Sieć Tras Rowerowych W Gminie Pilica.Przewodnik Turystyczny

Sieć tras rowerowych dla centralnej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej w Gminie Pilica

Wydawca: Urząd Miasta i Gminy Pilica Opracowanie: Wydawnictwo Kartograficzne „Compass” Redakcja: Dariusz Faustmann Teksty, opisy szlaków: Agata Hanula, Krzysztof J. Pucek, Urząd Miasta i Gminy Pilica Opracowanie map: Piotr Pietroń Opracowanie graficzne: Katarzyna Klimasz Spis treści

Gmina Pilica Zaprasza 3 Jura Krakowsko–Częstochowska 5 Ochrona Przyrody Jury Krakowsko–Częstochowskiej 10 Rezerwaty w Gminie Pilica 12 Miasto Pilica 13 Rynek w Pilicy 15 Zabytki w Mieście Pilica 16 Inne Wyznania w Pilicy 21 Warto Zobaczyć w Gminie Pilica 22 Okolice Gminy Pilica 27 Turystyka i Rekreacja 31 Jaskinie 36 Wspinaczka 37 Narciarstwo 37 Turystyka i Rekreacja w Gminie Pilica 38 Tor Rowerowy 39 Sieć Tras Rowerowych dla Centralnej Części Jury Krakowsko– Częstochowskiej w Gminie Pilica 40 Trasa żółta 41 Trasa niebieska 43 Trasa łącznikowa 44 Inne Szlaki Turystyczne 45

Gmina Pilica Zaprasza Gmina Pilica Zaprasza

mina położona Gjest niezwykle malowniczo, jej dużą część stanowi Park Krajobrazowy Or- lich Gniazd, a także rezerwaty przyrody. Posiada urozmaiconą rzeźbę terenu, gdzie wśród wzgórz wi- dać wapienne skałki, są także jaskinie, zabytki archeologiczne i historyczne. Jest to teren idealny nie tylko dla turystów pieszych, ale też rowerzystów, miłośników jazdy Okolice Pilicy z pobliskich wzniesień, fot. T. Gębuś konnej oraz wspinaczy. Warto zobaczyć zamki obronne, drewnianą zabudowę, Zespół Jurajskich Parków Krajobrazo- obiekty sakralne i świeckie. Wspania- wych, a szczególności Park Krajobra- łe walory krajoznawcze sprawiają, zowy Orlich Gniazd. W 1959 r. w celu że każdy odwiedzający okolice Pilicy ochrony ruin zamku Smoleń utworzo- znajdzie miejsca odpowiednie do wy- no rezerwat krajobrazowy „Smoleń”, a u stóp wzgó- rza udostępniono parking i miejsce odpoczynkowe. Na czerwono oznakowany Szlak Orlich Gniazd prowadzi z Kra- kowa do Często- chowy, a na obszarze gminy przez Smoleń, Pilicę, w kierunku Podzam- cza (12 km), zaś Szlak Wa- rowni Juraj- skich od Ruda- wy do Mstowa, Zalew w Pilicy, fot. T. Gębuś a na terenie gminy z doliny Wodącej, przez poczynku. Zimą przyciągją tutaj wycią- Smoleń omijając Wzgórze Zamkowe, gi narciarskie. Przez południową część przez Złożeniec w kierunku Ryczowa gminy prowadzą szlaki: Orlich Gniazd (5,2 km). Oprócz wielu interesujących i Warowni Jurajskich. Są one częściowo szlaków w obrębie gminy, wiele atrak- chronione przez utworzony w 1980 r. cji oferuje też miasto Pilica. Jura Krakowsko-Częstochowska

Cisowa. Góry Baranie, fot. T. Gębuś

4 www.pilica.pl Jura Krakowsko-Częstochowska Jura Krakowsko-Częstochowska

yżynę (Jurę) Krakowsko-Czę- wych wzgórz. Stąd, Brama Krakowska pra-część płyty Wyżyny Wstochowską, która stanowi część jest przez niektórych badaczy trakto- Olkuskiej, oddzieloną Wyżyny Śląsko-Krakowskiej tworzy roz- wana, jako część Wyżyny Krakowsko- od niej w trzeciorzędzie legła płyta górnojurajskich wapieni, wno- -Częstochowskiej, czego wyrazem jest Rowem Krzeszowickim. sząca się przeciętnie od 300 m n.p.m. m.in. ustanowienie na jej obszarze juraj- Powierzchnia tego za- w rejonie Częstochowy, do 400- skich parków krajobrazowych. padliska jest równinna, 500 m n.p.m. podścielona miękkimi koło Krakowa. osadami morza mioceń- Jest ona lek- skiego, w których wyko nachylona tworzyły się złoża, znaku płn.-wsch., nych z Krzeszowic, wód gdzie stopnio- siarczano-solankowych. wo zapada się pod młodsze Istotnym elementem utwory kredo- rzeźby Wyżyny Kra- we budujące kowsko-Częstochow- Wyżynę Przed- skiej, decydującym o jej borską i Niec- unikatowym krajobra- kę Nidziańską zie, są zjawiska kraso- z jej mezoregio- we. Są one uwarunko- nem Wyżyną wane występowaniem Miechowską. na przeważającym obszarze omawianego Od północy Zegarowe Skały, fot. T. Gębuś w jurajską pły- regionu skał węglano- tę wcina się wych, w tym najbar- przełomowa dziej rozprzestrzenio- dolina Warty, Biśnik, fot. arch. Compass mezoregionu charakterystyczne są licznych wapieni górnej jury. Do zjawisk wyznaczająca ne doliny potoków. Głębokie do 100 m, tych należą przede wszystkim jaskinie, granicę z Wy- o stromych, skalistych zboczach, zwane których na Wyżynie zinwentaryzowa- żyną Wieluńsko-Woźnicką. Na południu Wyżyna Częstochowska od zacho- są potocznie krakowskimi lub podkra- no ponad 1700, krasowe doliny, za- tektoniczne obniżenie Białej Przemszy - du opada w Obniżenie Górnej Warty kowskimi dolinkami. Najbardziej z nich głębienia pozbawione powierzchnio- -Szreniawy dzieli Wyżynę Krakowsko- (Wyż. Woźnicko-Wieluńska) stromym, znana i najcenniejsza przyrodniczo wych odpływów, liczne wywierzyska -Częstochowską na jej mezoregiony: dochodzącym do 100 m – progiem to Dolina Prądnika, w której obrębie (m.in. źródła Warty i Pilicy), a także Wyżynę Częstochowską oraz Wyżynę denudacyjnym, zwanym kuestą. Mniej utworzono Ojcowski Park Narodowy. różnorodne formy rozwinięte na po- Olkuską, zwaną często Płaskowyżem znaczna wschodnia granica z Progiem Z pozostałych dolin wymieńmy tylko wierzchniach odsłoniętych skał. objęte ochroną rezerwato- Ojcowskim. Podobnie tektoniczne zapa- Lelowskim (Wyżyna Przedborska) bie- wą: Bolechowicką, Szklarki, dlisko na linii Kraków – Krzeszowice – gnie na linii Mstów – Lelów – Pradła – Racławki, Eliaszówki, czy -Trzebinia, z racji rozległości uzna- -Wolbrom. Charakterystycznymi ele- jedną z najbardziej tury- ne za mezoregion – Rów Krzeszowicki mentami rzeźby Wyż. Częstochowskiej stycznie znanych – Dolinę oddziela Wyżynę Olkuską od Garbu są kilkudziesięciometrowej wysokości Będkowską, a także najdłuż- Tenczyńskiego, który na południu opada ostańce górnojurajskich wapieni wzno- szą z nich, tj. Dolinę Dłubni, uskokami ku dolinie Wisły, a dokład- szące się ponad stosunkowo płaskim która rozgranicza Wyżynę nie ku tektonicznemu zapadlisku Bramy poziomem jej wierzchowin. Tworzą one Olkuską od Wyżyny Mie- Krakowskiej. Jest to makroregion cha- liczne grupy skalne, pagóry, jak Góra chowskiej. W zach. rejo- rakteryzujący się występowaniem wielu Janowskiego, najwyższe wzniesie- nach Wyż. Olkuskiej doliny geomorfologicznych cech charaktery- nie Jury (515,5 m. n.p.m.) oraz pasma przecinają starsze struktury. stycznych dla otaczających go innych wzniesień, które są rozczłonkowane do- Spod ściętych tu górnoju- regionów, w tym wapiennych zrębo- linami, na ogół suchymi, wypełnionymi rajskich wapieni odsłaniają piaskami, bądź się skały wieku triasowego, odprowadzają- permskiego (wulkaniczne), cymi wody tylko karbońskiego i dewońskiego Granica gmin Pilica i Ogrodzieniec. Okolice Giebła, okresowo (tzw. (Dolina Racławki, Czernki, fot. arch. Compass wodące). Podob- Miękinki i inne). Podobną bu- nie jurajska ku- esta przebiegają- dowę i rzeźbę posiada Garb Tenczyń- Urozmaicona rzeźba i związana z nią ca nieregularnie ski, który rozciąga się od doliny Chechła zmienność podłoża oraz mikroklima- między Olkuszem na zachodzie po Kraków. W jego za- tu (np. między wzgórzami a dolinami) a Trzebinią oraz chodniej części występują m.in. utwory uwarunkowały w trwającym od epoki samotne ostań- karbońskie zawierające pokłady węgla lodowej procesie powstanie niezwykle kamiennego (Tenczynek) oraz twarde bogatej i zróżnicowanej szaty roślinnej. ce sterczące Tworzy ją około 1500 gatunków roślin na wierzchowi- skały wulkaniczne budujące kulminacyj- ne wzniesienia z najwyższym w Rudnie, naczyniowych (kwiatowych), co stanowi nach z kolejnym zwieńczonym ruinami zamku tęczyńskie- połowę polskiej flory. Charakterystycz- jurajskim „szczy- go (401,1 m n.p.m.). Powierzchnię Gar- nym przy tym jest wręcz mozaikowy tem” – Skałką 502 bu Tenczyńskiego rozcinają liczne doliny, układ zbiorowisk roślinnych, występowa- (512,8 m n.p.m.) najbardziej malownicze w jego wsch. nie obok siebie gatunków przeciwstaw- określają Wyży- części, wyżłobione w podłożu z górnoju- nych ekologicznie. Wśród zbiorowisk na- nę Olkuską. Jed- rajskich wapieni, jak Dolina Sanki z Wą- turalnych najbardziej zwracają uwagę Okiennik, fot. arch. Compass nak w rzeźbie wozem Mnikowskim. Garb Tenczyński lasy. Na wierzchowinach płd. części Wy- płd. części tego jest zrębem tektonicznym, stanowiącym żyny dominują bogate gatunkowo bory

6 www.pilica.pl www.pilica.pl 7 Jura Krakowsko-Częstochowska Jura Krakowsko-Częstochowska

mieszane; na płn. przestrzeniły, a także grupa 19 ga- jak romańskie kościoły w Wysocicach ustępują one ubo- tunków nietoperzy (na 22 znane i Gieble, gotyckie w Bolechowicach, gim borom sosno- w Polsce); wśród ptaków: puchacz Rudawie, Pilicy, Olkuszu, XVI-wiecz- wym, przywiązanym zaobserwowany w Górach Sokolich, ne sanktuarium w Żarkach-Leśniowie, do piaszczystych bocian czarny gniazdujący w lasach barokowe zespoły sakralne w Al- gleb. Obok nich ojcowskich i rezerwacie Wielki Las, werni (w marcu 2011 r. uległ czę- szeroko rozprze- czy rzadko spotykane: trzmielojad, ściowemu spaleniu) i Czernej oraz strzenione są grądy kruk, puszczyk, zimorodek oraz dzież- późniejsze XVIII-wieczne fundacje: tj. wielogatunkowe by czarnoczelna i rudogłowa. Imbramowice, Mstów, czy Morawicę lasy liściaste rosną- Obok przyrody ożywionej jak i nie- osadzoną na XIII-wiecznych, a może ce na wapiennym ożywionej niezaprzeczalnym walorem nawet wcześniejszych zrębach zam- podłożu. Jednak Wyżyny jest niepowtarzalność jej kra- ku Toporczyków-Tęczyńskich. Wspo- najbardziej cen- jobrazu kulturowego – relikty dawne- mnieć również należy o drewnianych nymi przyrodniczo go osadnictwa, zabytki architektury kościołach, bodaj ostatnich akcen- pozostają reliktowe i sztuki, zabytkowe zespoły zieleni. tach dawnej architektury wsi, w tym lasy górskie: jawo- Na czoło wysuwają się tu dzieła sztuki o najstarszych XVI-wiecznych z Mo- rzyna znana tylko obronnej, osadzone na skałach zamki dlnicy, Zrębic, Paczółtowic i Racławic, z rejonu Ojcowa, i strażnice, zwane obrazowo „orlimi kryjących w swych wnętrzach dzieła Tenczynka, Jaro- Widok z Grodziska Pańskiego, fot. arch. Compass gniazdami”. Większość z nich to kró- bezcenne – gotyckie i renesansowe szowca i rez. Ruskie lewskie warownie zakładane w XIV w. obrazy oraz rzeźby. Góry oraz buczy- przez Kazimie- ny: karpacka (typowa dla piętra regla pochodzeniu oraz murawy naskalne rza Wielkiego; dolnego Karpat), na Wyżynie sięgają- z popularnymi rojnikiem i rozchodni- ca po Rabsztyn oraz odróżniająca się kiem. Nie brak również na Wyżynie ro- inne to obron- od niej nieco odmiennym składem runa ślin poza nią niewystępujących (ende- ne rezydencje buczyna sudecka, występująca na Wy- micznych), jak np. przytulia krakowska szlacheckie, jak żynie Częstochowskiej. Jaworzyny i bu- występująca tylko na skałach w rejonie np. Korzkiew, Tę- czyny porastają stoki o wystawie pół- Olsztyna czy warzucha polska, która czyn, Smoleń, Mi- nocnej, chłodne i ocienione. W ich runie została uratowana przed wyginięciem rów, czy biskupie, licznie występują gatunki górskie, jak na swych macierzystych stanowiskach jak Lipowiec, czy np. żywiec gruczołowaty (buczyna kar- w źródliskach Białej Przemszy po- później Siewierz. packa) i dziewięciolistny (buczyna su- przez introdukowanie w źródła Doliny O szeregu dal- decka), parzydło leśne, lepiężnik biały, Wiercicy, Centurii k. Zawiercia oraz szych budowlach przetacznik górski, tojad mołdawski, Rajecznicy w gm. Irządze. Oprócz en- nadal nie wiemy paprotnik kolczysty, miesiącznica trwa- demitów, godnych wzmiankowania jest zbyt wiele (np. Ry- ła (jaworzyna). Dużą osobliwością Wy- szereg innych gatunków, jak np. w gru- czów, Łutowiec, żyny są ciepłolubne buczyny naskalne, pie roślin górskich: chaber miękkowło- Przewodziszowi- zwane też storczykowymi od rosnących sy – występujący na Wyżynie jedynie ce, Ostężnik). Po- w ich runie storczyków, jak obuwik, w Dol. Prądnika, omieg górski – poda- dobnie w sferze podkolan biały, żłobik koralowy, bu- wany ze źródeł Białej Przemszy, cie- dociekań, hipotez ławniki, kruszczyki. Buczyny te, w Pol- miężyca zielona – znana z Puszczy pozostają począt- Skały wapienne na Jurze, fot. arch. Compass sce znane jeszcze tylko z Pienin, zajmu- Dulowskiej; wśród roślin kserotermicz- ki szeregu zało- ją najbardziej suche i nasłonecznione nych: rzadka i niezmiernie dekoracyjna żeń (np. Mirów, zbocza, szczególnie w środkowej czę- trawa – ostnica Jana znana tylko z Oj- Morsko, Olsztyn, Rabsztyn), a także Tę dość skrótową panoramę za- ści Wyżyny. Wśród roślinności nieleśnej cowa, ostnica włosowata z Dol. Dłub- założeń wcześniejszych – grodzisk, bytków wypada uzupełnić wzmianką na uwagę zasługują barwne, bogate ni oraz przetacznik wczesny, w Polsce archeologicznie datowanych na okres o licznych, zwłaszcza w płd. części gatunkowo murawy kserotermiczne, rosnący tylko w rejonie Jerzmanowic kształtowania się państwowości pol- Wyżyny, dworach i pałacach – po- z dużym udziałem roślin o płd.-wsch. i w Niecce Nidziańskiej. skiej, jak np. Damice i Zagórowa cząwszy od tych najstarszych, jak Równie intere- nad Dłubnią, Mników, Góra Birów barokowy dwór w Siedlcu, poprzez sująco prezentuje k. Ogrodzieńca, Gąszczyk k. Mstowa XVIII-wieczne Karniowice, Bole- się fauna Wy- czy Wały w dol. Wiercicy. Jednak chowice, Modlnicę, czy Trzebinię, żyny skupiająca stan wiedzy o jurajskich założeniach po XIX-wieczne pałace w Krzeszo- ok. 70% gatun- systematycznie się powiększa, cze- wicach, Złotym Potoku, Młoszowej, ków występują- go przykładem mogą być odkrycia Balicach, Płazie, a także o bardziej cych w Polsce. śladów grodu Henryka Brodatego skromnych rezydencjach ziemiań- Do jej ciekaw- z XIII w. koło Pieskowej Skały, straż- skich, lecz swą formą „polskiego szych przedsta- nic z XIII/XIV w. w Dolinie Wodącej, dworku”, jakże osadzonych w na- wicieli należą pozostałości zameczku w Dolinie Klu- rodowej tradycji, jak np. Tarnawa, niewątpliwie ło- czwody, pierwotnego założenia zam- Glanów, Złoty Potok. Szereg dworów sie, zamieszkują- ku „Ogrodzieniec” na górze Birów i pałaców (np. Wierbka, Włodowi- ce ostępy Pusz- czy najstarszych murów z XIII/XIV w. ce, Rokitno Szlacheckie) nie dotrwało czy Dulowskiej, zamku Rabsztyn. Jednak nie tylko ar- z różnych przyczyn do naszych cza- bobry sprowa- chitektura militarna stanowi o kulturo- sów, pozostając kolejną zabytkową dzone w doliny wym dziedzictwie Wyżyny. To także ruiną na jurajskim szlaku. Śladem Prądnika, Rudna ogromna liczba znaczących obiek- po innych są podworskie zabudowa- i Białej Przemszy, tów zabytkowych, reprezentujących nia, np. XVII-wieczne lamusy w Pisa- Krajobraz Jury Krakowsko-Częstochowskiej, fot. arch. Compass które obecnie wszystkie stylowe epoki. Wymieńmy rach i Garlicy, czy drewniany spi- znacznie się roz- choćby te najbardziej wartościowe, chlerz w Udorzu.

