweken naar Dit beschouwde von Seeckt als de taak die hem Dresden. In overleg met de regering werd door de dagelijks voor ogen stond. Ogenschijnlijk had hij vakbonden een algemene staking afgekondigd. veel tegen, maar de praktijk toonde aan dat hij in Deze staking groeide uit tot de doelmatigste en werkelijkheid de tijd geheel mee had. Juist nu grootste van alle stakingen die Europa tot op dat werden de eerste voorbereidingen getroffen om de moment had gekend; alles en iedereen deed mee, geheime Duits-Russische militaire samenwerking en spoedig was het hele openbare leven lamgelegd. van de grond te krijgen. Geruggesteund door de Bij het overzicht van de militaire situatie bleek, minister van rijksweerbaarheid, Otto Gessier, had dat alleen een gedeelte van de troepen in het oos- von Seeckt zich voor deze mogelijkheid geestdrif- ten (voornamelijk in Oost-Pruisen) op de hand tig ingezet. De zware industrie had voor deze van Kapp en de zijnen was; in het westen en plannen een jaarlijkse minimumtoelage van 120 zuiden bleef men de regering trouw. Niet alleen miljoen door goud gedekte rijksmarken toegezegd gebrek aan aanhang maar vooral de zo volkomen en gegarandeerd. geslaagde algemene staking dwong Kapp c.s. hun Generaal von Seeckt had tijdens de Eerste We- plannen te laten varen. De gehele staatsgreep had reldoorlog blijk gegeven van grote militaire gaven geduurd van 13 tot en met 17 maart 1920. Het en van een zeldzaam helder begrip van de eisen omstreden vrijkorps was in Döberitz terugge- van de moderne oorlogvoering. Hij had in 1914 keerd. Met Ehrhardt zelf moest men nog dagen in het westen als chef staf van een van de leger- onderhandelen. Hij wist echter, evenals Kapp, korpsen van het Eerste Leger van von Kluck ge- naar het buitenland te ontkomen en het korps kon zien hoe het niet moest. daarna gemakkelijk worden ontbonden. Na zijn overplaatsing naar het Oostfront waren Generaal von Seeckt — wiens houding tijdens de het hoofdzakelijk zijn opzet en zijn planning voor Putsch soms ietwat raadselachtig aandeed — het grote offensief, die de beroemde doorbraak richtte zich nu in een dagorder tot de troepen. Hij van het Russische front in de zomer van 1915 deed een dringend beroep op hen de hoognodige hadden veroorzaakt. De opzet voor het offensief eendracht te handhaven. De verstandige rijkspre- van einde 1916 tegen Roemenië, dat de uitschake- sident Ebert prolongeerde zijn verbond met de ling van dat land tot gevolg had, droeg eveneens Reichswehr, waarvan het grootste gedeelte trouw de signatuur van von Seeckt. Ook was het belang- was gebleken aan de jonge republiek. rijk, dat het tweemanschap Ludendorff en von Heel spoedig daarna braken nu weer linkse op- Hindenburg hem nooit in de grote staf te Spa standen uit, voornamelijk in de omgeving van had laten opnemen. Daardoor was het onmoge- Berlijn en in het Roergebied. De Reichswehr lijk, von Seeckt zelfs maar iets van de uiteinde- bleek echter niets aan kracht te hebben ingeboet: lijke nederlaag aan het westelijk front in de schoe- onverbiddelijk en met harde hand werd overal nen te schuiven. Als adviseur van de Duitse dele-

130 Generaal-veldmaar- schalk Fedor von Bock, opperbevelhebber van de legergroep Midden aan het oostfront (1941/42)

Generaal Kurt von Schleicher, militair en politicus gatie bij de vredesconferentie was hij onmisbaar de Duitse herbewapening in de jaren '20 al goed en hij verzette bergen werk. op gang was gekomen. Als mens beschikte von Seeckt over een aantal voortreffelijke eigenschappen. Hij was beminnelijk Maar niemand is zonder gebreken. Ook von en wanneer hij wilde, een aangenaam causeur die Seeckt beging een fout. In 1926 nodigde hij na- zijn interesse voor zaken die buiten het militaire melijk de oudste zoon van de kroonprins uit de vlak lagen duidelijk toonde. Dit optreden, nog jaarlijkse Reichswehrmanoeuvres bij te wonen. geaccentueerd door zijn elegante verschijning, Aangezien dit gebaar bij velen slecht viel, was hij droeg er veel toe bij het bestaande beeld van de genoopt zijn belangrijke functie neer te leggen. zo arrogante Pruisische opperofficier te doen ver- Zijn opvolger was generaal Heye, die in 1930 op vagen. Dat, in de jaren '20, generaal von Seeckt in zijn beurt door generaal von Hammerstein- iedere belangrijke Berlijnse salon een graag ge- Equord werd opgevolgd. Beiden zetten de koers, ziene gast was, behoeft nauwelijks betoog. zoals deze door von Seeckt was bepaald, geheel voort. Maar het briljante, wat het beleid van hun Door dit alles, en bovendien het feit dat hij zich voorganger zo kenmerkte, hebben zij nooit kun- apolitiek had opgesteld, kon von Seeckt zich bij de nen benaderen. machthebbers in het naoorlogse Duitsland wel het Generaal von Hammerstein speelde nog wel eens een en ander veroorloven. Het lukte hem dan ook met de gedachte een politieke rol te kunnen uitstekend, alle sleutelposities, zowel in het leger vervullen. Het zou die van bestrijder van de als op het ministerie, te doen bezetten door figu- nationaal-socialisten moeten zijn; zover kwam het ren die geheel aan zijn eisen en wensen voldeden. echter nooit. Na de machtsoverneming van 31 ja- Door de geheime samenwerking met de Sovjets nuari 1933 door de nazi's kon hij zijn functie kon „die schwarze Reichswehr", die in getal- zelfs nog een jaar behouden. Generaal von Blom- sterkte soms wel 20.000 man bedroeg, zich geheel berg, de nieuwe minister van oorlog, wilde von ongestoord op het grondgebied van de Sovjet-Unie Hammerstein doen vervangen door generaal von verder bekwamen. In Duitse militaire oren had- Reichenau. De oudere Reichswehr-generaals, zo- den toen namen van steden als Kazan, het ge- als von Rundstedt, voelden hier niets voor en meenschappelijke researchcentrum voor het pant- schoven generaal von Fritsch naar voren. Zij kre- ser- en tankwapen, en de vliegbasis Lipetsk een gen hun zin doordat zij tevens veldmaarschalk zeer bekende klank. Ook prominenten als onder von Hindenburg, die na de dood van Ebert in meer de latere minister van oorlog en rijkskanse- 1925 rijkspresident was geworden, voor hun kar- lier von Schleicher en de veldmaarschalk von retje spanden. Het was inderdaad von Fritsch die Bock, stelden alles in het werk om dit in totaal op l februari 1934 von Hammerstein opvolgde. acht jaren durende experiment geheel te doen sla- Vermeldenswaard is zeker dat de plannen voor de gen. En aangezien de normale defensiebegroting- verovering van Polen in september 1939 al in en bij de leden van de Rijksdag geen al te grote 1927 op het ministerie van oorlog in grote lijnen oppositie ontmoetten, kan men wel vaststellen dat op papier waren gezet door het hoofd van de af-

