Een tennispartij op het strand van anno 1907. Foto: F. Devolder (privécollectie Marc Constandt-Bloes)

Brood 2018-2.indd 56 14/12/2018 16:03:30 Marc CONSTANDT en Bram CONSTANDT, historici

Tennis aan zee tijdens de belle époque: een vergeten geschiedenis?

Hoewel tennis een van ’s lands populairste sporten is, weten we weinig over zijn ontstaansgeschiedenis in België. Nochtans was tennis in zijn vroege periode zowel motor als spiegel van meerdere maatschappelijke evoluties, zoals de ontwikkeling van de vrijetijdseconomie, de urbanisering en de emancipatie van de vrouw … Over de geschiedenis van de tennissport aan de Vlaamse kust weten we zo mogelijk nog minder. Een populair werk over tennis in België vermeldt alleen Brussel en Antwerpen, maar negeert de kust volledig.1 Zelfs de ‘kustperiode’ van een top- speler als Paul de Borman komt niet aan bod. In dit artikel schetsen we de verspreiding van de tennissport aan de Belgische kust in de periode 1894-1914. Aan de hand van de tennisgeschiedenis van , Oostende, Middel- kerke en Westende tonen we aan dat de Vlaamse kust een epicentrum van de vroege Belgische tenniscultuur was. Vol- ledigheid streven we niet na, dit artikel is eerder een aanzet. We onderzoeken achtereenvolgens de initiatiefnemers van de tennisinfrastructuur in de hoger vernoemde badplaatsen en hun belang voor het toerisme. Daarvoor gebruiken we onder meer het schaars beschikbare beeldmateriaal, gaande van portretfotografie over souvenirfoto’s tot prentbriefkaarten.

BROOD & ROZEN 2018-2 / 57

Brood 2018-2.indd 57 14/12/2018 16:03:30 De oorsprong van tennis gaat terug op het De uitbouw van goede middeleeuwse spel jeu de paume waarbij de tennisinfrastructuur spelers, toen nog zonder hulp van rackets, een bal over het net sloegen. Het spel was vrij In Bredene was het eerste tennisterrein het populair aan diverse Europese hoven (royal werk van hotelier Henri Van Welsenaers, die tennis) en werd indoor in verschillende vari- hiermee zijn cliënteel ter wille wilde zijn. 4 Het anten – eerst zonder, later met racket – maar paalde aan het Hôtel de L’Espérance en was meestal zonder eenduidige regels gespeeld. exclusief voorbehouden aan zijn hotelgasten. De moderne outdoor variant die we vandaag Het had wellicht enkel een recreatief doel. kennen (lawn tennis) ontwikkelde zich pas In Oostende werd tennis geïntroduceerd omstreeks 1874, toen de Britse majoor Wal- aan het einde van de 19e eeuw. Het werd ge- ter Clopton Wingfield zijn lawn tennis box op speeld in het Leopoldpark, in het centrum de markt bracht.2 Deze houten doos bevatte van de badplaats. De sport werd zelfs het rackets, ballen, een net, lijnen, een meetlint, onderwerp van een tekening van Maurice maar vooral ook een reglement. Die poging Bonvoisin, alias Mars.5 De afbeelding toont tot regularisering droeg er, net als de handige een gemengd dubbelspel waarbij enkele mobiele doos met alle benodigdheden, toe bij schaarse toeschouwers toekijken. Dit vroege dat de sport zich snel verspreidde naar het voorbeeld toont aan dat er toen ook al da- Europese vasteland. Landen als Frankrijk, mes in actie kwamen. Niet iedereen was het Duitsland, Oostenrijk, Nederland maar ook er echter mee eens dat er in een openbaar België behoorden tot de early adopters, die park werd getennist. Er werd geklaagd dat tennis als bijproduct van de intense indus­ kinderen amper in het park mochten spelen, triële en toeristische contacten met Engeland terwijl de tennisspelers volop beslag moch- leerden kennen. Over een snelle democratise- ten leggen op de grasvelden. Wellicht onder ring kunnen we echter niet spreken. Tennis druk van deze klachten verdween de sport werd vooral door edellieden en burgerlijke uit het centrum en verhuisde ze, op voorstel families gespeeld, voornamelijk tijdens va- van gemeenteraadslid Max Valcke, naar de kanties in kuuroorden, zoals Spa en Oostende. rand van de stad, bij de velodroom gelegen Vanaf de jaren 1880 zijn er duidelijke spo- naast de paardenrenbaan.6 Tussendoor werd ren van tennis aan de Belgische kust. In eer- er ook getennist op het strand en werden er ste instantie werd vooral in de duinen en op zelfs heuse wedstrijden georganiseerd. De het strand gespeeld, zo toont een getuigenis initiatiefnemers van deze ‘vroege’ concours van baron Albert de Bassompierre uit die waren de Engelse sportjournalist en foto- periode aan.3 Dankzij majoor Wingfields graaf Andrew Pitcairn-Knowles en tennis- lawn tennis box – en zijn vele opvolgers en speelster Marie-Rose de Laveleye, gehuwd concurrenten – was slechts een beperkte met Paul Trasenster.7 Zij is, voor zover we strook gras of zand nodig, afgebakend met weten, de enige vrouw die zich ook aan de katoenen lijnen. Al snel werd tennis een van organisatie van tenniswedstrijden waagde. de favoriete tijdverdrijven van de gegoede Brusselse kusttoeristen. Hoewel onbelicht Wervende affiche voor het Oostendse tennistoernooi brengt dit aspect van de belle époque een in 1907. Ontwerp: Rouget. (privécollectie De Plate, fascinerend verhaal. Oostende)

