ĦARSA LEJN ID-DUTTURI TAL-KNISJA

sena XXXI nru. 129 lulju – settembru 2019 Ħarsa lejn id-Dutturi tal-Knisja WERREJ

Fr Raymond Gatt OP Editorjal 1 Fr Jonathan Farrugia Introduzzjoni għad-Dutturi tal-Knisja 3 Mons. Prof. Hector Scerri Id-Dutturi tal-Knisja: Mis-Seklu IV sas-Seklu VIII 13 Papas Prof. Martin Zammit It-Tliet Ġerarki Griegi 37 Fr Dr Martin Micallef San Ċirillu minn Lixandra u l-argumenti kristoloġiċi fil-kummentarju tiegħu fuq l-Evanġelju skont San Ġwann 49 Dr Pauline Dimech Id-Dutturi Nisa 61 Fr Raymond Gatt OP Bernard ta’ Clairvaux (1090-1153) 75 Fr Justin Schembri OP Aquinas, Magister in Sacra Pagina: Method as key to good theology 83

Fr Noel Muscat OFM Id-Dutturi Franġiskani tal-Knisja 95 Fr Joseph Ellul OP The Soul of Academic Life 107 Kontributuri 120 Rivista ta’ formazzjoni teoloġika li tittratta temi ta’ duttrina biblika, dommatika, morali u xjenzi umani

Toħroġ kull tliet xhur

Bl-approvazzjoni tal-Knisja

Direzzjoni – Redazzjoni – Amministrazzjoni Knisja 2000 Kunvent Patrijiet Dumnikani Pjazza San Duminku Rabat RBT 2521 Malta Telefon: 21 454592 Fax: 21 450503

Editur: P. Raymond Gatt O.P. [email protected]

Setting: Joe Cassar Cover design: Mark Mercieca Stampat: Printcare, San Ġwann. Tel. 21 497206 Copyright: Pubblikazzjonijiet Dumnikani websajt: www.opmalta.org Editorjal

Ħarsa lejn id-Dutturi tal-Knisja

Fr Raymond Gatt OP

It-titlu ta’ ‘Duttur tal-Knisja’ huwa titlu mogħti lill-irġiel u nisa li ġew rikonoxxuti mill-Knisja Kattolika bħala nies li wrew qdusija u għerf fit-tagħlim imxandar u miktub tagħhom. B’kollox insibu 36 duttur li huma mifruxin matul l-elfejn sena storja tal-Knisja. Dawn id-dutturi juru li Alla qatt ma jitlaq lill-poplu tiegħu imma jibqa’ jieħu ħsiebu permezz ta’ nies li jdawluh matul it-triq li twassal għas-salvazzjoni. It-tema tal-konverżjoni tiddomina l-predikazzjoni ta’ Ġesù Kristu u tal-Knisja tiegħu. U hija din it-tema li l-iktar insibuha trattata minn seklu għall-ieħor, skont iċ-ċirkustanzi taż-żmien, fil-kitba tad-dutturi tal-Knisja. L-oriġini tal-għoti tat-titlu ‘Duttur tal-Knisja’ beda fl-1298, meta l-Papa Bonifazju VIII ddikjara erba’ teoloġi Latini tal-Knisja bħala dutturi. Dawn kienu San Ambroġ (340-397), Santu Wistin (354-430), San Ġilormu (347-420) u San Girgor il-Kbir (540-604). Meta nħarsu mill-qrib lejn dawn id-dutturi, mill-ewwel nintlaqtu bl-għerf tagħhom li jimla volumi sħaħ ta’ kitba. Ibda mis-seklu 4 w.K bit-duttur Grieg Atanasju ta’ Lixandra sad-duttura Karmelitana Skalza Tereża ta’ Lisieux fis-seklu 19, naraw kif ir-riflessjoni fuq il-fidi Nisranija ġiet mgħoddija minn ġenerazzjoni għall-oħra b’lingwaġġ u bi stili ta’ kitba differenti biex tasal għand il-Poplu t’Alla biex iddawlu fil-mixja tiegħu lejn Alla. Matul is-sekli, id-dutturi tal-Knisja esprimew u żviluppaw l-għarfien tagħhom fi Kristu bis-sehem ta’ xi wħud minnhom fl-ewwel Konċilji, dak ta’ Niċea I fit-325 w.K u ta’ Kalċedonja fl-451 w.K. Santu Wistin (354-430) u San Girgor il-Kbir (540-604) jispikkaw fl-għerf wara dawn il-Konċilji tal-bidu. Fiż-Żmien tan-Nofs niltaqgħu ma’ dutturi li 2 KNISJA 2000 n 129 għamlu sintesi teoloġika tat-tagħlim Nisrani. Hawn tajjeb li nsemmu lid-Dumnikan San Tumas t’Akwinu (1225-1274) u lill-Franġiskan San Bonaventura (1221-1274). Fost id-dutturi nsibu erba’ nisa li huma Hildegard ta’ Bingen (1098- 1179), Santa Katerina ta’ Siena (1347-1380), Santa Tereża ta’ Avila (1515-1582) u Santa Tereża ta’ Lisieux (1873-1897). Fil-kitbiet ta’ dawn id-dutturi nisa jispikka l-element femminili kif in-Nisrani jrid jgħix fi Kristu. Il-konverżjoni lejn Kristu titlob mid-dixxiplu li jkun f’għaqda dejjem mal-Knisja u raġġ ta’ dawl għad-dinja għax wara kollox din hija l-missjoni tal-Knisja f’kull żmien, li twelled lil Kristu Salvatur lil kull bniedem. U dan il-Knisja għamlitu u għadha tagħmlu permezz ta’ nisa u rġiel għorrief li huma l-qaddisin t’Alla. F’din il-ħarġa tal-Knisja 2000 għandkom issibu artikli li jixħtu dawl fuq il-kontribut li taw id-‘Dutturi tal-Knisja’ matul iż-żminijiet. Għalhekk il-kontribuzzjonijiet se jkunu: introduzzjoni ġenerali għad- Dutturi. Wara artikli fuq id-Dutturi Latini, id-Dutturi Griegi, id-Dutturi Franġiskani u d-Dutturi Nisa. Imbagħad kitba fuq tliet Dutturi minn tliet perjodi differenti u fl-aħħar insibu l-lectio magistralis li għamel Fr Joseph Ellul OP fl-għoti tal-Maġisteru fit-Teoloġija mill-Ordni Dumnikan. Ringrazzjament speċjali jmur għal Fr Jonathan Farrugia li hu lettur fl-Università ta’ Malta, għall-għajnuna esperta tiegħu f’din il-pubblikazzjoni. Niddedikaw din il-ħarġa lil dawk kollha li għandhom għal qalbhom il-kitbiet tal-għorrief tal-Knisja. Introduzzjoni għad-Dutturi tal-Knisja

Fr Jonathan Farrugia

Xi xhur ilu ħareġ il-volum 125 tas-sensiela “Knisja 2000” bl-isem ta’ Ħarsa lejn Missirijiet il-Knisja. Dan il-volum li għandkom f’idejkom issa, li jfittex li jagħti tagħrif dwar id-Dutturi tal-Knisja nistgħu ngħidu li huwa konsegwenza tal-volum li semmejt qabel. Ħafna nies ma jafux id-differenza bejn il-Missirijiet u d-Dutturi – forsi waħda mir-raġunijiet hi li numru sew mid-Dutturi jingħaddu fost il-Missirijiet ukoll. Il-għan ta’ din l-introduzzjoni huwa biex nuru xi ftit aħjar id-differenza ta’ bejniethom, u anke biex naraw min huma d-Dutturi kollha. L-ewwel differenza li għandna nsemmu hija li waqt li l-Missirijiet tal-Knisja huma għorrief insara marbuta ma’ epoka partikulari – dik tal-Knisja sas-seklu tmienja – id-Dutturi huma għorrief insara li jistgħu jkunu minn kull żmien; u filwaqt li n-numru tal-Missirijiet ma jistax jiżdied, dak tad-Dutturi minn żmien għal żmien jiżdied. Differenza notevoli oħra hija li t-titlu ta’ “Missier tal-Knisja” ingħata lill-individwi partikulari mit-tradizzjoni, ġeneralment minħabba l-erba’ kriterji li semmejna fl-introduzzjoni tal-volum 125; fl-ebda mument ma kien hemm xi dikjarazzjoni uffiċjali mill-Knisja li kittieb għandu jibda jitqies bħala “Missier.” Dan ma jgħoddx għad-Dutturi. It-titlu ta’ “Duttur” huwa titlu uffiċjali mogħti lil individwu mill-Papa bħala ġest ta’ rikonoxximent għall-kontribut straordinarju li l-persuna tkun tat fit-tifsir u l-interpretazzjoni tal-Iskrittura u fl-iżvilupp tad-Duttrina Nisranija. Waqt li t-titlu ta’ “Missier” ingħata lil kull min kiteb xi ħaġa fl-ewwel tmien sekli u żamm mal-ortodossija tal-fidi, anke jekk ma jkun qal xejn ġdid, dawk li jingħataw it-titlu ta’ “Duttur” iridu jkunu taw xi forma ta’ kontribut ġdid fl-għarfien u fl-esperjenza tal-fidi. Għal dan il-għan, mhix il-kwantità ta’ kitba li tgħodd, imma l-kwalità; hemm fil-fatt Dutturi li 4 KNISJA 2000 n 129 kitbu ftit ħafna,1 imma b’xi mod dak il-ftit għen biex jiġi magħruf aspett ieħor tal-mixja tan-nisrani fuq l-art lejn Alla. Ħaġa oħra li tajjeb li nsemmu, hija li waqt li l-Missirijiet setgħu jkunu biss irġiel, id-Dutturi jistgħu jkunu wkoll nisa; fil-fatt għandna fil-lista erba’ nisa li bil-kitbiet li ħallewlna fetħu toroq ġodda ta’ kif wieħed jista’ jgħix il-qdusija matul ħajtu fid-dinja. Semmejna li t-titlu ta’ “Duttur tal-Knisja” jingħata b’mod uffiċjali mill-Papa, u għalhekk hemm kriterji ċari li għandhom jiġu sodisfatti biex dan it-titlu jkun jista’ jingħata. Il-kriterji huma tlieta: a. l-ewwel nett iridu jkunu nies li l-qdusija tagħhom trid tkun tispikka, anke meta mqabbla mal-qdusija ta’ qaddisin oħrajn (insignis vitae sanctitatis); b. it-tieni jridu jkunu nies li jafu sewwa d-duttrina nisranija u li fir- riflessjonijiet tagħhom ikunu daħlu f’ċerta profonditàeminens ( doctrina); c. fl-aħħar iridu jkunu ħallew kitbiet li l-Knisja tista’ tipproponi bħala espressjoni tat-Tradizzjoni Kattolika awtentika li tagħti l-ħajja fl-ispirtu lil min jagħżel li jimxi magħha (ecclesiae declaratio). Mil-listi li se noffru f’din l-introduzzjoni, nifhmu li l-għarfien ta’ persuni bħala Dutturi tal-Knisja jieħu ħafna żmien. Insibu qaddisin li għexu kważi elfejn sena ilu li ġew dikjarati Dutturi ftit mijiet ta’ snin ilu, proprju għax il-kitbiet tagħhom kienu għadhom qed jiġu skoperti u studjati. Mill-banda l-oħra nsibu oħrajn li ma damux wisq biex ħadu dan it-titlu wara li ġew dikjarati qaddisin, proprju għax l-impatt li ħallew kitbiethom sa minn żmien ħajjithom kien wieħed notevoli ħafna. Fl-aħħar nett insibu kittieba li kellhom fama ta’ qdusija tant li ġew dikjarati qaddisin ftit xhur jew snin wara mewthom, imma li damu ma daħlu fil-lista tad-Dutturi għax kitbiethom ftit li xejn kienu ġew studjati.

Il-lista kronoloġika tad-dutturi Sal-2019 il-Knisja tipproponielna lista ta’ 36 raġel u mara li ġejjin minn kull żmien fl-istorja tal-Kristjaneżmu. Kif għedna, fost dawn hemm erba’ nisa, u jissemmew ukoll erbgħa u għoxrin li nsibu referenzi għall-kitbiet tagħhom fil-Katekiżmu tal-Knisja Kattolika. Fatt notevoli KNISJA 2000 n 129 5 huwa li dawn is-36 persuna kienu kollha jew saċerdoti jew monaċi jew reliġjużi; ma nsibux lajċi fost id-Dutturi!2 Fil-bidu għedna li fost id-Dutturi nsibu numru ta’ rġiel li jingħaddu fost il-Missirijiet tal-Knisja ukoll. Minn dawn hemm tmienja – erbgħa kittieba tal-Punent u erbgħa oħra kittieba tal-Lvant – li kienu kollha isqfijiet għajr wieħed u li baqgħu magħrufa wkoll bħala “l-Missirijiet Ekumeniċi” minħabba l-għarfien tagħhom fid-dinja nisranija kollha u mhux biss fl-artijiet fejn għexu.3 Dawn huma:

1. San Atanasju, patrijarka ta’ Lixandra (295-373) 2. San Bażilju l-Kbir, isqof ta’ Ċesarija (330-379) 3. San Girgor Nazjanzenu, patrijarka ta’ Kostantinopli (330-390) 4. San Ambroġ, isqof ta’ Milan (340-397) 5. San Ġwann Kirżostmu, patrijarka ta’ Kostantinopli (345-407) 6. il-Kardinal San Ġrolmu ta’ Stridonium (345-420) 7. Santu Wistin, isqof ta’ Ippona (354-430) 8. il-Papa San Girgor il-Kbir (540-604)

Insibu mbagħad disa’ Dutturi oħra li ġejjin mill-ewwel tmien sekli u li għalhekk huma wkoll meqjusa bħala Missirijiet tal-Knisja. Fost dawn insibu kittieb li la kien ta’ kultura Griega u lanqas Latina, iżda li kiteb bis-Sirjak4 u nsibu wkoll l-aħħar żewġ Missirijiet mil-Lvant u mill-Punent,5 li wieħed minnhom kien Ingliż. F’din il-lista nisbu xi kategoriji ta’ nies differenti: apparti l-isqfijiet insibu djaknu, reliġjuż u anke monaku li ma kienx isqof:

9. San Efrem tas-Sirja, djaknu (306-373) 10. San Ilarju, isqof ta’ Poitiers (315-368) 11. San Ċirillu, patrijarka ta’ Ġerusalemm (315-387) 12. San Ċirillu, patrijarka ta’ Lixandra (376-444) 13. Il-Papa San Ljun il-Kbir (390-461) 14. San Pietru Krisologu, isqof ta’ Ravenna (400-450) 15. San Isidor, isqof ta’ Sivilja (560-636) 16. San Beda l-Venerabbli ta’ Northumbria, Benedittin (673-735) 17. San Ġwann ta’ Damasku, monaku (676-749) 6 KNISJA 2000 n 129

Mill-epoka medjevali għandna ħdax-il persuna, li kollha ġejjin mill-Knisja tal-Punent u li kitbu bil-Latin, ħlief wieħed li kien Armen.6 F’din il-lista medjevali jidhru l-ewwel żewġ nisa li jingħaddu fost id-dutturi,7 flimkien ma’ aktar reliġjużi li wħud minnhom kienu isqfijiet:

18. San Girgor ta’ Narek, monaku (951-1003) 19. Il-Kardinal San Pietru Damjani, Benedittin (1007-1072) 20. San Anselmu, Benedittin, arċisqof ta’ Canterbury (1033-1109) 21. San Bernard ta’ Clairvaux, Benedittin-Ċisterċens (1090-1153) 22. Santa Hildegard ta’ Bingen, Benedittina (1098-1179) 23. San Antnin ta’ Padova, Franġiskan (1195-1231) 24. San Albert il-Kbir, Dumnikan, Isqof ta’ Regensburg (1200-1280) 25. Il-Kardinal San Bonaventura, Franġiskan (1217-1274) 26. San Tumas ta’ Aquino, Dumnikan (1225-1274) 27. Santa Katerina ta’ Siena, Dumnikana (1347-1380)

Tul ir-riforma Kattolika tas-seklu sittax, seba’ qaddisin tal-Punent taw kontribut straordinarju fit-tagħlim spiritwali għal kulħadd u li baqgħu jinfluwenzaw il-fidi kattolika permezz tal-kitbiet li ħallew, u dawn ukoll sabu posthom fost id-Dutturi. Fil-maġġor parti huma kollha reliġjużi, imma hemm ukoll saċerdot li ma kienx reliġjuż:

28. San Ġwann ta’ Avila, saċerdot (1499-1569) 29. Santa Teresa ta’ Avila, Karmelitana (1515-1582) 30. San Pietru Kanisju, Ġiżwita (1521-1597) 31. San Ġwann tas-Salib, Karmelitan (1542-1591) 32. Il-Kardinal San Roberto Bellarmino, Ġiżwita (1542-1621) 33. San Lawrenz ta’ Brindisi, Franġiskan (1559-1619) 34. San Franġisk de Sales, Isqof ta’ Génève (1567-1622) L-aktar żewġ dutturi qrib ta’ żminijietna huma wkoll mil-Knisja tal-Punent, u huma t-tnejn reliġjużi: 35. San Alfons Liguori, Redentorist (1696-1787) 36. Santa Teresa ta’ Lisieux, Karmelitana (1873-1897) KNISJA 2000 n 129 7

Dawn id-Dutturi tal-Knisja kollha mexxew ’il quddiem il-għarfien ta’ Alla permezz tal-kitbiet tagħhom fuq it-teoloġija, l-ispiritwalità u l-mistika, jew inkella fid-difiża tal-fidi quddiem l-ereżiji u x-xiżmi li nqalgħu tul is-sekli.