131 deling operatiën en diens rechterhand, kolonel leider van de SA — de zg. stormafdelingen van Blomberg en luitenant-kolonel von Fritsch. de nationaal-socialistische partij — had maar één verlangen: hij wilde het leger met zijn stormafde- lingen doen samensmelten tot een grote „Volks- Vliegtuigen in seriebouw armee". Uiteraard werd dit streven door de leger- Aan het einde van de jaren '20 en in het begin leiding niet op prijs gesteld. Hitler durfde op dat van de jaren '30 was men vooral ten opzichte van moment de legerleiding nog niet tegen zich in het de luchtmacht zover, dat men in Duitsland zelf harnas te jagen. Hij besloot — op instigatie van beproefde prototypen in produktie kon en wilde Göring, die minister van oorlog wilde worden, en nemen. Dank zij de opleiding in Rusland waren aangespoord door de leider van de SS Himmler, daarvoor de bemanningen en het grondpersoneel die eveneens aan de toekomst dacht (Waffen-SS) in voldoende aantallen aanwezig. — bevel te geven de verwachte SA-revolte in de In september 1932 legde Duitsland zijn wensen kiem te smoren. Op de beruchte 30e juni 1934 inzake gelijkgerechtigdheid in bewapening op ta- sloeg de SS bloedig toe. fel. Tijdens een zitting in Genève van de ontwape- De legerprominenten hielden zich strikt afzijdig ningscommissie van de Volkenbond, smaakte de en verleenden door hun passiviteit in feite grote Duitse delegatie het genoegen te mogen vernemen steun aan het regime. Maar hun monopoliepositie — zij het in vage termen — dat deze eisen wel was, althans voor korte tijd, gered. enigszins gerechtvaardigd waren. Dit gebeurde Op het feit dat de SD en passant ook de zeer onder protest van de Fransen terwijl de Engelsen bekende generaals von Schleicher en von Bredow en de Amerikanen er het zwijgen toe deden. In- vermoordde, werd nauwelijks gereageerd. Daar- middels was men in Duitsland al begonnen met mee leverde de militaire leiding een duidelijk be- de produktie van jachtvliegtuigen en tanks. Dat wijs van haar gebrek aan politieke visie. Later zou Hermann Gering de grondlegger zou zijn van de immers op de meest inferieure wijze worden ge- nieuwe kan dus gerust naar het rijk der manipuleerd om de zo grote macht van de Duitse fabelen worden verwezen; hij was wél de man die legerleiding ondergeschikt te maken aan die van voor het eerst de nieuwe luchtstrijdkrachten in het de nationaal-socialisten. volle licht plaatste. Maar het leger mocht verder organiseren, zich uit- breiden en verder dromen . . . Bovendien werden Reichswehr wordt Wehrmacht hoge militairen uitgekozen voor de vervulling van topfuncties in de economische sector in verband Spoedig na het aan de macht komen van de nazi's met de grondstoffenvoorziening voor de oorlogs- werd het licht voor de plannen tot uitbreiding van voorbereiding. de strijdkrachten en de herbewapening geheel op Op 7 maart 1936 werd het Rijnland geremilitari- groen gezet. De generale staf, die in feite al be- seerd; voor zijn goede planning van dit waagstuk stond, werd nu officieel heropgericht. De eerste werd von Blomberg beloond met de maarschalk- chef van de generale staf werd de talentvolle gene- staf. Vóór deze operatie waren wel strenge in- raal Beek, een alom gerespecteerd officier van de structies aan de Duitse troepen verstrekt om zelfs oude stempel. Becks ideeën over de moderne oor- bij de geringste Franse tegenmaatregel onmiddel- logvoering waren anders dan die van von Fritsch lijk rechtsomkeert te maken, maar geen Fransman en zeker geheel anders dan die van von Blom- liet zich zien. berg. De laatste was eigenlijk de enige van dit De Duitse staf zag in de op 18 juli 1936 begon- driemanschap dat toen de militaire top vormde, nen Spaanse burgeroorlog vele mogelijkheden, die door zijn sympathie voor het bewind en door zijn nieuwe wapens op hun waarde te beproeven. zijn nogal onevenwichtige karakter zeer kneedbaar Ondanks de eerste spontane, aan de nationalisten was in de handen van de nieuwe machthebbers. geboden hulp — het ter beschikking stellen van Inmiddels was de Reichswehr omgedoopt tot Duitse transportvliegtuigen waarmee eenheden Wehrmacht en toen medio maart 1935 de alge- van het Spaanse vreemdelingenlegioen en Moorse mene dienstplicht weer werd ingevoerd, ging het troepen uit Marokko naar het moederland wer- Duitse militarisme een periode van ongekende den overgevlogen — zag Hitler in het begin van bloei tegemoet. deze broederstrijd weinig heil in inmenging. De militaire leiding was alleen nog maar bevreesd Doordat de Duitse legerleiding in haar streven voor een eventuele aantasting van haar monopo- werd gesteund door Göring en door het hoofd liepositie. Die vrees was gegrond, want Rohm, de van de Abwehr admiraal Canaris, kon toch al