8 www.pilica.pl www.pilica.pl 9 Ochrona Przyrody Jury Krakowsko-Częstochowskiej

d stuleci OJura pozo- stawała obszarem intensywnej dzia- łalności człowieka. Trzebiono lasy nie tylko pod rozwija- jące się od średnio- wiecza osadnictwo, ale również na po- trzeby górnictwa Olkusza, Nowej Góry, Chrzanowa i Zawiercia. Inten- sywnie pozyskiwany był wapień i inne skały, zaś wartkie potoki zapewniały energię foluszom, prochowniom, mły- Aleja Wielogatunkowa w Pilicy, fot. arch. Compass nom, papierniom, hamerniom i wielu innym zakładom. W XIX w. ekspansja i rozwój turystyki. W Ojcowie Jan Za- przemysłu, zwłaszcza wydobywczego wisza, który nabył ten teren w 1878 r., i metalurgicznego, przy jednoczesnej in- rozpoczął stopniowy wykup okolicznych tensyfikacji metod wyrębu spowodowała terenów, chroniąc w ten sposób lasy Do- nie tylko dalsze uszczuplenie powierzchni liny Prądnika przed stosowanym przez lasów, lecz również nieodwracalne zmia- poprzednich właścicieli rabunkowym wy- ny w składzie gatunkowym drzewosta- rębem, a także jaskinie, których namuliska nów, zmniejszenie się udziału gatunków pozyskiwano na nawóz. Dzieło Zawiszy rodzimych: buka, jodły, jawora, wiązu, kontynuował Ludwik Krasiński, a następ- a wraz z tym ustępowanie szeregu ga- nie jego córka – Ludwika Czartoryska. tunków flory i fauny. Także stosowana Podobnie Karol Raczyński, dziedzic Złote- jeszcze do niedawna rekultywacja grun- go Potoku, w 1907 r. wstrzymał wyręby w tów i melioracje skutkowały stepowieniem lasach Doliny Wiercicy, a następnie w la- oraz wkraczaniem gatunków pospolitych. tach 20. XX w. wprowadził dalsze ogra- W 1. poł. XX w. znaczne zagrożenie dla niczenia ochronne z wydzieleniem rewiru środowiska naturalnego Wyżyny stworzył rezerwatowego. Z końcem XIX w. zrodziła przemysł ciężki aglomeracji częstochow- się pierwsza społeczna inicjatywa rato- skiej, krakowskiej i śląskiej poprzez emisję wania walorów przyrodniczo-kulturowych zanieczyszczeń, głównie dwutlenku siarki. Doliny Prądnika. Dzięki pisarzowi Adolfo- wi Dygasińskiemu, niestrudzonemu piewcy Potrzebę ochrony substancji przyrod- piękna ojcowskiej doliny, zawiązano spół- niczej Jury dostrzeżono już z początkiem kę akcyjną, która wykupiła zamek w Pie- XIX w. wraz z rozwojem badań nauko- skowej Skale wraz z otaczającym go la- wych, głównie przyrodniczych. Z cza- sem i skałami. Jednak dopiero po wojnie sem jurajski krajobraz, jego unikatowość wprowadzenie rozwiązań prawnych stały się przedmiotem zainteresowania umożliwiło podjęcie faktycznych i racjo- szerszych kręgów społeczeństwa. Sprzy- nalnych działań ochronnych. Były one jały temu liczne publikacje prasowe, jak jednak ograniczone do określonego ob-

Ochrona Przyrody Jury Krakowsko- -Częstochowskiej Dolina Wodącej, fot. T. Gębuś www.pilica.pl 11 Ochrona Przyrody Jury Krakowsko-Częstochowskiej

szaru (park narodowy, rezerwaty przyrody), co wo- bec postępujących procesów urbani- zacji i industriali- zacji okazało się niewystarczającym. Koniecznością stała się kompleksowa ochrona Jury – w praktyce reali- zowana dopiero od lat 80. XX w., wraz z utworze- niem na jej obszarze parków krajo- Zalew w Pilicy, fot. T. Gębuś brazowych.

W 1956 r. powstał Ojcowski Park Na- forma ochrony na terenie Jury Krakow- rodowy. Jest to najmniejszy Polski park, sko-Częstochowskiej. Inne formy ochro- jego powierzchnia wynosi 2145,62 ha. ny to Zespły Parków Krajobrazowych, Obejmuje najcenniejszy przyrodniczo i obszary Natura 2000. Kolejną formą i kulturowo fragment Wyżyny, którego ochrony przyrody są rezerwaty przyro- krajobraz określają wspomniane doliny dy, z których dwa znajdują się w grani- Prądnika i Sąspowska. Jest to najwyższa cach gminy Pilica. Rezerwaty w Gminie Pilica REZERWAT RUSKIE GÓRY – leśny; powierzchnia 153,65 ha; teren o niezwykle urozmaiconej rzeź- bie (skaliste wąwo- zy, skalne bramy, głazy) i znacznych różnicach wyso- kości, zalesiony buczyną sudecką i jaworzyną górską, o bogatym runie, z licznymi gatunkami chronionymi. Rezerwat Ruskie Góry, fot. B. Czerwiński REZERWAT SMOLEŃ – leśny; po- w ierzchnia 4,32 ha; wapienne wzgórze (486 m. n.p.m.) z ruinami XIV- -wiecznego zamku, porośnięte starodrzewiem bukowym z prze- wagą buczyny sudeckiej. Rzeź- bę urozmaicają Miasto Pilica liczne ostańce skalne, szczeliny i wgłębienia. Okolice Smolenia, fot. B. Czerwiński

12 www.pilica.pl Miasto Pilica Miasto Pilica

ołożone na Wyżynie Krakowsko-Czę- aż do 1945 r. i upaństwowienia ma- oficera wojsk na- Pstochowskiej miasto Pilica jest stolicą jątku przez władzę ludową. Wzrost poleońskich Tekla gminy. Administracyjnie należy do powiatu miasta zależał od właścicieli zamku, Zalewska. Po la- zawierciańskiego i województwa śląskie- którzy szczególnie w XIX w. często się tach okupacji go, powierzchnia gminy wynosi 13 889 ha. zmieniali. Pilica nie osiągnęła większe- niemieckiej Pilicę Zamieszkuje ją około 10 000 mieszkań- go rozwoju, a powstania i okres za- zajęły 17 stycz- ców – w samym mieście 2000. Położone boru rosyjskiego, miał także na jej hi- nia 1945 r. w dolinie rzeki Pilica (od które pochodzi storię silny wpływ, dodatkowo XIX w. wojska radziec- nazwa osady) miasto otaczają wzgórza to okres ciągłych wyniszczających kie. W latach o wysokości 400-486 m n.p.m. Pierwsze pożarów. Za udział w powstaniu stycz- 1939-45 zginę- zasiedlone zo- ła 1/3 ludności stały wzgórza Pilicy. Powojenne nad Zarzeczem działania stabi- (gdzie wybudo- lizacyjne dopro- wano kościół św. wadziły do utwo- Piotra), a które rzenia w 1975 r. w 1393 r. na- gminy Pilica, zwano Starą a 19 lat później Pilicą. Pierwsze odzyskania praw pisane wzmian- Kurhan z krzyżem za murami zanku w Pilicy, fot. arch. Compass miejskich. ki o mieście pojawiają się pod koniec XIII w., kiedy w 1297 r. wspo- Rynek w Pilicy mniane są walki między królem d tego centralnego placu szeniu pożarów. Twarda nawierzch- czeskim Wacła- Ow mieście odchodzą najważ- nia pojawiła się dopiero w 1870 r., wem, a Włady- Rowerzyści na ulicy w Pilicy, fot. arch. Compass niejsze ulice, także te prowadzące a ulice wyłożone były drewnianymi sławem Łokiet- do zabytków Pilicy. Przy zakłada- balami. W 1973 r. podczas prac kiem o koronę niu miasta na prawie magdebur- kanalizacyjnych przy ul. Krakowskiej polską – Czesi zajęli wówczas zamek niowym miasto utraciło prawa miej- skim wytyczono czworokątny rynek, odkryto fragment ulicy i drewnia- pilicki. Pilica bardzo wiele zawdzięcza skie, odzyskując je dopiero w 1994 r. od którego wychodziły od dawna nych rur wodociągowych na głębo- rodowi Toporczyków z Pilczy, którego W 1863 r. Pilica była przygotowana używane drogi: na Kraków, Żarno- kości 2 metrów. przedstawiciele byli niezwykle szano- do walki o wolność. Wysoka świado- wiec, Lelów i na Śląsk. Lokacja pod wani i obecni nawet na dworze królew- mość wśród pilickiej ludności była za- koniec XIV w. pozwoliła na wyty- Rynek spełnia rolę najważniej- skim, z którym wchodzili także w ko- sługą właścicielki apteki, Zuzanny Cza- czenie także miejsca pod świątynię. szego miejsca – niegdyś wznosił ligacje rodzinne. Największy rozwój plicy, która jeździła do Krakowa i do Wokół rynku mieszkańcy otrzymali się tu ratusz, którego ślady odkryli ośrodka nastąpił w XV w., kiedy wielu Warszawy, skąd przywoziła zakazane natomiast place, gdzie mogli zało- archeolodzy w 2000 r. – miejsce mieszkańców studiowało w Akademii książki i gdzie kontaktowała się z gru- żyć swoje siedliska. Pilica otrzymała fundamentów jest uwidoczniono Krakowskiej, w mieście działała szko- pami i kółkami patriotycznymi. Oprócz również prawo budowy domu han- w postaci białego kamienia. W la- ła parafialna, był szpital, czyli dom pracy konspiratorskiej prowadziła dlowego z wagą miejską i komorą tach 70. XX w., rozebrano osta- dla chorych i ubogich, przy kościele działalność oświatową. Za wałami do postrzygania sukna. Zasadźca nie, z niegdyś licznych kramów. działały różne bractwa – m.in. literac- pilickiego zamku znajduje się kurhan miał też prawo budować następne Domy wznoszące się wokół placu kie. Od początku XV w., szeroko zna- ziemny z krzyżem – w miejscu gdzie urządzenia miejskie, jatki rzeźnicze, budowane były na fundamentach ny był browar pilicki – obecny nawet według podań złożono ciała poległych kramu piekarskie i szewskie, skład poprzednich domostw, które wielo- na dworze królewskim. Przez kolejne powstańców. Na terenie powiatu po- sukienniczy oraz łaźnię. Wiadomo krotnie ulegały zniszczeniu podczas wieki miastem rządziły różne rody, dobną działalność prowadziła żona że w połowie XVI w. istniała specjal- wojen bądź pożarów. na miara pilic- ka obejmująca wagę, odważ- niki, oraz me- talowy centy- metr. Na środku rynku umieszczono zbiornik, do którego doprowadzono wodę ze źródeł spod Czarne- go Lasu – wy- korzystywano go do codzien- nych potrzeb mieszkańców, a przede wszystkim przy ga- Widok z Góry św. Piotra na Pilicę, fot. arch. Compass Rynek w Pilicy, fot. arch. Compass