Il-lista skont is-sena tal-proklamazzjoni Tajjeb nifhmu li dawn il-qaddisin ma ġewx ipproklamati dutturi hekk kif mietu, jew hekk kif ġew kanonizzati. Hemm uħud li damu biex ġew kanonizzati u damu aktar biex jiġu dikjarati Dutturi, waqt li oħrajn mhux daqshekk. Lista informattiva li wieħed għandu jkollu u li dan il-ktieb qiegħed joffri hawnhekk, hija lista skont is-sena li fiha dawn il-qaddisin ġew proklamati Dutturi, bid-dati ta’ meta ġew kanonizzati u meta mietu. B’dawn id-dettalji nieħdu idea ta’ kemm l-iskema tista’ tkun irregolari, kif ukoll idea ta’ kemm l-għażla tal-persuni li jiġu proklamati dutturi tirrifletti sa ċertu punt il-bżonnijiet tal-Knisja u tad-dinja ta’ meta jieħdu dan it-titlu:

Sena tal- Sena tal- Sena proklamazzjoni Isem kanonizzazzjoni tal-mewt 1298 San Girgor il-Kbir – 8 604 1298 San Ambroġ – 379 1298 Santu Wistin – 430 1298 San Ġrolmu – 420 1567 San Tumas ta’ Aquino 1323 1274 1568 San Ġwann Kriżostmu – 407 1568 San Bażilju l-Kbir – 379 1568 San Girgor Nazjanzenu – 390 1568 San Atanasju – 373 1588 San Bonaventura 1482 1274 1720 San Anselmu 1163 1109 1722 San Isidor ta’ Sivilja 653 636 8 KNISJA 2000 n 129

Tkompli Sena tal- Sena tal- Sena proklamazzjoni Isem kanonizzazzjoni tal-mewt 1729 San Pietru Krisologu – 450 1754 San Ljun il-Kbir – 461 1828 San Pietru Damiani – 1072 1830 San Bernard ta’ Clairvaux 1174 1153 1851 San Ilarju ta’ Poitiers – 368 1871 San Alfons Liguori 1839 1787 1877 San Franġisk de Sales 1665 1622 1883 San Ċirillu ta’ Lixandra – 444 1883 San Ċirillu ta’ Ġerusalemm – 387 1890 San Ġwann ta’ Damasku – 749 1899 San Beda l-Venerabbli – 735 1920 San Efrem – 373 1925 San Pietru Kanisju 1925 1597 1926 San Ġwann tas-Salib 1726 1591 1931 San Roberto Bellarmino 1930 1621 1931 San Albert il-Kbir 1931 1280 1946 San Antnin ta’ Padova 1232 1231 1959 San Lawrenz ta’ Brindisi 1881 1619 1970 Santa Teresa ta’ Avila 1622 1582 1970 Santa Katerina ta’ Siena 1461 1380 1997 Santa Teresa ta’ Lisieux 1925 1897 2012 San Ġwann ta’ Avila 1970 1569 2012 Santa Hildegard ta’ Bingen 2012 1179 2015 San Girgor ta’ Narek 2015 1003 KNISJA 2000 n 129 9

Minn din il-lista nifhmu li l-kunċett ta’ “Duttur tal-Knisja” daħal fil- Knisja Kattolika fis-sena 1298, meta l-Papa Bonifaċju VIII ta struzzjonijiet biex il-festi tal-erba’ Dutturi Latini l-kbar jibdew isiru b’aktar solennità. Dan ifisser li dawn l-erbgħa diġà kellhom kult qawwi bħala għalliema tal-Fidi; fl-1298 dan ġie formalizzat u uffiċjalizzat mill-Knisja. Għal kważi tliet mitt sena dawn biss kienu meqjusin bħala l-għorrief tal-Knisja. Warajhom ingħata t-titlu San Tumas ta’ Aquino li huwa meqjus bħala wieħed mill-aqwa luminarji li kellha l-Knisja fil-medjuevu, imbagħad warajh, fl-1568, il-Knisja Kattolika fetħet il-bibien biex tgħodd fost id-Dutturi tagħha anke lill-qaddisin mill-Knisja tal-Lvant. Huwa fatt notevoli li l-kittieba Orjentali huma kollha qaddisin mill-epoka tal- Missirijiet, ħlief San Girgor ta’ Narek, u li kollha għexu qabel ix-Xiżma l-Kbira tas-sena 1054. Mill-1588 sal-1920 bdew jiġu proklamati Dutturi qaddisin daqqa li għexu pjuttost riċentement u daqqa oħrajn li għexu aktar minn elf sena qabel, kemm mill-Punent kif ukoll mil-Lvant.9 Bħalma għedna ftit qabel, dawn is-sekli kienu dawk li fihom beda jsir studju aktar approfondit tal- kitbiet tal-ewwel sekli, speċjalment grazzi għall-edizzjonijiet stampati ta’ dawn il-kitbiet li bdew jidhru għall-ewwel darba grazzi għall-invenzjoni tal-istamperija. Dan kollu għen biex aktar kittieba minn tal-bidu jieħdu t-titlu ta’ Dutturi. Fenomenu ġdid deher fl-1925 u li baqa’ jidher sal-2015: dan kien meta nsibu persuni li ġew proklamati qaddisin u Dutturi fl-istess sena; dan ifisser li wisq probabbli dawn ġew dikjarati qaddisin minħabba l-kitbiet li ħallew u mhux neċessarjament minħabba l-mirakli li ġew attribwiti lilhom bħalma s-soltu jsir. L-ewwel wieħed li gawda dan il-privileġġ kien San Pietru Kanisju u warajh kien hemm San Albert il-Kbir, Santa Hildegard u San Girgor ta’ Narek. Novità importantissima seħħet fl-1970 meta ġew introdotti n-nisa f’din il-lista; kien iż-żmien meta d-diskors tal-ugwaljanza bejn is-sessi beda jsir aktar immarkat, u għalhekk kien biss xieraq li l-Knisja tagħraf pubblikament li anke qaddisin nisa taw kontribut straordinarju daqs (jew aqwa!) mill-qaddisin irġiel f’dak li għandu x’jaqsam mal-fidi. L-ewwel waħda li ngħatat dan it-titlu kienet Santa Teresa ta’ Avila, u Santa Katerina ta’ Siena ftit ġranet warajha. Eventwalment daħlu Santa 10 KNISJA 2000 n 129

Tereża ta’ Lisieux u mbagħad Santa Hildegard li kienet għexet ħafna sekli qabilhom kollha. L-aħħar Duttur li ġie proklamat kien Girgor ta’ Narek, li kważi nistgħu ngħidu l-proklamazzjoni tiegħu kien fiha messaġġ li jmur ferm aktar ’il hemm minn sempliċement unur mogħti lilu għall-kitbiet li ħalla. Girgor kien Armen, bħalma għedna, ma kienx qaddis li kellu kult fil-Knisja Kattolika u ġie proklamat Duttur waqt il-quddiesa li fakkret il-mitt sena mill-ġenoċidju Armen, ftit xhur biss wara li ddaħħal fil-kalendarju tal- Knisja Kattolika. Żgur li l-Papa Franġisku b’dan il-ġest propjru waqt dik l-okkażjoni ried jagħti messaġġ ta’ ħbiberija lill-Knisja Armena.

It-tqassim ta’ dan il-ktieb Naturalment wieħed jifhem li ma kienx possibbli li fl-ispazju li għandna disponibbli jinħareġ studju approfondit fuq kull wieħed minn dawn il-kittieba. Lanqas ma kienet ix-xewqa tad-Direzzjoni ta’ Knisja 2000 li jinħareġ ktieb li jkun sempliċement ġabra ta’ biografiji qosra ta’ dawn il-qaddisin. Minflok pruvajna niġbru l-maġġur parti ta’ dawn il- għorrief f’kategoriji differenti u jinkitbu artikli ta’ ċertu tul skont dawn il-kategoriji minn studjużi esperti. Ma’ dawn żidna wkoll xi persunaġġi li kien jistħoqqilhom studju ftit aktar fil-fond minħabba l-massività ta’ kitbiet li ħallew.

Noti

1. Nistgħu nsemmu pereżempju lil Santa Tereża ta’ Lisieux u lil San Girgor ta’ Narek li kulma kitbu kien ktieb kull wieħed apparti xi ittri u kitbiet qosra oħra. 2. L-unika eċċezzjoni hija Santa Katerina ta’ Siena, li kienet lajka Dumnikana, jiġifieri sa ċertu punt xorta tista’ titqies mar-reliġjużi għax kienet tgħix ħajja ta’ talb bil-voti, imma mhux f’komunità. 3. Fatt kurjuż huwa li erba’ minn dawn sarulhom statwi tal-bronż u jinsabu fil-Bażilika ta’ San Pietru fil-Vatikan iġorru t-tron Petrin li rarament jintuża mill-Papa, ġeneralment meta jitkellem bħala San Pietru bl-awtorità appostolika li permezz tagħha jista’ jintroduċi aspetti ġodda fid-duttrina nisranija, bħal meta tiġi proklamata xi domma ġdida. Dawn huma San Ambroġ, Santu Wistin, San Atanasju u San Ġwann Kriżostmu. KNISJA 2000 n 129 11

4. San Efrem. 5. San Beda l-Venerabbli u San Ġwann ta’ Damasku. 6. San Girgor ta’ Narek. 7. Għalkemm San Girgor ta’ Narek u Santa Hildegard ta’ Bingen jinsabu fil-bidu ta’ din il-lista kronoloġika, huma ġew dikjarati Dutturi fi żminijietna: Santa Hildegard mill-Papa Benedittu XVI fis-7 ta’ Ottubru 2012 u San Girgor mill-Papa Franġisku fit-12 ta’ April 2015. 8. Il-marka “––” tfisser li dawn il-qaddisin ġew kanonizzati qabel beda jsir il-proċess għall-kanonizzazzjoni kif nifhmuh illum. Dawn ġeneralment kienu jkunu nies ta’ fama ta’ qdusija li jiġu proklamati qaddisin mill-poplu immedjatament wara mewthom u kienet tibda ssir it-tifkira fl-anniversarju ta’ mewthom minn sena wara. 9. Dawk tal-Lvant, naturalment, huma kollha minn qabel ix-Xiżma l-Kbira.

Bibljografija essenzjali Apparti l-ħafna informazzjoni li tista’ tinkiseb faċilment online, kif ukoll il-kitbiet tal-qaddisin infushom u l-bijografiji tagħhom, nipproponu dawn il-kotba li ġejjin għal min jixtieq jaqra aktar fil-fond dwar dan is-suġġett, dwar dawn il-qaddisin u dwar l-impatt li ħallew fil-Knisja: Benedict XVI, Doctors of the Church, Our Sunday Visitor, 2011. Bertram Jerome, Doctors of the Church. The 33 great Catholic teachers, Catholic Truth Society, 2011. Dreyer Elizabeth, Retrieving Women’s voices in the Christian Theological Tradition: Four Doctors of the Church (audio book), Learn 25, 2017. Fink John F., The Doctors of the Church. An introduction to the Church’s great teachers, vol. 1 Doctors of the First Millennium, St Paul’s, 2000. Fink John F., The Doctors of the Church. An introduction to the Church’s great teachers, vol. 2 Doctors of the Second Millennium, St Paul’s, 2000. Malone Mary T., Four Women Doctors of the Church: Hildegard of Bingen, Catherine of Siena, Teresa of Avila, Therese of Lisieux, Orbis Books, 2017. McGinn Bernard, The Doctors of the Church. Thirty-Three men and women who shaped Christianity, Herder & Herder Books, 2009. Polakovic Terry, Women of hope, Doctors of the Church, Our Sunday Visitor, 2020. (forthcoming) Rengers Christopher, The 35 Doctors of the Church, TAN Books, 2014. Simmons Ernest, The Fathers and Doctors of the Church, The Bruce Publishing Company, 1959.

Id-Dutturi tal-Knisja: Mis-Seklu IV sas-Seklu VIII

Mons. Prof. Hector Scerri

Fost id-Dutturi tal-Knisja, hemm numru sew minnhom li jingħaddu mal-Missirijiet tal-Knisja tal-Punent. F’dan l-artiklu, se nkunu qed nsammru ħarsitna fuq id-Dutturi Latini tas-sekli IV sa VIII. Dan kien perjodu mill-aktar għammiel fejn jidħol l-iżvilupp tat-teoloġija u t-trażmissjoni tagħha mhux biss lill-poplu Nisrani ta’ dak iż- żmien, imma wkoll għall-ġenerazzjonijiet li ġew wara, sal-ġurnata tal-lum. Dawn huma awturi li x-xogħlijiet tagħhom huma mhux biss komprensivi, imma wkoll awtorevoli. L-opri tagħhom kienu (u għadhom) jiġu kkwotati minn teoloġi u awturi spiritwali ta’ kull żmien, kif ukoll mill-Maġisteru tal-Knisja. Huma tassew għejjun ta’ ilma frisk u dejjem ħaj. Dak li ppritkaw u kitbu jibqa’ jiġi apprezzat u użat fit- tagħlim tat-teoloġija u l-għajxien tal-ispiritwalità Nisranija. F’dan l-artiklu se nkunu qed nimxu pass pass mad-disa’ Dutturi Latini tal-Knisja li huma: Ilarju ta’ Poitiers, Ambroġ, Ġlormu, Wistin, Ljun il-Kbir, Pietru Krisologu, Girgor il-Kbir, Sidor u Beda. Dawn kollha huma qaddisin u niċċelebraw il-festa tagħhom matul is-sena. Ma rridux ninsew li hemm numru ta’ Missirijiet il-Knisja li huma orjentali, għax ġejjin mil-Lvant u ma kitbux bil-Latin, u li xi wħud minnhom huma Dutturi tal-Knisja wkoll. Xi wħud minn dawn id-Dutturi li se nistudjaw iltaqgħu ma’ sfidi kbar, speċjalment dawk tal-bidu – fil-każ ta’ dan l-istudju, minn Ilarju sa Pietru Krisologu – għax kien hemm kontroversji kristoloġiċi kbar. Biżżejjed insemmi ereżiji bħal Arjaniżmu, in-Nestorjaniżmu, il-Monofiżitiżmu, l-Injostiċi u oħrajn. Bil-kelma u bil-kitba kellhom jissieltu b’saħħihom kollha biex l-Insara jibqgħu jħaddnu l-fidi vera u awtentika. Kien żmien l-ewwel Konċilji ekumeniċi l-kbar tal-Knisja: 14 KNISJA 2000 n 129

Niċea I (325), Kostantinopli I (381), Efesu (431), Kalċedonja (451) u Kostantinopli II (553). Barra minn dan id-dmir li jkunu ħarriesa tal-fidi tassew ortodossa, dawn id-Dutturi, bl-eċċezzjoni ta’ Ġlormu u Beda, kienu lkoll mexxejja ta’ knejjes importanti; tnejn minnhom – Ljun il-Kbir u Girgor il-Kbir – kienu papiet. Fi kliem ieħor, kellhom ir-responsabiltà li jmexxu l-Poplu t’Alla bħala isqfijiet, b’dak kollu li dan kien ifisser: il-governanza, l-amministrazzjoni tas-sagramenti, kwistjonijiet partikulari u dixxiplinari, u, kif jgħid San Pawl, “il-ġej u sejjer tan-nies ... u l-ħsieb tal-ħafna knejjes” (2 Kor 11:28).1 Ħaġa oħra li jixraq li nsemmu hi li dawn id-disa’ personalitajiet kbar li se nagħtu ħjiel bijografiku u dwar il-kontribut siewi tagħhom lill-Knisja ta’ żmienhom u ta’ kull żmien kollha għexu ħajja qaddisa, u huma qaddisin li l-Insara jivveneraw sa minn ftit żmien wara mewthom.

