24 MELDINGAR DAG OG TID FREDAG 4. JANUAR 2013

Forfattaren I denne spalta stiller vi store spørsmål om dei største. Miguel de Unamuno: Eit gnagsår i norsk polarhistorie Kva ville han med livet? Alexander Wisting vil teikne eit nytt bilete av Hjalmar Johansen, men verkar meir oppteken av å forklare helten Roald Amundsen.

Miguel de Unamuno (1864–1936), BIOGRAFI heimturen ein kontrollert retur, spansk forfattar, filolog, filosof, ALEXANDER WISTING: der Hjalmar Johansen utan grunn familiemann og ei ustoppeleg kri- ikkje greidde å styre sinnet sitt, tisk røyst i spansk samfunnsde- Hjalmar Johansen. opponerte mot ekspedisjonsleia- batt. Den eksistensielle uroa hans Seierens pris ren og dermed tvinga Amundsen nedfelte seg i alle sjangrar, medan til å setje han ut av laget? Altså: KAGGE FORLAG 2012 samfunnsengasjementet òg kom Johansen gjorde mytteri. til uttrykk gjennom virket som rek- For nøyaktig hundre år sidan, Alexander Wisting meiner tor ved universitetet i Salamanca. om kvelden 3. januar 1913, gjekk openbert det siste. Og han har Han oppfatta både Kierkegaard og den kjende polfararen Hjalmar skrive nesten fire hundre sider Ibsen som sjelefrendar og lærde Johansen inn i Solliparken i Kris- for å argumentere for saka si. seg dansk for å lesa dei i original. tiania og skaut seg. Skotet var meint for han sjølv, skriv Tor ALLVITANDE FORTELJAR Den viktigaste boka hans? Bomann-Larsen, men «det strei- Eg tykkjer ikkje eg kjem nær Det filosofiske hovudverket fet minst to menn til: Fridtjof Johansen i Wistings penn. Det er er Om den tragiske livsfølelse hos Nansen og Roald Amundsen. Det noko uengasjert og uentusiastisk. menneske og folkeslag (1913) der traff nasjonens hjerte.» Og skot- Forfattaren verkar òg lite interes- han går mennesket si dødeleg- såret er tydelegvis ikkje lækt. Det sert i, eller evnar ikkje, å trekkje heit tett inn på klinga. Roma- syner Alexander Wistings bok om ut spenningskurver som er open- nen Tåke (1914) er ein litterær, Johansen. metaforisk motpart der hovud- Hjalmar Johansen var turna- personen gjer opprør mot for- ren frå Skien som følgde Nan- fattaren og hevdar han er meir sen mot Nordpolen og kom heim verkeleg enn Unamuno. Ei lita til eit jublande folk i 1896. Etter perle er kortromanen om den det hamna han i Tromsø som ikkje-truande presten Martyren, offiser, drakk seg mykje full og den gode San Manuel (1933). køyr de ekteskapet i grøfta. Man- nen dukka opp att i ålmenta som Kva meinte han om samtida? ein av Roald Amundsens menn, Som ei sentral røyst i den på veg til Sørpolen i 1910. Men såkalla 1898-generasjonen var no kom han ikkje heim som han oppteken av «problemet helt. For medan dei andre sørpol- Spania», av korleis ein kunne karane møtte jubel, kom Hjalmar fornya nasjonen som var sakka Johansen heim åleine, audmjuka så akterut i Europa. Typisk og utstøytt. Noko hadde skjedd i for Unamuno fann han fyrst Antarktis. Og dette noko har nor- løysinga i ei «europeisering» ske polarskribentar slåst om i av Spania, medan han sidan fleire tiår. meinte svaret på problema snarare var å finna i Spanias EIN TRAGEDIE eiga sjel. 8. september 1911 starta Amund- sen med sju menn mot Sørpolen. Kva innverknad hadde han