58 / BROOD & ROZEN 2018-2 MARC CONSTANDT EN BRAM CONSTANDT

Brood 2018-2.indd 58 14/12/2018 16:03:30 Brood 2018-2.indd 59 14/12/2018 16:03:32 Brood 2018-2.indd 60 14/12/2018 16:03:32 Maar de tennisactiviteiten op het strand Bezoekers die vanaf de primitieve tribune en de eerder beperkte infrastructuur aan de de wedstrijden wilden volgen, waren meer velodroom bleken niet genoeg. De nood aan dan welkom en betaalden slechts één frank betere tennisvelden groeide. Het zou zelfs toegangsgeld. Ze konden zich ook laven aan de uitdrukkelijke wens van koning Leopold de five o’clock afternoon tea die naar Engelse II zijn geweest dat Oostende moderne ten- traditie in het clubhuis werd geserveerd. Voor nisinstallaties kreeg. De koning was zelf een heel wat toeristen vormde dit een gesmaakte fervent tennisspeler. Graaf Edmond d’Assche invulling van een namiddagje aan zee. van der Noot, uit de entourage van de koning, Af en toe kreeg het tenniscomplex hoog en Pierre Walckiers, hoofdredacteur van het bezoek, misschien zelfs op uitnodiging van blad La Vie Sportive, slaagden erin om de no- de Belgische koning die de tennisinfrastruc- dige fondsen te verzamelen en realiseerden tuur zeer genegen was. Zo waren Adalbert, aan de Northlaan negen tennisbanen en een derde zoon van de Duitse keizer Willem II, clubhuis. 8 Die installaties lagen aan de rand en aartshertog Frédéric van Oostenrijk er van de toeristische zone in de wijk Maria- in 1905 samen te gast en speelden ze er een kerke, maar die perifere ligging werd niet vriendschappelijke match.10 als negatief beschouwd. Er was daar nog vol- In 1903 vestigde de Franstalige orde van de doende open ruimte en de site was vanuit het zusters van het Heilig Hart zich in Oostende stadscentrum vlot bereikbaar met de elektri- en opende ze op de zeedijk een meisjespen- sche tram. Wellicht werd deze attractie zelfs sionaat. Dat richtte zich specifiek tot dames gezien als hefboom om de ruime omgeving en jonge meisjes die er in het milde zeekli- rond de tennispleinen op toeristisch vlak maat werden voorbereid op het leven in de verder te ontwikkelen. maatschappij.11 In de tuin van de instelling De Lawn Tennis Club zorgde voor was, verrassend, een tennisveld en de leer- de uitbating van het geheel. In 1906 was ene lingen werden er aangespoord om de sport Jules Morren de voorzitter (in 1910 werd hij te beoefenen. De zusters beschouwden tennis opgevolgd door Willy de Brouwer), Pierre duidelijk als onderdeel van een mondaine Walckiers was bestuurslid en Max Valcke de opvoeding voor meisjes. secretaris.9 Onder andere de tennisspelers De toeristische ontwikkeling in Middel- Paul de Borman en Willy le Maire de Warzée kerke is in heel wat opzichten een kopie waren lid van het comité dat de wedstrij- van die van Oostende. Dat was al zo met de den organiseerde. Vooral het Grand Tournoi rollende badkarren op het strand, de villa- International dat vanaf 1900 elk jaar begin architectuur en de toeristische promotie. augustus werd georganiseerd, genoot in- En nu ook met de tennissport die kort na de ternationale belangstelling. Internationale start in Oostende ook in werd spelers zoals Josiah Ritchie, Anthony Wilding geïntroduceerd. en A.P. Ford kwamen dikwijls naar Oostende Burgemeester Pieter Joseph Casse, een om een balletje te slaan. vertrouweling van koning Leopold II, gaf al in 1901 de aanzet. Bij de verlenging van de Leopoldlaan, een onderdeel van de zoge- Tennisrackets groeiden uit tot een statussymbool bij de naamde Koninklijke Baan richting Westen- gegoede klassen en werden daarom als attribuut mee- genomen in de studio van deze anonieme Middelkerkse de, voorzag ondernemer en bouwpromotor fotograaf. (privécollectie Marc Constandt-Bloes) Alexandre Ponchon ook een plein met vijf