132 spoedig een begin worden gemaakt met de op- Deze gebeurtenisen speelden zich geheel af over- richting van het Condor-legioen. Na de inzet van eenkomstig afschuwelijke en van te voren gegeven dit legioen in Spanje handelden de Duitsers pre- richtlijnen. cies als in de tijd van de geheime samenwerking De leiding van de Wehrmacht kwam nu in andere met het Rode leger: in die periode werden name- handen. Generaal Göring, al lang opperbevelheb- lijk de Duitse militairen vervangen na gedurende ber van de Luftwaffe, werd geen minister van een vastgestelde tijdsduur te hebben geoefend, en oorlog maar werd wel bevorderd tot generaal- nu gebeurde hetzelfde als men een zekere periode veldmaarschalk. Von Fritsch werd als opperbevel- van oorlogservaring achter de rug had. hebber van het leger opgevolgd door de ambi- De sterkte van deze Duitse troepen, bestaande uit tieuze maar apolitieke generaal von Brauchitsch. eenheden van de Luftwaffe, het luchtafweergeschut Verder werd een overkoepelend „Oberkomman- en het tankwapen, overschreed evenwel nooit het do der Wehrmacht" ingesteld onder generaal Kei- totaal van 14.000 man. De invloed van de Duit- tel met als tweede man generaal Jodl. Ook hier sers op politiek terrein en op het militaire vlak deelde in werkelijkheid alleen Hitler de lakens uit. was beslist geringer dan die van de Russen en/of Het gehandhaafde „Oberkommando Heer", het communisten aan de republikeinse kant, die voor- OKH, ressorteerde dus automatisch onder het al van het begin van de burgeroorlog tot en met OKW. medio 1937 en in het bijzonder in de allerlaatste Er was nog een bijkomstig facet bij de boven- periode zonder meer dominerend was. vermelde machinaties: het aureool van de onfeil- Ondanks grote internationale spanningen konden baarheid en de onkreukbaarheid van de Duitse op 12 maart 1938 Duitse troepen Oostenrijk on- opperofficier had enkele flinke deuken opgelopen. gehinderd bezetten. In Duitsland hechtte men En dat was precies wat de politieke machthebbers meer en meer geloof aan de vooruitziende blik wensten. van Hitler. Deze liet zich nu tegenover politieke en vooral militaire prominenten openlijk en zon- Kort na de inlijving van Oostenrijk werd door alle der enige reserve uit ten gunste van een uitge- publiciteitsmedia begonnen met een venijnige en sproken expansie- en oorlogspolitiek. Dat zou felle campagne, die gericht was tegen de onafhan- echter bij enkelen toch op verzet stuiten. kelijkheid van Tsjecho-Slowakije. Toen deze campagne permanent bleek te worden, deed de Intimidatie en vervanging chef van de generale staf Beek aan Hitler een Tussen de bedrijven door waren Göring en memorandum toekomen. Daarin deed hij haarfijn Himmler onverdroten verdergegaan met het uit- uit de doeken hoe volgens hem de kansen voor werken van hun plannen, die uiteindelijk zouden Duitsland waren bij een Europees conflict. Hitler moeten resulteren in het volledig ondergeschikt was woedend en hij wachtte nu op de eerste en maken van de militaire leiders aan het regime. beste gelegenheid om zich ook van deze ouder- Dit zou worden bereikt door intimidatie. Von wets integere man te ontdoen. Blomberg werd het eerste slachtoffer. Ondanks Op 30 september 1938 gingen Frankrijk en Enge- zijn welwillende houding ten opzichte van het land volledig door de knieën voor de Duitse eisen bewind, bleef men hem toch zien als een promi- inzake Tsjecho-Slowakije. Zonder enig oorlogs- nente figuur uit de oude Reichswehrschool. Het geweld werd Duitsland opnieuw uitgebreid. Op niet brandschone verleden van zijn jonge tweede 31 oktober werd Beek ontslagen; zijn opvolger vrouw werd gebruikt om hem te chanteren. Hij was de eveneens zeer kundige generaal Halder. nam ontslag en werd als het ware gedwongen een Deze genoot toen al internationale bekendheid wereldreis te gaan maken. Uiteraard werd er voor en was politiek neutraal. Hij bleef in functie tot hem na zijn terugkomst geen plaats meer op het december 1942. Tevens werden nog enkele oudere podium ingeruimd. generaals met pensioen gestuurd en werden nieu- Daarna was de beurt aan de geziene generaal von we figuren naar voren geschoven. Een van de Fritsch, die onder beschuldiging van homosexua- bekendsten daarvan was wel de later zo beroemde liteit uit zijn functie werd gestoten. Alhoewel het generaal , de tankexpert bij uit- bewijs van zijn onschuld zonder enige moeite op nemendheid. tafel werd gebracht en hij door een militaire ere- Na het verdrag van München was de oppositie in raad onder voorzitterschap van . .. Göring vol- het leger vrijwel geheel verdwenen. Nadat Slowa- komen werd gerehabiliteerd, kreeg ook von kije zich op 14 maart 1939 door een onafhanke- Fritsch zijn post niet terug. lijkheidsverklaring uit Tsjecho-Slowakije had los-