Ilarju ta’ Poitiers (c.315-367) Ilarju twieled madwar is-sena 315. Twieled fi Poitiers, fil-Gallja (Franza tal-lum) minn familja nobbli li kienet pagana. Wara li rċieva edukazzjoni klassika, huwa skopra l-fidi Nisranija u rċieva l-Magħmudija meta kellu madwar tletin sena. L-għażla tiegħu biex ikun isqof ta’ belt twelidu saret prattikament b’akklamazzjoni, ħaġa mhux rari f’dawk iż-żminijiet. Peress li huwa ta l-appoġġ tiegħu lil Atanasju (c.296-377), Isqof ta’ Lixandra, fit-taqbida dottrinali tiegħu kontra l-Arjani, Ilarju – magħruf bħala “Atanasju tal-Punent” – bata l-eżilju. Fil-fatt, l-Imperatur Ġuljanu l-Apostata (330-363; ‘Ċesri’ tal- Punent, mit-355; imperatur, 361-363) eżiljah lejn il-Friġja (fiċ-ċentru tal-Anatolja, jiġifieri t-Turkija tal-lum) fis-sena 356. Dawn is-snin li huwa għadda fil-Lvant, wassluh biex jifhem aħjar kif kienet qed tiżviluppa, f’dan il-pulmun l-ieħor tal-Knisja, it-teoloġija dwar l-istess veritajiet tal-fidi li kienu jħaddnu l-Insara kemm tal-Punent kif ukoll tal-Lvant. Tgħallem l-ilsien Grieg, u bis-saħħa t’hekk seta’ jifhem il- kitbiet tal-Missirijiet tal-Lvant, u wassal il-ħsieb għani tagħhom fil- Punent. Meta mar lura f’pajjiżu, Ilarju reġa’ sar l-isqof ta’ Poitiers, bis-saħħa tas-Sinodu ta’ Pariġi (361).2 Huwa l-awtur ta’ bosta kitbiet esegetiċi – speċjalment il-Kummentarju tiegħu dwar l-Evanġelju skont San KNISJA 2000 n 129 15

Mattew, u dak dwar is-Salmi – u ta’ innijiet spiritwali mill-isbaħ. Fost il-kitbiet l-aktar magħrufin tiegħu, ma nistgħux ma nsemmux it-trattat tiegħu dwar it-Trinità, De Trinitate.3 Biex ikollna almenu ftit tagħrif siewi, dwar dan tal-aħħar, tajjeb li nifhmu dan li ġej: Kien l-ewwel xogħol ta’ din ix-xejra fost il-kitbiet teoloġiċi tal- Punent Nisrani. Ix-xogħol għaqqad ix-xejriet teoloġiċi kemm tal-Lvant kif ukoll dawk tal-Punent, dwar dan il-misteru, kontra l-Arjaniżmu. Ir- raba’ ktieb [tad-De Trinitate] li jibda b’dan il-kliem: “... fil-kotba ta’ qabel li aħna ktibna ftit taż-żmien ilu,” wassal lil bosta studjużi ta’ din il-kitba ewlenija ta’ Ilarju biex ifissru li hu kien diġà kiteb l-ewwel tliet kotba għalihom, u li dawn kienu dehru qabel ma ntbagħat fl-eżilju fis- sena 356, iżda ma kienx għadu għaqqadhom flimkien. Fl-istess waqt, iżda, fil-fehma tal-istudjużi li l-kotba kollha kemm huma tat-trattat hu kitibhom waqt li kien eżiljat, jiġifieri bejn is-snin 356-360, qiegħda kulma tmur tikseb ħafna aktar għarfien ... Ilarju għaraf il-problema ewlenija tal-metodoloġija, jiġifieri l-kunċetti li nibdew bihom aħna l-bnedmin, dawk, ngħidu aħna, dwar l-att tat-tnissil, dak taż-żmien, dak tan-natura, kif ukoll tal-kewn (bl- Ingliż, “being”), huma kollha ħsibijiet li ma jibqgħux jgħoddu meta titħaddet dwar Alla; imqar l-argument tal-“analoġija”, xebh bejn, jaf idaħħal ħsibijiet u taħdit dwar id-dinja u l-ħajja fil-kunċett Alla. “Għaldaqstant, kull xebh għandu jitqies aktar bħala għajnuna għal moħħna milli bħala li jixraq lil Alla”.4 Il-kontribut ġenerali ta’ Ilarju ta’ Poitiers għat-teoloġija jista’ jinqasam f’żewġ aspetti: (a) Ilarju huwa l-ewwel awtur u duttur fil- Punent li ħoloq lingwaġġ teoloġiku billi adatta għall-ilsien Latin ċerti espressjonijiet preċiżi li l-Missirijiet tal-Knisja tal-Lvant (jiġifieri, Griegi) kienu fasslu fit-tielet u r-raba’ seklu. Dan għandu jitqies bħala kontribut fundamentali. Fejn ma kienx hemm lingwaġġ, huwa ħoloq kliem bil-Latin – għax il-kuntest fil-Punent kien jitlob dan, u b’ċerta urġenza – li kien jikkorrispondi għall-Grieg. (b) It-tieni kontribut wisq siewi tiegħu kien li rnexxielu jkompli jġib ’il quddiem it-tifsira li nistgħu nagħmlu aħna l-bnedmin dwar id-domma tat-Trinità, speċjalment meta jfisser ir-relazzjoni bejn il-Missier u l-Iben, li huma “natura waħda” (konsustanzjali, homoousious, bil-Grieg), kif kien stqarr il-Konċilju ta’ 16 KNISJA 2000 n 129

Niċea (325). Minħabba l-għarfien tajjeb tiegħu tat-teoloġija orjentali Nisranija, Ilarju wasal li jippreżenta konverġenza tajba bejn it-teoloġija Latina pre-niċena u t-teoloġija Griega post-niċena. Huwa jagħtina sintesi mill-aktar għanja bejn it-tnejn, u jagħtiha l-laqta personali u oriġinali tiegħu.5

Ambroġ ta’ Milan (c.339-397) Ambroġ, imwieled fi Trier (Treviri, fil-lbiċ tal-Ġermanja tal-lum), iben il-Prefett ta’ dik iż-żona tal-Gallja, irċieva formazzjoni għall- karriera amministrattiva fl-Imperu Ruman. Fis-sena 374, sar pro- konslu tar-reġjun tal-Emilia u l-Ligurja, li s-sede tiegħu kienet fil-belt importanti ta’ Milan.6 Wara l-mewt tal-isqof ta’ Milan, Awsenzju (li kien Arjan), il-lajċi – b’akklamazzjoni, bħal fil-każ ta’ Ilarju – għażlu lilu biex imexxi l-Knisja f’dawk l-inħawi tal-Imperu. Ambroġ kien għadu katekumenu. Malajr ġie ordnat saċerdot u isqof, filwaqt li tħarreġ fit-teoloġija Kattolika mal-qassis Simpliċjanu. Ambroġ malajr sar predikatur ta’ fama kbira, u ħares il-Knisja kontra t-tagħlim żbaljat tal-Arjani. Iddefenda l-Knisja kontra l-indħil tal-Imperatur Teodosju (347-395; imperatur, 379-395). Kien hemm episodji fejn din it-taqtigħa saħnet ħafna, imma Ambroġ uża tajjeb id-doni li huwa kien tħarreġ fihom meta kien fl-istruttura ċivila tal-Imperu.7 Jibqa’ magħruf għal bosta kummentarji eseġetiċi (Hexaemeron), il-katekeżi mistagoġika (De mysteriis, De sacramentis), it-trattati axxetiċi (fosthom id-De officiis, ispirat mill-ktieb tal-istess isem ta’ Ċiċerun) u bosta innijiet liturġiċi li għadna nużawhom sal-lum, speċjalment fil-Liturġija tas-Sigħat. Waqt diskors dwar Ambroġ, fl-2007, il-Papa Benedittu XVI faħħar l-istil kateketiku tiegħu. Mhux biss introduċa fil-Punent il- prattika tal-lectio divina, imma applika dan il-metodu ta’ talb għall- predikazzjoni u l-kitbiet kollha tiegħu. Ambroġ kien dejjem jibda minn smigħ attent u spiritwali, fi spirtu ta’ talb, tal-kelma ta’ Alla. Id-daħla għall-katekeżi ta’ Ambroġ tapplika l-qari tat-Testment il- Qadim għall-ħajja Nisranija: “Kuljum, meta naqraw dwar il-ħajja tal- Patrijarki u t-tagħlim tal-Proverbji, qegħdin nindirizzaw il-moralità ... sabiex – iffurmati u mgħallma minnhom – intom issiru aktar midħla KNISJA 2000 n 129 17 biex timxu fil-mogħdijiet tal-Missirijiet u tħarsu t-triq tal-ubbidjenza tal-kmandamenti t’Alla” (De mysteriis, 1, 1). Ambroġ kien isostni li l-katekumeni u l-Insara l-ġodda (in-neofiti), wara li jitgħallmu jgħixu ħajja ordnata, isibu ruħhom imħejjija għall-misteri kbar ta’ Kristu.8 Kif jistqarr il-Papa San Ġwanni Pawlu II, fl-Ittra Appostolika Operosam diem (1 ta’ Diċembru 1996) bi tħejjija għas-sittax-il ċentinarju mill-mewt ta’ Ambroġ (4 t’April 397 – 1997), l-Isqof ta’ Milan huwa meqjus – flimkien ma’ Ġlormu, Wistin u Girgor il-Kbir – wieħed mill-erba’ Dutturi Latini li l-Knisja tagħtih ġieħ speċjali.9 Il-Papa Polakk jgħallimna wkoll li f’Ambroġ nilmħu armonija tal- għaġeb fil-qadi tal-missjoni tiegħu bħala isqof, missjoni li huwa qeda b’dedikazzjoni kbira. Huwa fassal il-ħajja tiegħu ta’ ragħaj tal- erwieħ skont il-ħtiġijiet u ċ-ċirkustanzi li nqalgħu fi żmienu. Huwa ddedika l-enerġija kollha tiegħu, l-esperjenza twila li kiseb, flimkien mal-kapaċitajiet kollha li bihom hu kien imżejjen, biex ikun mexxej eżemplari u ta’ ispirazzjoni. Kien bniedem qawwi u manswet, bniedem tat-twissija u tal-maħfra, eżiġenti mal-mexxejja ċivili, studjuż profond u bniedem ta’ azzjoni, anke fir-relazzjoni tiegħu mal-Istat.10 Ambroġ kien il-ħin kollu jfisser il-kelma t’Alla waqt iċ-ċelebrazzjoni tal-liturġija. Il-kelma u l-kitba tiegħu, hu x’inhu s-suġġett tagħhom, huma mimlija b’referenzi għal siltiet mill-Bibbja. Il-Papa Ġwanni Pawlu jgħid dan dwaru: “si direbbe che egli non soltanto parli della Bibbia, ma parli la Bibbia, divenuta come la sostanza intima del suo pensiero e della sua parola” (wieħed jista’ jgħid li hu mhux biss tkellem dwar il-Bibbja, imma titkellem il-Bibbja, li saret is-sustanza intima tal-ħsieb tiegħu u ta’ kelmtu).11 Il-Papa Benedittu XVI ifakkarna li kull meta Wistin ta’ Ippona – li dak iż-żmien kien jgħix Milan u kien għadu ifittex is-sens tal-ħajja u tal-fidi – kien jipprova jkellem lil Ambroġ, kien dejjem isib serbut ta’ nies li riedu jkellmu lill-isqof tagħhom. Kienu jġibu l-problemi tagħhom, u kellhom il-konvinzjoni li hu kellu kelma xierqa għalihom.12 F’Ambroġ, jien nara dak ir-ragħaj li għaliex huwa bniedem ta’ talb u riflessjoni, huwa kapaċi jgħaqqad il-ħajja spiritwali mal-ħajja soċjali ta’ kuljum. Il-qofol ta’ ħajtu tinġabar fil-kliem Omnia “ Christus est nobis!” – Għalina, Kristu huwa kollox! Fil-fatt, Ambroġ jistqarr hekk: 18 KNISJA 2000 n 129

Jekk għandek ferita li teħtieġ il-fejqan, Kristu huwa t-tabib; jekk inti mejjet bil-għatx minħabba d-deni, Kristu huwa l-għajn; jekk inti mifni minħabba l-inġustizzja, hu l-ġustizzja; jekk inti teħtieġ l-għajnuna, hu l-qawwa; jekk inti tibża’ mill-mewt, Kristu huwa l-ħajja; jekk inti tixtieq il-ġenna, hu t-triq; jekk inti fid-dlam, hu d-dawl ... Duqu u taraw kemm hu tajjeb il-Mulej: imbierek il-bniedem li jittama fih De( virginitate, par.16).

Ġlormu ta’ Stridone (c.347-420) Ġlormu twieled fi Stridone, ġewwa d-Dalmazja (il-Kroazja tal- lum), u studja r-retorika ġewwa Ruma. Ta’ ħamsa u għoxrin sena, huwa rċieva l-Magħmudija mill-Papa Liberju (310-366; Papa, 352- 366). Mar Treviri, u ltaqa’ max-xogħlijiet ta’ Ilarju ta’ Poitiers, u ddeċieda li jħaddan il-ħajja monastika. Ġie ordnat saċerdot fis-sena 379 minn Pawlinu, isqof ta’ Antjokja (isqof, 362-388), u għal xi snin kien segretarju tal-Papa Damasu (305-384; Papa, 366-384). Kien jaf fuq ponot subgħajh l-ilsien Lhudi u l-ilsien Grieg (kif ukoll l-Aramajk, is-Sirjak u l-Għarbi), u għalhekk fuq inkariku tal-Papa Damasu, huwa beda jittraduċi il-Bibbja kollha għal-Latin, dik li nsejħulha l-verżjoni Vulgata. Sa żminijiet riċenti, din kienet it-traduzzjoni uffiċjali tal- Bibbja. Wara l-mewt tal-Papa Damasu, Ġlormu kellu jħalli Ruma, u ċċaqlaq ħafna drabi minn post għall-ieħor u anke għadda perjodu bħala eremit. Mar joqgħod ġewwa Betleħem fis-sena 386 fejn waqqaf monasteru u ddedika ħajtu għall-istudju tal-kelma t’Alla, u kompla t-traduzzjoni li temmha fis-sena 405, ħidma ta’ aktar minn għoxrin sena. Tant kien jaf tajjeb il-Bibbja, li huwa meqjus bħala l-qaddis protettur ta’ dawk li jistudjaw il-Bibbja. Fl-aħħar snin ta’ ħajtu, Ġlormu ssieħeb ma’ Wistin ta’ Ippona fit-taqbida kontra l-ereżija pelaġjana – fi ftit kliem, ereżija li kienet tgħid li l-bniedem isalva bl-isforzi tiegħu biss, u li l-grazzja hi biss eżempju tajjeb ta’ Kristu. Meta kien Betlem, Ġlormu kiteb bosta kummentarji dwar xi kotba tal-Bibbja, kiteb ukoll ħafna ittri (fosthom numru ta’ ittri satiriċi), u niseġ bosta xogħlijiet f’polemika kontra l-eretiċi. Għamel ukoll bosta diskorsi lill-irħieb ta’ Betlem u l-madwar. Huwa msemmi bħala KNISJA 2000 n 129 19 doctor maximus in exponendis sacris Scripturis. Tibqa’ magħrufa l-Ittra Enċiklika tal-Papa Benedittu XV, fil-ħmistax-il ċentinarju mill- mewt ta’ Ġlormu, Spiritus Paraclitus (15 ta’ Settembru 1920). Mhux biss jagħtina profil dettaljat ħafna ta’ dan id-Duttur tal-Knisja, imma wkoll jisħaq fuq l-importanza tal-istudji bibliċi, u l-għarfien tas-sensi differenti tal-Iskrittura. Ġlormu ma kienx teologu, però l-kitbiet tiegħu huma għajn imprezzabbli biex nagħrfu t-tagħlim korrett tal-Knisja. Hu kien ifittex b’impenn iċ-ċarezza tal-fidi, u dwar dan huwa ħadha qatta’ bla ħabel kontra l-Pelaġjani li semmejna qabel.13 Huwa ta kontribut importanti meta wera l-importanza u r-relevanza tal-letteratura Nisranija, u li din kienet tal-istess livell mal-letteratura klassika – meta tqabbel il-finezza u l-altezza tal-lingwaġġ. Huwa mexxa dan il-proġett billi kkompona id-De viris illustribus – ġabra ta’ mitt bijografija ta’ awturi Nsara. Barra minn hekk, kiteb ukoll il-bijografija ta’ diversi rħieb biex hekk juri l-importanza u s-sabiħ tas-sejħa monastika fil-Knisja. Ġlormu jgħallimna l-imħabba għall-Kelma t’Alla. Kien jgħid: “L-injoranza tal-Iskrittura hija injoranza dwar Kristu.” Hu stess kien jisħaq dwar kuntatt personali mal-kelma t’Alla. Kien iħobb jgħid: “Fittex li titgħallem fuq din l-art dawk il-veritajiet li jibqgħu validi għal dejjem fil-ġenna” Ittra( 53,10).14 Fit-tieni udjenza ġenerali dwar San Ġlormu, Benedittu XVI, mhux biss ikompli jiżvolġi t-tema taċ- ċentralità tal-kelma t’Alla, imma jippreżenta aspetti oħra importanti mill-ħajja ta’ dan id-Duttur, fosthom: (a) il-kriterju fundamentali li wieħed jinterpreta l-kelma t’Alla f’armonija mal-Maġisteru tal-Knisja; (b) l-aspett etiku, jiġifieri li n-Nisrani huwa msejjaħ jarmonizza ħajtu mal-kelma t’Alla. Din hija l-konsistenza fil-ħajja tan- Nisrani bejn l-Iskrittura u l-għixien ta’ kuljum, u dan għandu jidher aktar u aktar fil-ħajja tal-predikatur; (c) is-sejħa għall-perfezzjoni permezz ta’ viġilanza kontinwa fuq għemilna, il-mortifikazzjoni ta’ spiss, il-moderazzjoni u l-prudenza, kif ukoll il-bżulija li tgħinna kontra l-perikli tat-telqa u tal-għażż; (d) l-importanza mogħtija lill- pedagoġija Nisranija, jiġfieri t-tagħlim u l-eżempju li jingħataw mill-ġenituri u l-għalliema. Fil-fatt huwa jisħaq dwar edukazzjoni sana u integrali mit-tfulija, ir-responsabiltà tal-ġenituri, u l-urġenza 20 KNISJA 2000 n 129 ta’ formazzjoni morali u reliġjuża; (e) l-importanza li jiġu mħarsa l-elementi pożittivi tal-kulturi antiki, dik Lhudija, kif ukoll dik Griega u Rumana, u s-sehem tagħhom biex titwieled u tiżviluppa kultura tassew Nisranija.15