14 www.pilica.pl www.pilica.pl 15 Zabytki w Mieście Pilica

KOŚCIÓŁ – KOLEGIATA ŚŚ. JANA Prezbiterium jest jednoprzęsłowe, za- CHRZCICIELA I JANA EWANGELISTY mknięte wielobocznie. Nadanie kościo- łowi wezwania św. Jana Chrzciciela było Kościół parafialny, powstał dzięki w owym czasie popularne przy powsta- fundacji założycielki miasta, Jadwi- waniu świątyń w pobliżu rzek. Patrząc dze, zaś jego uposażenie zawdzięcza na kościół z zewnątrz warto zwrócić jej córce, Elżbiecie – żonie króla Wła- uwagę na cztery kaplice – gotycką dysława Jagiełły. Plac pod budowę Matki Bożej Szkaplerznej (św. Anny) – został wyznaczony razem z lokacją -rodową Pileckich i Warszyckich (we- miasta w 1397 r., jednak jego budowa wnątrz rokokowa polichromia, renesan- trwała długo – jeszcze w 1409 r. pro- sowy nagrobek Katarzyny Pileckiej dłu- boszcz rezydował w Starej Pilicy przy ta Jana Marii Padovano z ok. 1555 r.), kościele śś. Piotra i Pawła. Ze źródeł pisanych wiadomo, że w 1413 r. przy nowym ko- ściele działa już szkoła parafialna. W 1612 r. kościół został podniesio- ny przez biskupa krakowskiego Piotra Tylickiego do rangi prepo- zytury (kolegiaty), którą utrzymał do 1918 r. Fun- datorem był Sta- nisław Padniewski, który nadał ka- pitule herb – orła Kościół śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, fot. T. Gębuś stojącego na bryle w kształcie gwiaz- dy. Ptak ma rozpięte skrzydła i wznie- barokową św. Józefa, grobową Pad- sioną ku niebu głowę, zaś jaśniejące niewskich oraz Pana Jezusa. Każda w górze słońce rzuca na niego swe pro- z nich jest bogato wyposażona. Kaplicę mienie. Łaciński napis mówi: „spala mnie Padniewskich wykonał włoski architekt ogień pochodzący z nieba”. Padniewski Kasper Fodige, który możliwe że był wyjaśnił symbolikę przedstawienia – autorem projektu przebudowy całego nawiązuje ono zarówno do wydarzeń kościoła. Późnorenesansowy styl kaplicy jakie miały miejsce w jego życiu, czyli nawiązuje do krakowskich kaplic wa- utraty rodziców i sióstr, a także ozna- welskich. Barokowa kaplica św. Józefa cza sens istnienia kapituły – żarliwą mi- powstała pod koniec XVII w. z fundacji łość ku Bogu. Kościół wybudowano jako ks. Franciszka Leśniewicza, którego na- świątynię jednonawową w stylu gotyku grobek, wraz z epitafium, umieszczono nadwiślańskiego, na osi wschód-zachód. na jej południowej ścianie. Wystrój na- wiązuje do życia świętej Ro- dziny, ciekawy jest obraz po- kazujący ucieczkę do Egiptu, na którym w tle widać jurajski krajobraz i zamek. Kaplica Pana Jezusa Ukrzyżowane- go pierwotnie była kaplicą św. Leonarda, jednak została przebudowana w 1701 r. Fi- gura Ukrzyżowanego Chry- stusa jest gotycka, zaś rokokowe polichromie pochodzą z XVIII w. Idąc do kolegiaty od strony rynku, pierwszą Zabytki widzimy kaplicę Padniew- skich, nad którą góruje re- nesansowa latarnia, przez którą oświetlane jest wnętrze kopuły. Po prawej stronie ka- w Mieście Pilica plicy jest zakrystia, a nad nią Płaskorzeźba na ścianie kościoła, fot. arch. Compass wysoka ściana (attyka) przy- ozdobiona licznymi herbami,

www.pilica.pl 17 Zabytki w Mieście Pilica Zabytki w Mieście Pilica

DZWONNICA dek pilickiego dominium nastąpił W zachodniej pierzei rynku na nie- w roku 1795, tym samym co trzeci wielkim wzniesieniu widać dzwonnicę, rozbiór Polski. Właścicielami była za którą znajduje się kościół p.w. śś. rodzina Wesslów, których zadłużenie Jana Chrzciciela i Jana Ewangeli- nie pozwalało na utrzymanie majątku. sty. Barokowa dzwonnica ma czte- Do 1945 r. znajdował się w rękach ry okna, przez które słychać dźwięk prywatnych, później został przejęty trzech dzwonów. Początkowo była przez Skarb Państwa. Przez wieki to drewniana budowla, ale przebu- swojego istnienia pałac na przemian dowano ją na murowaną w 1827 r. popadał w ruinę i był odbudowywa- Najstarszy dzwon, Wojciech, odlany ny, jednak najwięcej zniszczeń przy- został w 1538 r., drugi to Jan Kanty niósł mu przełom XIX i XX w. Po woj- – powstał w 1770 r. – napis na nim nie urządzono w nim dom dziecka, umieszczony prosi o pomoc bożą dla a następnie zakład wychowawczy. Ojczyzny pod zaborami, trzeci, Stani- W 1989 r. dobra zakupiła Barbara sław, też pochodzi z XVIII w. Na wieży Piasecka-Johnson, natychmiast roz- znajduje się zegar miejski, obecnie poczynając, gruntowy, remont pa- nieczynny, a jego funkcje pełni umiesz- łacu, jednak sprawy własnościowe czony na rynku zegar elektryczny. Dwa i przedłużające się procesy sądowe uszkodzone dzwony z 1538 i 1770 r. uniemożliwiają dalsze prace. Pałac zdjęto w czasie prac konserwatorskich miał stać się piękną, prywatną re- w 2009 r. i umieszczono obok. zydencją, częściowo udostępnioną jako muzeum-galerię sztuki. Mimo Dzwonnica, fot. arch. Compass otwartej bramy można zobaczyć ZESPÓŁ PARKOWO-PAŁACOWY tabliczki zakazujące wejścia na te- nawiązującymi do fundatorów i dobro- Pałac w Pilicy powstał na począt- ren prywatny. Pałac jest niezabez- dziejów świątyni. Zdobienia wykonano ku XVII w. Jego geneza jest związa- pieczony. Spacerując wokół pałacu w 1723 r. podczas remontu świątyni. na z działalnością Wojciecha Pad- uwagę przykuwają zachowane, wy- Warto zwiedzić kościół wewnątrz – tu- niewskiego, który rozpoczął budowę sokie mury obronne. Według legendy taj zachwyca bogaty wystrój, ozdob- w 1602 r. Działanie kontynuował zamek nie zostanie zniszczony, gdyż na ornamentyka i polichromia. Ołtarz kolejny właściciel, Jerzy Zbaraski, strzeże go Biała Dama. Panna, ubrana w zwiewną sukienkę, pilnuje złotej główny jest wczesno-barokowy i po- dzięki któremu w pierwszej połowie Sklepienia krzyżowe ganku wejściowego wstał w połowie XVII w., zastępując XVII w. budowla zyskała warowne karocy, którą w lochach ukryto przed pałacu w Pilicy, fot. T. Gębuś ołtarz gotycki. Samo prezbiterium za- fortyfikacje autorstwa Andrea del- Szwedami w 1655 r. Inna legenda chowało natomiast pierwotny, gotycki l’Aqua. Pod koniec XVII w. kolejny mówi o córce właściciela zamku, która styl. W centralnej części drewnianego właściciel, Warszycki, otoczył pałac chciała nocą uciec z ukochanym, jed- stianów. Budowlę, której ruiny widać, ołtarza umieszczono wizerunek Matki potężnymi fortyfikacjami bastiono- nak zginęła wpadając do studni. Przed wzniósł Stanisław Padniewski. Przy ko- Bożej Śnieżnej zwanej Pilicką. Ponad wymi i fosą. W latach 1731-40 ów- podjazdem do pałacu widać fontannę ściele w drewnianym klasztorze miesz- nim znajduje się rzeźba przedstawiają- czesna właścicielka Maria Sobieska z 1962 r., oraz dwa mitologiczne sfink- kali zakonnicy – kanonicy regularni ca Boga Ojca, a obok posągi św. Jana dokonała przebudowy zamku w stylu sy. Na terenie posiadłości znajduje się od pokuty. Kościół jeszcze pod koniec Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty – pa- pałacowym. Mury zostały pokryte re- także zabytkowy 12 hektarowy park. XVIII w. był w dobrym stanie i posia- tronów kościoła. Warto zwrócić uwagę nesansowymi filarami i rzeźbami, do- dał bogate wyposażenie. W 1874 r. na barokowy chór, który zdobią złocone budowano również wspaniały taras. PILICA-ZARZECZE: RUINY KOŚCIOŁA był już natomiast w ruinie. Teren wo- medaliony. Liczne są także zabytkowe Rozplantowano także wały obronne ŚŚ. WALENTEGO I STANISŁAWA kół pozostałości jest uporządkowany, epitafia i nagrobki z różnych okresów ogrodzony, ustawiono także tablicz- od strony południowo-wschodniej, za- Przy ul. Mickiewicza, na Zarze- historii kościoła. Przebudowy świąty- kładając ogród włoski i park z fon- kę informacyjną. Nieopodal znajduje ni miały miejsce w 1612 i ok. 1700 r. czu, znajdują się białe ruiny kościoła się drewniana kapliczka z XVIII w. tanną o powierzchni 10 hektarów. śś. Walentego i Stanisława. Podob- w stylu renesansowym i barokowym. Całość otoczono wieńcem lip. Upa- św. Jana Kantego z późnobarokową no zanim wybudowano na początku rzeźbą przedstawiającą świętego. XVII w. świątynię, znajdował się tu ko- ściół Bożogrobców, a potem Augu- KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. JERZEGO Powstał w 1630 r. z fundacji Jerzego Zba- raskiego przy szpita- lu założonym jeszcze w XV w. Wybudowano go na miejscu kaplicy św. Apostołów Szymona i Judy, którą konsekrowa- no. Istnieje teoria, że był tutaj pierwszy dom star- ców w Polsce. Fundacja księcia Zbaraskiego za- pisana na 12 ubogich obejmowała wieś i fol- wark. Potwierdzeniem zapisu było erygowanie Zespół parkowo-pałacowy, fot. T. Gębuś Ruiny kościoła śś. Walentego i Stanisława, fot. arch. Compass probostwa szpitalnego p.w. św. Jerzego, zaś

18 www.pilica.pl www.pilica.pl 19 Zabytki w Mieście Pilica Zabytki w Mieście Pilica

ksiądz je obej- stała w 1857 r. ubrana w srebrną ogród różany. W kompleksie znaj- mujący sprawo- sukienkę – jest to wyraz łask jakich dują się także aula, dom pielgrzyma wał też pieczę uświadczyli od niej wierni, zaś wo- z kaplicą oraz zaplecze kuchenne. nad szpitalem. kół obrazu znajdują się liczne wota. Budynki otoczone są trzymetrowym Kościół św. Je- W tym samym roku co utworzono murem, wokół którego rosną lipy, jerzego by mu- sanktuarium, 15 czerwca, koronowano siony i klony posadzone w 1756 r. rowany, jedno- obraz Matki Bożej koronami poświę- W jego ścianach umieszczono stacje nawowy, bez conymi przez papieża Jana Pawła II. Drogi Krzyżowej. Główne uroczysto- wyodrębnione- W 2002 r. w podziemiach kościo- ści w sanktuarium odbywają się w niego prezbiterium. ła urządzono kaplicę p.w. śś. Pio- dzielę po 14 czerwca. Aktualne infor- Ponad krytym tra i Pawła, a na placu klasztornym macje: www.klasztor-pilica.pl. gontem dachem górowała kopuła mieszcząca dwa dzwony. Obok Inne wyznania w Pilicy świątyni powstał dom mieszkalny dla 12 ubogich, JUDAIKA zwanych dziad- Klasztor OO. Reformatorów, sanktuarium Matki Bożej Śnieżnej, kami. W 1701 r. fot. arch. Compass Istnienie społeczności żydowskiej od- szpital przeszedł notowano już w dokumentach dotyczą- pod opiekę kolegiaty. W kolejnych la- ła je Maria z Wesselów Sobieska, cych Starej Pilicy, natomiast w Nowej tach otworzono także szpital dla ko- ówczesna dziedziczka Pilicy, synowa Pilicy mieli już założoną swoją gminę, biet. Później zarządzenie szpitalem, króla Jana III Sobieskiego. Wyposa- bożnicę i cmentarz. W drugiej połowie wsią i parafią Giebło przejmowali żenie pochodzi głównie z okresu bu- XVI w. mieszkało około 1700 osób wy- kolejni proboszczowie. Jednak brak dowy. We wnętrzu świątyni zwraca znania mojżeszowego – ich obecność po- funduszy powodował powolny upa- uwagę dziewięć ołtarzy – najbardziej twierdza dokument z 1581 r. W okresie dek kościoła i zabudowań. W XIX w. okazałym jest ołtarz główny, z usy- od 1635 do 1690 r. obowiązywał za- nastąpiły remonty, a w 1838 r. po- tuowanym centralnie wizerunkiem kaz osiedlania się w Pilicy Żydów przez wołano nawet Radę Opiekuńczą szpi- Chrystusa Ukrzyżowanego, z Kalwa- wzgląd na ich bogacenie się. W 1700 r. tala św. Jerzego, której przekazano rią w tle. W prawym bocznym ołta- istniała drewniana synagoga, łaźnia, kilka miesięcy później szpital. Rada rzu umieszczono ikonę Matki Bożej szkoła. Kres społeczności żydowskiej działała przez 6 lat, w ciągu których Śnieżnej, podarowaną w 1753 r. przyniosła II wojna światowa, kiedy zo- oddano budynki z powrotem pod przez fundatorkę kościoła. Według stali wywiezieni do obozów koncentra- opiekę proboszczowi. Budynki przy- legendy otrzymała go ona od krew- cyjnych, lub też zamordowani w Pilicy. tułku po kasacie przez rząd carski nego biskupa chełmskiego Augusta W 1941 r. utworzono tu getto, a bożni- w 1865 r. posiadłości kościelnych, Wessle, który przypadkowo odna- cę spalono. Stary, nieistniejący już cmen- nie zostały nikomu przekazane w za- lazł go pod ławą w karczmie. Słynny tarz, znajdował się przy ul. Klasztornej. Cmentarz ewangelicki, fot. arch. Compass rząd, zniszczenia dopełnił pożar, wizerunek jest przysłonięty obrazem Powstał w XVIII w., zamknięty w 1842 r., po którym w 1865 r. część budynków Matki Bożej Niepokalanej. Obraz MB został całkowicie zniszczony przez Niem- Do początku XX w. funkcjonowała w Pilicy Śnieżnej został namalowany w Rzy- ców, później rozebrany przy wykorzy- niemiecka szkoła wyznaniowa, którą ufun- rozebrano. Pozostałe zabudowania dował dziedzic dóbr, Moes. W 1927 r. Pilicę spłonęły 13 lat później. mie ok. 1600 r., a czterysta lat staniu części macew na cele budowla- później poświęcony przez papieża ne. Obecnie o historii Żydów świadczy zamieszkiwało 85 ewangelików, zaś 12 lat tzw. nowy kirkut założony po 1842 r., później już tylko 17. KOŚCIÓŁ I KLASZTOR OO. FRAN- Jana Pawła II. Jest to kopia z rzym- CISZKANÓW (PILICA-BISKUPICE) skiej Bazyliki Większej Santa Maria również zdewastowany przez Niemców PRAWOSŁAWNI Maggiore. Obraz jest otoczony przez (zachowanych jest 327 macew) – tu tak- że rozstrzeliwano Żydów oraz miejsce Pamiątką po stacjonujących garni- Kościół Najświętszego Imienia Je- wiernych, przybywających z różnych zonach była kaplica prawosławna znaj- zusa oraz klasztor wznosi się ponad stron Polski, szczególną czcią, a ko- pamięci przed północną bramą zamku, gdzie rozstrzeliwano ludność. dująca się w rynku, w domu Mateusza Pilicą, w północnej części miasta. Za- ściół podniesiono w 2003 r. do rangi Dynerowicza. Wojsko rosyjskie stacjono- budowania i świątynia są barokowe sanktuarium Matki Bożej Śnieżnej – wało w Pilicy od 1831 r., po 1900 r. był (lata budowy 1739-46) – ufundowa- -Opiekunki Rodzin. Matka Boża zo- EWANGELICY tu jedynie wachmistrz. Do dzisiaj można oglądać cmentarz założony w 1856 r. przez Niemca, Christiana Au- gusta Moesa, ówczesnego wła- ściciela Pilicy. Jest to jedyny ślad po niegdyś licznej społeczności. Ewangelicy przybyli do miasta w XIX w., w momencie kiedy Moes założył fabrykę sukna i papieru i potrzebował wykwali- fikowanych pracowników. Ewan- gelicy posiadali świątynię – zbór ewangelicki zlokalizowany przy ul. Krakowskiej, budynek prze- kształcony w mieszkalny, rozebrany ostatecznie w latach 70 XX w. Wnętrze sanktuarium Matki Bożej Śnieżnej, fot. T. Gębuś Kirkut w Pilicy, fot. arch. Compass

