Gerrit Bloothooft De oudste blik op De Bilt

Tussen 1554 en 1558 tekende Anthonie van alleen het stadsprofiel van markante torens den Wijngaerde (Antwerpen? ca 1525 – Ma- te zien. Voor de detaillering van de stad kon drid 1571) vanuit het westen een schitterend hij echter gebruik maken van een stads- panorama in vogelvlucht van de stad . plattegrond die in het stadhuis aanwezig Door het hoog gekozen standpunt is over was [2]. En die moet ook geholpen hebben de stad heen op de achtergrond Oostbroek om het vogelvlucht perspectief op de stad te te zien. Daar kan geen misverstand over be- realiseren. Omdat de spits van de Domtoren staan: het is er ook bij gezet. Een deel van tot aan de horizon reikt wordt de suggestie dit panorama vormt de omslag van het jubi- gewekt dat de tekenaar ons minstens van die leumboek ‘De Bilt in kaart gebracht’ van Ste- hoogte op de stad laat neerkijken. Dat kon ven Hagers [1], terwijl het gehele panorama hij natuurlijk niet werkelijk, maar hij heeft in het boek getoond en besproken wordt het zich goed voorgesteld. Hij gebruikte voor (figuur 1). In aanvulling op wat hij over de de dieptewerking ook een verdwijnpunt. Het tekening in het boek schrijft wil ik hier ingaan verlengde van de lijnen langs de noordelijke op de vraag: wat is er in het panorama nog en zuidelijke bolwerken komen aan de meer te zien in de omgeving van Oostbroek? horizon precies bij de spits van de Domtoren Daarvoor moeten we die omgeving precies samen (zie de rode lijnen in figuur 1). De kunnen duiden en het is dan van belang om keuze om de gezichtshoek van het panorama te weten vanuit welke positie de tekenaar zo te kiezen dat het hoogste punt in de stad ons naar Utrecht laat kijken. Die vraag leidt de horizon raakt gebruikt Anthonie van den tot een boeiend onderzoek aan de hand van Wijngaerde ook in andere panorama’s, waar- wat meetkunde. onder dat van Amsterdam. Hij is beroemd Om een panorama van een stad te tekenen om zijn panorama’s, die hij van diverse moet er afstand van worden genomen. Uit de Europese steden maakte. In de laatste tien positie van de Buurkerk ten opzichte van de jaar van zijn leven heeft hij in opdracht van Domtoren is af te leiden dat het stadsprofiel Philips II veel Spaanse steden getekend. vanuit de richting van Vleuten gezien wordt. Mogelijk is Van den Wijngaerde daar op de Laten we nu onze positie kiezen midden voor toren geklommen. Maar op 8 km afstand is het panorama, bij het bruggetje, maar wat

14 NaamDe oudste van blik artikel op De Bilt meer naar onder, buiten de tekening. Dan Duurstede, Culemborg, , Zaltbommel, kunnen we vanuit één punt zichtlijnen teke- Asperen, Heukelum en Vianen. De keuze van nen naar plaatsen in de achtergrond langs de getoonde plaatsen lijkt te zijn ingegeven karakteristieke punten in de stad (blauwe door de kaart die Jacob van Deventer in 1542 lijnen in figuur 1). Zo kijken we over de van Holland en Utrecht tekende. Daarin zijn Jacobikerk naar , tussen de de hierboven schuingedrukte plaatsen met Pieterskerk en de Domtoren door over de een stadsymbool met kerktorens aangeduid Gildpoort naar , over de (ook al zijn en waren Muiderberg, Asperen Paulusabdij naar Oostbroek, langs en Heukelum toch niet meer dan een dorp), Lepelenburg (dat teveel naar links getekend en de andere plaatsen met een rondje. Het is) naar , en over Sterrenburg naar lijkt erop dat Van den Wijngaerde in ieder Houten. Als we die lijnen op een gewone geval die door Van Deventer benadrukte landkaart tekenen dan snijden ze elkaar in plaatsen aan de horizon wilde opnemen, ook één punt op ongeveer 250 meter ten westen al is het twijfelachtig of die allemaal vanaf de van de binnenstad van Utrecht. Dan staan we Domtoren te zien zijn geweest. Hun volgorde nu op de hoogste verdieping van de zuide- is correct, maar naar de rand van de tekening lijke toren van het nieuwe stadskantoor van zijn ze wel veel te centraal getekend. Vanaf Utrecht1. Natuurlijk kan Anthonie van den Weesp noordwaarts zouden deze plaatsen Wijngaerde daar in 1558 nooit op 100 meter eigenlijk buiten het panorama moeten vallen, hoogte hebben gestaan, maar hij heeft het en zuidwaarts geldt dat vanaf Asperen. zich wel goed verbeeld. Deze positie geeft De meeste van de overige plaatsen liggen in ons echter een probleem omdat dit gezicht- het zicht van Utrecht: Westbroek, punt wat zuidelijker ligt dan een zichtrichting Oostbroek, , Bunnik en Houten, waarbij uit Vleuten die voor het stadsprofiel zelf opvallend mist. Ze zijn ook niet waarschijnlijk is. Vanuit Vleuten gezien zou aan de horizon getekend. We zagen al dat de achtergrond wat meer naar links getekend hun onderlinge posities heel goed kloppen moeten zijn. met een gemeenschappelijk zichtpunt niet Als we ons nu concentreren op het landschap ver westelijk van de stad. Op de regiokaart achter de stad Utrecht, dan staan vanaf de van Van Deventer staan overigens zowel Domtoren linksom naar het noorden Maartensdijk als het Vrouwenklooster ver- Amersfoort, Naarden, Muiderberg, West- meld, en het is jammer dat Van den broek, Loosdrecht, Weesp, Amsterdam, Wijngaerde dat niet ook heeft gedaan. Loenen en Cronenburg vermeld, en rechtsom naar het zuiden Oostbroek, Zeist, Bunnik, Als we nu weten vanuit welke positie de Odijk, Doorn, Amerongen, Wijk bij centrale achtergrond van het panorama ge-