133 komen. Deze werden afgebroken als gevolg van het niet inwilligen van een Sovjet-eis, die inhield dat, bij een gemeenschappelijk optreden tegen Duitse agressie, aan de Sovjet-troepen automatisch vrije doortocht over Pools gebied zou zijn toege- staan. De Polen werden gepolst, maar zij weiger- den categorisch; een meedoen met de Duitsers zou hun de vrijheid kosten, maar een samengaan met de Russen was nog erger, dat zou de Polen hun ziel kosten. Men vergete niet, dat de Sovjettroe- pen al medio augustus 1920 voor de poorten van Warschau hadden gestaan en dat de Polen toen alleen door Franse adviezen en wapensteun, ver- meerderd met een gezonde dosis geluk, erin waren geslaagd de Russen naar het oosten terug te slaan. Twee dagen na het sluiten van het monsterlijke niet-aanvalsverdrag met geheime clausules inzake de verdeling van Polen, ondertekenden de En- Generaal , gelsen met de Polen een verdrag van bondgenoot- chef staf van november 1938 tot december 1942 schap. Op l september 1939 vielen de Duitse legers Polen binen; twee dagen later verklaarden gemaakt, viel enkele dagen later het Tsjechische Engeland en Frankrijk aan Duitsland de oorlog. gedeelte als een rijpe appel in Duitse handen in de Duitsland begon de Tweede Wereldoorlog met een vorm van het protectoraat Bohemen en Moravië. economie die al lang op oorlogseconomie was Toen wist Hitler dat geen enkele Duitse opper- officier meer zijn stem tegen zijn plannen zou ver- Generaal Heinz Guderian, chef staf van eind juli 1944 tot heffen. Hij kon rustig aan de Poolse kwestie be- eind maart 1945 ginnen, zelfs indien dat op een oorlog mocht uit- lopen.

Vernietiging van Polen

Op opportunistische wijze had Polen meegedaan aan de verdeling van de Tsjechoslowaakse repu- bliek. Direct na München hadden de Polen het gebied van Teschen opgeëist en het, zonder moei- te, ook verkregen. Op 21 maart 1939, dus nauwe- lijks enkele dagen na het liquideren van de romp- staat, maakte Duitsland zijn toen nog gematigde wensen en eisen inzake Danzig en de Poolse Cor- ridor bekend. Tegelijkertijd stond Litauen, na slechts twee dagen van onderhandelen, het Memelgebied aan Duits- land af. Dit had voor de Polen een teken aan de wand kunnen zijn, maar op bijna lichtzinnige manier werden de Duitse verlangens van tafel geveegd. Op 31 maart verkreeg Polen een Britse garantieverklaring. Voordat op 23 augustus 1939 de Duitsers en de Sovjets het verbijsterende niet-aanvalsverdrag on- dertekenden, hadden er in Moskou nog nadere onderhandelingen plaatsgevonden. De Russen enerzijds en de Engelsen en Fransen anderzijds hadden getracht tot een militaire samenwerking te

134 Brest-Litowsk, eind september 1939; het contact tussen Duitse en Russi- sche eenheden was toen uiterst ami- caal overgeschakeld. Het beschikte over een zeer De Duitse generaals complotteerden niet meer krachtig veldleger dat met de modernste wapens maar wisten wel zó te manipuleren, dat de al voor was uitgerust; het werd aangevoerd door de beste november 1939 geplande aanval in het westen generaals ter wereld, die popelden van verlangen enkele malen werd uitgesteld. De in Polen geleden om het in Spanje beproefde op grote schaal in de verliezen waren voor de Wehrmacht overkomelijk praktijk te brengen. De Polen konden het voor geweest. Daarbij vergeleken waren de in april ge- hen bereikbare maximum aan troepen niet in de leden verliezen bij de invasie van Denemarken en strijd werpen, aangezien — om niet te provoce- Noorwegen helemaal te verwaarlozen. In werke- ren — hun mobilisatie te laat werd afgekondigd. lijkheid was inderdaad in de periode van septem- Hun tegenstand was evenwel uiterst heldhaftig en ber 1938 tot mei 1940 de Wehrmacht in kracht werd ook nog voortgezet nadat op 17 september en omvang alleen maar toegenomen. In elk op- de Sovjets hun in de rug waren gevallen. Op zicht werd voor de Duitsers de veldtocht in het 27 september moesten de Polen hun verzet op- westen van mei en juni 1940 tot een volledig suc- geven. ces. Nog meer dan in Polen maakten zij gebruik Op Brest-Litowsk rust een zeker noodlot, want van het tankwapen om diep in het vijandelijke het gebeurde in deze eeuw herhaaldelijk dat bin- achterland te kunnen doorstoten. De samenwer- nen de muren van deze stad Duitsers en Russen king van tankwapen en Luftwaffe was — hoewel elkaar voor de voeten liepen. De militaire dele- grond-luchtverbindingen vrijwel ontbraken — zeer gaties van beide landen zochten ook nu deze stad doeltreffend te noemen. uit, om de van te voren in Moskou grof aangege- De uitgestippelde strategie was zonder meer juist. ven demarcatielijn tot in de kleinste onderdelen Toch maakte Duitsland een kardinale fout: in uit te werken. Bovendien hield men nog een ge- plaats van de tang te sluiten en de Britse militaire zamenlijke militaire parade. macht geheel te vernietigen, lieten de Duitsers hun Na het afsluiten van de gewonnen veldtocht kwa- tegenstanders bij Duinkerken, zij het met veel men de Duitse generaals weer spoedig tot bezin- moeite, door de mazen van het net slippen. ning. De reëel denkenden en verstandigsten onder Een zeer interessant facet van de Franse veld- hen hoopten vurig, dat een politiek vergelijk met tocht werd later nog belicht dor de generaal van de westelijke mogendheden nog tot de mogelijk- de pantsertroepen von Thoma, die reeds tijdens heden behoorde. Tegen een confrontatie in het de Spaanse burgeroorlog een van de Duitse pro- westen zag het Duitse opperbevel zonder meer op, minenten aan nationalistische zijde was. Nadat hij aangezien het vooral de Franse kracht sterk over- bij El Alamein in krijgsgevangenschap was ge- schatte. Dat in de periode van concentratie van raakt, vertelde hij dat de Duitsers het Franse front de Duitse hoofdmacht in Polen, waardoor de niet hadden opengebroken met 6.000 tanks maar westflank maar spaarzaam was verdedigd, de met slechts 2.400. Daarbij loofde hij de kwaliteit Franse legerleiding geen enkele poging liet onder- van de Franse tanks, die volgens hem ook nume- nemen om de Duitse linies ten minste af te tasten, riek niet eens zo zeer in de minderheid waren. Ze had eigenlijk voor zich zelf moeten spreken. waren echter wel veel langzamer dan de Duitse