20 www.pilica.pl www.pilica.pl 21 Warto zobaczyć w Gminie Pilica

BISKUPICE niej opuszczona. Za nowym kościołem wzniesionym w 1982 r. warto zobaczyć Warto odwiedzić sanktuarium Mat- zgrupowanie głazów polodowcowych. ki Bożej Śnieżnej (str. 20) oraz cmentarz wojenny, na którym spoczywa DZWONO-SIERBOWICE 779 żołnierzy austriackich i 219 rosyj- skich, poległych w listopadzie 1914 r. Do wybudowanego zespołu kościel- Polegli początkowo byli pochowani nego należy świątynia, dzwonnica oraz w kilku zbiorowych mogiłach – w Smo- droga krzyżowa zbudowana z ciosów leniu, Sławniowie, Strzegowej, Złożeńcu kamiennych w latach 1948-53. Jej styl i prawdopodobnie w Pilicy na terenie nawiązuje do podhalańskiego. Obok targowiska miejskiego. Na utworzonym wzniesiono pomnik Jana Pawła II. staraniem władz austriackich cmentarzu powstało 5 mogił zbiorowych i 53 poje- KIDÓW dyncze – całość założenia zaprojekto- wał inżynier Knell z Lublina, działający W wybudowanym w 1735 r. kościele w Wydziale Grobownictwa C. i K. Ko- znajduje się barokowe wyposażenie. mendy Powiatowej w Olkuszu. Obecnie można zobaczyć tylko jedną tabliczkę iden- tyfikującą pochowa- nego – podporucznika Ernesta Jentkiewicza. W okresie między- wojennym, a później w 1995 r. cmentarz uporządkowano, wykonano także ogrodzenie. Ostatni pochówek miał miejsce jesienią 2010 r., kiedy przeniesiono tu ekshumowanego w okolicach Smolenia niezidentyfikowanego Cmentarz z I wojny światowej w Biskupicach, fot. arch. Compass żołnierza austriackiego. CISOWA WIERBKA Wapienne wzniesienia zwane Góra- Wieś nabył w połowie XIX w. prze- mi Barańskimi znajdują się po wschod- mysłowiec Chrystian August Moes, niej stronie drogi do Kleszczowej. zakładając równocześnie papiernię, Podobne morfologicznie wzgórze no- działającą do okresu międzywojen- szące nazwę Grzebień można zoba- nego. Moesowie w 1889 r. wznieśli czyć przy drodze do Pilicy. neogotycki pałac, w którego otocze- niu powstał rozległy park krajobra- DOBRAKÓW zowy. Do dzisiaj można podziwiać drzewa – pomniki przyrody: między Znajduje się tu zabytkowa drew- innym 170-letni modrzew i topolę ka- niana kaplica z XVIII w., w później- nadyjską. Dwór spalił się w 1987 r., szym czasie przebudowana, a póź- dlatego też obecnie zobaczyć można jedynie ruiny. Od 1953 r. działa spół- ka „Polam- -Ospel”, a na jej terenie znajdują się hale i budynki z końca 3 ćw. XIX w. – -między innymi Warto zobaczyć neorenesan- sowa wieża z krenelażem. Obiekty te są pozostałością w Gminie Pilica dawnej pa- Ruiny pałacu w Wierbce, fot. arch. Compass pierni.

www.pilica.pl 23 Warto zobaczyć w Gminie Pilica Warto zobaczyć w Gminie Pilica

ZALEW W PILICY wią legendy, wykuli jeńcy tatarscy, zaś Nieopodal źródeł rzeki Pi- jej głębokość sięga- lica znajduje się zalew, latem ła 200 m – obec- stanowiący doskonałe miejsce nie zasypana jest odpoczynkowe nie tylko dla do głębokości 26 m. mieszkańców miasta, ale także Pierwsza historyczna turystów. Powstał on w latach wzmianka o zamku 80. XX w. na terenie bagni- pochodzi z 1384 r., stych łąk i źródeł rzeki. Zbior- wcześniej prawdopo- nik w pewien sposób nawiązuje dobnie toczono walki do przeszłości miasta – przed o twierdzę pomię- 1432 r. istniały bowiem sztucz- dzy Wacławem II, ne pilickie stawy rybne. Wy- a Władysławem znaczone są miejsca do kąpieli, Łokietkiem, lecz kro- nad bezpieczeństwem czuwa- nika, w której znaj- ją ratownicy WOPR. Zalew duje się opis wyda- ma bardzo czystą i rześką Wzgórze św. Piotra, fot. arch. Compass rzeń mówi o zamku, wodę, zimą stanowi oazę życia strażnicy na Skale ptactwa wodnego. Nazwa rze- Biśnik lub Grodzisku ki była wspominana przez Dłu- Każdego roku, w święto śś. Piotra i Paw- Pańskim. Poważne przebudowy bry- gosza w połowie XV w., przy ła odprawiane jest tutaj nabożeństwo. ły warowni nastąpiły w XVI w., kiedy informacji dotyczącej fundacji Wzgórze jest dobrym punktem wido- jej właściciele, Pileccy, przekształcili klasztoru cystersów w Sulejo- kowym. Śladem po pierwszej osadzie ją w rezydencję. Kolejnym dziedzicom, wie w XII w. Pilica to najdłuższy jest usypisko ziemne o wysokości 1,5 m. Padniewskim, mimo zmian rezydencja lewy dopływ Wisły – długość Uważa się, że była to wydrążona w wa- przestała wystarczać. Twierdza zosta- jej wynosi 319 km, zaś po- Drewniana dzwonnica na Górze św. Piotra, 2 piennej skale studnia, czynna jeszcze ła zakupiona w 1577 r. przez biskupa wierzchnia dorzecza 8341 km . fot. arch. Compass w drugiej połowie XVIII w. krakowskiego, Filipa Padniewskiego, który przekazał go swojemu bratan- MOGIŁA ROMÓW W PILICY zagajniku, zobaczyć można drewnianą ZAMEK W SMOLENIU kowi Wojciechowi Padniewskiemu, dzwonnicę oraz kaplicę otoczoną przez kasztelanowi oświęcimskiemu. Poprzez W niedalekiej odległości od miasta niszczejące ogrodzenie cmentarza. Ka- Ruiny zamku zwanego w średnio- położenie na wzgórzu, rozbudowa znajduje się miejsce spoczynku około plica ta niegdyś była zakrystią kościoła wieczu Pilicą, a od XVI w. Smoleniem, zamku była ograniczona, dlatego też 40 Romów. Zostali oni zamordowani p.w. śś. Piotra i Pawła, przed nią wznosi położone są na izolowanym, ostań- właściciele najpierw zamieszkali w fol- przez hitlerowców w lipcu 1942 r. Zda- się krzyż postawiony na pamiątkę wy- czym, zalesionym wzniesieniu na po- warku u stóp budowli, a później w Pi- rzenie to odkryli okoliczni mieszkańcy, boru na papieża Karola Wojtyły. Zoba- łudnie od Pilicy. Warownię rycerską licy, gdzie wybudowali okazały pałac. którzy po odjechaniu Niemców zobaczy- czyć można także grobowiec Moesów wzniósł najprawdopodobniej w XIV w. Po opuszczeniu zamek zaczął niszczeć, li czerwoną ziemię. Zbrodnię upamiętnia – ostatni pochówek odbył się w 1986 r. Otton z Pilczy herbu Topór – starosta zaś jego upadek przypieczętowali tablica. Od 2004 r. Romowie kilka razy Kościół, który niegdyś istniał na wzgórzu, ruski, wielkopolski, zaufany doradca Szwedzi w 1655 r. Kolejny właściciel w roku odwiedzają mogiłę, zapalają nie wiadomo dokładnie kiedy powstał Kazimierza Wielkiego. Od początku Pilicy, Stanisław Warszycki, dwa lata znicze, składają kwiaty czcząc w ten – niektórzy mówią o XI w., ponieważ na stanowił rodową siedzibę dwóch li- później chciał oddać ruiny oo. Fran- sposób pamięć rodaków. wapiennym kamieniu widniały cyfry 1089 nii Pileckich: Toporczyków i Leliwitów. ciszkanom, by założyli tu swój klasztor, – wiadomo, że do ok. 1432 r. był kościo- Możliwe, że budowla zastąpiła wcze- jednak plan ten nie doszedł do skutku, WZGÓRZE ŚWIĘTEGO PIOTRA łem parafialnym (wtedy powstała parafia śniejszą drewnianą strażnicę. W XIX w. a zakonnicy swoją siedzibę rozwinęli w Nowej Pilicy). Istnieje zapis, mówiący o odkryto tu dwa groty włóczni, które w mieście. Dalsza dewastacja nastąpiła Właśnie tutaj, 600 m na wschód zapłacie świętopietrza przez proboszcza pochodzą sprzed naszej ery. Zamek w 1797 r., kiedy Austriacy użyli kamie- od dzisiejszej Pilicy, rozwijała się pierw- z Pilicy w 1325 r., co oznacza, że wów- początkowo był niewielki, wielobocz- nia z murów do budowy smoleńskiej ko- sza osada – Stara Pilica. Masywne czas osada była już rozwinięta. W 1578 r. ny, zwężający się przy wysokiej, cylin- mory celnej. Kiedy w latach 40. XIX w. wzgórze trzema równoległymi grzbieta- wybudowano nową, także drewnianą, drycznej wieży. W późniejszym okresie ruiny nabył Roman Hubicki przepro- mi sięga do wsi Smoleń – na pierwszym świątynię, gdyż poprzednia zniszczała. dobudowano dwa zamki dolne, które wadzono prace porządkowo i częścio- znajdował się kościół, na najdalszym Niestety nie dotrwała do czasów obec- otoczono grubymi murami z zachowaną wą rekonstrukcję. Wtedy też odkryto zamek (Smoleń), a pomiędzy nimi osa- nych – spłonęła 17 stycznia 1945 r., kie- do dziś bramą wjazdową. Na dziedzi- wiele pozostałości ze średniowiecza. da. Obecnie, tuż nad Pilicą, w leśnym dy do Pilicy wkraczała Armia Czerwona. cu wybudowano studnię, którą jak mó- Hubicki założył na zamku fabrykę śrutu

Zalew w Pilicy, fot. T. Gębuś Ruiny zamku w Smoleniu, fot. T. Gębuś

24 www.pilica.pl www.pilica.pl 25 Warto zobaczyć w Gminie Pilica

„Batawia”. W latach 50. i 60. XIX w. zamek zabezpieczono w postaci trwałej ruiny, a także wykonano wstępne badania ar- chitektoniczne. Kolej- ne zniszczenia przy- niosły walki w grudniu 1914 r. Badania archeologiczne na nie- wielką skalę prze- prowadził w 1997 r. Błażej Muzolf. Wtedy znaleziono dwa śre- dniowieczne hełmy. Tablice zakazujące wstępu na zamek po- Dolina Wodącej, fot. arch. Compass jawiły się w 2010 r., ponieważ stan murów był w bardzo złym stanie. Wtedy też ną jako pomnik przyrody. Właśnie u wycięto kilkadziesiąt drzew w ob- ich podnóży zaczyna się bieg Doliny rębie murów i ich otoczenia. Cha- Wodącej. Następna skała to Biśnik, rakterystycznym elementem ruin jest posiadająca trzy systemy jaskiniowe, cylindryczna wieża, zachowana do wy- Najdłuższą jaskinią jest Jaskinia Psia sokości 16 m. widoczna w panoramie. (Źródlana) i jednocześnie drugą Ja- skinia na Biśniku, gdzie, według prac DOLINA WODĄCEJ archeologicznych w 2005 r., odkryto najstarsze ślady bytności człowieka. Między wsią Smoleń a Domaniewi- Wraz z biegiem Doliny znaleźć moż- ce (na południe od Pilicy) ciągnie się na jeszcze Górę Grodzisko Chłopskie malownicza Dolina Wodąca. Popro- i Grodzisko Pańskie (462 m n.p.m.), wadzone przez nią i w okolicy szlaki w której znajdują się liczne szczeliny, zarówno piesze jak i rowerowe pozwa- przejścia i kilka grot, a na szczycie lają na dokładne poznanie jej atrakcji. ślady grodziska. Obecnie znajduje Warto zwrócić uwagę na naturalne sta- się tam platforma widokowa, do któ- nowiska roślin rzadkich i chronionych. rej prowadzą ułatwienia – łańcuchy i Są to m. in.: wawrzynek wilczełyko, pomost nad urwiskiem skalnym. Innym języcznik zwyczajny, zawilec wielko- wartym uwagi miejscem jest wywierzy- kwiatowy, bluszcz pospolity, śnieżycz- sko Dzdzenicy (opis niżej). Na skraju ka przebiśnieg czy kopytnik zwyczajny. lasu przy drodze do Złożeńca znaj- Pierwsze wzniesienie od północnego- duje się Ośrodek Edukacyjno-Nauko- -wschodu Doliny ma charakterystyczny wy Zespołu Parków Krajobrazowych skalisty szczyt przypominający nieco Województwa Śląskiego. Prowadzona kształtem szczyt Giewontu, są to Ze- jest w nim edukacja w zakresie historia garowe Skały. kilka metrów od dna regionu a środowisko przyrodnicze – Doliny znajduje się ostrołukowy otwór zajęcia są prowadzone z mikroskopem. Jaskini Zegar, a przy samym szczycie Informacje: www.zpk.com.pl. znajduje się wejście do Jaskini Jasnej. Skały Zegarowe objęte są ochro- JASKINIA NA BIŚNIKU Według badań archeologicznych, ja- skinię zamieszkiwał człowiek przednean- dertalski ok. 500 tys. lat p.n.e. W okresie 80-40 tys. lat p.n.e. wejście do jaskini osłaniała konstruk- cja w formie szałasu. Od tego okresu przez wieki zamieszkiwały Okolice Gminy Pilica tutaj różne ludy. We- dług badań archeologicznych z 2005 r. odnaleziono tu naj- Jaskinia w Zegarowych Skałach, fot. T. Gębuś starsze w Polsce ślady bytności człowieka.