på Dei kom til 80 grader sør, og ter- ettertida? mometret kraup under 50 minus- Han er ved sida av den litt grader. Utolmodet hadde vorte Miguel de Unamuno y Jugo (fødd 29. september 1864 i Bilbao, død 31. desember 1936) Det kan verke yngre filosofen José Ortega var ein spansk forfattar, dramatikar og filosof. for stort; redde for at Scott og y Gasset ein tenkjar som ein britane skulle vinne kappløpet, ikkje kjem utanom i moderne hadde dei starta for tidleg. Dei som Wisting mei- spansk idéhistorie og litteratur. måtte snu for å berge livet. Retu- Han skildra den spanske filo- sjølv står overfor den botn- kja kjende derimot ikkje igjen ren vart ein kamp mot kulda. ner han ikkje sofien som ein kamp mellom lause avgrunnen. Gud i Unamunos bok Om den Ein av karane, Kristian Prestrud, verda slik den vitskaplege for- tragiske livsfølelse og sette ho på greidde ikkje å halde tempoet, treng å dokumen- nufta hevdar at ho er, og slik vi Kven var han i strid med? indeks i 1957. og medan dei andre fór nord- vil ho skal vera ut frå trua vår. Eksistensen! Trua! Seg sjølv! over mot Framheim, tryggleik Den fremste representanten Individualisten Unamuno vart Kva ville han med livet? og varme, venta Hjalmar Johan- tere det han hev- for spansk tenking er Don Qui- aldri nokon partipolitisk mann Han ville vera motsetnings- sen på han som hang etter. Fleire jote, ein skapning frå verda til sjølv om han ei tid var med- fylt til stades «mellom hjartet timar etter den første sleden dar. fiksjonen og handlinga, meir lem i det spanske sosialistiske som seier ja, og hovudet som kom tilbake til basen, ramla to verkeleg enn alle filosofar. arbeidarpartiet (PSOE). I 1924 seier nei», og lukkast uvanleg utslitne karar inn over dørstok- berre i Johansens liv, til dømes vart han forvist til Fuerteven- godt med det. Goethe ropa om ken. Neste morgon sprakk det for Johansens og Nansens kamp for Var han lukkeleg? tura av general og kuppma- meir lys på dødsleiet, medan den røynde polfararen. Han las livet etter forsøket på Nordpolen. Kan ein vera lukkeleg og sam- kar Miguel Primo de Rivera, Unamuno meinte menneska Roald Amundsen ei lekse. Nøyak- Dramaet som ligg i denne his- stundes glødande oppteken av og han opplevde å bli avsett trong meir varme, for «vi døyr tig kva han sa, får me aldri vite, toria, blir punktert i Wistings den tragiske livskjensla? Som som rektor ved universitetet i av kulde og ikkje av mørker». men det var strengt – og kritik- ønske om å forklare og fortelje eit særs kjenslevart menneske Salamanca både av republika- ken vart oppfatta som så alvor- kva som kjem til å skje, og kvi- opplevde han sikkert augne- narane og av nasjonalistane i Typisk sitat? leg av ekspedisjonsleiaren at han for det kjem til å skje. I det heile blinkar av djup lukke og andre 1930-åra. Han sat i husarrest da «Mi oppgåve er å kjempa mot sette Hjalmar Johansen av laget har Wisting ein gamalmodig for- av botnlaus fortviling. han døydde nyårsaftan 1936. alle som slår seg til tols, om som skulle føre det norske flag- teljarstil. Han er den allvitande det er med katolisismen, med get til verdas sørlegaste punkt. forteljaren som veit korleis folk Var han eit godt menneske? Trudde