Wistin ta’ Ippona (354-430) Fost dawn id-Dutturi tal-Knisja Latina li qed inkomplu niskopru permezz ta’ dan l-artiklu, jiena konvint li l-aktar li nkiteb kien propju dwar Wistin ta’ Ippona. Huma mijiet kbar, mhux biss il-kotba dwaru, imma l-artikli riċerkati u t-teżijiet li saru dwaru madwar id- dinja kollha. Il-Bibliotheca Augustiniana der Deutschen Augustiner (BADA), ġewwa l-belt Ġermaniza ta’ Würzburg (Dominikaner Platz, 4) hija xhieda qawwija tal-materjal kollu li jinkiteb, kull sena, dwar dan il-qaddis. Barra minn hekk, il-kitbiet tiegħu miġbura jimlew bosta xkafef f’kull bibjoteka ekkleżjastika u teoloġika. Biex, fi ftit paragrafi, nikteb l-essenzjal dwar Wistin, insibha sfida diffiċli immens, u nħossni nkun qed nagħmel inġustizzja kbira ma’ dan il-moħħ kbir u eklettiku, u l-wirt enormi tiegħu. Kif jgħid Gaetano Lettieri (1961- ), professur fl-Università La Sapienza, Ruma, it-teoloġija ta’ Wistin tirrappreżenta mhux biss il-quċċata spekulattiva tal-patristika Latina, imma probabilment it- tentattiv l-aktar radikali u bla mistrieħ tal-ħsieb kollu tal-Punent fir- riflessjoni tiegħu dwar ir-rivelazzjoni li nsibu fit-Testment il-Ġdid, u fid-dawl ta’ dan, dwar Alla li huwa mħabba.16 Il-filosfu Franċiż Étienne Gilson (1884-1978) jisħaq li t-teoloġija ta’ Wistin tista’ tinftiehem biss bħala “metafiżika tal-konverżjoni”.17 Jixraq li nifhmu din id- definizzjoni mhux tant bħala ‘l-magħmudija’ tal-axxeżi platonika lejn il-veritas ideali, daqskemm hija l-konverżjoni progressiva tar-raġuni u l-aspirazzjoni metafiżika tagħha għall-istqarrija tal-onnipotenza tal- grazzja u t-traxxendenza assoluta tal-caritas divina, li kif jgħid Gilson hija l-fus tal-ħsieb kollu agostinjan.18 L-awtorità lokali dwar Wistin ta’ Ippona, ir-Rev. Professur Patri Salvinu Caruana (1949- ), Agostinjan, għandu sensiela ta’ kotba u studji dwar id-Duttur, barra minn għadd ta’ traduzzjonijiet ta’ xogħlijiet tiegħu. Fi studju komprensiv, Caruana jgħid: KNISJA 2000 n 129 21

Wistin twieled nhar il-Ħadd 13 ta’ Novembru tas-sena 354 w.K. Skont il-kittieb Tedesk, Jean Paul Friedrich Richter (1763-1825), dawk kollha li jitwieldu l-jum tal-Ħadd ikunu sejrin jagħmlu isem ... u Wistin twieled f’dan il-jum tal-ġimgħa. Dwar il-jum tat-twelid tiegħu, jum il- Ħadd, Wistin kiteb fix-xogħol tiegħu Il-Ħajja Hienja. Iktar tard, huwa fissru hekk jum twelidu: Xi“ rrid ngħid, Mulej, ħlief li ma nafx minn fejn ġejt hawn, f’din li nista’ nsejħilha ħajja li tmut jew mewt li tgħix” (Stqarrijiet 1, 6, 7).19 Nafu li Wistin uża tajjeb id-don tar-retorika li kien tħarreġ fiha qabel ma sar Nisrani. Għandna xorti kbira li nistgħu nduqu l-ġmiel tal-omeliji tiegħu – mijiet ta’ omeliji – li kien jagħmel huwa u jaqsam il-kelma t’Alla mal-komunità Nisranija ta’ Ippona, fejn huwa kien l-isqof mis-sena 395/396. Kellu l-kapaċità li fl-istess waqt jindirizza kemm dawk li rċevew edukazzjoni formali, kif ukoll dawk li ma marrux skola. Kien jiġbed kongregazzjonijiet kbar, u hu stess jistqarr li ġie li kien idum fl-omelija tiegħu. Kien hemm nies li kienu jiġu kważi b’kurżità biex jisimgħuh, għax il-fama tiegħu kienet xterdet ħafna. L-aktar omeliji magħrufa tiegħu huma dawk dwar l-Evanġelju skont San Ġwann u dawk dwar is-Salmi.20 Il-kitbiet tiegħu – apparti l-kitba l-aktar magħrufa u popolari, L-Istqarrijiet21 – imissu ma’ ħafna suġġetti, fosthom il-filosofija tal- lingwa (f’De doctrina Christiana), il-pedagoġija (ara De catechizandis rudibus),22 kontra l-iżbalji tal-eretiċi (eż. kontra d-Donatisti23 u l-Pelaġjani24), kontra l-Manikej (De moribus manichaeorum, De Genesi contra Manichaeos, Contra Faustum), kitbiet pastorali (De mendacio dwar il-gideb, De sancta virginitate) u trattati teoloġiċi kbar (bħal De Trinitate25 u De civitate Dei26). Opri filosofiċi tiegħu jinkludu: Contra Academicos, De vita beata, Soliloquia, De immortalitate animae, De musica, De libero arbitrio u De magistro.27 Fil-kitba u r-riflessjoni ta’ dan il-ħassieb kbir, niltaqgħu ma’ bosta issues kbar li hu jittratta b’mod straordinarju: (i) il-problema tal- għarfien (konoxxenza), (ii) il-problema tal-ħażen u l-libertà, (iii) ir- ruħ u l-ġisem, (iv) min huwa Alla-Trinità,28 (v) il-kosmoloġija, (vi) il-grazzja u l-ġustifikazzjoni, (vii) il-misteru ta’ Kristu, (viii) il-Knisja bħala l-ġisem ta’ Kristu, (ix) il-misteru tal-Istorja.29 22 KNISJA 2000 n 129

Jidhirli li waħda mill-aħjar preżentazzjonijiet riċenti li toffrilna sintesi intelliġenti u komprensiva dwar Wistin hija dik magħmula mill- Papa Benedittu XVI waqt l-Udjenzi Ġenerali tad-9, 16, 30 ta’ Jannar, u tal-20 u s-27 ta’ Frar 2008. Skont Wistin, wara l-konverżjoni tiegħu, huwa għaraf li l-fidi u r-raġuni huma “ż-żewġ qawwiet li jwassluna għall-għarfien” Contra ( Academicos, III, 20, 43). Huwa f’dan ir- rigward li żewġ affirmazzjonijiet agostinjani importanti jesprimu is- sintesi bejn fidi u raġuni: crede ut intelligas (Emmen biex tifhem) u intellige ut credas (Ifhem biex temmen). Dawn iż-żewġ prinċipji huma inseparabbli għal Wistin: it-twemmin jgħin lill-individwu biex jasal għall-verità, waqt li fl-istess ħin, l-individwu jgħarbel il-verità biex isib lil Alla u biex jemmen.30 Wara vjaġġ twil ħafna, Wistin jiskopri li Alla ma jinsabx ’il bogħod. Il-preżenza t’Alla fil-bniedem hija profonda kif ukoll misterjuża, imma l-bniedem jista’ jasal biex jiskopri din il-preżenza ġewwa fih. Jekk bniedem jistqarr li Alla huwa ħafna ’l bogħod minnu, dan ikun għaliex il-bniedem huwa ’l bogħod minnu nnifsu. Wistin jammetti: Kemm ħabbejtek tard, ja ġmiel hekk qadim u hekk ġdid, kemm ħabbjtek tard! U ara, inti kont ġewwa fija u jiena ’l barra minni innifsi. Fittixtek hemm barra, u jien, bla sura ta’ xejn, intfajt kollni kemm jien fuq il-ħafna suriet li int għamilt (Stqarrijiet 10, 27). Din tixbah ħafna l-istqarrija magħrufa tiegħu, interior intimo meo et superior summo meo (Stqarrijiet 3, 6, 11).31 Huwa għex din l-esperjenza bl-għeruq u x-xniexel mill-esperjenza tat-tfulitu, fis-snin li għamel mal-Manikej, u fil-konverżjoni tiegħu għan-Neo-Platoniżmu.32 Bħala l-uniku Medjatur tas-salvazzjoni, Kristu huwa r-Ras tal- Knisja u huwa mistikament marbut magħha sal-punt li Wistin seta jgħid: “Aħna sirna Kristu. Għax jekk Hu r-Ras u aħna l-membri, għaldaqstant Hu u aħna flimkien nagħmlu raġel wieħed” Trattat( dwar l-Evanġelju skont San Ġwann, 21, 8). Il-Papa Benedittu XVI jfakkarna f’żewġ kunċetti importanti f’Wistin: Poplu t’Alla u dar t’Alla. Il- Knisja fil-ħsieb ta’ Wistin hija marbuta ħafna mill-qrib mal-kunċett tal- Ġisem ta’ Kristu. Fl-isfond ta’ dan, insibu l-ħajja sagramentali marbuta mal-Ewkaristija, fejn il-Mulej jagħtina Ġismu u jittrasformana f’Ġismu. Huwa għalhekk fondamentali li l-Knisja, il-Poplu t’Alla KNISJA 2000 n 129 23 f’sens kristoloġiku u mhux soċjoloġiku, hija ħaġa waħda ma’ Kristu.33 Fl-aħħar nett, xtaqt naċċenna għall-umiltà profonda li Wistin wera quddiem il-Mulej Ġesù; din wasslitu għal umiltà intellettwali. Fil-fatt, Wistin huwa wieħed mill-figuri l-kbar fl-istorja tal-ħsieb li fl-aħħar snin ta’ ħajtu ried jissottometti l-ħafna kitbiet tiegħu għal eżami kritiku. Dan huwa l-għan tar-Retractionum libri duo (jiġifieri ‘reviżjoni’) li uża biex ipoġġi x-xogħlijiet teoloġiċi tiegħu fi ħdan il-fidi umli u qaddisa li hi tassew kattolika, jiġifieri tal-Knisja.34 F’dawn il-ftit paragrafi, jidhirli li m’għamiltx ġustizzja intellettwali lejn dan id-Duttur hekk kbir tal- Knisja. Tant u tant hemm xi tgħid li l-ftit paġni li ddedikajt għalih huma biss togħma ħafifa u passiġġiera għal dak li hu dan il-koloss tat-teoloġija Kattolika. Qed inħossni qisni dak it-tfajjel ta’ fuq ix-xatt il-baħar li ried ibattal l-ilma tal-oċean kollu f’ħofra żgħira max-xatt!

Pietru Krisologu (c.380-450) Pietru twieled Imola. Kien imlaqqam “Krisologu” (kliemu tad- deheb), waqt li kien l-isqof tal-belt Imperjali ta’ Ravenna. Minħabba din il-kapaċità kbira li kellu fil-predikazzjoni, kien magħruf ukoll bħala d-Duttur tal-omeliji. Peress li ma xtaqx li n-nies jiddejqu, jgħejjew jew ikunu distratti, l-omeliji tiegħu qatt ma kienu twal. Kienu f’lingwaġġ sempliċi li seta’ jifhmu kulħadd. Din kienet karatteristika importanti ħafna li għamlet lil Pietru ferm magħruf u mfittex. Fost l-omeliji tiegħu li waslu s’għandna – madwar 176 omelija – naraw li Pietru Krisologu kien ifisser siltiet bibliċi b’manjiera straordinarja u konċiża. Iddefenda b’qawwa kbira l-fidi Nisranija dwar il-verità tal-Inkarnazzjoni. Huwa għamel dan kontra l-Arjani u kontra l-Monofiżiti. Fil-fatt, meta qam l-inkwiet fil-Knisja minħabba din l-aħħar ereżija, madwar is-sena 448/449 huwa kiteb lil Ewtike (378-456), saċerdot ta’ Kostantinopli, li kien wieħed mill-promoturi tagħha, wara li dan mar kontra t-twissija ta’ Flavjanu, Patrijarka ta’ Kostantinopli mis-sena 446 sal-449. Pietru talab bil-ħerqa lil Ewtike biex jissottometti ruħu għal dak li kien kiteb il-Papa Ljun il-Kbir dwar il-kostituzzjoni ontoloġika tal-Iben t’Alla magħmul bniedem. Milli jidher, Pietru miet qabel ma tlaqqa’ l-Konċilju ta’ Kalċedonja (451).35 Dwar l-Inkarnazzjoni, Krisologu qal: 24 KNISJA 2000 n 129

Meta kien għadu ma twelidx bħala bniedem, mit-tajn mhux mittiefes huwa sawwar il-bniedem; meta twieled bħala bniedem sawwar il-ġisem tiegħu ta’ bniedem minn ġisem mhux mittiefes. Dak li għoġbu jieħu ftit tajn f’idu biex jagħmel il-bniedem, għoġbu wkoll jieħu ġisem għas- salvazzjoni tagħna ... Ħa n-natura tagħna l-bnedmin biex il-bniedem ma jiġġarrafx aktar; hu li ħalaq il-bniedem tal-art, ried jagħmlu wkoll bniedem tas-sema (Omelija 148). Huwa jfisser b’mod dirett il-Kredu ta’ Niċea (jiġifieri l-Kredu “t-twil,” jew aħjar il-Kredu Niċeno-Kostantinopolitan). Għandu wkoll serje ta’ omeliji dwar il-Verġni Marija u dwar San Ġwann il-Battista. Pietru kien spiss iħeġġeġ lin-nies biex jitqarbnu kuljum, ħaġa li dak iż-żmien kienet rari. Kien isostni d-duttrina tal-verġnità perpetwa ta’ Marija u l-valur penitenzjali tar-Randan. Dwar ir-Randan huwa jistqarr li hemm tliet ħwejjeġ li bihom il-fidi tissaħħaħ, it-tjieba titwettaq u l-virtù ma tintilifx: it-talb, is-sawm u l-ħniena. Dak li t-talb jitħabat għalih, jaqilgħu s-sawm, u tirċevih il-ħniena ... Dawn it-tlieta huma ħaġa waħda, u jagħtu l-ħajja lil xulxin ... Mela ħa jkunu t-talb u l-ħniena u s-sawm ħarsien wieħed għalina quddiem il-Mulej ... Ħa jkunu t-talba waħda tagħna bi tlett ilħna quddiemu (Omelija 43). Krisologu kien sostenitur kbir tal-primat ta’ San Pietru u tal- papiet, suċċessuri tiegħu. Kien spiss ifakkar lill-Insara biex jafdaw ħafna fil-maħfra li l-Mulej jagħti lill-midinbin. Huwa wkoll magħruf li l-Papa San Ljun il-Kbir (li kien Papa bejn is-snin 440 u 461) kien jafda ħafna f’Pietru u ġie li fittex il-parir tiegħu. Fl-1729, il-Papa Benedittu XIII (1649-1730; Papa, 1724-1730) għamlu Duttur tal-Knisja. L-omeliji ta’ Pietru Krisologu jibqgħu famużi għaliex huwa għaraf juża tajjeb it-taħriġ li kien irċieva fir-retorika, kif ukoll il-fervur divin li huwa kien juri. L-eżempji li kien juża jirriflettu dwar il-belt ta’ Ravenna ta’ żmienu – eżempju li għandhom x’jaqsmu mal-belt imperjali, mal- ħajja ġewwa port, kif ukoll mill-ħajja tar-raba’ li kien hemm fil-qrib. L-attività tiegħu bħala predikatur tixhed ukoll għad-dettalji tal-liturġija ċċelebrata f’dik il-belt, kif ukoll għall-kultura raffinata tagħha. Minn dak li naqraw fl-omeliji tiegħu, għandna stampa ċara tas-sena liturġika u kif l-Insara kienu jgħixuha f’dik il-belt.36 KNISJA 2000 n 129 25