TENNIS AAN ZEE TIJDENS DE BELLE ÉPOQUE: EEN VERGETEN GESCHIEDENIS? BROOD & ROZEN 2018-2 / 61

Brood 2018-2.indd 61 14/12/2018 16:03:32 tennisvelden.12 Dat centrale plein was omge- bij de bestaande bebouwing, werd Westende- ven door bouwgronden die Ponchon te koop Bad door private ondernemers in ongerept aanbood. Met de tennisvelden wilde hij de duinengebied uitgebouwd.15 Vooral de Brus- omliggende bouwgronden aantrekkelijker selse familie Otlet, met vader Edouard, een – lees: duurder – maken. industrieel, en zoon Paul, stadsplanner en Alexandre Ponchon, een Brussels textiel- pionier van de documentering van kennis, fabrikant, had Middelkerke als vakantieoord lagen vanaf 1895 aan de basis van dit project. uitgekozen en probeerde er de toeristische Ze hadden een totaal nieuw vakantieoord ontwikkeling in meerdere opzichten te sti- voor ogen waarvoor ze zelf alle gebouwen en muleren. Zijn Middelkerkse villa bedacht hij infrastructuur invulden. Daarbij voorzagen met de gastvrije naam Bon Acceuil, hij was ze ook ruimte voor ontspanning, met onder medevennoot van de uitbating van de paar- meer tennisvelden. De tennissport is in Wes- dentram die de bereikbaarheid van de bad- tende dus niet rechtstreeks geïntroduceerd plaats moest verhogen en hij organiseerde vanuit Groot-Brittannië, maar onrechtstreeks tombola’s en andere liefdadigheidsacties vanuit het Brusselse. Dat was eveneens het ten voordele van het zeehospitaal van Pieter geval in Middelkerke, waar de Brusselaar Joseph Casse. In september 1901, dus amper Ponchon het tennis introduceerde. een jaar na Oostende, werd in Middelkerke De allereerste tennisinfrastructuur in al een eerste tennistoernooi georganiseerd. Westende was maar een bescheiden aanzet Contactpersoon was Alexandre Ponchon met amper drie velden. Toch vond daar in himself.13 Voor de praktische zaken die de 1904 met de Championnat de Lawn Tennis al sport met zich meebracht had hij een mede- een meerdaagse competitie plaats. Die deed werker: een gardien du tennis. ook de vraag naar een betere infrastructuur Ponchon gebruikte de tennissport in eerste stijgen.16 Daarop gaf de familie Otlet opdracht instantie om zijn eigen bezit aantrekkelijker aan architect Octave Van Rysselberghe om en verkoopbaarder te maken. Maar de ten- een supermodern tenniscomplex te bouwen. nismicrobe zat blijkbaar ook in de genen. Pon- In 1905 werd de nieuwe tennisinfrastruc- chons dochter Marguerite ontpopte zich later tuur geopend met een clubhuis en zes velden tot een verdienstelijk speelster. Zo bekampte met betontegels.17 Voor de uitbating richtten ze de befaamde tennnisspeelster Ellen Mills de belangrijkste eigenaars van de badplaats tijdens het seizoen 1908 in Westende.14 Tennis een coöperatieve vennootschap met de naam aan zee speelde zeker een positieve rol in de Westend Lawn Tennis op.18 De Brusselse emancipatiestrijd van de dames. Die werden kunsthandelaar Nicolas Lembrée kon meer- als gelijken toegelaten tot de wedstrijden. dere andere toeristen over de streep trekken Denk maar aan het gemengd dubbelspel. om zich aan te sluiten.19 Onder meer Gaston Toen de gemeente Middelkerke in 1914 een Beirlaen, de stichter van de Touring Club de nieuw casino liet bouwen op de uitsprong van Belgique, behoorde tot dat groepje. De echte de zeedijk, kwam de oude bouwplaats vrij gangmaker van de tennissport in Westende voor nieuwe tennisterreinen. Het is echter was echter Victor Robyns de Schneidauer.20 niet duidelijk of er nog voor de Eerste We- Hij was viceconsul van Monaco en had in reldoorlog werd gespeeld. Westende de Villa Olga gekocht. Hij coördi- In tegenstelling tot Oostende en Middel- neerde zowat alles wat met de tennissport in kerke, waar de badplaatsen perfect aansloten de badplaats te maken had. Hij speelde zelf