135 tanks. Daardoor konden, volgens hem, de Duitsers het verrassingselement bespelen, waardoor de op- bouw van nieuwe Franse verdedigingslinies tot de onmogelijkheden ging behoren. Na de Franse ineenstorting overwoog de Duitse leiding even, gedeeltelijk te demobiliseren maar zelfs tot een tijdelijke geringe troepenvermindering kwam het nooit.

In de herfst van 1940 leed de Luftwaffe in de strijd om Londen haar eerste grote nederlaag van deze oorlog. Mede door het psychologisch effect van dit gebeuren ging men aan de Duitse kant nooit meer serieus verder met de uitwerking van het invasieplan voor Engeland. Zonder dit ooit te willen erkennen, leerde men geleidelijk in Duits- land de Engelsen op hun juiste waarde te schat- ten. Nu zag men deze zo gesmade flegmatici als zeer dappere, goed gedisciplineerde en uitzonder- Generaal-veldmaar- schalk Gert von Run- lijk taaie soldaten (hetgeen overigens door Hitler stedt, opperbevelheb- zelf in „Mein Kampf" reeds was vermeld op basis ber van de legergroep van zijn eigen ervaringen in de Eerste Wereldoor- Zuid aan het oostfront log). en verder o.m. opper- bevelhebber aan het westfront tijdens het Maar toch ging de Balkan-veldtocht van april Ardennen-offensief 1941 de Duitsers weer vrij gemakkelijk af. De tegenstand van Joegoslavië zakte snel ineen. De Planning en bevelvoering heldhaftige Grieken, die kort daarvoor de Italia- nen bijna beslissend hadden verslagen, moesten De Legergroep Noord (29 divisies) werd aange- uiteindelijk ook het onderspit delven. voerd door generaal-veldmaarschalk Ritter von Deze operaties hadden het begin van de voor mei Leeb en had als voorlopig doel de inneming van geplande Russische veldtocht iets doen opschui- Leningrad; geheel afgestemd op het operatieplan ven. Verdeeld over drie legergroepen trokken op van deze legergroep wierpen de Finnen twaalf 22 juni 1941 honderdtwintig Duitse divisies, waar- divisies in de strijd. onder 17 tank- en 12 gemotoriseerde divisies, de De Legergroep Midden (50 divisies) stond onder Sovjet-Unie binnen. bevel van generaal-veldmaarschalk von Bock en had als voorlopig doel de hoofdstad Moskou. Zomer 1942, Roemeense cavalerie in opmars aan de zui- De Legergroep Zuid (41 divisies) werd aangevoerd delijke sector van het oostfront door generaal-veldmaarschalk von Rundstedt en

136 had als voorlopig doel de inneming van Kiev, de Daarenboven had hij het Rode Leger vergeleken hoofdstad van de Oekraïne. Tien Roemeense divi- met een broze spiegelruit, die bij de eerste de sies zouden de bewaking van de Proeth-stelling beste barst in ontelbare scherven zou uiteenvallen. verzorgen, en zeven Roemeense divisies werden Inmiddels had generaal-veldmaarschalk von Brau- aan het commando van von Rundstedt toege- chitsch zijn functie van opperbevelhebber van het voegd. Aan het begin van de veldtocht beschikte leger moeten neerleggen; Hitler zelf nam deze het Duitse opperbevel nog over een reserve van functie over. 26 divisies. Indien aan de namen van von Rundstedt, von 27 augustus 1942 Bock en von Leeb ook nog die van generaal- veldmaarschalk von Manstein wordt toegevoegd, Het oorspronkelijke doel van de Duitse invasie in zijn de vier allerbeste Duitse legeraanvoerders uit de Sovjet-Unie was ten minste de AA-lijn (Ar- de Tweede Wereldoorlog genoemd. Ook officie- changelsk—Astrakan) te bereiken. De inneming ren als bijvoorbeeld de generaal-veldmaarschalken van Archangelsk was uiteraard een onmogelijk- von Kleist, von Kluge, Model, von Witzleben en heid, die van Astrakan heeft korte tijd tot de mo- Rommel hadden eens of vaker legergroepen aan- gelijkheden behoord. gevoerd, maar zij misten — vooral bij tegenslag De generale staf had, ondanks de ongekende win- — net dat vleugje briljante feeling dat het optre- termoeilijkheden zoals het grote tekort aan warme den van de vier eerstgenoemden kenmerkte. kleding, toch weer plannen gemaakt; in de uitvoe- Knappe leiders van grotere eenheden van het ring daavan drongen Duitse troepen in de lente tankwapen waren onder meer de generaals Gu- en de zomer van 1942 verder op Russische bodem derian, Hoth en later de jonge houwdegen von door. De Duitse oorlogsvlag werd op de Elbroes Manteuffel. Het hier genoemde aantal namen is gehesen, Elista — niet eens zo ver van Astrakan maar zeer summier. De reserve aan opper- en — was in Duitse handen, in Stalingrad werd ver- hoofdofficieren waarover het OKW beschikte was immers schier onuitputtelijk. Volgens een schat- Generaal-veldmaarschalk Fritz von Manstein, een der bril- ting van de betrouwbare „Revue militaire suisse" jantste Duitse legergroepaanvoerders beschikte omstreeks oktober 1941 het kolossale Duitse leger over 320.00 officieren waaronder 3.000 generaals. Dit stelde Hitler en het OKW in staat, bij falen, of bij eigenwijsheid of aarzeling, de desbetreffende prominenten onmiddellijk te vervangen door anderen die niet alleen ambitieus maar ook nog competent waren.