26 www.pilica.pl Okolice Gminy Pilica Okolice Gminy Pilica

ZAMEK OGRODZIENIEC marszałka wielkiego koronnego, jako Obecnie zamek pełni wiano jego żony Zofii Bonerówny. funkcje turystyczne. Zamek w Podzamczu jest często W 1669 r. nabyty przez Stanisława Organizowane są uważany za wizytówkę Orlich Gniazd Warszyckiego, pana na Pilicy, powtórnie tu różne imprezy zamków Jury Krakowsko-Częstochowskiej. w posagu, ok. 1695 r. zostaje wniesiony historyczne, jak Wybudowany został na jej najwyższym w dom Męcińskich, od których, jako rycerskie turnieje, wzniesieniu (515,5 m n.p.m.) z twardego ostatni nabywają go w 1784 r. Jaklińscy. wieczory z duchami wapienia i dolomitów. Wzniesienie W swej historii Ogrodzieniec trzykrotnie i inne; uruchomiono nazwano imieniem Aleksandra ulegał zniszczeniom: – w 1587 r. trzy wystawy: Janowskiego, który właśnie tu podjął po zdobyciu go przez wojska arcyksięcia archeologiczno-histo- myśl o założeniu Polskiego Towarzystwa Maksymiliana Habsburga, podczas ryczną, salę tortur Krajoznawczego. Wydarzenie szwedzkiego „potopu” w 1655 r. oraz oraz obrazującą to przypomina tablica umieszczona w 1702 r. skutkiem pożaru wznieconego sceny z życia XV- przy wejściu na zamek. Wmurowano także przez wojska szwedzkie. Od tego wiecznego rycerstwa; ją w 1966 r., podczas obchodów czasu zaczął popadać w ruinę, a jego w podziemiach 60-lecia założenia Towarzystwa. mury z pocz. XIX w. zaczęto rozbierać na urządzono rycerską Przez wieki Ogrodzieniec pozostawał kamień budowlany. W latach 1959-74 karczmę. Informa- niezdobytą twierdzą i siedzibą zamek zabezpieczono w formie trwałej cje dodatkowe: Ruiny strażnicy w Ryczowie, fot. T. Gębuś potężnych i znanych rodów magnackich. ruiny, udostępniając go turystycznie. www.zamek-ogrodzieniec.pl. Pierwsza osada, zwana „Wilczą Szczęką” przez wzgląd na obronne Zabudowa zamku skupia się wokół RYCZÓW – STRAŻNICA WYWIERZYSKO DZDZENICY – ŹRÓDŁO położenie, istniała już w XII w., jednak prawie czworobocznego dziedzińca, W CZARNYM LESIE budowę grodziska zainicjował Kazimierz dawniej otoczonego krużgankami. Dwa Dzieje budowli, której ruiny znajdują Wielki, który przekazał je przed 1370 r. główne kompleksy północny i południowy się na niedostępnej skale na południu Obszar Doliny Wodącej leży w dożywotnią dzierżawę Przedborowi łączy skrzydło zach. (XVI w.), w którym wsi, do tej pory nie są znane. na pograniczu dorzeczy Pilicy i Przemszy. z Brzezia (późniejszemu marszałkowi mieściły się sypialnie i biblioteka. Najczęściej spotykana teoria mówi, Nieopodal wylotu Doliny, na skraju Królestwa Polskiego). Być może Skrzydło południowe (przy baszcie ze zamek wzniósł Kazimierz Wielki, lasu, znajduje się tak zwane wieczne inwestycja ta stanowiła strategiczną bramnej) z dwiema cylindrycznymi jednak dotychczasowe badania źródło, dające początek potokowi kontynuację rozpoznanego na sąsiedniej basztami: Kredencerską i Skazańców wyznacza okres jego funkcjonowania Dzdzenica. Jest to najlepiej zachowany Górze Birów założenia obronnego, oraz zachowanymi fragmentami murów od końca XIV w. do wieku XV. Możliwe, naturalny wypływ wód podziemnych które funkcjonowało od schyłku z XIV w. stanowiło część rycerską że należała do łańcucha strażnic na całym obszarze Wyżyny Krakowsko- XIII w. do ok. poł. XIV w. W 1386 r. i gospodarczą. W ostatniej fazie XVI- królewskich, stojących na straży Częstochowskiej. Wypływająca woda z nadania Władysława Jagiełły zamek wiecznej przebudowy dostawiono południowej granicy. Poprzez położenie ma temperaturę w granicach 8-90C wraz z okolicznymi dobrami staje się do niego dla wzmocnienia obronności między Ogrodzieńcem, Smoleniem i mineralizację ok. 300 g/l. Dzięki takim własnością cześnika krakowskiego zamku tzw. Kurzą Stopę oraz beluard, i Bydlinem, uszczelniała granicę. parametrom i czystości przetrwała w niej i starosty lubelskiego Włodka połączone następnie murem kurtynowym, Możliwe, że powstała przez wzgląd duża populacja zimnolubnych form z Charbinowic herbu Sulima. Sprzedany który zamknął dziedziniec gospodarczy. na nasilające się zagrożenie od strony reliktowych wypławków alpejskich. przez Sulimów w 1470 r. krakowskim W przeciwnym płn. skrzydle (na wprost czeskiej. Najprawdopodobniej była mieszczanom Salomonom, przechodzi od wejścia) znajdowały się kuchnie, to wieża mieszkalna dla dowódcy ZAMEK BYDLIN od 1488 r. kolejno w ręce Rzeszowskich, zaś na piętrach sale reprezentacyjne garnizonu i punkt ostatniej obrony, Pileckich, Chełmskich, a w 1526 r. – i mieszkalne. Wschodnią stronę dziedzińca na planie nieregularnego czworoboku Zamek, którego ruiny zwieńczają Bonerów. W 1532 r. Seweryn Boner, zamykała usytuowana w najwyższym (o wymiarach 16x11x12,5x10 metrów) szczyt zalesionego wzniesienia wielkorządca i żupnik krakowski punkcie wieża mieszkalna, zachowana z wejściem od strony wschodniej na północ od wsi, wzniósł zapewne przystępuje do rozbudowy Ogrodzieńca, w dolnych kondygnacjach. Stanowiła do którego możliwe, że prowadził rycerz Niemierza herbu Strzała przekształcając go w renesansową, ona zapewne jeden z elementów drewniany most (innymi sposobami (zmarły w 1398 r.) lub jego ojciec porównywaną z Wawelem, rezydencję. pierwotnego, średniowiecznego wejścia mogły być liny lub drabiny). Pełka (zmarły przed 1379 r.). Zamek Prace kontynuuje jego syn Stanisław, założenia (tzw. zamek wysoki). Z piętra Strażnica miała 2 lub 3 piętra, składał się z murowanego budynku starosta biecki. W 1651 r. zamek wieży, podobnie z baszty Kredencerskiej wzniesiona w najwyższej, wschodniej na planie prostokąta, o co najmniej przechodzi w posiadanie Jana Firleja, rozciąga się rozległa panorama okolicy. części skały. Niewielki dziedziniec trzech kondygnacjach, do którego (15x25 metrów) znajdował się później dostawiono mur obwodowy u podnóża skały, na jej północnej stronie. z wieżą bramną. Całość otaczała fosa Znajdowały się tam pomieszczenia oraz obwałowania kamienno-ziemne. dla straży. Cała zabudowa otoczona W końcu XV w. Bydlin znalazł się była fosą o szerokości 7-10 metrów w posiadaniu Brzezickich, następnie i wałem ziemnym, zachowanym do dnia Szczepanowskich, Bonerów, w końcu dzisiejszego do wysokości 1,5 m. Firlejów. Jan Firlej obronną rezydencję Strażnica już w XV w. była opuszczona, przebudował w zbór ariański, a pod a wcześniej prawdopodobnie koniec XVI w., jego syn, Mikołaj Firlej, wysadzona. W okresie międzywojennym wojewoda krakowski, na kościół pw. Św. część skały osunęła się, a wraz z nią Krzyża, od którego nazwę wzięło całe północno-wschodni fragment murów. wzgórze. Po spaleniu w 1655 r. przez Następnych zniszczeń dokonali Szwedów idących na Częstochowę mieszkańcy Ryczowa, wysadzając kościół został odbudowany w XVIII w. fragmenty budowli by uzyskać surowiec z inicjatywy ówczesnych dziedziców do budowy domów mieszkalnych. Mury Męcińskich. Wkrótce jednak opuszczony zabezpieczono w latach 60. XX w. zaczął popadać w ruinę. Powodem Do ruin prowadzą szlak żółty z kierunku mogły byś nasilające się ataki zbójeckie. Bydlina, czarny z Udorza oraz Zamek Ogrodzieniec w Podzamczu, fot. B. Czerwiński Ostatnie badania ruin miały miejsce niebieskie z Podzamcza i Smolenia. w 1989 r. – prowadził je Błażej Muzolf.

28 www.pilica.pl www.pilica.pl 29 Okolice Gminy Pilica

Zamek w Bydlinie, fot. T. Gębuś

Na zboczach wzgórza – wymieniono w niej księdza Jana zachowane są zarysy okopów ze Strzegowej. Parafialna świątynia przypominające o bojach stoczonych pochodzi z XV w. Pierwotnie gotycką tu i pod Krzywopłotami w dniach 17-18 bryłę przebudowano w XVIII w. w stylu listopada 1914 r. z wojskami rosyjskimi barokowym. Wewnątrz zobaczyć można przez dwa bataliony Legionów Polskich wyposażenie barokowe i rokokowe. (Józefa Piłsudskiego) pod dowództwem Południowa, boczna kaplica została komendanta Trojanowskiego. Bratnia dobudowana w 1956 r. Obok kościoła mogiła poległych Legionistów znajduje znajduje się drewniana dzwonnica się na położonym u stóp zamkowego sprzed 1875 r. W Strzegowej w XVI w. wzgórza cmentarzu parafialnym. istniała odkrywkowa kopalnia rudy żelaza i srebra. Nieopodal wsi STRZEGOWA przechodzi Szlak Partyzantów Ziemi Olkuskiej. Z lasów strzegowskich odbył Malowniczo położona wieś się m.in. w nocy z 25 na 26 lipca 1944 r. w której warto zobaczyć kościół dywersyjny najazd na Wolbrom. Z nich p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, także miały miejsce wypady na koszary stare budowle ludowe z czworobocznymi niemieckie w Zalesiu i Jaroszowcu. Warto zagrodami oraz dwa cisy – pomniki także zobaczyć pobliskie ostańce: przyrody. Osada od początku istnienia Krzywość i Kyciową Skałę – z tej drugiej należała do dóbr pilickich. Pierwsza roztacza się malownicza panorama wzmianka o wsi pochodzi z 1399 r. na okolicę.

Turystyka i Rekreacja

Widok z Zegarowych Skał na okolice Strzegowy, fot. T. Gębuś

30 www.pilica.pl Turystyka i Rekreacja Turystyka i Rekreacja

POCZĄTKI JURAJSKIEJ TURYSTYKI innych publikacji o Wyżynie. Przez lata, wczesnośredniowiecznego grodu na zwłaszcza ostatnie sieć szlaków Jury górze Birów w Podzamczu (gm. Ogro- Za prekursora jurajskiej turystyki uległa dalszej rozbudowie o szlaki dy- dzieniec), wioska indiańska w Zalasie śmiało można uznać króla Stanisława daktyczne, okolicznościowe, spacerowe, (gm. Krzeszowice), spływy pontono- Augusta, który w czerwcu 1787 r. wra- Transjurajski Szlak Konny i inne szla- wo-kajakowe Białką w Lelowie, Ju- cając z Ukrainy zatrzymał się na dwa ty- ki konne, a przede wszystkim o liczne rajska Karawana Konna w Janowie, godnie w Krakowie, zwiedzając miasto, szlaki rowerowe, w tym o Jurajski Szlak centrum rozrywki w Ogrodzieńcu, a w drodze do Warszawy także i oko- Rowerowy „Orlich Gniazd” powstały ośrodek rekreacji z psami w Bisku- lice, m.in. ojcowską dolinę i jej jaskinie, w 1999 r. z inicjatywy oddziałów PTTK picach (gm. Olsztyn), loty balonowe, Krzeszowice, zamek Tęczyn, Alwernię, w Częstochowie, Krakowie i Zawierciu trasy do nordic walking (Olsztyn). Czerną, Dębnik, Olkusz. Był to okres oraz Związku Gmin Jurajskich. Coraz liczniejsze gospodarstwa agro- „mody na starożytność”, żywego zacie- turystyczne, znakomicie ułatwiające kawienia ówczesnych elit pamiątkami ro- JURA DLA KAŻDEGO turystykę pobytową obecnie częściej dzimej przeszłości, a mówiąc inaczej po- niż dotychczas, jak np. w gm. Żarki czątków krajoznawstwa, które w XIX w. Unikatowy w skali kraju krajobraz oferują inne, poza noclegami usługi, legło u podstaw rozwoju turystyki. O jej Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, np. zakup regionalnych produktów, popularności na Jurze może świadczyć który wyróżniają osadzone wśród zajęcia edukacyjne dla dzieci w za- fakt, że tuż po otwarciu w 1847 r. linii wapiennych skał średniowieczne zam- kresie dawnego gospodarowania, kolejowej Kraków – Mysłowice, w letnie ki – „orle gniazda”, jest niewątpliwie możliwość wypożyczenia rowerów, niedziele z Krakowa do Krzeszowic wy- głównym czynnikiem generującym przejażdżki konne; organizują ekspo- jeżdżały specjalne wycieczkowe pociągi. na jej obszarze znaczny ruch tury- zycje dawnych sprzętów, prezentują styczny, i to od ponad kilkudziesięciu Coraz szersze w XIX w. zaintere- Ojcowski Park Narodowy, fot. T. Gębuś nietypowe w naszych warunkach ho- lat. „Szlak Orlich Gniazd” pierwotnie dowle strusi afrykańskich (Przybynów, sowanie Jurą znajduje swe praźródło odnoszony do szlaku pieszego, z cza- w artystycznej twórczości przełomu gm. Żarki oraz Kiełkowice, gm. Ogro- wiązania w 1906 r. Polskiego Towa- sem ogólnie do różnych tras, głów- dzieniec). Zróżnicowane warunki na- XVIII i XIX w., że wspomnimy tu tylko nie autokarowych stał się synonimem opiewające piękno jej krajobrazu po- rzystwa Krajoznawczego, które w swym turalne Wyżyny zachęcają także do znaku obok herbów trzech polskich Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej; rekreacji w preferowanych obecnie ematy Franciszka Karpińskiego czy Fran- jednym z kanonów turystycznych Pol- ciszka Wężyka, obrazy malarzy stolic: Warszawy, Krakowa i Poznania, formach, jak gry integracyjne i wojen- rozdzielonych podówczas granicami za- ski. Jednak od szeregu ostatnich lat ne, parki linowe, kolarstwo BMX typu dokumentalistów Zygmunta Vogla i Na- obserwuje się zjawisko coraz szerszej poleona Ordy, a także osadzającą w ju- borów, umieściło sylwetę Ogrodzieńca. dirt i MTB. W szczególności sprzyja Z inicjatywy PTK na Jurze powstawały eksploracji Jury przez turystów o na- turystyce rowerowej gęsta sieć szla- rajskiej scenerii swe powiastki dla dzieci der zróżnicowanych preferencjach: Klementynę z Tańskich Hoffmanową. pierwsze schroniska dla turystów, a tak- ków i tras rowerowych, która została że znakowane szlaki: w latach 20. XX w. od tradycyjnie piechurów czy zwy- w 2011 roku rozbudowana w Gminie Również rozwój nauk przyrodniczych, okrężny po podkrakowskich dolinkach, kłych weekendowych spacerowiczów, Pilica i Ogrodzieniec. Ponadto wraz z dla których Jura stanowiła doskonałą a następnie w 1948 r. „Szlak Orlich poprzez rzesze rowerzystów, miłośni- nowymi trasami rowerowymi zostały bazę badawczą, liczne popularyza- Gniazd” z Krakowa do Częstochowy, ków wycieczek konnych, wspinaczy wybudowane miejsca wypoczynkowe torskie artykuły w prasie warszawskiej którego pomysłodawcą był Kazimierz skałkowych i zainteresowanych spe- z ławkami i wiatami. Pozwalają one i krakowskiej, pierwsze publikacje typu Sosnowski, nestor polskiej turystyki leologią, w bardzo popularnym, nie swobodnie zaplanować wycieczki dla przewodników, jak np. opisy wędrówek i autor wielu przewodników, nie tylko specjalistycznym aspekcie tych dys- każdego, bez względu na mozliwości z poł. XIX w. Amilkara Kosińskiego two- po Jurze. Od tego czasu Wyżynę po- cyplin, po preferujących wypoczynek kondycyjne. rzyły klimat rozwoju turystyki i krajo- kryła niemal pajęczyna szlaków, wśród nad wodą, w tym także wędkarzy, znawstwa, traktowanych w czasie utra- których na uwagę zasługuje bliźniaczy zaś zimą uprawiających różne rodza- Dla turystycznej eksploracji Jury ty niepodległości w XIX w. jako swoisty do „Orlich Gniazd” – „Szlak Warowni je narciarstwa. Niewątpliwie dużą niezmiernie istotną jest gęsta sieć element patriotycznego wychowania. Jurajskich” z Mstowa do Rudawy, wyty- rolę w tym zakresie odgrywa bogata różnego rodzaju szlaków turystycz- A Jura swym bogactwem zabytków, skła- czony w latach 70. XX w. z inicjatywy i ciągle rozwijająca się baza nocle- nych. Umożliwiają one bezpieczne niających do refleksji nad przeszłością Andrzeja Stróżeckiego z Zawiercia. Oba gowo-gastronomiczna, a także poja- i dogodne dotarcie do wszystkich naj- ruin zamków, stwarzała ku temu wyjąt- wspomniane szlaki zyskały wówczas wiające się nowe, ciekawe inicjatywy, ciekawszych jej zakątków, zabytków, kową sposobność. Wszak romantyzm wspaniałą i niezastąpioną po dziś mo- jak np. parki miniatur jurajskich zam- czy innych godnych zwiedzenia miejsc ogrodzienieckiego zamczyska zainspi- nografię w postaci przewodnika Juliana ków w Podzamczu (gm. Ogrodzieniec) i obiektów. Obecnie przeważają róż- rował Aleksandra Janowskiego do za- Zinkowa, znanego autora także szeregu i Piasku (gm. Janów), rekonstrukcja nego typu szlaki rowerowe, od pro-