62 / BROOD & ROZEN 2018-2 MARC CONSTANDT EN BRAM CONSTANDT

Brood 2018-2.indd 62 14/12/2018 16:03:32 Toeristen rusten uit na een deugddoend partijtje tennis in Westende. (privécollectie Marc Constandt-Bloes)

ook tennis: zijn naam komt voor op het pal- De bouwgronden bij de tennisvelden kre- mares van het tennisgebeuren van Oostende. gen meer status. Dat was ook te zien aan de huizen, die even luxueus werden afgewerkt De nieuwe tennisinfrastructuur sloot aan als die op de zeedijk. Tot de bekendste eige- bij het Westend’Hôtel, het eerste centrale naars behoorden Paul de Borman, een top- punt waar de toeristen elkaar konden ont- speler die er de Villa Butterfly liet bouwen en moeten. Vooral de spelers van de Brusselse Gaston Beirlaen met zijn Villa La Primrose. Leopold Club gaven elkaar hier tijdens de Dat tennis in Westende belangrijk was, zomer rendez-vous: met onder meer het echt- blijkt verder nog uit de bijkomende tennisvel- paar de Borman, Geo Watson, Willy Le Maire den achter het nieuwe casino en het tweede de Warzée en Marguerite Ponchon, dochter grote hotel van de badplaats, het Grand Hôtel van de tennispionier van Middelkerke. Op Belle-Vue. Toen dat in 1911 op aanzet van deze terreinen werd ook ieder jaar, aan het Nicolas Lembrée werd geopend, rees het plan eind van de maand juli, een druk bijgewoond om alle tennisinfrastructuur naar daar te internationaal tennistoernooi georganiseerd. verhuizen. Daarom werd een nieuwe coöpe- In het organisatiecomité speelden Paul de ratieve vennootschap opgericht waarvan heel Borman en Victor Robyns de Schneidauer wat prominente eigenaars van Westende deel een belangrijke rol. uitmaakten.21 Tot de stichtende coöperanten