Voor de Wehrmacht was de zomer van 1941 zeer succesvol, maar in de herfst en de winter zorgden de Sovjets toch wel voor enkele verrassingen. De eerste werkelijke nederlaag leden de Duitsers voor Moskou in december 1941. Toen de chef van de generale staf, generaal Hal- der, in deze winter de balans opmaakte, moest hij vaststellen dat de Duitse verliezen in de eerste zeven maanden van de Russische veldtocht aan gesneuvelden, gewonden, vermisten en slachtoffers van de barre koude in totaal 1,1 miljoen man be- droegen. Dat aantal stond gelijk met een derde van de ingezette troepensterkte. Ook Halder be- greep dat hij zich had vergist. Ondanks zijn grote kennis van andere legers en hoewel hij zeker niet behoorde tot hen die geloofden in de onfeilbaar- heid en het militaire genie van Hitler, had hij in het prille begin van deze nieuwe veldtocht de duur ervan op maximaal tien weken geschat.

137 woed gevochten en Duitse troepen vormden een Wél in Parijs bruggehoofd over de zuidelijke oever van het ri- viertje de Terek. Faalde de uitvoering van de machtsgreep van Daar kwam nog bij dat in Egypte Rommels Afri- 20 juli 1944 in Berlijn, die in Parijs slaagde wél. kakorps gereed stond om de Engelse stellingen Daar stonden de samenzweerders onder de krach- bij El Alamein aan te vallen. tige leiding van generaal von Stülpnagel; legereen- Zo was de situatie op 27 augustus 1942. heden zetten binnen enkele uren de voornaamste leden van Sicherheitsdienst en Gestapo achter slot Na felle gevechten moesten de Duitsers hun brug- en grendel. Indien de opperbevelhebber in het gehoofd over de Terek opgeven. Dat gebeurde westen, generaal-veldmaarschalk von Kluge, zich precies één dag later. Achteraf bleek dat deze iets positiever en minder aarzelend tegenover de op zich niet zo belangrijke gebeurtenis het keer- samenzweerders zou hebben opgesteld zouden punt in de oorlog is geweest. Aan dat kleine ri- vele zaken geheel anders zijn gelopen: nu werd viertje begon de dramatische terugtocht uit Rus- de tegenstand voortgezet. In het westen werd de land, met als climax ten slotte de val van Berlijn. strijd tegen de Amerikanen en Engelsen voor- Halder voelde de toestand goed aan. Hij was voor- namelijk geleid door von Kluge's chef van de stander van een omvangrijke en ordelijke achter- staf, generaal Speidel, die ondanks zijn arrestatie waartse verplaatsing, om veel westelijker nog een de dans ontsprong en die later in de NAVO nog nieuwe en sterk verkorte frontlijn te kunnen een hoge functie zou vervullen. Von Kluge, die vormen, die misschien houdbaar zou blijken. Deze zelfmoord pleegde, werd opgevolgd door generaal- plannen wekten de woede van Hitler, die zelfs veldmaarschalk Model. eiste dat zijn Wehrmacht zich hardnekkig aan Na grote onenigheid met Hitler was tezelfder tijd Stalingrad bleef vastklampen. de chef van de stad van het leger, generaal Zeitz- Toch hernamen de Duitsers soms wel eens het ler, ontslagen. Tot veler verbazing had Guderian offensief, zoals bij Koersk in juli 1943. Daar wa- de benoeming als opvolger geaccepteerd. Maar ren zij nog in staat, op een front van 80 km ook Guderian, zelf al even opvliegend van aard, breedte alleen al aan gevechtstroepen 580.000 kon de bemoeizucht van Hitler niet blijven aan- man te concentreren. De Sovjets stelden er een vaarden. Na heftige woordenwisselingen moest troepenmacht tegenover die anderhalf maal zo Guderian op zijn beurt op 30 maart 1945 zijn sterk was als de Duitse. De Duits-Russische functie neerleggen. krachtsverhoudingen aan tanks, artillerie en Op de daaropvolgende dag had de Wehrmacht luchtmacht waren repectievelijk 9 : 11, l : 2 en 10 : 11. Aanvankelijk boekten de Duitsers enig Stalingrad, herfst 1942; nog vóór de periode van de felle succes, maar na het tot stilstand brengen van hun straatgevechten was de stad al bijna geheel vernietigd opmars en hun daaropvolgende terugtocht bleek de frontlijn weer verder westelijk te liggen dan bij het begin van de actie. Dit gebeuren laat zich slechts vergelijken met de laatste Duitse wan- hoopspoging, het Ardennenoffensief van medio december 1944. Wel waren de Duitsers nog steeds in staat een krachtig defensief te voeren. Een verkeerd ge- bruik daarvan was de verdediging van Stalin- grad ter wille van een fictie. Daar werd het Zesde Leger in zijn geheel opgeofferd; de restanten ga- ven zich op 2 februari 1943 aan de Russen over. De slag van Monte Cassino kan daarentegen als positief voorbeeld worden aangehaald, aangezien de Duitsers daar de weg naar Rome blokkeerden. Het waren eenheden van het Tweede Poolse Le- gerkorps onder generaal Anders, die op 22 mei 1944 ten koste van zware verliezen de laatste Duitsers konden verjagen uit de puinhopen van het befaamde klooster.