han på Gud? rasjonalismen eller med agnos- Og det er dette som stadig er tenkte, og kvifor dei handla som Han kunne nok vera både ego- I motsetnad til den spanske tisismen; mi oppgåve er å syta eit vanskeleg tema i den norske dei gjorde. Korleis veit han at sentrisk og eksentrisk, men filmskaparen Luis Buñuel, for at dei lever eit liv i lengt og polarhistoria – «en norsk trage- Oscar Wisting var «stillfarende han var samstundes til stades som takka Gud for at han var uro.» (Om den tragiske livsfølelse, die» for å nytte ei overskrift i ein og godt likt, uten noe større blant og for menneska som ateist, ville nok Unamuno ha kap. XII, mi omsetjing). avisdebatt om Johansen frå 1980- ambisjon enn å gjøre jobben for omgav han, og for samfunnet, takka Gud for både tvil og tru. talet. For spørsmålet ser ut til å Amundsen»? Heller ikkje i omta- kanskje litt på same måten Etter ei religiøs krise i 1897 RANDI LISE DAVENPORT vere: Var Hjalmar ein helt som len av hovudpersonen blir eg som den gode, ikkje-truande då den eine sonen var døds- berga Prestrud og dermed ekspe- støtt overtydd av Wistings mange Randi Lise Davenport er fyrste­ presten i Martyren, den gode San sjuk, heldt Unamuno spørs- amanuensis i spansk litteratur og disjonen frå ei aktlaus døds- udokumenterte karakteristikkar. Manuel som vel å ivareta livs- målet om trua levande på uvis- kultur ved Universitetet i Tromsø. ulukke medan Amundsen, sjefen, Til dømes om årsaka til at han løgna til menneska medan han sas grunn. Den katolske kyr- styrta heimover? Kapteinen som ikkje stoppa drikkinga i tide: forlét ei søkkande skute. Eller var «Siden han i liten grad var god DAG OG TID FREDAG 4. JANUAR 2013 MELDINGAR 25 Eit gnagsår i norsk polarhistorie Alexander Wisting vil teikne eit nytt bilete av Hjalmar Johansen, men verkar meir oppteken av å forklare helten Roald Amundsen.

til å tolke andre mennesker, for­ sto han ikke signalene.» Eller om Johansens forhold til kvinnfolk: «Han elsket Hilda og var utpreget monogam av natur.» For ikkje å snakke om denne karakteriseringa av sørpollaget: «[Prestrud] var plaget av følelsen av å ikke strekke til. De andre mennene var seige og uthol­ dende. Wisting, Hassel, Hans­ sen og Bjaaland var i tillegg men­ talt stabile og syntes å ha med­ født tålmodighet. De lot seg ikke stresse under kritiske situasjoner, men gjorde oppgavene de ble til­ delt uansett forhold. [...] Roald Amundsen utviste selv generelt et stabilt humør og en forutsig­ bar oppførsel.» Hjalmar Johansen (1867–1913). Roald Amundsen (1872–1928). FORFYLLA OG VALDELEG Boka skal teikne eit nytt bilete av mannen som levde i skuggen av dei største polfararane våre, lovar baksideteksten. Og aldri har me møtt ein meir fordrukken, kone­ mishandlande og sosialt fortapt Hjalmar Johansen. Og forfallshis­ toria gjer inntrykk. Vonene som brast etter heimkomsten frå Pol­ havet. Og dette er sjølvsagt ein alvorleg og tragisk del av histo­ ria om Johansen, men Wisting til­ byr svært få prov når han teiknar ein mann som meir eller mindre hamna i ruin, fysisk og mentalt. Og det er samstundes dette forfallet som skal bli Wistings viktigaste forklaring på at Johan­ sen er syndaren i oppgjeret med Amundsen.