Ljun il-Kbir (c.400-461) Il-pontifikat tal-Papa Ljun il-Kbir ħabat waqt perjodu deċiżiv fl- istorja tal-Knisja Latina u r-relazzjonijiet tagħha mal-Lvant Nisrani. Filwaqt li npoġġu fil-ġenb ġrajjiet tassew politiċi, u l-invażjoni ta’ ġnus barbari, fosthom l-Unni taħt it-tmexxija ta’ Attila, fil-kuntest ekkleżjali, Ljun afferma l-primat tas-sede ta’ Ruma. Dan jinħass mhux biss fl-organizzazzjoni interna tal-Knisja, imma wkoll fl-aspett dottrinali, kif se naraw.37 Ljun, imwieled fit-Toskana, ġie magħżul biex ikun Isqof ta’ Ruma fis-sena 440. Il-Waqgħa ta’ Ruma minħabba l-Barbari ġabet żmien ta’ diżordni, imma huwa għaraf jaħdem għall-għaqda tal-Knisja, kemm billi afferma l-primat tal-Knisja ta’ Ruma, kif ukoll billi indaħal bl- awtorità tiegħu fi kwistjonijiet duttrinali, kif għamel qabel il-Konċilju ta’ Kalċedonja (451). Tibqa’ tidwi l-għajta unanima waqt dan il- Konċilju: “Pietru tkellem permezz tal-fomm ta’ Ljun:” il-padri konċiljari f’Kalċedonja qablu ma’ dak li l-Papa Ljun il-Kbir kien stqarr fl-Ittra li kiteb lill-Patrijarka ta’ Kostantinopli, Flavjanu (fit-13 ta’ Ġunju 449), waqt li kkundanna lil Ewtike u l-ereżija Monofiżita.38 Għandna numru ta’ Ittri li kiteb, kif ukoll 96 omelija li għamel fil- festi liturġiċi. F’waħda mill-aktar omeliji magħrufa tiegħu, nhar jum il-Milied, Ljun jitkellem dwar l-Inkarnazzjoni: Għax l-Iben ta’ Alla, fil-milja taż-żminijiet, kif fassal Alla fil-pjan għoli tiegħu li ħadd ma jista’ jiflih, sar bniedem biex jerġa’ jħabbeb il-bnedmin mal-ħallieq tagħhom, u hekk ix-xitan, li bih daħlet il-mewt fid-dinja, jintrebaħ bis-saħħa ta’ dik l-istess natura li biha hu kien ħareġ rebbieħ. Ljun jitkellem b’mod mill-aktar sabiħ dwar is-saċerdozju komuni tal-imgħammdin kollha: Lil dawk li twieldu mill-ġdid fi Kristu, is-sinjal tas-salib jagħmilhom slaten, id-dilka tal-Ispirtu s-Santu tikkonsagrahom bħala qassisin (...) biex l-Insara kollha li għandhom kariżma spiritwali, huma u jużaw ir-raġuni tagħhom, jagħrfu li huma membri ta’ dan il-ġens regali u għandhom sehem fl-uffiċċju saċerdotali. Għaliex fl-aħħar mill-aħħar x’hemm aktar regali għar-ruħ milli tmexxi l-ġisem ħa joqgħod għal Alla? U x’hemm aktar saċerdotali milli toffri lill-Mulej kuxjenza safja 26 KNISJA 2000 n 129 u toffri fuq l-artal ta’ qalbek il-vittmi bla tebgħa tat-tjieba tiegħek? (Omelija 4, 1) Dwar ir-responsabbiltà tagħna fejn tidħol il-ġustizzja soċjali, il- Papa Ljun il-Kbir ma kienx joqgħod lura. Fuq l-eżempju ta’ Ambroġ ta’ Milan, Wistin ta’ Ippona u Ġwanni Griżostmu (c.347-407), huwa jgħallimna dan: “M’għandniex nibżgħu li se nnaqsu ġidna meta ngħinu lill-foqra, għaliex, fl-aħħar mill-aħħar, tjieba bħal din hi ġid liema bħalu ... Agħti, mela, karità b’qalb qawwija, u kollok ferħan, għaliex se taqla’ aktar meta twarrab inqas għalik” (Omelija fir-Randan, 10, ).5 Jisħaq ukoll dwar il-faqar fl-ispirtu: Forsi ma kienx jidher ċar dwar liema foqra kien qed jitkellem Ġesù, il-Verità fih innifsu, kieku qal biss Henjin il-foqra u ma żied xejn biex juri dwar liema foqra kien qed jitkellem; xi ħadd kien jista’ jaħseb li, biex wieħed jikseb is-saltna tas-sema, kien ikun biżżejjed għalih li jkollu dak il-faqar li fih jgħixu dawk li huma neqsin minn kull ma jeħtieġu. Imma, meta l-Mulej qal Henjin il-foqra fl-ispirtu, wera li s-saltna tas-smewwiet tingħata lil dawk li huma umli f’qalbhom, aktar milli ’l dawk li huma neqsin mill-ġid tad-dinja (Omelija 95 dwar il- Beatitudnijiet, 1-2). Il-pontifikat ta’ dan id-Duttur tal-Knisja huwa mmarkat fl-aspett dommatiku mid-difiża ċara tal-fides apostolica, kif ukoll fl-aspett politiku-ekkleżjali mid-difiża qawwija tal-primat tas-Sede Appostolika ta’ Ruma. L-istqarrija tal-Kredu (jiġifieri s-Simbolu Appostoliku) tirriproduċi l-fidi li stqarr Xmun Pietru meta, mnebbaħ minn Alla, huwa qal: “Inti l-Messija, l-Iben t’Alla l-ħaj” (Mt 16:16).39

Girgor il-Kbir (540-604) Inwieled ġewwa Ruma mill-familja nobbli tal-Anici, Girgor intefa’ għall-istudju tal-liġi, biex fis-sena 573 ingħata waħda mill-ogħla karigi ċivili ġewwa l-belt, dik ta’ praefectus urbis. Dan l-involviment fl-aspett ċivili tat-tmexxija kien t’għajnuna kbira għalih aktar ’il quddiem fit-tmexxija pastorali. Huwa kien monaku Benedittin, u rappreżentant (apokrisarju, kieku llum ngħidulu, nunzju) tal-Papa ġewwa Kostantinopli. Wara l-mewt tal-Papa Pelaġju II fis-sena 590, huwa ġie magħżul unanimanent biex ikun l-Isqof ta’ Ruma. Fl-erbatax- KNISJA 2000 n 129 27 il sena li qeda l-missjoni ta’ Papa, huwa wettaq ħidma ma taqta’ xejn, speċjalment l-intervent kostanti tiegħu f’ħafna kwistjonijiet, l-aktar ċivili. Kiteb madwar 850 ittra lil nies tal-Knisja u mexxejja ta’ ġnus differenti, kif ukoll lil personalitajiet oħra. Dawn huma miġbura b’mod skematiku fir-Registrum epistularum, sena sena, u f’ordni kronoloġiku. Fihom naraw il-qalb pastorali tiegħu u l-għarfien tiegħu tal-karattru tal-bnedmin. Huma mera dwar il-Knisja fi tmiem is-seklu VI. Il-qalb pastorali tiegħu tispikka l-aktar fil-ktieb Regula pastoralis dwar it- tmexxija pastorali. Fi żmienu wkoll u b’deċiżjonijiet li ħa, huwa saħħaħ il-primat tal-Knisja ta’ Ruma. Iddefenda l-artijiet tal-Italja mill-invażjonijiet barbariċi tal-Lombardi, u ntefa’ b’ruħu u ġismu fil- koordinament ta’ ħidma ta’ evanġelizzazzjoni, speċjalment tal-Angli u s-Sassoni fl-Ingilterra.40 Girgor kien kittieb li pproduċa ħafna xogħlijiet ta’ natura eseġetika, morali u prattika. Fil-kamp tal-eseġeżi, jibqgħu magħrufa l-Moralia (li huwa kumment eseġetiku dwar il-ktieb ta’ Ġob), l-Omeliji tiegħu fuq l-Evanġelju (waqt l-ewwel sentejn tal-pontifikat tiegħu), u Omeliji dwar il-kotba ta’ Eżekjel u tas-Slaten, il-Profeti, il-Proverbji u l-Għanja tal-Għanjiet. Huwa kiteb ukoll id-Djalogi, u kif diġà semmejna, ir- Regola Pastorali. Din kitibha fl-ewwel perjodu tal-missjoni tiegħu bħala Papa biex iwassal messaġġ programmatiku u stil ta’ ħajja lill- isqfijiet u lis-saċerdoti. Tibqa’ magħrufa l-istqarrija ta’ Girgor meta jgħid li ars est artium regimen animarum, jiġifieri l-arti tal-artijiet hija t-tmexxija tal-erwieħ. Jitkellem dwar l-isfidi tal-pastorali u dwar iċ- ċentralità tal-qadi.41 Huwa saħħaħ l-amministrazzjoni ċentrali tal-Knisja f’diversi oqsma: finanzi, leġiżlazzjoni, dixxiplina u liturġija. Daħal fid- dettall tal-amministrazzjoni tal-patrimonji, u ħadem bla heda biex “jillatinizza” ċerti nħawi tal-Knisja, l-aktar fin-nofsinhar tal-Italja, Sqallija u Malta – li kienu waqgħu taħt l-influwenza tal-Patrijarkat ta’ Kostantinopli. Dan għamlu l-aktar bil-ħatra ta’ Isqfijiet latini u li kien jaf tajjeb x’isarrfu. Kien bniedem li xerred sens profond tal- Christianitas. Għalkemm ma kienx ħassieb oriġinali, huwa meqjus bħala fost l-akbar kittieba tal-Punent fil-perjodu ta’ Missirijiet il- Knisja. Wassal tajjeb it-tagħlim ta’ Wistin ta’ Ippona, u għamlu 28 KNISJA 2000 n 129 popolari man-nies. Barra minn hekk, irnexxielu wkoll jgħaddi lin- nies ta’ żmienu t-tradizzjoni eseġetika tal-Missirijiet li għexu xi sekli qablu, u użaha tajjeb fl-omeliji tiegħu. Ħadem kemm felaħ biex iġib il-monastiċiżmu ’l quddiem, u stinka biex issir l-evanġelizzazzjoni. Apparti s-sens tal-Christianitas li huwa kellu, ippromwova wkoll ir- Romanitas li hu tant kien iħoss fir-rigward tal-Imperu Ruman Nisrani u l-belt ta’ Ruma u l-irwol tagħha.42 Tajjeb li ngħidu li Girgor ried iżomm sħiħa u jieħu ħsieb ir-relazzjoni mal-Patrijarki ta’ Antjokja, Lixandra u Kostantinopli nfisha. Kien jagħti prijorità biex jirrikonoxxi u jirrispetta d-drittijiet ta’ kull sede, filwaqt li jħares l-awtonomija leġittima tagħhom. Wera li kien kuntrarju li l-Patrijarka ta’ Kostantinopli jissejjaħ ‘ekumeniku,’ kif fil-fatt għadu magħruf sal-lum. Girgor kien isostni dan mhux biex jillimita l-awtorità tal-Patrijarka ta’ Kostantinopli – belt li kienet kibret tremendement fl- importanza tagħha f’żewġ sekli u nofs minn twaqqifha – imma biex iġib ’il quddiem l-għaqda fraterna fil-Knisja. Girgor kien jisħaq li l-umiltà għandha tkun il-virtù fundamentali mhux biss tal-isqof, imma aktar u aktar, ta’ kull patrijarka. Il-Papa Benedittu XVI jfakkarna li Girgor dejjem baqa’ monaku Benedittin u kien jiddejjaq b’titli bombastiċi. Ried ikun – servus servorum Dei, jiġifieri l-qaddej tal-qaddejja t’Alla – u, fil-fatt kien hu li ħoloq dan it- titlu użat mill-papiet sal-lum. Għalih din ma kenitx biss stqarrija pija, imma stil ta’ ħajja u impenn. Dan ikompli jispjega l-kobor u l-impatt ta’ Girgor fl-istorja tal-Knisja u bħala Duttur.43

Sidor ta’ Sivilja (560-636) Sidor, ħabib tal-Papa Girgor il-Kbir, huwa meqjus bħala l-aħħar wieħed mill-Missirijiet tal-Knisja tal-Punent. Wara l-mewt ta’ ħuh, Leandru, Isqof ta’ Sivilja, Sidor ħa postu, madwar is-sena 600. Jibqa’ magħruf bħala dak li ppresieda t-tieni Konċilju ta’ Sivilja (619) u r-raba’ Konċilju ta’ Toledo (633). Kien bniedem ta’ enerġija u dinamiċità kbira. Kellu influwenza pożittiva fuq il-formazzjoni tal-kleru u l-ħajja monastika fi Spanja, kif ukoll fuq il-liturġija.Sidor kien enċiklopediku, jiġifieri kien kompilatur li ġabar ħafna materjal miż-żminijiet ta’ qablu, biex dan ma jintilifx. Fil-fatt, din hija r-raġuni l-għala, madwar KNISJA 2000 n 129 29 għoxrin sena ilu, kienet saret proposta lill-Vatikan biex Sidor ikun iddikjarat il-qaddis patrun tal-internet. L-aktar xogħol magħruf tiegħu huwa Originum sive Etymologiarum Libri – ġabra f’għoxrin ktieb tal- għerf tas-sekli ta’ qabel. Kiteb żewġ xogħlijiet filosofiċi, De natura rerum u De ordine creaturarum.44 Kiteb ukoll manwal tad-dommatika u tal-morali, Sententiarum libri tres,45 kif ukoll – bħal Ġlormu, qablu – De viris illustribus li fih jittratta 33 awtur Nisrani, il-kitbiet prinċipali tagħhom u l-kontributi karatteristiċi tagħhom.46 Sidor kien midħla tal-kitbiet kemm Insara kif ukoll il-klassiċi pagani. Kien miġbud lejn iż-żewġ għejjun. Mix-xogħlijiet ta’ Sidor, nindunaw kemm kien kapaċi jgħaddi bil-ħeffa minn Ċiċerun għal Girgor, u minn Marzjal għal Wistin. Il-kapaċità tiegħu ta’ kompilatur hija waħda straordinarja. Biex nifhmu aħjar il-kontribut ta’ Sidor, huwa importanti li nkunu konxji tas-sitwazzjoni politika komplessa li fiha huwa għex. Meta kien tifel, bata l-eżilju u dak kollu li dan ifisser. Madankollu, kif ifakkarna l-Papa Benedittu, Sidor kien juri entusjażmu appostoliku kbir. Kien imħeġġeġ li jagħti formazzjoni tajba lill-poplu ta’ pajjiżu li kien qiegħed jiskopri mill-ġdid l-għaqda tiegħu, kemm fuq livell politiku kif ukoll reliġjuż. Dan seta’ jseħħ meta l-eredi għat- tron, Ermeneġildu (564-585), ikkonverta mill-Arjaniżmu għall-fidi Kattolika.47 Sidor kien ifittex juri li dak kollu li l-Kristjanità kienet għamlet tul medda ta’ sitt sekli kien jiżboq il-wirt kulturali Grieg u Ruman. Aktar milli sintesi, huwa ppreżenta t-tagħrif flimkien, fi kliem ieħor, jagħtina kompendju. Hawn wera kapaċità ta’ erudizzjoni straordinarja, għalkemm dak li jagħtina mhux dejjem ordnat daqskemm wieħed jixtieq. Kien iħoss li għandu jagħmel ħiltu kollha biex xejn ma jintilef fl-oqsma kollha tat-tagħrif u tal-għerf. Kien ifittex li jipprovdi definizzjonijiet u jagħti eżempji. Spjegazzjoni li Sidor jibqa’ magħruf għalija hi r-rabta bejn il-ħajja attiva u dik kontemplattiva. Filwaqt li awturi oħra, qablu jew fi żmienu, faħħru dik tal-aħħar a skapitu tal-oħra, huwa ma jiddejjaq xejn juri li t-tnejn huma meħtieġa. Dan jagħmlu billi jpoġġi l-ħajja ta’ Ġesù bħala eżempju, għax l-Iben t’Alla kien jgħallem u jagħmel il-mirakli fl-ibliet u l-irħula, filwaqt li f’mumenti oħra kien jinġabar waħdu fit-talb. 30 KNISJA 2000 n 129

F’kitba li ġġib l-isem Differentiarum Liber, Sidor jistqarr li “l-qaddej t’Alla, huwa u jimita lil Kristu, għandu jiddedika lilu nnifsu għall-kontemplazzjoni mingħajr ma jiċħad il-ħajja attiva. Jekk jagħmel ħaġa oħra, ma jkunx fis-sewwa. Daqskemm għandna nħobbu lil Alla fil-kontemplazzjoni, hekk ukoll għandna nħobbu lill-proxxmu fl-azzjoni. Huwa għalhekk impossibbli li tgħix mingħajrhom it-tnejn.” Kliem bħal dan huwa xhieda ċara li matul ħajtu Sidor għaraf jgħaqqad flimkien il-kontemplazzjoni t’Alla, id-djalogu miegħu fit-talb u l-qari tal-Iskrittura, mal-qadi tal-proxxmu u tal-komunità Nisranija.48