De Biltse Grift maart 2015 15 Figuur 1. Panorama van de stad Utrecht van Antonie van den Wijngaerde,omstreeks 1558. De rode lijnen langs de noordelijke en zuidelijke bolwerken leiden naar het verdwijnpunt, evenals de lijn via de Catharijnepoort en de Biltse Steenweg. De blauwe zichtlijnen lopen vanaf achterliggende dorpen via markante punten in de stad naar een gemeenschappelijke positie circa 250 meter westelijk van de stad. .

16 De oudste blik op De Bilt Figuur 1. Panorama van de stad Utrecht van Antonie van den Wijngaerde,omstreeks 1558. De rode lijnen langs de noordelijke en zuidelijke bolwerken leiden naar het verdwijnpunt, evenals de lijn via de Catharijnepoort en de Biltse Steenweg. De blauwe zichtlijnen lopen vanaf achterliggende dorpen via markante punten in de stad naar een gemeenschappelijke positie circa 250 meter westelijk van de stad. .

Figuur 2. Blik op De Bilt rond 1558. Links leidt de Steenweg van de Wittevrouwenpoort langs twee molens en de Gildpoort naar het Vrouwenklooster dat met torentje boven enige bosschages uitkomt. Daarachter zien we de Amersfoortse berg. Rechts van de Domtoren staat buiten de stad met dubbele torens het klooster Oudwijk en wat verder de abdijkerk van Oostbroek.

De Biltse Grift maart 2015 17 tekend is dan kunnen we daar ook in meer tekenaar plaatst zich hier op een hoger punt detail naar kijken (figuur 2). We kunnen dan dat over de weg uitkijkt. Vandaar zien we de afleiden dat we tussen de Domtoren en Domtoren in het verlengde van de kerk van Amersfoort het Vrouwenklooster bij De Bilt het Ellendigenkerkhof. Op basis van de moeten zien. Het klooster is daar met toren- diepteverhoudingen in de tekening moeten tje getekend, maar de naam is er niet we ons hier ook op 250 meter buiten de expliciet bij gezet. Het zal overigens eerder stadswal bevinden. Meer precies stond op een snelle symbolische dan een getrouwe die plek het St-Jobs Gasthuis aan de afbeelding van het Vrouwenklooster zijn. Vleutenseweg. Mogelijk is Anthonie van den Links van het Vrouwenklooster loopt met een Wijngaerde daar in het klokketorentje of op bocht de Steenweg, de huidige een nabijgelegen molen geklommen om de Utrechtseweg, die eindigt bij de Gildpoort voorgrond te tekenen [2, 3]. Zijn standpunt (bij de Museumbrug over de Biltse Grift bij was er in elk geval niet veel hoger dan de de Berenkuil); in het panorama is daar pre- huizen aan de Vleutenseweg. cies onder Amersfoort een huis getekend. De Steenweg zet zich voort als de huidige Eigenlijk past Anthonie van den Wijngaerde Biltstraat en loopt op het panorama naar hier een kunstgreep toe. De Vleutenseweg linksvoor. Er staat aan beide zijde van de ligt ongeveer in het verlengde van de as weg een molen getekend. Dan volgen een Steenweg - Wittevrouwenpoort – aantal huizen aan de noordzijde en aan de Catharijnepoort en vormt daarmee een lijn zuidzijde het Heilig Kruis Gasthuis vlak buiten die in het verdwijnpunt aan de horizon uit- de binnenstad. De Steenweg eindigt bij de komt (zie rode lijn in figuur 1). De Wittevrouwenpoort (met w.vro. ingetekend Vleutenseweg moet op de tekening daarom op het panorama). Rechts van de Domtoren eigenlijk naar links weglopen (vergelijk een zien we nog de dubbele toren van het kloos- houtsnede uit 1570 van die situatie in figuur ter Oudwijk, links van de zichtlijn Paulusabdij 3), maar de tekenaar laat hem met een – Oostbroek, en het klooster van Oostbroek. bocht naar het midden van de tekening gaan. Zo krijgen we een gedetailleerd vogelvlucht- Dat is nodig om de toeschouwer naar het beeld van het hele gebied tussen Westbroek punt te brengen waar de ligging van de plaat- en Oostbroek. sen op de achtergrond in overeenstemming Het is ook de moeite waard om de voorgrond is met zichtlijnen langs karakteristieke van het panorama wat nader te bekijken. punten in de stad, zoals al eerder is bespro- Daar zien we de Vredenburg en de Catharij- ken. Het gevolg is dat de kerk van het nepoort van waaruit de Vleutenseweg en de Ellendigenkerkhof met de Vleutenseweg Vleutense Wetering ons tegemoet komen. De mee naar het midden is verschoven, maar