Zamek Tęczyn, fot. T. Gębuś Okolice Racławic w Parku Krajobrazowym Dolinki Podkrakowskie, fot. T. Gębuś

32 www.pilica.pl www.pilica.pl 33 Turystyka i Rekreacja Turystyka i Rekreacja

wadzących drogami utwardzo- nymi, typu tras rowerowych po szlaki rekreacyjne, terenowe wykorzy- stujące drogi polne czy leśne i wy- magające większego przygoto- wania kon- dycyjnego. Jednym z pierwszych jurajskich szlaków rowerowych Grodzisko Chłopskie, fot. arch. Compass jest uprzed- Jaskinia w Zegarowych Skałach, fot. T. Gębuś nio wspo- mniany, ponad 180-kilometrowy, Uprawienie tych sportów wymaga posiadania specjalistycznego sprzętu Główny grzbiet Jury jest pozba- roszowcu (gm. Klucze), Smoleniu i Ci- Jurajski Szlak Rowerowy “Orlich wiony większych zbiorników wodnych, sowej k. Pilicy, Grabowej (gm. Łazy) Gniazd”, mający bardziej terenowy i dodatkowych umiejętności. Należy pamiętać, że niektóre jaskinie mają lecz na jej obrzeżu znajduje się sze- oraz w Paczółtowicach (gm. Krze- charakter, a biegnący podobnie jak reg zalewów i kąpielisk umożliwia- szowice), gdzie również funkcjonuje szlak pieszy Orlich Gniazd, poza od- rozwinięcia pionowe, przez co wchodzenie do nich bez asekuracji jest nie- jących uprawianie sportów wodnych, specjalna trasa biegowa. Szczególnie cinkiem Olkusz – Kraków. Szlak ten a także wędkowanie. Do najbardziej tworzy oś dla rozbudowanych wokół bezpieczne. warunki do uprawiania narciarstwa znanych i największych należą: zalew posiada Pasmo Smoleńsko-Niegowo- niego innych szlaków rowerowych, Uprawianie turystyki konnej i jeź- w Kryspinowie (gm. Liszki), zwany po- które w ostatnich latach wyraźnie nickie o lepszym ośnieżeniu niż oko- dziectwa umożliwiają liczne obecnie tocznie „Balatonem”, zalew Chechło liczne tereny. zdominowały szlaki piesze. Brakuje stadniny i ośrodki jeździeckie. Na ogół w Trzebini, zespół zbiorników Pogoria jednak, poza miastami, dróg rowe- oferują one także noclegi i wyżywie- w Dąbrowie Górniczej, Jezioro Prze- W ostatnich latach Jura stała się rowych, szczególnie przydatnych w nie, co umożliwia, przy wykorzysta- czycko-Siewierskie oraz Zalew Poraj- także regionem „turystyki kulinar- turystyce rodzinnej. Inwestycje w tym niu szlaków konnych, zaplanowanie nej”. Łącznie z jej obszaru Minister- zakresie, jak dotychczas są nieliczne ski, jedyny na Jurze, po którym pływa różnego typu tras „w siodle”. Jednak statek wycieczkowy. Akweny te służą stwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi wpisa- i w zasadzie ograniczają się do gmin jeszcze nieliczne są oferty dla wszyst- ło na listę produktów tradycyjnych Janów (Dolina Wiercicy) i Olsztyn także wędkarzom, którzy mogą rów- kich – przejażdżek bryczkami, wozami, nież korzystać z wielu innych zbiorni- 26 produktów i potraw regionalnych. oraz rejonu Myszkowa. Stosunkowo itp., jak np. Jurajska Karawana Konna Do najbardziej znanych i wspomnia- nieliczne są profesjonalne wypoży- ków czy łowisk komercyjnych, w tym w gm. Janów umożliwiająca m.in. zwie- pstrąga w Złotym Potoku (gm. Janów) nych w niniejszym informatorze na- czalnie rowerów (Janów, Złoty Potok, leżą porębskie prażonki z Poręby k. Olsztyn, Ojców, Suliszowice k. Żarek), dzenie tamt. Galerii Planet (Piasek, oraz Dubiu (gm. Krzeszowice). gm. Janów). Zawiercia oraz ciulim z Lelowa; wśród jakkolwiek usługi takie oferują różne Wyżynę upodobali sobie również innych na szczególną uwagę zasługu- obiekty hotelowe, a także szereg go- Od kilkunastu lat Jura jest także miłośnicy bardziej „elitarnych” form ją pstrąg i karp ze Złotego Potoku, spodarstw agroturystycznych. jednym z ulubionych terenów miło- wypoczynku, a takimi bez wątpienia produkty i potrawy z gęsi oraz żurek Popularne na Jurze Krakowsko- śników biegów na orientację, które są lotniarstwo i golf. Lotniarze mogą z Siewierza, miód jurajski z rejonu Pa- -Częstochowskiej są sporty związane koncentrują się w rejonie Żelazka wykorzystywać wzniesienia nad Pu- bianic (gm. Janów), ziemniaki po ca- z dużą ilością skał wapiennych. Jest k. Ryczowa (gm. Ogrodzieniec), gdzie stynią Błędowską w Kluczach oraz bańsku z Chrzanowa, syropy owocowe to wspinaczka skałkowa i speleologia. znajduje się specjalny ośrodek recep- okolice Olsztyna. Z myślą o golfistach, z Tenczynka (gm. Krzeszowice), regio- cyjno-noclegowy. zarówno zaawansowanych jak i po- nalne pieczywo (gm. Liszki, gm. Sław- czątkujących, powstał w Paczółtowi- ków) na czele z chlebem jurajskim cach k. Krzeszowic kompleks rekre- z rejonu Częstochowy i Klucz. Wśród acyjny (160 ha przeznaczone do gry już zarejestrowanych przez Komisję w golfa: 6-dołkowe pole treningowe Europejską produktów tradycyjnych, oraz 18-dołkowe pole mistrzowskie). podlegających ochronie UE z obszaru Od niedawna działa również trenin- Jury wywodzą się: obwarzanek kra- gowe pole golfowe w Morsku (gm. kowski i chleb prądnicki (z Krakowa) Zawiercie). oraz kiełbasa lisiecka, wytwarzana wyłącznie w gm. Czernichów i Liszki. Również zimą atrakcyjność Wyżyny Być może za niedługo do listy produk- nie maleje. Można na jej obszarze z tów regionalnych dołączą znakomite powodzeniem uprawiać narciarstwo piwa warzone w pierwszym na Wy- biegowe i śladowe, a także najbar- żynie regionalnym browarze w Za- dziej popularne zjazdowe korzystając wierciu. Okolice Kleszczowej, fot. T. Gębuś z wyciągów w Zawierciu-Morsku, Ja-

34 www.pilica.pl www.pilica.pl 35 Turystyka i Rekreacja Turystyka i Rekreacja

Wspinaczka ardzo popularna na Jurze Bjest wspinaczka skałko- wa, traktowana zarówno jako „szkółka taternicka”, jak i od- rębna dyscyplina. Szczególnie obleganymi przez „skałkowi- czów” są: Doliny Kobylańska, Będkowska, Skałki Rzędko- wickie, grzbiet skalny między Mirowem a Bobolicami, Góra Birów w Podzamczu oraz udo- stępnione do wspinaczki skałki w rezerwatach Góra Zborów Między Pilicą a Dzwonowicami, fot. arch. Compass oraz Wąwóz Bolechowicki; w pozostałych rezerwatach jest to zabronione. Należy dodać, że szereg z wielu działających Jaskinie na Jurze szkół wspinaczkowych, a także innych firm organi- stotnym elementem rzeźby Wy- uwagę na grożące niebezpieczeństwa. zujących aktywną rekreację Iżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Należy także mieć na uwadze fakt, umożliwia popróbowanie tej decydującym o jej unikatowym krajo- iż część jaskiń podlegająca szczegól- formy aktywności każdemu, brazie, są zjawiska krasowe. Są one nej ochronie jest zamknięta i udostęp- niezależnie od warunków fi- uwarunkowane występowaniem niana przez właściwe organa ochrony zycznych, nawet dzieciom. na przeważającym obszarze oma- tylko speleoklubom; w tym zabronione wianego regionu skał węglanowych, jest wchodzenie do jaskiń na terenie W gminie Pilica i Dolinie w tym najbardziej rozprzestrzenio- Ojcowskiego Parku Narodowego poza Wodącej przygotowane do nych wapieni górnej jury. Do zjawisk przystosowanymi do masowego ruchu wspinaczki są Skały Zegaro- tych należą przede wszystkim jaski- turystycznego Jaskinią Ciemną i Grotą we, wytyczone zostały dro- nie, których na Wyżynie zinwentary- Łokietka. Analogicznie udostępnione gi wspinaczkowe na Biśniku, zowano ponad 1700, krasowe doliny, turystycznie są położone w pobliżu Grodzisku Pańskim i Grodzisku zagłębienia pozbawione powierzch- jaskinie: Wierzchowska Górna oraz Chłopskim. Nietoperzowa, jedne z największych niowych odpływów, liczne wywie- Skała Ratusz w okolicy zamku Ogrodzieniec, fot. T. Gębuś rzyska (m.in. źródła Warty i Pilicy), na terenie Jury oraz Jaskinia Głę- a także różnorodne formy rozwinięte boka koło Kroczyc, w masywie Góry na powierzchniach odsłoniętych skał. Zborów. Bardzo popularna jest spele- W Gminie Pilica i tuż przy jej gra- ologia, choć raczej tę popularność nicy najbardziej znane jaskinie znaj- Narciarstwo należy traktować w kryteriach nie- dują się w Zegarowych Skałach oraz specjalistycznego zwiedzanie jaskiń, na Górze Biśnik. Są to: j. Zegar, j. Na zwłaszcza że większość z nich z uwa- Biśniku i jaskinia Psia. a Jurze, mimo, że góry nie przyjeżdżają tu też osoby, które nie gi na poziome Nsą zbyt wysokie, rozwija się mają czasu na wyjazd w wyższe góry. rozwinięcie jest narciarstwo zjazdowe. Powstało kilka Stoki są coraz częściej sztucznie naśnie- dostępna. Nale- ośrodków z pełną infrastrukturą. Stoki żane, oświetlane, ratrakowane. Miłośni- ży jednak mieć są doskonałe dla początkujących i szli- cy zimowych zjazdów często znajdują na uwadze, fujących swoją jazdę narciarzy. Często też miejsca bez infrastruktury, gdzie że w wielu gro- przygotowują wła- tach występują sne trasy. Popularne korytarze pio- jest narciarstwo bie- nowe, przewę- gowe. Dzięki uroz- żenia, progi, itp. maiconej rzeźbie formy wyma- terenu można za- gające posia- planować wycieczkę dania zarówno z długimi zjazdami specjalistyczne- i niemęczącymi po- go sprzętu, jak dejściami. Przy ma- i umiejętności. łych opadach naj- Stąd przed każ- lepiej wybrać trasy dorazowym wej- w lasach, na dnie ściem do jaskini dolin, przy wyższej winno się zapo- pokrywie śnieżnej znać z jej opi- tereny do uprawia- sem, zwracając nia sportu znacznie Jaskinia na Biśniku, fot. arch. Compass Okolice Smolenia, fot. T. Gębuś się powiększają.

36 www.pilica.pl www.pilica.pl 37 Turystyka i Rekreacja w Gminie Pilica Turystyka i Rekreacja w Gminie Pilica

Turystyka i Rekreacja w Gminie Pilica Tor rowerowy

NARCIARSTWO W GMINIE PILICA Miłośnicy narciarstwa zjazdowego doskonale przygotowane stoki znajdą w Cisowej i Smoleniu. CISOWA: Poprowadzone zostały dwie trasy zjazdowe: niebieska o długości 700 m oraz krótsza, czerwona, o długości 550 m. Stok jest oświetlony, ratrakowany, a także sztucznie naśnieżany. Narciarze Wyciąg w Cisowej, fot. arch. UMiG Pilica korzystają z dwóch wyciągów orczykowych o przepustowo- ści 750 os/h. Można dodatkowo korzystać ze szkółki nar- ciarskiej, wypożyczalni sprzę- tu, serwisu, a także baru, toalet. Przy wyciągu znajduje się Rowerzysta na torze fot. arch. Compass parking oraz dyżurka GOPR. TOR MTB TRASY: www.cisowa.pl Dojazd: po wyjeździe z Rynku Nr 1_trasa biegu zjazdowego SMOLEŃ w kierunku Wolbromia kierujemy się dla rowerów MTB dług. 1230 m,różnica poziomów 25 m. Trasy przygotowane są za- ul. Krakowską, z której po ok. 100 m skręcamy w prawo. Następnie Nr 2_trasa biegu zjazdowego równo dla początkujących dla rowerów MTB dług. 531 m,różnica (280 m) jak i zaawansowanych jedziemy w lewo w ul. Senatorską Wyciąg w Smoleniu, fot. arch. UMiG Pilica i dalej Zamkową. Po prawej stronie poziomów 23 m. (420 m) narciarzy. Funkcjonu- Nr 3_trasa biegu zjazdowego ją dwa wyciągi, stoki są oświetlone, mijamy wjazd do Zespołu Pałacowo- Parkowego a po lewej tereny dla rowerów MTB dług. 936 m,różnica sztucznie naśnieżane i raktrakowane. szkółka narciarska i snowboardu, poziomów 32 m. Działa tu także wypożyczalnia sprzętu, sportowo-rekreacyjne i zespoły serwis. Można skorzystać szkół. Dalej kierujemy się do parku W ramach toru wykonane zostały z baru, toalet i parkingu. miejskiego „Lipie” gdzie mieści się elementy takie jak: www.smolen-ski.pl punkt postojowy. Tutaj, po przeczytaniu – kładki rowerowe: Nr_1 (3 sztuki), Nr_2 (4 sztuki), i Nr_3 (13 sztuk), jako elementy KORT TENISOWY regulaminu toru, możemy skorzystać z trzech tras toru MTB o różnym stopniu drewniane Jedną z atrakcji sporto- trudności. – trasa o nawierzchni gruntowej bądź wych Cisowej jest możliwość szutrowej, dostosowana do spadków korzystania z kortu tenisa terenu jako nawierzchnie naturalne. ziemnego. Do uprawiania tej dyscypliny zachęca malownicza okolica i profesjonalne przygotowanie obiektu. Kontakt: tel: 32 673 72 23, 697 032 232, www.cisowa.com