Beda l-Venerabbli (c.673-735) Il-Venerabbli Beda jispikka meta nqabbluh mad-Dutturi li tkellimna dwarhom sa issa. Filwaqt li t-tmienja l-oħra huma lkoll Missirijiet tal- Knisja (Santi Padri), Beda mhuwiex, għalkemm huwa wieħed mid- Dutturi Latini tal-Knisja. Huwa kien awtur prolifiku Benedittin li ta kontribut enormi, speċjalment fil-kamp tal-Istorja tal-Knisja. Huwa twieled ġewwa Wearmouth ġewwa Northumbria, fl-Ingilterra. Wara li daħal bħala student fl-eqreb monasteru, huwa mar fl-abbazija magħrufa ta’ Jarrow fejn għadda ħajtu kollha. Permezz tal-kitbiet tiegħu De sex aetatibus mundi u De temporum rationum – xogħlijiet dwar l-istorja u l-kronoloġija tal-ġrajjiet – hu nieda l-użanza li nagħtu d-dati tal-ġrajjiet minn kemm jiġu wara t-twelid ta’ Kristu (jiġifieri, A.D., jew Anno Domini). Xogħol ieħor li temm biss ftit snin qabel mewtu hu l-istorja tal-Knisja fl-Ingilterra,Historia ecclesiastica gentis Anglorum (731). Dan hu ta’ valur kbir għax seta’ juża materjal awtentiku li kkonsulta huwa stess, u għalhekk għaraf jagħżel bejn dak li kien tradizzjoni u dak li kien meqjus bħala leġġenda. Fil-fatt, l-uniċi vjaġġi li għamel, u li minħabba fihom ħareġ għal xi ftit mill-monasteru, kien biex jagħmel ir-riċerki tiegħu. Fil-fatt, vjaġġ minnhom kien lejn the holy island of Lindisfarne, qrib ix-xatt tal-grigal tal-Ingilterra, biex seta’ jikteb il-ħajja ta’ San Cuthbert. Kiteb trattat xjentifiku,De rerum naturae (c.725), għadd kbir ta’ kummentarji fuq l-Iskrittura, u traduzzjoni Anglo- sassona tal-Evanġelju skont San Ġwann.49 Beda huwa, nistgħu ngħidu, l-aktar esponent prominenti tal-kultura ċeltika tal-monasteri irlandiżi li twaqqafu ġewwa l-Ingilterra madwar KNISJA 2000 n 129 31 sebgħin sena qabel twelidu. Tassew fidil għall-kariżma Benedittina, il-kitbiet tiegħu, minbarra dawk li diġà semmejna, iħaddnu bosta oqsma oħra: il-grammatika, ir-retorika, l-aritmetika, il-ġografija, l-astronomija, il-meteroloġija, ix-xjenzi naturali, il-poeżija, l-eseġeżi bibblika, id-dommatika u l-morali. Għalkemm kif diġà rajna, l-aktar li jissemma hu għall-istorja, Beda ddedika ħafna minn ħinu għall-istudju tal-Bibbja, kif hu stess jistqarr: “omnem meditandis Scripturis operam dedi.” Wasslulna l-kummentarji tiegħu dwar il-Pentatewku, is-Salmi, l-Evanġelju skont Mattew, Marku u Luqa, u l-Atti tal-Appostli.50 Mill-elezzjoni tal-Papa Franġisku fl-2013, saret ferm magħrufa s-silta ta’ Beda li jikkummenta dwar is-sejħa ta’ Levi (Mattew); il-kliem “miserando atque eligendo” (filwaqt li ħenn għalih, huwa għażlu) – kliem tant għeżież għall-vokazzjoni taż-żagħżugħ Jorge Mario Bergoglio – huma fil-fatt meħuda mill-kitba tal-Venerabbli Beda, u nsibuha fuq l-istemma tal-Papa preżenti. Filwaqt li Beda jagħti l-importanza lill-interpretazzjoni spiritwali tas-siltiet bibbliċi, irrid ngħid li l-eseġeżi tiegħu ma tħallix barra l-interpretazzjonijiet l-oħra, jiġifieri dawk letterali, allegoriċi, anagogiċi (i.e. mistiċi) u morali. F’dan il-kamp tal-interpretazzjoni bibblika, Beda jimxi ħafna fil-passi ta’ xi wħud mid-Dutturi li tkellimna dwarhom f’dan l-artiklu – Ambroġ, Wistin, Ġlormu u Girgor il-Kbir. L-evanġelizzatur kbir tal-Ġermanja, Bonifaċju (li hu wkoll kien mill- Ingilterra, u mit-tradizzjoni Benedittina Anglo-sassona ta’ dak iż- żmien) jistqarr li Beda kien wieħed mill-aktar interpreti għorrief tal- Bibbja, u jsejjaħlu tassew “candela ecclesiastica” li idda fid-Dar t’Alla minħabba l-profondità tax-“scientia Scripturarum” tiegħu.51 Il-Venerabbli Beda jinsab fil-perjodu ta’ tranżizzjoni bejn il- Missirijiet tal-Knisja u l-bidunett tal-perjodu tal-Iskolastika (seklu VII sa XI). Għal din ir-raġuni, hemm min isejjaħlu l-aħħar fost is- Santi Padri u l-ewwel fost l-Iskolastiċi, għalkemm l-ewwel parti ta’ din id-deskrizzjoni trid tiġi kkwalifikata. L-istudji patristiċi serji qajla jinkludu lil Beda mal-Missirijiet tal-Knisja. Id-dixxiplu tiegħu, Alkwinu, li kien l-għalliem ta’ Karlu Manju, isejjaħlu mgħallem ammirevoli, “mirus Baeda magister.” Il-Konċilju ta’ Aachen (Aix- la-Chapelle) tal-836, li seħħ mitt sena wara l-mewt ta’ Beda, isejjaħlu 32 KNISJA 2000 n 129

“Venerabilis et modernis temporibus doctor admirabilis Beda presbyter.” Ħafna mill-awturi Skolastiċi l-kbar, jikkwotawh ta’ spiss, fosthom Ugo ta’ San Vitor (c.1096-1141), Anselmu (1033-1109), Alessandru ta’ Hales (c.1185-1245), Bonaventura (c.1217-1274), Tumas t’Aquino (1221-1274), u Ġwanni Skotu (c.1266-1308). Fid- Divina Commedia tiegħu, Dante Alighieri (1265-1321) jpoġġi lil Beda fis-sema, qrib Sidor ta’ Sivilja.52 F’diskors waqt waħda mill-udjenzi ġenerali, il-Papa Benedittu XVI jgħidilna li waqt ħajtu, Beda kien diġà magħruf bħala ‘Venerabbli’ għax il-fama ta’ qdusitu u tal-għerf tiegħu kienet kbira u mifruxa. Fil- fatt, il-Papa Serġju I (650-701; Papa, 687-701) kien kiteb lill-abbati tal-monasteru tiegħu, fis-sena 701, biex jagħtih permess imur Ruma biex jikkonsultah fuq bosta materji. Madwar 150 sena wara l-mewt ta’ Beda, Notker Balbulus (840-912), l-Abbati tal-Monasteru magħruf ta’ Sankt Gallen (fl-Isvizzera tal-lum), jiddeskrivi lil Beda bħala xemx ġdida li l-Mulej għoġbu jtella’ fil-Punent, u mhux fil-Lvant, biex idawwal id-dinja. Fil-fatt, huwa fatt aċċettat li l-kontribut ta’ Beda huwa enormi fil-bini ta’ Ewropa Nisranija waqt perjodu ta’ taqlib soċjali u politiku kbir f’dan il-kontinent: permezz tal-kitba u t-tagħlim tiegħu, Beda rnexxielu joffri fiżjonomija unika lill-ġnus tal-Ewropa, fiżjonomija mnebbħa mill-fidi Nisranija.53

Konklużjoni Permezz ta’ dan l-artiklu, għamilna mixja twila mad-disa’ Dutturi Latini tal-Knisja, li għexu fl-ewwel millennju. Dan kien vjaġġ twil u impenjattiv li għenna nifhmu aħjar il-kontribut imprezzabbli ta’ dawn l-għorrief u rgħajja li kienu bnedmin qaddisa. Ilkoll kemm huma fasslu ħajjithom fuq il-kelma t’Alla, li huma mmeditaw u wassluha lil ħuthom il-bnedmin permezz tal-predikazzjoni u tal-kitba. Għalkemm għaddew bosta sekli minn mewthom, għadna sal-lum nirreferu bi profitt kbir għall-kitbiet ta’ Ilarju ta’ Poitiers, Ambroġ ta’ Milan, Ġlormu, Wistin ta’ Ippona, il-Papa Ljun il-Kbir, Pietru Krisologu, il-Papa Girgor il- Kbir, Sidor ta’ Sivilja u Beda l-Venerabbli. Huwa xieraq li napprezzaw kif dawn il-bnedmin għarfu jħaddmu t-talenti tagħhom kulturali u xjentifiċi fi djalogu mas-soċjetà ta’ żmienhom. KNISJA 2000 n 129 33

Il-fatt li l-Knisja Kattolika tagħrafhom bħala Dutturi tagħha jkompli jixhed li dak li għallmuna għandu rilevanza dejjiema għall-filosofija, it-teoloġija u l-kultura Nisranija kollha kemm hi. Jiena nħeġġeġ lill- qarrejja ta’ din ir-rivista ferm għażiża u wisq utli biex jimpenjaw ruħhom u jaqraw xi siltiet minn dawn l-awturi. Xi wħud insibuhom bl- ilsien tagħna, waqt li oħrajn insibuhom bl-Ingliż fil-bibjoteki reliġjużi ta’ pajjiżna, jew permezz ta’ siti diġitali tajbin ħafna li dejjem jitkattru għall-akbar benefiċċju, mhux biss tal-istudjużi, imma wkoll ta’ kull min jixtieq itella’ ilma frisk u ġieri minn dan il-bir fond u dejjem mimli.

Noti 1. Ara Gillian Rosemary Evans, ed., The First Christian Theologians (Oxford: Blackwell, 2004), 1-11. 2. Dwar id-dettalji tal-ġrajja ta’ ħajjet Ilarju, ara l-kitba eċċellenti ta’ Alessandru Bonnici – Salvinu Caruana, Patroloġija, Vol. I (Malta: Reliġjon u Ħajja, 2015), 354-362. 3. Ara Luis F. Ladaria, “La teologia del Padre in Ilario di Poitiers: una lezione attuale,” Rassegna di teologia 58 (2017): 533-540. Ladaria, illum Kardinal u Prefett tal-Kongregazzjoni għad-Duttrina tal-Fidi, kien kiteb teżi tad-Dottorat dwar Ilarju ta’ Poitiers, fl-Università Gregorjana fl-1975. 4. Bonnici – Caruana, Patroloġija, I, 362-363. 5. Ara Battista Mondin, Dizionario dei teologi (Bologna: Edizioni Studio Domenicano, 1992), 309. 6. Ara Boniface Ramsey, “Ambrose,” f’Evans, ed., The First Christian Theologians, 225-226. 7. Ara ibid., 228-229. 8. Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali, 24 t’Ottubru 2007. Ara Pope Benedict XVI, Church Fathers. From Clement of Rome to Augustine (San Francisco: Ignatius Press, 2008), 123-124. 9. Papa Ġwanni Pawlu II, Ittra Appostolika Operosam diem, 1 ta’ Diċembru 1996, par.14. Ara http://w2.vatican.va/content/john-paul-ii/en/apost_ letters/1996/documents/hf_jp-ii_apl_01121996_operosam-diem.html (konsultat, 13.8.2019). 10. Ara ibid., par.2, mill-istess sit elettroniku (konsultat. 13.8.2019). 11. Ara ibid., par.16, mill-istess sit elettroniku (konsultat. 13.8.2019). 34 KNISJA 2000 n 129

12. Ara Pope Benedict XVI, 24 t’Ottubru 2007, f’Church Fathers, 125. 13. Ara Mondin, Dizionario dei teologi, 268; Pope Benedict XVI, Church Fathers, 134-136. 14. Ara Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali (1) dwar San Ġlormu, 7 ta’ Novembru 2007, f’Pope Benedict XVI, Church Fathers, 136-137. 15. Ara Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali (2) dwar San Ġlormu, 14 ta’ Novembru 2007, f’Pope Benedict XVI, Church Fathers, 140-143. 16. teologia, Vol. 1 (Roma – Bologna: Dehoniane, 1995), 353. 17. Étienne Gilson, Introduzione allo studio di sant’Agostino (Casale Monferrato: Edizioni Paoline, 1983), 277. 18. Ara Lettieri, “Agostino,” 353-354. 19. Salvinu Caruana, Jiena ... Wistin. Il-ħajja, il-ġrajjiet u l-wirt ta’ Stu Wistin, Isqof u Duttur tal-Knisja (Malta: Provinċja Agostinjana, 2008), 39. 20. Gillian Rosemary Evans, “Augustine of Hippo,” in Id., The First Christian Theologians, 239-240. 21. Ara Caruana, Jiena ... Wistin, 207-215. 22. Ara Evans, “Augustine of Hippo,” 240-241. 23. Ara Caruana, Jiena ... Wistin, 183-192. 24. Ara ibid., 216-227. 25. Frar 2008, f’Pope Benedict XVI, Church Fathers, 187-188. 26. Ara Caruana, Jiena ... Wistin, 248-258. Ara Papa Benedittu XVI, ibid., f’Pope Benedict XVI, Church Fathers, 186-187. 27. Mondin, Dizionario dei teologi, 13. 28. Ara Caruana, Jiena ... Wistin, 228-237. 29. Ara Mondin, Dizionario dei teologi, 19-37. 30. Ara Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali (3) dwar Santu Wistin, 30 ta’ Jannar 2008, f’Pope Benedict XVI, Church Fathers, 180. 31. Ara ibid., 181. 32. Ara Hector Scerri, “Augustine the Manichaean and the Problem of Evil,” Augustinian Panorama 5-7 (1988-1990): 76-86; Id., “The Problem of Evil and the Unbaptised Augustine: His Childhood and the Manichaean Connection,” f’Le Confessioni di Agostino (402-2002): Bilancio e prospettive. Studia Ephemeridis Augustinianum 85, XXXI Incontro di studiosi dell’antichità Cristiana, 2-4 maggio 2002 (Roma: Institutum Patristicum Augustinianum, 2003), 245-255; Id., “Stu Wistin tfajjel,” in Stu Wistin: ħajja, ħidma u ħsieb, ed. Salvinu Caruana (Malta: Provinċja Agostinjana, 2010), 57-74; Id., “Augustine’s Struggle with the Problem KNISJA 2000 n 129 35

of Evil and his Conversion to Neo-Platonism,” f’Non laborat qui amat. A Festschrift in honour of Professor Salvino Caruana O.S.A., ed. Hector Scerri – Jonathan Farrugia – Andrè Debattista (Malta: Maltese Augustinian Province, 2020) – fl-istampa. 33. Ara Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali (3) dwar Santu Wistin, 30 ta’ Jannar 2008, f’Pope Benedict XVI, Church Fathers, 182. 34. Ara Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali (5) dwar Santu Wistin, 27 ta’ Frar 2008, f’Pope Benedict XVI, Church Fathers, 195. 35. Ara Basil Studer, “Pietro Crisologo,” f’Dizionario patristico e di antichità cristiane, Vol. 2, ed. Angelo Di Berardino (Casale Monferrato: Marietti, 1994), kol.2792. 36. Ara ibid., kol.2793. 37. Ara Franco Gori, “L’occidente latino da Ilario a Leone Magno,” f’Enrico dal Covolo, ed., Storia della teologia, I, 348. 38. Ara ibid., 349; Angelo Amato, “I quattro concili: Le grande controversie trinitarie e cristologiche,” f’Enrico dal Covolo, ed., Storia della teologia, I, 249-254. 39. Ara Gori, “L’occidente latino da Ilario a Leone Magno,” 350. 40. Ara Mondin, Dizionario dei teologi, 273-274. 41. Ara ibid., 274. Ara wkoll Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali (2) dwar San Girgor il-Kbir, 4 ta’ Ġunju 2008, f’Pope Benedict XVI, Church Fathers and Teachers. From Saint Leo the Great to Peter Lombard (San Francisco: Ignatius Press, 2010), 46-47. 42. Ara Jeffrey Richards, Consul of God. The Life and Times of Gregory the Great (London – Boston – Henley: Routledge & Kegan Paul, 1980), speċ. 260-265. 43. Ara Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali (2) dwar San Girgor il-Kbir, 4 ta’ Ġunju 2008, f’Benedict XVI, Church Fathers and Teachers, 48. 44. Ara Mondin, Dizionario dei teologi, 325; Jacques Fontaine, “Isidoro di Siviglia,” f’Di Berardino, ed., Dizionario patristico, kol.1835-1837. 45. Ara Antonio Fontana, ed., Teologi (Casale Monferrato: Piemme, 1994), 128. 46. Ara Paul Gilbert, “Da Boezio a Eriugena,” f’Enrico dal Covolo, ed., Storia della teologia, I, 469-470. 47. Ara Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali dwar San Sidor ta’ Sivilja, 18 ta’ Ġunju 2008, f’Benedict XVI, Church Fathers and Teachers, 57. 48. Ibid., 58-59. 49. Ara Fontana, Teologi, 32; Mondin, Dizionario dei teologi, 102; Gilbert, 36 KNISJA 2000 n 129

“Da Boezio a Eriugena,” f’Enrico dal Covolo, ed., Storia della teologia, I, 471-472. 50. Ara Mondin, Dizionario dei teologi, 102. 51. Ara ibid. 52. Ara ibid., 103. 53. Ara Papa Benedittu XVI, Udjenza Ġenerali dwar San Beda, il-Venerabbli, 18 ta’ Frar 2009, f’Benedict XVI, Church Fathers and Teachers, 78.