TENNIS AAN ZEE TIJDENS DE BELLE ÉPOQUE: EEN VERGETEN GESCHIEDENIS? BROOD & ROZEN 2018-2 / 63

Brood 2018-2.indd 63 14/12/2018 16:03:33 behoorden opnieuw Nicolas Lembrée, Victor gevonden maar wel heel wat prentbriefkaar- Robyns de Schneidauer en Paul de Borman. ten. Voor Oostende is er dan weer maar één Het plan om de tennisvelden bij het Wes- zo’n kaart bekend.25 Ook Middelkerke had tend’Hôtel te schrappen, ging uiteindelijk er amper. niet door, maar alle belangrijke toernooien Ook op souvernirfoto’s zien we verwijzin- verhuisden in 1914 toch naar de nieuwe ter- gen naar het tennis, bijvoorbeeld met rac- reinen. Dat jaar was ook de befaamde Franse kets als attributen. Voor de toeristen was tennisspeelster Suzanne Lenglen er te gast.22 een racket al snel een soort statussymbool waarmee ze een sportieve luxe wilden etale- Hoe belangrijk was ren. Dat zien we bijvoorbeeld op een vroege tennis voor het toerisme? toeristische foto van 1896 waarop diverse familieleden poseren met hun racket. Daar- Bredene had wellicht maar één tennisveld bij naast heeft een anonieme fotograaf in 1910 een hotel: voor de hotelgasten en voor louter een reeks foto’s gemaakt van de tennissite in recreatieve doeleinden. Maar de badplaatsen Oostende.26 Hij vereeuwigde niet alleen het Oostende, Middelkerke en Westende hadden clubhuis en enkele befaamde internationale voor de Eerste Wereldoorlog al een goed uit- spelers, maar ook de leden van zijn eigen gebouwde tennisinfrastructuur met respec- familie die als toeschouwer het gebeuren tievelijk negen, vijf en zes tennisvelden. In bezochten. elke van deze drie badplaatsen organiseerden Van Bredene vinden we enkele souvenir- de clubs bovendien een competitie tijdens foto’s van een groep toeristen bij het terrein de zomer. bij het Hôtel de L’Espérance, meteen een dui- Het toeristisch belang van tennis voor de delijk bewijs dat daar een tennisterrein was. badplaatsen kan dan ook moeilijk ontkend De toenmalige directie speelde dat gegeven worden. De jaarlijkse tennistoernooien trok- trouwens ook uit in de publiciteit voor het ho- ken toen al een massa internationale tennis- tel. In Middelkerke vinden we tennis­rackets spelers aan die onderdak zochten in de buurt. terug op een studiofoto (zie p. 60) en toevallig Ook het grote publiek vond de weg naar deze dook ook een foto van de gardien du tennis attracties, ingelicht door de pers en door affi- met zijn familie op. Die hield zijn kepie, met ches en feestprogramma’s. Middelkerke nam vermelding van zijn functie, trots op toen de het tennistoernooi bijvoorbeeld bewust op foto werd genomen. in haar feestprogramma van 1903, dat af- Ook in Westende werden spelers geregeld gedrukt werd op een metershoge affiche.23 op en rond het tennisveld gefotografeerd. Oostende ging nog een stap verder en drukte Dat was bijvoorbeeld het geval met de leden speciale affiches voor de tennistoernooien. van de familie Guillon, die er jarenlang graag Er zijn nog exemplaren van 1904 en 1907 geziene gasten waren. Een van de vrouwelijke bewaard (zie p. 59).24 telgen van de familie vond op het tennister- Het Hôtel de l’Espérance in Bredene ver- rein van Westende zelfs een huwelijkspart- meldde zijn tennisterrein in zijn gedrukte ner. 27 publiciteit en op de geschilderde tekst op de zijgevel. Het toont aan dat deze hotelier de Het is duidelijk dat tennis een belangrijke wervende waarde van de sport onderkende. plaats innam in de ontspanningscultuur van Voor Westende-Bad hebben we geen affiches de toeristen aan zee. Het was de verdienste