18 NaamDe oudste van blik artikel op De Bilt Figuur 3. Fragment van een houtsnede van Melchisedech van Hoorn uit ca. 1570, archief. De Vleutenseweg is hier met het juiste perspectief correct in het verlengde langs de Vredenburg getekend. Linksonder staat het St-Jobs gasthuis van waaruit Antonie van den Wijngaerde de voorgrond van zijn panorama tekende.

daardoor wel een prominente plaats heeft stadskantoor), en kromp hij de horizon. De gekregen. techniek van diverse tekenpunten gebruikte Het panorama van Utrecht van Anthonie van hij ook voor panorama’s van andere steden den Wijngaerde geeft ons ook een beeld van [4,5]. Die vrijheid van de kunstenaar leidt het landschap tussen Oostbroek tot West- tot een resultaat dat we met een foto niet broek in 1558. Juist in dat centrale deel van zullen kunnen reproduceren. Gegeven de het panorama kloppen de verhoudingen schaarste aan contemporain carthografisch goed. Om tot een mooi , duidelijk en overtui- materiaal in het midden van de 16e eeuw is gend panorama te komen koos hij verschil- het panorama van Utrecht van Anthonie van lende tekenposities voor de voorgrond den Wijngaerde zeer bewonderenswaardig. (St-Jobs Gasthuis), het stadsbeeld (de kerk- toren van Vleuten), de achtergrond (het centrale deel als gezien vanaf het huidige

De Biltse Grift maart 2015 19 Referenties: Noot: [1] Steven Hagers (2012), De Bilt in kaart ge- 1. De verhoudingen midden in de tekening tussen bracht, HaEs producties, De Bilt. De orginele de voet van het westelijk bolwerk, de voet van de tekening van Anthonie van den Wijngaerde domtoren, het oostelijk bolwerk, het Vrouwen- bevindt zich in het Ashmolean Museum in klooster en de horizon zijn ongeveer 31:27:32:10. Oxford. De beste benadering van deze verhoudingen (in radialen) worden gevonden op 750 m van het [2] George Charles Labouchere (1930), Het westelijk bolwerk (39:16:32:13). De oost-west door Anthonie van den Wijngaerde gete- verhoudingen binnen de stad zijn dus ten gunste kende panorama van de stad Utrecht, bundel van het westelijk deel getekend, maar voor de rest is de overeenkomst vrij goed. De verhoudingen aantekeningen en concept artikel (32 pp), zijn bijna niet afhankelijk van de hoogte, waarvoor Utrechts Archief 831-3.15. Hij beschrijft het we dan op basis van de spits van de Domtoren panorama zeer precies, maar gaat voor de in- 100 m kunnen aannemen. Deze positie is wat terpretatie van de achtergrond mijns inziens westelijker dan we op grond van zichtlijnen naar de achterliggende dorpen berekenen. De horizon onterecht uit van een gezichtspunt vanaf de ligt op 36 km. Domtoren. [3] Jacob van Deventer, plattegrond van Utrecht, 1565, zie: http://kaart.he- tutrechtsarchief.nl/kaarten/oude-kaarten/ van-deventer-1565/ [4] Cornelis Koeman en Marco van Egmond (2007), Surveying and Official Mapping in the Low Countries, 1500 – ca. 1670, hoofdstuk 43 in The history of Carthography, vol. 3, Carthography in the Eureopean Renaissan- ce,1246-1295, ed. David Woodward, Chicago University Press [5] Rodríguez Méndez FJ, García Gago JM (2014), Wyngaerde en Zamora. EGE Revista de Expresión Gráfica en la Edificación; (8), pp. 67-75+141-145

20 De oudste blik op De Bilt