138 Een leger in het leger

Géén staat in de staat, want dat was de nationaal- socialistische partij in het Derde Rijk. De Waffen- SS was echter wonderwel erin geslaagd een leger in het leger te worden. Vooral tijdens de Rus- sische veldtocht heeft dit, zacht uitgedrukt, op de legerleiding uiterst irriterend gewerkt. De Waffen-SS trad het eerst tijdens de Poolse Generaal Bor-Komo- veldtocht — zij het dan op bescheiden schaal — rovski, opperbevelheb- voor het voetlicht. In 1940 bestond de Waffen-SS ber van het Poolse on- hoofdzakelijk uit vrijwilligers en telde nauwelijks dergrondse leger tij- 100.000 man. Ter geruststelling van de Wehr- dens de heldhaftige op- macht-prominenten werd dit legertje toentertijd stand te Warschau in de nazomer van 1944 nog aangeduid als „politietroepen die, wanneer het nodig was, moesten deelnemen aan de militaire zijn laatste chef-staf; het was generaal Krebs, die operaties". op de gebeurtenissen geen enkele invloed meer De Waffen-SS was uitstekend gedisciplineerd en zou, noch kon, uitoefenen. prima uitgerust; zij viel niet onder de bevoegdheid van het Oberkommando Heer, maar was uitslui- tend verantwoording schuldig aan Hitler en Opstand in Warschau Himmler. Tegen het einde van de oorlog was de totale sterkte nog bijna 600.000 man; op l okto- De heldhaftige opstand in Warschau van het uit ber 1944 bedroeg het totale aantal gesneuvelden ongeveer 40.000 man bestaande Poolse onder- van de Waffen-SS 320.000 man. Na 1942 nam de grondse leger onder commando van generaal toeloop aanzienlijk af en daarom liet men de zg. „Bor"-Komorovski begon op l augustus 1944. De „bloedvoorschriften" vervallen; zo werd het mo- Poolse leiding wist, dat het Sovjetleger van maar- gelijk in 1943 zelfs een mohammedaanse divisie schalk Rokossovsky aan de rechteroever van de op te richten. Weichsel posities had kunnen innemen, die een Bij deelneming van de Waffen-SS aan militaire snelle doorstoot naar het westen mogelijk maak- operaties in groter verband diende zij evenwel ten. Met moeite en zorg hadden de Polen zich toch het gezag van de opperbevelhebber te erken- van een aantal wapens weten te voorzien; hun nen en dat was altijd iemand van de Wehrmacht. voorraden munitie en levensmiddelen waren vol- Men denke hierbij aan het Ardennen-offensief, doende voor een strijd van slechts acht dagen. waarbij de Waffen-SS op grote schaal was inge- Nu wilden zij tot elke prijs zelf hun hoofdstad schakeld; het opperbevel was toen in handen van bevrijden. generaal-veldmaarschalk von Rundstedt, die door De hoognodige ravitaillering der opstandelingen zijn waardige maar toch autoritaire houding een geschiedde door de lucht. . . met hoofdzakelijk figuur als de SS-Obergruppenführer Sepp Dietrich Engelse vliegtuigen, die van bases in westelijk heel gemakkelijk overvleugelde. Frankrijk opereerden. De Russen stonden deze vliegtuigen niet toe, alvorens naar hun bases terug Het gemak, om niet te zeggen: de graagte, waar- te vliegen, tussenlandingen te maken op hun vlieg- mee vele eenheden van de Waffen-SS in mei 1945 velden. En verder zwegen zij deze opstand dood. capituleerden was uiterst merkwaardig en zeer zeker in strijd met hun „tradities". Door dit optreden boden zij Wehrmacht, Waffen- SS en Grüne Polizei volop gelegenheid het verzet te breken. Op 3 september was de strijd eigenlijk De inlichtingendienst al ten einde, maar het zou nog tot l oktober du- ren voordat generaal Bor zich overgaf. Spoedig Het is beslist beter van inlichtingendiensten te daarna bleek duidelijk, dat de overgang over de spreken, want eerst na 20 juli 1944 werd de in- Weichsel de Sovjets niet voor grote problemen lichtingendienst van de Wehrmacht ondergeschikt plaatste. Hun „bevrijding" van Warschau werd aan de leiding van de Reichssicherheitsdienst. geen groots gebeuren: de stad was vrijwel ont- Daarvóór trachtten de leden van de diverse dien- volkt en veranderd in een troosteloze puinhoop. sten elkaar maar al te dikwijls vliegen af te van-