64 / BROOD & ROZEN 2018-2 MARC CONSTANDT EN BRAM CONSTANDT

Brood 2018-2.indd 64 14/12/2018 16:03:33 van enkele personen met Belgische nationa- 14. Informatie op basis van de kopie van een foto van deze wedstrijd ons bezorgd door de vroegere liteit dat de badplaatsen hun tennisvelden uitbaters van Bar du Soleil in Westende-Bad. kregen. Vooral de naam van Paul de Borman 15. Marc CONSTANDT, Westende in de belle époque: van springt daarbij duidelijk in het oog. exclusieve badplaats tot spookstad, Brugge, 2007. 16. A Westende – Le Championnat de Lawn Tennis. In: Le Met dank aan mevrouw Diane Cops. Haar unieke Carillon, 03-04/09/1904. collectie rond tennis in België en haar website 17. Mundaneum Bergen, Papiers personnels Paul Otlet, Westend Lawn Tennis, 1905. www.tennisbelgica.be zetten ons op weg naar 18. Gemeentearchief Middelkerke (G.A.M.), Archief enkele belangrijke bronnen. Societeit SO3, Map stichting Westend Lawn tennis 1905, Akte van notaris Bauwens uit Brussel van 12 oktober 1905. 19. Marc CONSTANDT, Het Westendse netwerk van Nicolas Lembrée. In: Handelingen van het genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 154(2017)1, pp. 155-179. 1. Carlos DE VEENE & Jacques HERENG. De ongelofelijke 20. Charles FEDER, Portraits littéraires: Victor Robyns successtory van tennis in België. Tielt: Lannoo, 2004. de Schneidauer. In: Westendia: organe de la Plage de 2. Over tennis en zijn geschiedenis, zie: Jan LUITZEN, Westende, 1(16 april 1911)1, p. 1. Theo BOLLERMAN & Pascal DELHEYE, Playing on the 21. G.A.M., Archief Societeit SO3, Map Art, Sports et Agrément, Société Coöperative 1905- 1914, Akte van the sale of lawn tennis sets in the Netherlands, notaris Ouverlaux Lagasse uit Brussel van 8 mei 1914. 1874–1887.field of social In: and technical innovation: The impact of The International Journal of the History 22. Au Lawn-Tennis de Westende-Bains. In: L’Echo of Sport, (2015)32, pp. 1181-1204; Heiner GILLMEIS- d’Ostende, 25- 26/07/1914. TER. Tennis: A cultural history (2nd edition) Equinox Publishing, 2017. 23. M L. BERNARD & R. FLORIZOONE, Affiches van de . Sheffield: Belgische kust 1890-1950, Brugge, 1992, p. 156. 3. www.tennisbelgica.be, rubriek ‘tennis clubs’ en ‘De koninklijke Léopold t.c’. Laatst geraadpleegd op 8 mei 24. M.L. BERNARD& R. FLORIZOONE, Affiches van de 2018. Belgische kust […], nr. 85 en Affiches sportives en Belgique, Brussel: Gemeentekrediet, 1981, nr. 68. 4. Op basis van souvenirfoto’s, zie verder in deze bijdrage 25. Zie: Etienne PITTELJON, Koninklijke Ostend Tennis Club, Oostende, 1997. Eindwerk gidsenopleiding 5. MAURICE DE BONVOISIN, Aux bains de Mer d’Ostende Lange Nelle, Oostende, 1997. par Mars, Parijs: Plon, s.d., p. 23. 26. Het gaat wellicht over een onbekende Engelse familie 6. Lawn Tennis. In: Le Carillon, 13/08/1903. die een tijdje in Oostende heeft verbleven. Op de 7. Idem. Pitcairn Knowles is een Engelse journalist en keerzijde van sommige foto’s staat een naam fotograaf met bijzondere aandacht voor het toerisme, genoteerd. Het is eigenaardig genoeg de enige reeks o.a. in Oostende. Edwardian Eye of Andrew Pitcairn- foto’s over tennis die kon getraceerd worden Knowles (1871-1956), Leicester, 2000. (privéverzameling). 8. Lawn Tennis. In: Le Carillon, 13/08/1903. 27. M.A. GUILLON, Une famille à travers l’Histoire, Brussel, 9. Le Lawn tennis club. In: Le Carillon, 14/06/1906 en Le 2004, pp. 104-105. Tennis à Ostende: un peu d’histoire. In: Le Littoral, 03/07/1937. 10. Lawn-Tennis. In: Le Carillon, 08/08/1905. 11. Y. DINGENS, Een halve eeuw Franstalig onderwijs te Oostende: Het institut des dames du Sacre-Coeur. In: Ostendiana IV: jaarboek van de Vlaamse vereniging voor familiekunde afdeling Oostende-Kuststreek, Oostende, 1982, pp. 125-130. 12. Marc CONSTANDT, Pieter Joseph Casse en het toeristische lot van Middelkerke, Middelkerke, 2003, pp. 29-31. 13. Lawn-Tennis. In: Le Carillon, 24/08/1909.

TENNIS AAN ZEE TIJDENS DE BELLE ÉPOQUE: EEN VERGETEN GESCHIEDENIS? BROOD & ROZEN 2018-2 / 65

Brood 2018-2.indd 65 14/12/2018 16:03:33