Kort w Cisowej, fot. arch. UMiG Pilica REKREACJA W PILICY Zarówno mieszkańcy, jak i przyjezdni, mogą korzystać z licznych obiektów sporto- wych miasta. Do dyspozycji są boiska: do siatkówki, piłki nożnej, koszykówki, piłki pla- żowej, a także kort tenisowy i plac zabaw. Popularny jest również pilicki zalew, na któ- rym znajduje się otwarte ką- pielisko i gdzie można upra- wiać sporty wodne i wędkar- stwo. Tereny rekreacyjno-sportowe w Pilicy, fot. arch. UMiG Pilica Tor MTB, fot. arch. UMiG Pilica

38 www.pilica.pl www.pilica.pl 39 Jury Krakowsko-Częstochowskiej Sieć TrasRowerowych dla Centralnej Części dla CentralnejCzęści w Gminie Pilica

stronie mijamy samotnie stojący krzyż, krzyż, stojący zjeżdżamy doCisowej. samotnie mijamy stronie prawej Po terenem. odkrytym górę pod prowadzi nas łagodnie, początkowo lekko asfaltowaDroga autobusowym. stankiem przy przed a krzyżem, za lewo w cając tej przestrzeni. Od na krzyż. stronie ok. jedziemy którą do podjeżdżamy i wej do Zjeżdżamy krzyż. talowy me się znajduje którym widokowego,przy a kościoła, ści i tutaj się zatrzymać to na drogą się Kierujemy pojazdów. kontroli cji i Miasta Urzędem rach Baranich) – patrz opisstr. –patrz Baranich) rach 38. tym wzniesieniu północnej Jury – Gó Umiejscowiono go -Częstochowskiej. najdłuższy na to wyciąg Jest GOPR. Grupy Jurajskiej ratownicy czuwają stwem jest i naśnieżany stok sztucznie narciarskim ratrakowany, sezonie W o zjaz dowymi trasami dwoma z orczykowy Cisowa, Baranie, góry fot. T. Gębuś Wysokość [m n.p.m.] 500 300 350 400 450 Trasę rozpoczynamy 140 m przed przed m 140 rozpoczynamy Trasę Odcinek I Opuszczamy drogę wojewódzką skrę wojewódzkądrogę Opuszczamy Odcinek II górę górę św.górę śitoy zś a bezpieczeń nad zaś oświetlony, Cswj ukjnj wyciąg funkcjonuje Cisowej W na 0 Ś�� w. Piotra (patrz opis str. 24). War adlj na najdalej Pilica, stacja kontroli pojazdów

Piotrapo się poruszamy ślady kościoła na Górze św. Piotra łgśi 700 długości także podjechać do punktu punktu do podjechać także yyi Krakowsko Wyżynie Gminy Pilica - przy sta przy - Pilica Gminy 1 momentu wjechania wjechania momentu km, mijając po mijając km, shd wysunię wschód zwiedzić pozostało zwiedzić drogi wojewódzkiej drogi 5 kościół w Cisowej drogi asfalto drogi i 550 Trasa żółta www.pilica.pl otwar lewej m. - - - - -

Zamek Smoleń Jury Krakowsko-CzęstochowskiejwGminiePilica ------10 (patrz opis str. 26 i jaskinie. Nieopodal jaskinie. i 26 str. opis (patrz biwakowe,sce Biśnik skała nią nad tuż a miej wiata, Jest dłużej. na się trzymać wjeżdżamy dolasu. które koniec Pod przez piesze. szlaki poprowadzone Skał, Zegarowych zespół Po pieszy. szlak ski polami, w Wodącej (patrz opis str. 26). Przez Dolinę jedziemy Doliny do zabudowań wśród nas prowadzi szlak Natomiast twierdzy. górę, na by wejść i zatrzymać tutaj się na moż – biwakowe miejsce oraz parking podje i pod chać pozostałości warowni, gdzie szlaku jest od się odłączyć Warto str. opis (patrz Smoleń Zamek pod z my Po ostrożność. ze rowerowy,czerwone:i szlaki pieszy czają w korowej (patrzopisstr. 38). Si spod stronie poprowadzony narciarski wyciąg lewej po mijamy zabudowaniach pierwszych Przy Smolenia. do nas kierują do Dojeżd ostańce. stronielewej po jając Sieć Tras Rowerowych dla Centralnej Części Sieć TrasRowerowychdlaCentralnejCzęści wiaty i miejsca biwakowego,miejsca i wiaty znaki skąd Na końcu Doliny Wodącej warto za warto Wodącej Doliny końcu Na Odcinek V skręcamy Smoleniu w kapliczką Za Odcinek IV Z Cisowej jedziemy polnymi drogami, mi Odcinek III eo a łwą rg, di dołą gdzie drogę, główną na lewo zobaczyć pozostałości średniowiecznej

zld n rc nlż zachować należy ruch na względu Biśnik

niej na niej gajówka Pisarskie połowie dołącza do nas niebie drogę boczną prowadzącą boczną drogę 15 niecałych 200 niecałych

kaplica w Złożeńcu ee srne mijamy stronie lewej Dystans [km] Dystans m zjeżdża m 20 żamy żamy 41 25). 25). ------Pilica, stacja kontroli pojazdów

Długość trasy 22,1 km Pilica — Cisowa — Smoleń — Dolina Wodącej — Pustkowie — Złożeniec — Smoleń — Pilica Sieć Tras Rowerowych dla Centralnej Części Sieć Tras Rowerowych dla Centralnej Części Jury Krakowsko-Częstochowskiej w Gminie Pilica Jury Krakowsko-Częstochowskiej w Gminie Pilica

znajdują się kolejne ciekawe ostańce – Grodzisko Chłopskie i Grodzisko Pańskie. Trasa niebieska Są one udostępnione do zwiedzania, prowadzą przez nie szlaki turystyczne. 500 Odcinek VI 450 Za skałą Biśnik wjeżdżamy na chwilę na drogę gruntową, a następnie skręcamy z niej w prawo do lasu. Tutaj odłącza się 400

niebieski szlak pieszy. My jedziemy przez Zalew Pilica Pilica, rynekPilica, Pilica, rynekPilica, Podzamcze

Wysokość [m n.p.m.] Wysokość 350 las w kierunku południowo-zachodnim, Wola Kocikowa mogiła w Żelazku mogiła punkt odpoczynkowy po ok. 800 m dołącza czarny szlak pieszy, cmentarz w Ryczowie Śrubarnia koniec trasy łącznikowej koniec trasy transjurajski szlak konny a po dalszych 200 m dojeżdżamy do wia- 300 łącznikowej trasy początek ty i miejsca biwakowego przy dawnej ga- Dystans [km] jówce Psiarskie. Jadąc dalej na południe, 0 5 10 15 20 25 po ok. 250 m odłącza szlak czerwony pie- Odcinek I szy, a my skręcamy w prawo. Wycieczkę zaczynamy w Pili- Odcinek VII cy. Warto poświęcić miastu trochę Biśnik, fot. arch. Compass czasu – zatrzymać się na rynku Zmieniamy kierunek trasy i jedziemy (patrz opis str. 15) i zwiedzić oko- na zachód, by po 400 m skręcić ostro liczne zabytki. Szlak prowadzi Podzamcze — Kocikowa Wola Pilica w prawo oddzielając się od czarnego ce dojeżdżamy do zabudowań Pilicy m.in. obok kościoła śś��. Jana Chrzci- szlaku pieszego i czerwonego rowero- i głównej drogi – skręcamy w prawo ciela i Jana Ewangelisty (patrz wego. Podążamy lasem przez ok. 250 m i łączymy się z niebieskim szlakiem rowe- opis str. 17) oraz zobaczyć dzwon- i dojeżdżamy do zabudowań Pustkowia. rowym oraz czerwonym pieszym. nicę (patrz opis str. 18). Po opusz- — Pustkowie Złożeniec Smoleń Pilica Jedziemy polanami przez ok. 600 m, mi- czeniu centralnego placu, niebie- jamy po prawej stronie pojedyncze skałki Odcinek IX skie znaki wyprowadzają nas na drogę wojewódzką 794 – należy i dojeżdżamy na wysokości przystanku Przejeżdżamy koło cmentarza ewange- zachować szczególną ostrożność. autobusowego do drogi asfaltowej wjeż- lickiego (patrz opis str. 21), następnie blisko Skręcając z ulicy Krakowskiej mo- dżając równocześnie do Złożeńca i łącząc Zalewu Pilica, będącego doskonałym miej- żemy dojechać do nowopowstałe- Kościół śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty się z czerwonym szlakiem pieszym. Prze- scem na wypoczynek (patrz opis str. 24). go toru MTB z trasami o różnym oraz dzwonnica, fot. T. Gębuś jeżdżamy przez całą wieś główną drogą, Dojeżdżamy do skrzyżowania z drogą stopniu trudności. Natomiast poru- na której należy zachować ostrożność. Mi- wojewódzką (po lewej stronie kapliczka, szając się zgodnie z niebieskimi znakami Odcinek III jamy po lewej stronie remizę, po prawej po prawej krzyż) i przecinamy ruchliwą jedziemy na południowy-zachód, mijamy Droga łukiem wyprowadza nas w kierunku pole namiotowe i agroturystykę, a na- szosę jadąc na wprost. Kierujemy się w stro- po prawej stronie kapliczkę, i dojeżdżamy południowo-zachodnim, następnie skręca na po- stępnie po lewej kaplicę. Po opuszczeniu nę góry Św. Piotra, natomiast po lewej ruiny do stawu. Zalew objeżdżamy, skręcając łudnie objeżdżając grupę skałek. Po 2,2 km le- Złożeńca dojeżdżamy do rozwidlenia kościoła z XVI w., do których można podejść za kolejną kapliczką (po prawej stronie) śnej drogi docieramy do Bazelówki. dróg przy którym stoi krzyż. Do naszej z drogi wojewódzkiej w prawo w boczną (patrz opis str. 19). Po kolejnych 600 m do- ulicę. Przy zalewie jedziemy dalej rów- Odcinek IV trasy dołącza niebieski szlak pieszy. jeżdżamy w okolice Urzędu Miasta i Gminy nolegle do drogi asfaltowej (ok. 1 km) Odcinek 1,1 km jest odsłonięty – jedzie- Pilica kończąc naszą pętlę. by skręcić z niej w prawo w boczną drogę. ZŁOŻENIEC – warto zobaczyć my przez łąki, początkowo tylko za niebieskimi znakami, a następnie razem z niebie- pomniki przyrody – osiem skałek na Odcinek II wzgórzu Gaj oraz ostaniec Smyl (Smy- skim szlakiem pieszym. Mijając dwa krzyże Dojeżdżamy do parkingu i skręca- po prawej stronie dojeżdżamy do drogi lowa Skała), a także drzewa: lipę my w lewo nad Zalew Pilica (patrz opis asfaltowej, dalej w lewo do skrzyżowania. drobnolistną i klon jawor. str. 24). Tutaj znajduje się wiata i miejsce W prawo zgodnie z niebieskimi szlakami biwakowe – warto zatrzymać się nad możemy skrócić pętlę, my jednak kontynu- tym zbiornikiem rekreacyjnym i chwilę ujemy trasę jadąc prosto. Odcinek VIII odpocząć. Po przerwie szlak prowadzi Odcinek V W Wiesławowie skręcamy w prawo nas wzdłuż brzegu zalewu, by ponownie kierując się asfaltową drogą do Smo- skręcić na drogę asfaltową. Przy krzyżu Jadąc przez ulice Ryczowa należy lenia. Po ok. 1 km wjeżdżamy do lasu skręcamy w lewo, jedziemy początko- uważać na ruch drogowy i kierować się wo drogą asfaltową – trzeba uważać za szlakami niebieskimi. Skręcamy z drogi – na prawo od nas znajdują się grupy na ruch samochodowy, i po ok. 1 km asfaltowej, jedziemy ok. 200 m i po prze- skałek. Dojeżdżamy do ośrodka ZKP wo- zjeżdżamy z niej skręcając lekko w lewo. kroczeniu jednej drogi asfaltowej przeci- Długość trasy 25,6 km Pilica — Ryczów Żelazko Śrubarnia jewództwa śląskiego (po lewej) przy Mijamy kolejny krzyż, a niecały kilometr namy szlak rowerowy czerwony i czarny, którym odłącza od nas niebieski szlak dalej dojeżdżamy do wiaty i punku bi- po czym skręcamy w prawo. Jadąc razem pieszy. My jedziemy dalej niezalesio- wakowego. Kilkaset metrów dalej jest z czarnym szlakiem warto skręcić w lewo ną drogą zostawiając Zamek Smoleń leśniczówka obok której zmieniamy kie- i podjechać pod skałę, na której widać ru-

Długość trasy 22,1 km Pilica — Cisowa Smoleń Dolina Wodącej po prawej stronie. Możemy stąd podje- runek jazdy skręcając w prawo. iny strażnicy z XIV w. (patrz opis str. 29). chać pod punkt postojowy. Po ok. 300 m naszą drogę przecina czerwony szlak pieszy, a my jedziemy prosto do drogi wojewódzkiej na którą wjeżdżamy skręcając w lewo. Po ok. 200 m opuszczamy ruchliwą szosę i skręcamy w lewo w boczną drogę. Teraz jedziemy odsło- niętym terenem przez ok. 1,6 km mając po prawej stronie Bukową Górę. Wkrót- Kapliczka w Smoleniu, fot. arch. Compass Okolice Pilicy, widok z Góry św. Piotra, fot. T. Gębuś

42 www.pilica.pl www.pilica.pl 43 Sieć Tras Rowerowych dla Centralnej Części Jury Krakowsko-Częstochowskiej w Gminie Pilica