139 Een toevallige ontmoeting in Char- kov: NVA-officieren, cursisten aan de Sovjet-krijgsschool, in gesprek met journalisten uit de Bondsrepu- bliek (foto Markus-Verlag, Keulen) gen, een situatie die uiteindelijk wel schadelijke 1918 en 1945 gevolgen móést hebben. Wanneer men de nederlaag van 1918 wil verge- Dat de „Abwehr" vóór juni 1941 bij het verzame- lijken met die van 1945 kan het volgende worden len van gegevens over het Rode Leger volkomen geconcludeerd: de Duitse nederlaag van 1918 was had gefaald kwam als een paal boven water te onafwendbaar en beslissend; de nederlaag van staan. Dat mag te meer ongeloofwaardig lijken 1945 was totaal en gaf daarbij nog het beeld van omdat men zeker al moest beschikken over alle een catastrofale ineenstorting te zien. — uit de eerste hand komende — gegevens tot 1932. Maar in de herfst van 1939 was men zelfs Bundeswehr en Nationale Volksarmee maar al te blij met de vele informaties over het Rode Leger, die men uit de in beslag genomen De leuze „nooit meer Duitse strijdkrachten" werd dossiers van het Poolse ministerie van oorlog kon na de Tweede Wereldoorlog vrij snel vergeten. halen. Nauwelijks een tiental jaren na 1945 hadden twee nieuwe Duitse legers de stadia van opbouw en Verbetering in deze toestand kwam pas nadat de oprichting vrijwel alweer achter de rug: de Bun- energieke Gehlen — die na de oorlog een zeer deswehr in de Deutsche Bundesrepublik en de omstreden figuur zou worden — bij de afdeling Nationale Volksarmee in de Deutsche Demokra- Fremde Heere Ost werd geplaatst. tische Republik. Vele bekenden uit de laatste oorlog, zoals de ge- De inlichtingendienst der Sovjets werkte daaren- neraals Heusinger, Speidel en Kammhuber, kwa- tegen bijzonder doelmatig. Reeds lang voor het men weer in het nieuws. En niet alleen als pro- uitbreken van de vijandelijkheden beschikte hij minenten van de nieuwe Westduitse land- en overal over goede ogen en oren. luchtstrijdkrachten maar zelfs als bezetters van Van de Duitse plannen en bedoelingen was hij sleutelposities in de NAVO. Traditiegetrouw had bijna altijd vroegtijdig en volledig op de hoogte. eigenlijk slechts Frankrijk zekere bezwaren ten op- Vanzelfsprekend werden vele verkregen gegevens zichte van deze Duitse herbewapening. Maar spoe- in de eigen plannen verwerkt. Voor de Sovjets dig gooiden ook de Fransen het roer om. In het was zeer belangrijk dat zij ook over de sterkte begin van de jaren '60 was het al mogelijk dat een van de Duitse reserves uitnemend waren ingelicht. Duitse hoofdofficier, luitenant-kolonel Gebhardt, De Duitsers moesten over de sterkte van de Rus- docent werd aan de Franse militaire academie St.- sische reserves meetal in het duister tasten; daar- Cyr. door kwamen zij dikwijls voor onaangename ver- Thans is de Bundeswehr het sterkste staande leger rassingen te staan. Verschillende Duitse comman- in NAVO-verband op ons continent, een door alle danten waren ongetwijfeld in staat het hoe en bondgenoten gewaardeerde partner. waarom van een ander te overzien. De daar- door opgewekte gedachtenassociaties zullen verre De grote organisator van de op 18 januari 1956 van aangenaam zijn geweest: slechte en onvol- opgerichte Oostduitse NVA was generaal Vincenz doende inlichtingen leiden maar al te vaak recht- Muller, die een typisch Duitse officierscarrière had streeks tot verlies en nederlaag. doorlopen. De Eerste Wereldoorlog beëindigde hij

140 als eerste luitenant, commandant van een vlam- Bij het zien van foto's en filmbeelden van een- menwerpers-compagnie, waarna hij in de Reichs- heden van de NVA denkt men in de eerste plaats wehr werd opgenomen. Als kolonel van de Wehr- aan de eertijdse Reichswehr. Een volledig gemo- macht was hij in 1940 in het westen chef van de derniseerde Reichswehr, uitgerust met de aller- staf onder Ritter von Leeb. Hij werd als generaal nieuwste Russische wapens en beter gediscipli- — in de functie van commandant van het Xlle neerd dan de Wehrmacht ooit is geweest. Legerkorps en plaatsvervangend opperbevelhebber Vele experts zijn unaniem in hun oordeel inzake van het 4e Leger — in juli 1944 door de Russen de Pruisische militaire traditie. Deze werd door gevangen genomen. In 1948 keerde hij uit krijgs- het Duitse leger van het Pruisische geërfd en ging gevangenschap terug. In de jaren 1952 tot en met daarna via de Reichswehr over op de Wehrmacht. 1957 zette hij zich, gesteund door een kleine maar Van deze traditie is bij de huidige Bundeswehr uitgelezen staf, geheel in om de NVA gestalte te niet veel meer terug te vinden; bij de NVA des te geven. meer en zelfs moeiteloos, niet alleen in het uiter- Van het eerste begin van haar bestaan af hebben lijk maar vooral in de voorschriften en de strenge de Sovjets aan de NVA zonder enige beperking de tucht. Wanneer men een oude landkaart met een modernste uitrusting en bewapening verstrekt. Op nieuwe vergelijkt, kan zonder moeite worden vast- dit ogenblik worden de Oostduitsers door de Rus- gesteld dat, althans voor een belangrijk gedeelte, sen ongetwijfeld gezien als hun beste en betrouw- de DDR de plaats van het vroegere Pruisen heeft baarste bondgenoten. Aangezien een dergelijke ingenomen. Historisch klopt het dus wonderwel. waardering niet zó maar wordt verworven, kan de Wij, in het westen, fronsen de wenkbrauwen. . . westelijke illusie betreffende een eventueel mas- en kunnen „tot nader order" nog steeds beschik- saal overlopen rustig en definitief overboord wor- ken over onze eigen tradities én over onze eigen den gezet. gedachten.

Literatuur W. von Schramm — Opstand der generaals. Meulenhoff, Amsterdam (1964). H. Zolling en H. Höhne — Meesterspion Gehlen. Forum E. O. Volkman — Revolutie in Duitsland. Thieme, Zut- Boekerij, Den Haag (1971). phen (1931). H. B. Gisevius — Bis zum bitteren Ende, dln I en II. F. Thyssen — Ik financierde Hitler. Nelissen, Amster- Fretz & Wasmuth, Zürich (1946). dam (1947). G. Mann — Deutsche Geschichte 1919—1945. Fischer E. Taylor — De val van de vorstenhuizen. Sijthoff, Lei- Bücherei, Frankfurt/Main (1961). den (1963). G. Jukes — Kursk, the clash of armour. Ballantine H. W. Baldwin — De Eerste Wereldoorlog. Spectrum, Books, New York (1969). Utrecht (1965). B. H. Liddel Hart — The other side of the Ml. Cassell, R. Seth — Operatie Barbarossa. Spectrum, Utrecht (1967). Londen (1948). J. Delarue — Geschiedenis van de Gestapo. Bruna, T. M. Forster — NVA, die Armee des Sowjetzone. Mar- Utrecht (1966). kus, Keulen (1965).

141