Biblijografija Benedict XVI, Church Fathers. From Clement of Rome to Augustine (San Francisco: Ignatius Press, 2008). Benedict XVI, Church Fathers and Teachers. From Saint Leo the Great to Peter Lombard (San Francisco: Ignatius Press, 2010). Bonnici Alessandru – Caruana Salvinu, Patroloġija, Vol. I (Malta: Reliġjon u Ħajja, 2015). Dal Covolo Enrico, ed., Storia della teologia, Vol. 1 (Roma – Bologna: Dehoniane, 1995). Evans Gillian Rosemary, ed., The First Christian Theologians (Oxford: Blackwell, 2004). Mondin Battista, Dizionario dei teologi (Bologna: Edizioni Studio Domenicano, 1992). It-Tliet Ġerarki Griegi

Papas Prof. Martin Zammit

Fil-Lvant Nisrani, l-isqfijiet u għalliema universali Bażilju l-Kbir, Girgor Nazjanzenu, u Ġwanni Krisostmu, li għexu fir-raba’ seklu, jissejħu ‘It-Tliet Ġerarki’. Il-Punent Kattoliku jagħtihom it-titlu mistħoqq ta’ ‘Dutturi tal-Knisja’ u dan minħabba l-influwenza enormi li kellhom fit-tiswir tat-twemmin Nisrani.

1. Bażilju l-Kbir (329-379) Bażilju twieled f’familja għanja fir-reġjun tal-Pontu, fit-Turkija tal- lum. Membri tal-familja tiegħu kienu jokkupaw postijiet importanti fl- amministrazzjoni. Missieru, Bażilju, kien Nisrani u kien oratur magħruf f’Ċesarija, il-belt kapitali tal-Kappadoċja. Ommu, Emmelja, kienet mara reliġjuża ħafna. Sew hi, kif ukoll nanntu Makrina, kellhom sehem kbir fit-trobbija u l-edukazzjoni ta’ Bażilju. Ħaġa tassew tal-għaġeb li minn din il-familja ħarġu xejn inqas minn tliet isqfijiet, San Bażilju, isqof ta’ Ċesarija, San Girgor ta’ Nissa, u Pietru, isqof ta’ Sebaste, fl-Armenja, minbarra oħthom il-kbira, is-soru Santa Makrina, u ħuhom Nawkratju li kien raħeb. Bażilju, bħal ħuh Girgor, ħa l-edukazzjoni tiegħu f’Ċesarija tal- Kappadoċja. Kien hawn li l-aħwa Bażilju u Girgor iltaqgħu ma’ Girgor ta’ Nazjanzu u baqgħu ħbieb tul ħajjithom kollha. Wara Ċesarija, l-aħwa komplew l-istudji tagħhom f’Kostantinopli, filwaqt li seħibhom Girgor kompla l-istudji fil-Palestina u f’Lixandra. It-tlieta li huma, imbagħad, reġgħu ltaqgħu f’Ateni, li sa dak iż-żmien kienet għadha l-aqwa ċentru ta’ tagħlim u ta’ erudizzjoni Ellenistika pagana. F’Ateni, Bażilju u ħuh Girgor studjaw il-grammatika, ir-retorika, il-loġika, il-filosofija, l-astronomija, il-ġometrija, il-matematika u l-mediċina. Wara xi żmien, 38 KNISJA 2000 n 129

Bażilju mar lura Ċesarija bħala għalliem tar-retorika u l-fama tiegħu xterdet mal-Kappadoċja kollha. Ta’ 27 sena Bażilju tgħammed u, wara sentejn jgħallem, qatagħha li jitlaq kollox u jagħtiha għall-ħajja monastika. Kien l-istess Bażilju li, aktar tard, organizza l-monakeżimu fost l-Insara tal-Lvant. Fl-ewwel snin tiegħu bħala raħeb, Bażilju żar bosta monasteri tal- Lvant Nofsani u tgħallem minnhom, u mbagħad fis-sena 358 irħielha lura lejn il-Kappadoċja u f’Annesos, waqqaf monasteru. Saħansitra ommu, oħtu Makrina, ħuh Pietru, il-qaddejja tal-familja u xi ħbieb ħallew kollox u marru jgħixu ma’ Bażilju. Ommu u oħtu kienu jgħixu fuq ix- xaqliba l-oħra tax-xmara Iris. Għal xi żmien ingħaqad magħhom ukoll Girgor ta’ Nazjanzu. L-irħieb ta’ Bażilju kienu jqattgħu ħinhom bejn talb, speċjalment bl-użu tas-salmi, xogħol fl-għelieqi u l-imsaġar, u ftit mistrieħ. Bażilju ma damx ma kkodifika dan il-mod ta’ ħajja f’regula monastika – l-ewwel waħda, fil-fatt, u li għadha fis-seħħ sal-lum fil-Lvant Nisrani. Bażilju kien jippreferi li l-patrijiet jgħixu flimkien, f’kolonja ta’ għerejjex, taħt it-tmexxija ta’ igúmenu, jiġifieri abbati. Wara ħames snin f’dan il-monasteru, Bażilju kellu jerġa’ lura fid-dinja biex joħodha kontra l-ereżija tal-Arjani. L-imperatur Kostanzju kien qiegħed jippersegwita l-Insara li żammew mat-tagħlim tal-Konċilju ta’ Niċea (325), u ma ħaddnux l-ereżija Arjana. Din kienet tiċħad li Kristu huwa tabilħaqq tal-istess natura, jew essenza (homoúsion), ma’ Alla l-Missier. Warajh, l-imperaturi pagani Ġuljanu u Valentinjanu, u r-reġġenti tagħhom, kienu qed joħduha qatta’ bla ħabel kontra l-Insara u għamlu minn kollox biex idgħajfuhom bit-tagħlim eretiku Arjan. Kien f’dan iż-żmien li Bażilju mar lura Ċesarija, fis- sena 364, fejn ġie ordnat djaknu u mbagħad qassis. F’Ċesarija Bażilju sab ħafna appoġġ fost l-Insara. Huwa kien l-id il-leminija ta’ Ewsebju, l-isqof tal-belt. Bażilju influwenza ħafna r-rit Biżantin permezz ta’ xi tibdil li għamel, u rriforma s-servizzi ekkleżjastiċi billi qassarhom. Kien hu li ffissa d-dmirijiet marbuta ma’ kull wieħed mill-ordnijiet klerikali. Bażilju kien ukoll benefattur kbir tal-foqra. Fil-fatt, meta fis-snin 367-68 waqa’ ġuħ kbir fil-Kappadoċja, huwa biegħ il-ġid li wiret minn familtu u bih xtara qamħ għall-popolazzjoni mġewħa, barra li fetaħ kċejjen pubbliċi biex itaffi l-problema tal-ġuħ. Meta l-isqof ta’ Ċesarija miet, KNISJA 2000 n 129 39 fis-sena 370, l-isqof Girgor ta’ Nazjanzu, missier Girgor it-Teologu, ħatru metropolita.1 L-Arjani xejn ma ħadu gost b’din il-ħatra u nqdew bl-awtoritajiet imperjali Rumani sabiex iġiegħlu lill-popolazzjoni ta’ Ċesarija tħaddan l-Arjaniżmu. Bażilju talab lill-Papa Damasu biex jintervjeni, għax hu kien jemmen li l-isqfijiet kellhom iduru lejn l-Isqof ta’ Ruma fi żmien ta’ saram. Saħansitra l-Imperatur Valenzju stess mar Ċesarija biex jiltaqa’ ma’ Bażilju u baqa’ impressjonat bid-dinjità ta’ dan l-isqof, speċjalment waqt il-liturġija divina. Miegħu kellu għadd ta’ laqgħat u bis-saħħa tagħhom beda juri r-rispett mistħoqq lejn Bażilju. Maż-żmien, il-gvern imperjali ma baqax ifixkel il-ħidma tal-isqof, lanqas meta kien joħodha kontra t-tagħlim Arjan. Tul l-episkopat tiegħu, Bażilju ħabbat wiċċu wkoll ma’ inkwiet amministrattiv. L-amministrazzjoni imperjali kienet iddeċidiet li tirriforma l-konfini tal-provinċji. Skont ir-riforma, il-belt ta’ Tjana saret il-kapitali ta’ provinċja ġdida fil-Kappadoċja. Antimu, l-isqof ta’ Tjana, ippretenda li issa huwa kien metropolita daqs Bażilju. Kien f’dan iż-żmien li Bażilju ordna lil ħuh Girgor isqof ta’ Nissa u lil sieħbu Girgor (Nazjanzenu) isqof ta’ Sasima, bil-għan li jgħinuh f’dan iż-żmien ta’ taqlib kbir. Maż-żmien Bażilju u Antimu għarfu jsibu kompromess bejniethom billi kull wieħed minnhom għamel xi konċessjonijiet. Fl-imġiba mal-kleru tiegħu u mal-poplu, Bażilju kien juri ħlewwa kbira. Huwa kien iwiddeb bil-kelma t-tajba u kellu ħafna għal qalbu l-ġid tal-poplu. Kien difensur kbir ta’ persuni innoċenti, tal-foqra, u tal- ilsiera. Mill-Ittri tiegħu wieħed jara li Bażilju kien sod mal-awtoritajiet, u dħuli u ħanin mal-popolin. Barra minn hekk, Bażilju wera rispett kbir lejn l-isqfijiet tal-Punent, speċjalment lejn Ambroġ, l-isqof ta’ Milan. Huwa kien tabilħaqq il-mudell ta’ kif għandu jkun isqof ideali. Forsi aktar milli għall-kitbiet tiegħu, Bażilju baqa’ magħruf għall-kuraġġ tiegħu bħala isqof fi żmien diffiċli ħafna għar-reliġjon Nisranija, u għall-kapaċità fit-tmexxija tad-djoċesi tiegħu. Huwa miet fl-ewwel ta’ Jannar tas-sena 379, kawża tal-mard u l-mortifikazzjonijiet li keddew mhux ftit lil saħħtu, huwa u jlissen il-kelmiet: “F’idejk, Mulej, jiena nerħi ruħi.” 40 KNISJA 2000 n 129

Fost il-kitbiet tiegħu nsibu:

A. Kitbiet Dommatiċi: Contra Eunomium (tliet kotba, sena 364) – kull ktieb jittratta dwar persuna tat-Trinità qaddisa; De Spiritu Sancto (sena 375) – dwar l-istess sustanza tal-Iben u l-Ispirtu s-Santu mal-Missier.

B. Kitbiet Esiġetiċi: Hexaimeron (qabel is-sena 370) – disa’ omeliji dwar Ġenesi 1:1-26; Omelija dwar is-Salmi (sena 370); Esiġeżi dwar Isaija 1-16.

Ċ. Kitbiet Axxetiċi: Tliet trattati dwar il-ħajja monastika; Moralia, li jinkludu tmenin regola; De Judicio Dei, De Fide, Duo Ser­mones Ascetici; Żewg regoli monastiċi, it-twila (tinkludi 55 regola twila), u l-qasira (313 regola qasira).

D. Omeliji u Ittri: 24 omelija – dik dwar l-użu tal-klassiċi pagani baqgħet magħrufa ħafna; 365 ittra – minnhom joħroġ il-ġmiel tal-karattru tiegħu, ir-reqqa ta’ ħsiebu u l-ġmiel tal-istil li bih kien jikteb.

E. Il-Liturġija: Bażilju ġab xi tibdil fil-liturġija, billi qassar xi talb u xi ċerimonjal. M’hemmx qbil dwar il-kontribut dirett tiegħu fil-liturġija msemmija għalih.