Odcinek VI i ośrodek konny. Najbliższy kilometr Po minięciu po lewej stronie kościoła, to wąska, rozdeptana droga – prowadzi skrcamy w prawo by zgodnie z drogą tędy szlak konny. Odcinek jest nieprzy- łukiem dojechać do głównej drogi pro- jemny – czeka nas stromy, piaszczysty wadzącej na Ogrodzieniec. Wjeżdżamy podjazd. Dalej przecinamy drogę asfal- na nią skręcając w prawo i docieramy tową, a po 650 m dojeżdżamy do terenu do cmentarza. Mijamy cmentarz i zjeżdża- zabudowanego i placu zabaw. my z ulicy w lewo w piaszczystą drogę. Odcinek X Odcinek VII W terenie zabudowanym należy za- Po chwili wjeżdżamy do lasu, a po 600 m chować szczególną ostrożność. Początko- dołącza do nas czarny szlak pieszy. Ma- wo razem z czerwonym szlakiem konnym jąc chwilę czasu warto skręcić za czar- poruszamy się przez ulice Podzamcza nymi znakami w lewo i zobaczyć miejsce – należy uważać na ruch samochodowy. pamięci – pomnik z tablicą poświęconą Omijamy od południa Górę Janowskiego żołnierzom poległym podczas powstania z ruinami zamku Ogrodzieniec – warto styczniowego w 1863 r. oraz krzyże i napis zatrzymać się dłużej i zwiedzić zabytki. mówiący o pomordowanych mieszkańcach Jadąc zgodnie z niebieskimi znakami kie- i okolicznych wsi podczas okupacji rujemy się na wschód mijając po drodze hitlerowskiej��. Wracając na niebieski szlak je- liczne skałki. Droga przez ponad 2 km dziemy dalej lasem, który po niecałych 700 prowadzi lasem, przez ostatni kilometr m opuszczamy – odsłania się piękny widok wspólnie z czerwonym szlakiem pieszym. Podzamcze — Kocikowa Wola Pilica na skały, które mogliśmy dostrzec już wcze- Odcinek XI śniej, w lesie, po naszej prawej stronie. Wkrótce dojeżdżamy do drogi szutrowej Od skrzyżowania z niebieskim szlakiem i łączymy się z zielonym szlakiem pieszym, pieszym szlak niebieski prowadzi lasem skręcamy w lewo by po niecałych 200 m do- przez 1,6 km do Kocikowej Woli. Tutaj trzeć do zabudowań Żelazka. Przy kaplicy wjeżdżamy na asfalt którym przez 1,1 km skręcamy w prawo do miejsca biwakowego. poruszamy się do Kocikowej. Odcinek VIII Odcinek XII Jedziemy główną drogą razem z zie- We wsi należy zachować ostrożność – lonym szlakiem pieszym mijamy remizę, musimy przejechać wzdłuż zabudowań. następnie skręcamy asfaltem w pra- Dojeżdżając do głównej drogi skręca- wo, a po 400 m z lewej strony mijamy my w prawo, a następnie na wysokości ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy. przystanku autobusowego w lewo – Wkrótce szlak zielony odchodzi w lewo, zjeżdżając z asfaltu. Jadąc przez pola warto zwrócić uwagę na pobliskie skałki, i fragmentem lasu docieramy po 4 km my natomiast przez ponad 2 km jedzie- do Pilicy – przed dojazdem do miasta my asfaltową drogą przez Śrubarnię. wjeżdżamy na aleję wielogatunkową. Dojeżdżamy w okolice źródła Bełkotek Warto zatrzymać się przy zespole pa- i opuszczając asfalt razem z żółtym szla- łacowo-parkowym z początku XVII w. kiem skręcamy w prawo. (patrz opis str. 18). Mijamy także miejsce pamięci gdzie w czasie II wojny Odcinek IX światowej rozstrzeliwano ludność Pilicy. Podążając piaszczystą drogą po ki- Następnie przejeżdżamy obok cmen- lometrze mijamy po lewej stronie La- tarza i zjeżdżamy do centrum miasta. chowiznę, gdzie działa agroturystyka Tutaj kończymy pętlę. Trasa łącznikowa

420 2,6

410

Długość trasy 26,5 km Pilica — Ryczów Żelazko Śrubarnia 400 wariant I wariant skrzyżowanie

Wysokość [m n.p.m.] Wysokość dróg 390 niebieski szlak rowerowy, niebieski szlak rowerowy, Ryczów, ul. Armii Krajowej Armii ul. Ryczów,

380 Dystans [km] 0 0,5 1 1,5 2 2,5 Istnieje możliwość skrócenia szlaku nie- noc wysunięte zabudowania Kolonii Ryczów. bieskiego. Zamiast dojeżdżać do Podzam- Przez ostatnie 200 m poruszamy się lasem. cza, można skręcić przed Ryczowem w pra- Trasa pokrywa się z fragmentem czerwo- wo i jadąc na północny-zachód, dołączyć nego szlaku rowerowego „Olich Gniazd”, Inne Szlaki Turystyczne do szlaku w lesie niedaleko Kocikowej Woli. prowadzącego na północny-zachód do Pod- Trasa o długości 2,6 km jest widokowa, pro- zamcza. Jest to także odcinek wspólny dla wadzi przede wszystkim polami. Jadąc nią niebieskiego szlaku pieszego prowadzącego omijamy po prawej stronie Babią Górę, najpierw do Podzamcza, a dalej do Ogro- następnie przecinamy najbardziej na pół- dzieńca – szlaku Warowni Jurajskich.

44 www.pilica.pl Inne Szlaki Turystyczne Inne Szlaki Turystyczne

SZLAK JASKINIOWCÓW (ZIELONY) jaskinie, z których kilka można spenetro- SZLAK MARYJNY wać. Obok Jaskini na Biśniku jest Jaskinia Szlak ma niecałe 10 km, prowadzi Psia – mniejsza, ale z ciekawymi forma- Na polskim odcinku od Doliny Wodącej, przez Zegarowe mi i jeziorkami. O obu krążą legendy szlak prowadzi do Za- Skały, Strzegową, jaskinię Jasną, Gro- o ukrytych skarbach – w Jaskini na Bi- kopanego znakowanymi dzisko Pańskie, Grodzisko Chłopskie, do śniku miało prowadzić wejście do lochów szlakami turystycznymi Jaskini Biśnik. Wyznakowany został w smoleńskiego zamku. pieszymi (przejezdnymi 2005 r. ze środków Urzędu Marszałkow- rowerem) oraz rowero- skiego w Krakowie oraz Centrum Kultury ŚCIEŻKA DYDAKTYCZNA wymi. Jest oznakowany w Wolbromiu, jego pomysłodawcą był PO DOLINIE WODĄCEJ tablicami informacyjny- Wiesław Biernacki. Trasa ma na celu mi przy sanktuariach, pokazanie ciekawych miejsc które omi- Wycieczkę ścieżką dydaktyczną schematycznymi mapka- jają dwa podstawowe szlaki Jury: Orlich po Dolinie Wodącej rozpoczynamy mi oraz drogowskazami, Gniazd i Warowni Jurajskich. Podczas przy Ośrodku Edukacyjno-Naukowym na których podaje się przejścia szlakiem z bliska można zoba- Zespołu Parków Krajobrazowych Woje- długość odcinka prowa- czyć Skały Zegarowe z jaskinią Zegar wództwa Śląskiego w Smoleniu. Ośro- dzącego danym szla- oraz jaskinię Jasną, a także wejść na dek leży na terenie parku krajobrazo- kiem oraz miejscowość wierzchołek najwyższej w tym komplek- wego Orlich Gniazd, w pobliżu wielu (miejsce), gdzie nale- sie skały (480 m n.p.m.). Piękne widoki atrakcyjnych pod względem przyrodni- ży kierować się innym Rynek w Pilicy, fot. arch. Compass można podziwiać wędrując polnymi czym i kulturowym miejsc, co umożliwia wskazanym szlakiem. drogami koło Skały Krzywość, Kyciowej prowadzenie ciekawych zajęć w tere- Odcinki szlaku na tere- Skału, Skały Jama z jaskinią nie Republiki Czeskiej i Słowacji pozo- wej zaprojektował jej przebieg i zdobył Jasną Strzegowską. War- stają w toku uzgodnień; w Austrii, szlak na prace fundusze. Szlak pokazuje nie to podejść do tzw. żywego jest częściowo oznakowany. Na obszarze tylko średniowieczne warownie, ale tak- źródła Tarnówki – przetrwał Jury przebieg szlaku jest następujący: że zabytki sakralne i przyrodnicze. tu relikotwy wypławek al- pejski. Szlak poprowadzono Częstochowa Stary Rynek (z Jasnej Kraków Krowodrza – Ojcowski przez miejsca zamieszkiwa- Góry dojście al. NMP nie oznakowa- Park Narodowy 13,0 – Grodzisko ne przez neandertalczyków. ne) – Przeprośna Górka 10,4 – Mstów 21,0 – Pieskowa Skała 26,0 – Su- Pozostałości po nich odna- Rynek 14,2 – Zrębice 29,4 – Złoty łoszowa 30,0 – Rabsztyn 48,0 – leziono w jaskiniach w Ska- Potok 39,0 – Żarki Leśniów 49,9 – Jaroszowiec 55,5 – Góry Bydlińskie łach Zegarowych, w jaskini Bobolice 59,9 – Podlesice 66,8 – Za- 70,5 – Smoleń 76,0 – Pilica 80,5 Jasnej Strzegowskiej i jaskini wiercie Skarżyce 73,1 – Podzamcze – Podzamcze 89,0 – Morsko 104,0 na Biśniku, tu znajduje się naj- 83,3 – Pilica Rynek 92,6 – Jaroszo- – rez. Góra Zborów 107,8 – Bobo- starsze stanowisko jaskiniowe wiec 115,1 – Olkusz centrum 125,5 lice 115,9 – Mirów 117,4 – Nie- neandertalczyka w Polsce Punkt odpoczynkowy Psarskie, – Płoki 135,9 – Racławice 151,6 – gowa 121,3 – Złoty Potok 143,7 – archeolodzy odkryli pozo- fot. arch. Compass Czerna 157,2 – Krzeszowice 162,7 – – rez. Sokole Góry 145,2 – Olsztyn stałości bytności istot sprzed Alwernia 177,9 – Czernichów 198,4; 147,7 – rez. Zielona Góra 154,4 – 500-400 tysięcy lat. Warto także zaj- nie. Oferta adresowana jest do uczniów dalej poza Jurą: Kalwaria Zebrzy- Częstochowa 163,9 km. rzeć do Grodziska Pańskiego – tutaj wszystkich typów szkół, a także dla dowska 222,5 – Jordanów 268,7 – pod koniec XVII w. działała fałszywa osób dorosłych – oprócz spacerów or- Ludźmierz 300,5 – Zakopane 328,0. mennica. Można wejść na skałę, gdzie ganizowane są spotkania, warsztaty, Szlak posiada odnogę o dł. 44 km zamontowano ułatwienia w postaci łań- konkursy, festyny, konferencje i sympo- z Płok przez Trzebinię – Wygiełzów cuchów i drewnianych mostków. W jaski- zja naukowe. Czytelnia udostępniona – Mętków – Podłęże, gdzie łączy się ni Jasnej Strzegowskiej natomiast, odna- dla odwiedzających pomaga pogłębić z trasą główną. leziono osadę w której wytwarzano na wiedzę. Na ośrodek składa się budynek skalę masową siekierki. Szlak obfituje w główny, świetlica dydaktyczna, domki piękne widoki, malownicze skały oraz campingowe i miejsce na ognisko. SZLAKI PIESZE Ścieżka przyrodnicza oznakowana Szlak Orlich Gniazd – 163,9 km (czerwony) jest białym rombem z czerwoną przekątną kreską. Ma długość 4,5 km i czas jej przejścia wynosi ok. 3 h. Jest to najdłuższa i jedna z najciekaw- Na trasie oznakowano 9 przystanków szych znakowanych tras krajoznawczych przy których zamontowano tablice na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. z opisem atrakcji. Trasa jest przystoso-przystoso- Swą nazwę zawdzięcza usytuowanym wana dla osób w różnym wieku i nie wy- na wysokich skałach (do 20-30 m wymaga specjalnej kondycji fizycznej czy sokości) wybudowanym w czasach króla przygotowań. Ścieżka ma kształt pętli, Kazimierza Wielkiego zamkom, strze- przy poszczególnych przystankach gącym traktów i granic. Trasa wiedzie znajdują się ławki, kosze na śmieci. obok 11 obiektów warownych, z których Wędrując nią zapoznamy się z roślinami kilka jest zachowanych (Pieskowa Skała), runa lasu bukowego, poszczególnymi a reszta w ruinie (m.in. Ogrodzieniec, Oj- gatunkami drzew iglastych, budową ców, Rabsztyn, Mirów, Bobolice, Morsko, pnia, rolą martwej materii organicznej, Olsztyn). Pierwsze próby wyznakowania organizmami środowiska wodnego, szlaku sięgają okresu międzywojennego, roślinnością naskalną, a także jednak z przyczyn braku konserwacji, z najdawniejszymi śladami osadnictwa. wkrótce zanikł. Obecna trasa (z pewnymi Wejście do jaskini Psiej, W Ośrodku warto także zobaczyć modyfikacjami) jest zasługą Kazimierza Zamek Smoleń, fot. T. Gębuś fot. arch. Compass ekspozycję historyczno-przyrodniczą. Sosnowskiego, który po II wojnie świato-

46 www.pilica.pl www.pilica.pl 47 Inne Szlaki Turystyczne

SZLAKI ROWEROWE Jurajski Szlak Rowerowy Orlich Gniazd – 188,3 km

Z myślą o amatorach turystyki rowerowej, postanowiono wytyczyć Jurajski Szlak Rowerowy „Orlich Gniazd” (ma- lowanie znaków orientacyjnych w terenie zakończono w 1999 r.). Na Ju- rajskim Szlaku Rowerowym, podobnie jak na pieszym, można zwiedzić ruiny wielu zamków, zaś walory przyrodni- Rowerzyści na szlaku rowerowym w Pilicy, cze Jury ukazują rezerwaty przyro- fot. arch. Compass dy. W bezpośredniej bliskości szlaku spotyka się ruiny strażnic obronnych SZLAKI KONNE z XIV w., a czasami warto zboczyć kilka lub kilkanaście kilometrów ze szla- Transjurajski Szlak Konny na Wy- ku, aby zobaczyć inne, równie ciekawe żynie Krakowsko-Częstochowskiej i atrakcyjne miejsca na Jurze (np. re- – 204,0 km (pomarańczowy) zerwat Doliny Mnikowskiej, Pustynię Błędowską czy Złoty Potok). Na trasie Z Nielepic do Olkusza prowadzą drogi są o bardzo różnorodnych na- dwie nitki szlaku – wschodnia i zachod- wierzchniach: asfaltowe (w zdecydo- nia, dzięki czemu można zaplanować wanej większości drogi drugorzędne ciekawą trasę. Dodatkowo istnieją wa- o małym ruchu samochodowym), utwar- rianty szlaku w okolicach Sławkowa (od- dzone gruntowe, a także nieutwardzo- bicie od szlaku głównego w okolicy Błę- ne drogi polne i leśne. Bogata oferta dowa na południowy-zachód) i Olsztyna noclegowa, zaplecze gastronomiczne (odgałęzienie na południe do Biskupic). i sklepy, które są w bezpośredniej bliskości szlaku, pozwalają na zapla- Jura Krakowsko-Częstochowska jest nowanie nawet kilkudniowej wycieczki, bardzo atrakcyjnym terenem dla wędró- bez dźwigania niepotrzebnego ekwi- wek konnych. Można wybrać się na krót- punku i prowiantu. kie spacery lub kilkudniowe wycieczki. Bazę stanowią ośrodki górskiej turystyki Kraków (Bronowice) – Rudno 32,8 jeździeckiej, częściowo afiliowane przy – Krzeszowice 39,0 – Czerna 44,7 PTTK, co stanowi gwarancję poziomu – Olkusz 66,0 – Rabsztyn 70,0 – świadczonych w nich usług. Wyznako- Jaroszowiec 76,0 – Smoleń 95,0 – wany Transjurajski Szlak Konny wiedzie Podzamcze 107,5 – Morsko 123,5 przez atrakcyjne przyrodniczo i krajo- – Podlesie 125,5 – Bobolice 136,5 znawczo tereny. – Mirów – 138,5 – Niegowa 140,7 Nielepice – Zawada 32,0 – Ma- – Żarki-Przewodziszowice 148,5 – łobądź 78,0 – Karlin 111,0 – Mirów Ostrężnic 153,0 – Olsztyn 170,0 km 138,0 – Złoty Potok 161,0 – Bisku- – Częstochowa (Stary Rynek) pice 179,0 – Częstochowa 204,0 km

Wieś Smoleń w Dolinie Wodącej, fot. T. Gębuś

48 www.pilica.pl