POLEMIKK Eg les Wistings bok som ein pole­ mikk mot Ragnar Kvams framstil­ ling av Hjalmar Johansen (frå 1997) og Bomann­Larsens bio­ grafi om Roald Amundsen (frå 1995). Hjå begge desse er Johan­ sen helten som berga Prestrud og dermed Amundsens renommé. Framheim ved Hvalbukta, Antarktis, 1911: Rundt bordet sit Olav Bjaaland, Sverre Hassel, Oscar Wisting, Helmer Hanssen, Amundsen, Hjalmar Johansen, Kristian Prestrud og Jørgen Begge serverer sterke forteljingar Stubberud. Foto: Nasjonalbiblioteket (fotograf ukjend) frå dei kritiske timane i Antark­ tis. Men det kan samstundes stil­ last spørsmål – og det blir stadig et riktig valg sett i et historisk til Johansen då han sat att i Fram­ EI SVIKLAUS SJEL? må søkjast i forfallet til Hjalmar gjort – om kor kjeldeetterretteleg perspektiv.» heim, såra over det som hadde Nansen avslutta nekrologen til Johansen. Den liknar for mykje desse forfattarane er. skjedd, skuffa over kameratane Johansen med følgjande punch­ på ein forsvarstale for Amund­ Ein kunne difor ha venta at SIGERENS PRIS? som ikkje stod opp for han. Spør­ line: «en sjel hvori det ikke fann­ sen. ei ny framstilling av denne saka Når Johansen stuper inn døra jande om kvifor Amundsen plut­ tes svik». Nansen, som hadde Eg etterlyser ei friskare tilnær­ ville snudd og vendt på alt me i Framheim, etter eit sju og ei seleg kastar om på planane til høyrt Amundsens påstandar om ming til det dramatiske kapplø­ veit, analysert og diskutert. Men halv mils desperat tilbaketog, ei så stor ferd. «Det er mulig, at Johansens mytteri, kjende Johan­ pet mot Sørpolen, der me klarar å nei, det kan verke som Wisting er det livsførselen og den men­ jeg tar feil», skriv Johansen, med sen betre enn dei fleste. Wisting fri oss frå helte­ og antiheltfortel­ meiner han ikkje treng å doku­ tale balansen til polfararen for­ sjølvinnsikt i dagboka, «for jeg er drøftar ikkje kva Nansen kan ha jingane, der me kan stille inter­ mentere det han hevdar. Han har fattaren stiller spørsmål ved: jo selv part i sagen, men det skal meint med ei slik fråsegn, for essante og utfordrande spørs­ ikkje ein einaste referanse i heile «Hjalmar var sliten og irritert. i sin tid interessere mig at høre, han har funne Johansens svik og mål som får fram dei samansette boka. Rett nok viser han stun­ Han må ha merket både alder og hva Nansen mener om dette, når konkluderer: «Slik Roald Amund­ relasjonane som må ha vore mel­ dom til andre forfattarar i tek­ livet han hadde levd siden han jeg forelegger ham de faktiske sen så det, hadde Johansen gitt lom deltakarane på ein slik sten eller forklarar at sitata kjem gikk med Nansen.» Årsaka til at omstendigheder.» Men Wisting ham få andre alternativer enn å ekspedisjon – der me verken er frå eit brev eller ei dagbok. Men Roald Amundsen sende Johansen er meir oppteken av sigershis­ knuse hans troverdighet før han moralsk indignerte eller er farga denne lesaren får ei kjensle av ut av polarsoga, ligg ifølgje Wis­ toria. Forteljinga om suksessen nådde hjemlandet.» av ønsket om å teikne eit glans­ at Wisting meiner han har inn­ ting i historia: «I Hjalmars fortid. som førde Amundsen og hans Eg skal ikkje gjere meg til bilete av den stolte norske polar­ sikta som skal til for å fortelje oss I skyggetilværelsen etter berøm­ eigen oldefar – Oscar Wisting, domar over kva som skjedde i historia – og der det ikkje treng å korleis polfararar for hundre år melsen med Nansen. Det var seie­ «Amundsens nærmeste mann» – oppgjeret mellom Johansen og vere slik at det anten er Amund­ sidan tenkte, vurderte og skulle rens pris – og forbannelse.» Dette til Sørpolen. Det var desse – «fem Amundsen, sjølv om eg synest sen eller Johansen som er drit­ oppføre seg. Difor kan han reser­ er ei slutning eg ikkje vart over­ mann med riktige egenskaper og det luktar av måten Amundsen sekk eller helt. vasjonslaust kome med utsegner tydd av – men dette poenget blir en beinhard offervilje som la ut. takla konflikten på – særleg av som: «Sett fra Amundsens ståsted så viktig for Wisting å få fram at Robert Falcon Scott var i realite­ mytteripåstandane i ettertid. Eg HARALD DAG JØLLE hadde den siste etappen vært han misser den han biograferer ten sjanseløs før han ga seg i vei lèt meg ikkje overtyde av Wis­ Harald Dag Jølle er historikar gjennomført noenlunde etter pla­ av syne. mot polen, uansett hvilket impe­ tings enkle analyse om at årsaka ved Norsk Polarinstitutt nen.» Og: «De fem mennene var I staden for å skrive om kjensla rium han måtte ha i ryggen.» til konflikten med Amundsen og fast skribent i Dag og Tid.