2. Girgor Nazjanzenu (330 – 390) Girgor Nazjanzenu kien ħabib kbir ta’ Bażilju l-Kbir u ta’ ħuh Girgor, isqof ta’ Nissa. Fost il-Griegi huwa magħruf bħala Girgor it-Teologu, iżda kien ukoll filosfu, poeta u politiku. It-titlu ‘Nazjanzenu’ jfisser li Girgor kien ġej mill-belt żgħira ta’ Nazjanzu, madwar mitt kilometru fil-lbiċ ta’ Ċesarija tal-Kappadoċja.2 Missieru, li kien jismu Girgor ukoll, KNISJA 2000 n 129 41 kien eks-pagan, u martu Nonna, li wara kienet ġiet iddikjarata qaddisa, li kkonvertietu għall-Kristjaneżmu. Xi snin wara Girgor inħatar isqof ta’ Nazjanzu, u kien difensur qawwi kontra l-Arjaniżmu. Nonna kellha influwenza qawwija fuq binha u rawmitu sa minn ċkunitu fil-valuri Nsara. Jingħad li, meta kien għadu ċkejken, kien ħolom li ra żewġ nisa sbieħ resqin lejh, waħda jisimha Temperanza u l-oħra Verġinità. Huwa wiegħed lil dawn iż-żewġ nisa li jibqa’ fidil lejhom, u l-kelma li tahom fil-fatt żammha tul ħajtu kollha. Kif kien mistenni, Girgor ħa l-edukazzjoni tiegħu f’Nazjanzu, f’Ċesarija, u f’Ateni. F’Ċesarija ltaqa’ ma’ Bażilju, saru ħbieb tal-qalb, u baqgħu hekk għal għomorhom kollu. Minn Ċesarija Girgor telaq għall-Palestina, u minn hemm mar Lixandra, fl-Eġittu. Wara xi żmien, Girgor baħħar lejn Ateni. Matul il-vjaġġ, il-mirkeb li kien fih inqabad f’maltempata kbira. Sa dak il-ħin, Girgor kien għadu mhux mgħammed u beża’ li jegħreq mingħajr magħmudija.3 F’Ateni, Girgor reġa’ ltaqa’ ma’ Bażilju. Huma kienu joqogħdu fl-istess dar u kienu jistudjaw l-istess suġġetti. Wara xi ħames snin f’Ateni, Bażilju telaq lura lejn Ċesarija, filwaqt li Girgor baqa’ għal ftit aktar żmien f’Ateni qabel ma huwa wkoll qabad triqtu lura lejn Nazjanzu. Girgor tgħammed fis-sena 357, ta’ 27 sena, u kien qatagħha li jsir patri. Huwa mar għal żjara qasira fil-monasteru ta’ sieħbu Bażilju f’Annesos u meta reġa’ lura f’beltu, nies dik il-belt riduh jordna qassis. Girgor ma qabilx, għax ħass li ma kienx jistħoqqlu. Barra minn hekk xtaq jgħix ħajja kontemplattiva fil-monasteru ta’ Bażilju. Madankollu, fis-sena 361, l-isqof, missieru stess, qabad u ordnah. Bil-qalb it-tajba, Girgor medd għonqu għall-ħidma fid-djoċesi ta’ missieru. Issa dan missieru, f’mument ta’ dgħufija, kien issottoskriva l-formula kważi Arjana ta’ Kostanzju, ħaġa li ġabet inkwiet kbir fid-djoċesi. Kien għalhekk li Girgor il-qassis, l-ewwel ħaġa li għamel, kien li kkonvinċa lil missieru jagħmel stqarrija ta’ fidi pubblika fit-twemmin Nisrani dwar l-istess essenzahomoúsion ( ) tal-Iben ma’ Alla l-Missier. B’din il-mossa, id-djoċesi reġgħet ġiet għan-normal. Għal xi għaxar snin, Girgor baqa’ f’Nazjanzu, jaħdem fid-djoċesi ta’ missieru. Aktar qabel rajna li Bażilju l-Kbir, l-isqof ta’ Ċesarija, kien iħabbat wiċċu ma’ ħafna problemi minħabba l-isqof Antimu ta’ Tjana. Bil-ħsieb 42 KNISJA 2000 n 129 li jinnewtralizzah, fis-sena 372 huwa ordna lil ħuh Girgor isqof ta’ Nissa u lil sieħbu Girgor isqof ta’ Sasima, belt qrib ħafna ta’ Nazjanzu. Diġà għedna li Girgor lanqas qassis ma ried isir, aħseb u ara isqof! Girgor ma ried bl-ebda mod jersaq lejn il-belt ta’ Sasima u għalhekk ħarab fil-muntanji. Għal seba’ snin sħaħ ma riedx jaf b’ħabibu Bażilju talli kien qabad u ordnah isqof. Sadanittant, missieru issa kien kiber sew u xtaq ħafna li jerġa’ jara lil ibnu lura f’Nazjanzu. Girgor ċeda, ħareġ mill-moħba tiegħu fil-muntanji, u beda jamministra d-djoċesi f’isem missieru. Meta dan miet, xi isqfijiet tal-Kappadoċja riedu li l-metropolita Bażilju jikkonvinċi lil sieħbu Girgor jirreżenja minn isqof ta’ Sasima, fejn qatt ma kien rifes, u minflok isir isqof ta’ Nazjanzu, flok missieru. Kif Girgor sar jaf b’dan, fis-sena 375 huwa reġa’ ħarab, din id-darba lejn Selewkja, fir-reġjun ta’ Iżawrja, fit-Turkija tal-lum, fejn dam erba’ snin. Kien hemm li kien sema’ bl-aħbar tal-mewt ta’ sieħbu Bażilju, li l-ħbiberija tagħhom kienet ixxellfet minħabba l-ordinazzjoni episkopali imposta fuqu. Iżda Girgor kien ħafer lil Bażilju u kien minn ta’ quddiem biex iżomm il-memorja tiegħu ħajja fost l-Insara. Kien għalhekk li Girgor ġabar l-Ittri tal-metropolita sieħbu li kienu jgħoddu aktar minn tliet mija u ħamsin. Is-skiet u l-paċi tal-ħajja solitarja ta’ Girgor f’Selewkja ma damitx ma ġiet fi tmiemha. L-Insara f’Kostantinopli, li kien għadu kif kellhom rebħa fuq l-Arjani, talbu lil Girgor jagħmilha ta’ isqof tagħhom sa ma jinħatar l-isqof ta’ dik il-belt kapitali tal-Imperu Ruman tal-Lvant. Girgor kellu ħafna għall-qalbu t-taqbida kontra l-Arjaniżmu u qajla seta’ jirrifjuta l-istedina li saritlu. Huwa wasal f’Kostantinopli fis-sena 379 u ma damx ma ġab l-ordni fiha. Ta’ teologu li kien, huwa baqa’ magħruf għall-prietki tiegħu. Tajjeb li wieħed jgħid li mill-ereżija Arjana ħarġu żewġ ereżiji ġodda. Il-Pnevmatómaki, jiġifieri ‘l-ġellieda kontra l-Ispirtu’, kienu jemmnu li l-Ispirtu s-Santu kien ħolqien ta’ Alla l-Missier, u li kien inqas minnu. Barra minn hekk, Apollinaris, l-isqof ta’ Laodiċea, fis-Sirja, kien ħareġ bl-ereżija li Kristu kellu ġisem u ruħ ta’ bniedem, imma flok spirtu uman kellu l-Kelma divina. Minħabba f’hekk l-imperatur Nisrani Teodosju I (379-395) ħass li għandu jsejjaħ kunsill li kellu joħroġ bil-formola tat-twemmin veru Nisrani, u b’hekk ixejjen l-ereżiji. Għal dan l-ewwel KNISJA 2000 n 129 43 kunsill ta’ Kostantinopli attendew biss mija u ħamsin isqof mil-Lvant, u mill-Punent m’attenda ħadd.4 Fil-bidu, kien l-isqof Melezju ta’ Antijokja li ppresieda l-kunsill, iżda ġara li dan miet ftit wara, u postu ħadu Girgor Nazjanzenu. Kien f’dan il-kunsill li fil-Kredu żdiedet il-formola li sejħet lill-Ispirtu s-Santu ‘Mulej li jagħti l-ħajja, li ġej mill-Missier; li hu meqjum u mweġġaħ flimkien mal-Missier u mal-Iben ...’ Din kienet rebħa kbira fuq l-ereżija tal-Pnevmatómaki. Minn dak iż-żmien ’il quddiem, Girgor, l-isqof ta’ Sasima, kien meqjus bħala l-isqof ta’ Kostantinopli, imma l-għedewwa tiegħu, l-aktar dawk fost il-Lixandrini tal-Eġittu, kienu jisħqu li l-pożizzjoni tiegħu kienet irregolari. Ftit wara, instabet soluzzjoni għal din il-problema, għax bil-ħatra ta’ Nektarios bħala isqof ta’ Kostantinopli, Girgor seta’ jirtira fil-kwiet f’Nazjanzu. Wara l-mewt ta’ missieru, l-isqof ta’ Nazjanzu, Girgor baqa’ jamministra d-djoċesi għal sentejn. Meta fis-sena 383 inħatar l-isqof il-ġdid, Girgor seta’ saflaħħar jirtira f’Arianzos, fejn qatta’ l-aħħar seba’ snin ta’ ħajtu jgħix kif dejjem xtaq – ta’ raħeb. Huwa miet fis-sliem fis-sena 390. Il-Lvant Biżantin ifakkar il-memorja ta’ dan id-duttur tal-knisja fil-25 ta’ Jannar u fit-30 ta’ Jannar jitfakkar flimkien ma’ San Bażilju l-Kbir u San Ġwann Krisostmu.5 Fost il-kitbiet tiegħu nsibu:

A. Prietki: 45 prietka: l-aktar importanti (nru 2) tittratta dwar il-ħarba tiegħu wara l-ordinazzjoni presbiterali sfurzata fuqu u fiha jitkellem b’mod mill- isbaħ dwar is-saċerdozju. Prietki oħra (nri. 27-31) għandhom kontenut teoloġiku, u jirribattu l-ereżija Arjana u Pnevmatomaka. Prietka oħra (nru. 20) tittratta dwar il-ħatra tal-isqfijiet.

B. Ittri: 243 ittra waslu s’għandna, imma żgur li kiteb oħrajn. Jittrattaw dwar temi teoloġiċi varji, u dwar ġrajjiet minn ħajtu. Ħafna minnhom inkitbu fl-aħħar seba’ snin ta’ ħajtu, fil-kwiet ta’ Arianzos.

Ċ. Poeżiji: L-itwal poeżija ġġib it-titlu ‘L-Għanja ta’ Ħajtu’. Din hija sors ewlieni dwar il-bijografija ta’ Girgor għaliex fiha jirrakkonta bosta ġrajjiet 44 KNISJA 2000 n 129 f’ħajtu. Poeżiji oħra huma ‘Eżortazzjoni lil Nisa Verġni’, u ‘L-Innu ta’ Filgħaxija’.

3. Ġwanni Krisostmu (344(?) – 407) Ġwanni twieled f’Antijokja, fis-Sirja, minn ġenituri għonja Griegi. Id-data eżatta tat-twelid mhix magħrufa, imma aktarx li twieled bejn is-snin 344 u 349. Tilef lil missieru, Sekundu, meta kien għadu tarbija u trabba minn ommu Antusa. Ġwanni ħa l-ewwel edukazzjoni tiegħu f’Antijokja. Is-superjorità intelletwali tiegħu u l-kapaċità oratorja tiegħu ma damux ma spikkaw. L-edukazzjoni reliġjuża tiegħu l-ewwel ħadha mingħand ommu u mbagħad aktar tard mingħand l-isqfijiet Meletju t’Antijokja u Djodoru ta’ Tarsu. Sa minn tfulitu u żgħożitu, Ġwanni ħass ġibda kbira lejn il-ħajja monastika. Huwa tgħammed fis-sena 369 u, ftit wara, Meletju ordnah lettur. Ġwanni sar jaf li kien hemm il-pjan li jiġi ordnat isqof. Tant stkerrah din il-ħaġa li ħarab fil-muntanji qrib Antijokja, fejn għex ta’ raħeb għal madwar erba’ snin. Wara dan, qatta’ sentejn jgħix ta’ eremita ġewwa għar. Dan kien żmien ta’ mortifikazzjonijiet fiżiċi kbar li ħallew effett kbir fuq saħħet Ġwanni. Wara dik l-esperjenza eremitika, Ġwanni reġa’ lura f’Antijokja, ġie ordnat djaknu u qassis, u ħadem fil-knisja tagħha, l-aktar bħala predikatur. Ħadd aktar minnu ma kien magħruf għall-prietki sbieħ tiegħu. Kien f’dan iż-żmien, f’Antijokja, li tlaqqam ħrisóstomos ‘Fommu tad- deheb’. Il-prietka tiegħu ta’ kull nhar ta’ Ħadd kienet saret avveniment mistenni minn kulħadd. Fil-prietki tiegħu, Ġwanni żviluppa t-teoloġija tiegħu, u fisser il-Bibbja. Kellu devozzjoni speċjali lejn San Pawl. Kien hu li qal li “il-qalb ta’ Pawlu kienet il-qalb ta’ Kristu.” Fil-prietki tiegħu Ġwanni tkellem dwar aspetti differenti tal-ħajja Nisranija. Kellu ħafna għal qalbu l-fqar, ma kienx jaħmel il-lussu tal-għonja, kien jikkundanna n-negozju inġust u l-użura. Huwa pprietka ħafna fuq il- qdusija taż-żwieġ. Fil-prietki tiegħu kien sikwit jikkundanna l-ispettakli teatrali u dawk taċ-ċirku, għax fihom kienu jsiru ħafna ħwejjeġ indeċenti, barra li kienu jrawmu l-għażż fil-poplu. Darba fost l-oħrajn, Ġwanni għadab mhux ftit meta sab il-knisja vojta, għax kulħadd kien mar iċ-ċirku. KNISJA 2000 n 129 45

Kif mistenni, Ġwanni Krisostmu kien jikkundanna l-Arjaniżmu u ddefenda bil-qawwa t-tagħlim dwar l-istess essenza tal-Missier u tal- Iben. Dwar iż-żewġ naturi tal-Iben, Ġwanni kellu formola sempliċi u tinftiehem minn kulħadd: fi Kristu hemm għaqda, mhux taħlita, u għalhekk natura waħda ma nbelgħetx min-natura l-oħra, iżda kienet magħquda magħha. Barra minn hekk, Ġwanni jissejjaħ Doctor Eucharisticus, għax iddefenda bis-sħiħ il-preżenza divina reali fl-ispeċi tal-ħobż u l-inbid fl- Ewkaristija Mqaddsa. Ta’ min wieħed isemmi wkoll li l-Krisostmu kien jagħraf il-primat tal-Papa ta’ Ruma, u mhux l-ewwel darba li appella għall-Papa f’Ruma biex jagħmel ħaqq bejnu u bejn l-għedewwa tiegħu. Fis-sena 397 miet Nektarju, il-patrijarka ta’ Kostantinopli. Il-fama tal-Krisostmu bħala difensur tat-twemmin Nisrani kienet xterdet ma’ kullimkien u għalhekk l-għażla waqgħet fuqu b’mod naturali. Fis-sena 398, Ġwanni Krisostmu nħatar patrijarka. F’Kostantinopli, huwa baqa’ għaddej bil-prietki tiegħu, iżda fil-kariga li kellu ma setax ma jinvolvix ruħu fl-inkwiet politiku ta’ żmienu. Kien żmien ta’ taqlib politiku kbir li ra l-mewt tal-aħħar imperatur Ruman, Teodosju I (379-395). Mal-mewt tiegħu, l-imperu nqasam fi tnejn u għadda f’idejn uliedu: Arkadju fil- Lvant, u Onorju fil-Punent. Il-korruzzjoni ta’ wħud mill-ogħla uffiċjali tal-imperu Ruman tal-Lvant, fosthom il-konslu Ewtropju, kienet taħt għajnejn kulħadd. Ġwanni Krisostmu ma kienx jomgħod il-kritika ħarxa tiegħu kontra kull għamla ta’ inġustizzja fil-famużi prietki tiegħu. Anki mal-imperatriċi Ewdoksija kellu l-inkwiet. Barra li kienet mara tirann u bla qalb mas- sudditi tagħha, hija kienet ukoll mara vanituża mmens u l-modi frivoli tagħha, bħall-użu tal-parrokki u l-kożmetiċi, kienu qed jiġu imitati mill-poplu ta’ Kostantinopli. Krisostmu kien jikkundanna dan kollu bil- miftuħ. Ewdoksija u s-segwaċi tagħha kienu bħal partit wieħed kontra Krisostmu. Dan kellu oppożizzjoni wkoll minn xi isqfijiet, djakni, u patrijiet. L-imperatriċi rat kif tagħmel biex teħles minnu u stiednet lill-patrijarka ta’ Lixandra, Teofilu, f’Kostantinopli biex ilaqqa’ kunsill li jikkundanna lil Krisostmu talli ta kenn lil ħames patrijiet Oriġenisti maħrubin minn Lixandra. Oriġene, minkejja li huwa meqjus bħala wieħed mill-għorrief tal-Knisja, għandu xi kitbiet li jistgħu jitqiesu eretiċi. Kien għalhekk li Ewdoksija ppruvat tinqeda b’dan il-każ biex 46 KNISJA 2000 n 129 tixħet dell ikrah fuq Ġwanni Krisostmu. Teofilu kien l-istess patrijarka li ordna lil Krisostmu patrijarka ta’ Kostantinopli, imma minn wara dahru kien għadu tiegħu. Dan ma kellu ebda jedd jiġġudika lil patrijarka ta’ Kostantinopli f’Kostantinopli stess, iżda waqt l-hekk imsejjaħ Kunsill tal-Balluta (403), Krisostmu, li ma kienx preżenti, ġie kkundannat fuq ħafna akkużi bla sens u tneħħa minn patrijarka. Ġwanni sab ruħu fl-eżilju, f’Bitinja. Ftit wara t-tluq tiegħu, Kostantinopli ntlaqtet minn terremot li l-imperatriċi qisitu bħala ġudizzju ta’ Alla kontra l-eżilju ta’ Krisostmu, u għalhekk ordnat li huwa jerġa’ jieħu postu ta’ patrijarka. Il-paċi bejn Knisja u Stat f’Kostantinopli damet biss ftit xhur għaliex, meta Ġwanni pprova jneħħi statwa tal-imperatriċi Ewdoksija minn quddiem il-knisja ta’ Hagia Sofia, l-imperatriċi arrestatu u reġgħet bagħtitu fl-eżilju, din id-darba f’Cucusus, qrib l-Armenja. Ġwanni, li kien jirrikonoxxi l-primat tal-Papa f’Ruma, appella lil Innoċent I biex jintervjeni fil-każ tiegħu. Dan il-Papa għamel minn kollox biex jgħin lil Krisostmu, imma kien kollu għalxejn. Sadanittant, Krisostmu kien jittieħed minn post ta’ eżilju għall-ieħor. F’Komanes, saħħtu ma felħitx aktar u miet fl-14 ta’ Settembru 407. L-aħħar kelmiet tiegħu kienu: “Glorja lil Alla ta’ kollox.” Fis-sena 438, l-imperatur Teodosju II, iben Arkadju u Ewdoksija, għaraf l-inġustizzji tal-ġenituri tiegħu ma’ Ġwanni Krisostmu u ordna li r-relikwi tiegħu jittieħdu bl-akbar solennità f’Kostantinopli. Ġwanni Krisostmu kien l-aktar kittieb prolifiku fost il-Missirijiet Griegi. Fost il-kitbiet tiegħu nsibu:

A. Prietki: Ħafna minnhom jittrattaw dwar bosta kotba tal-Bibbja, fosthom dak tal-Ġenesi, li dwaru kiteb sitta u sebgħin omelija. Dwar l-Evanġelju ta’ San Mattew kiteb xejn inqas minn disgħin omelija, dwar dak ta’ San Ġwann kiteb tmienja u tmenin, u dwar l-Atti tal-Appostli ħamsa u ħamsin. Huwa fisser ukoll l-Ittri kollha ta’ San Pawl. Prietki oħra jittrattaw dwar l-istatwi, il-Lhud, l-Arjani, dwar il-qawmien ta’ Kristu mill-mewt, omeliji dwar il-festi ewlenin, kontra t-teatru u ċ-ċirku, dwar San Pawl, il-martri u bosta qaddisin. KNISJA 2000 n 129 47

B. Xogħlijiet oħra: Fost ix-xogħlijiet tiegħu f’għamla ta’ kotba nsibu dawn li ġejjin: Dwar is-Saċerdozju (sitt kotba) Kontra Ġiljan u l-Pagani Difiża tad-Divinità ta’ Kristu kontra l-Lhud u l-Pagani Kontra dawk li jattakkaw il-Ħajja Monastika Dwar il-Verġinità Dwar il-Qagħda tar-Romol.

Ċ. Ittri: Mitejn u tmienja u tletin ittra lil bosta persuni. Minbarra dettalji dwar ħajjet Krisostmu, dawn l-ittri jirriflettu s-soċjetà ta’ żmienu.

D. Il-Liturġija: L-aktar liturġija ċċelebrata fil-Lvant Nisrani hija attribwita lil San Ġwann Krisostmu, għalkemm m’hemmx ċertezza li din il-liturġija hija fil-fatt kollha kemm hi xogħol Ġwanni Krisostmu.

Noti 1. Titlu ieħor għal arċisqof. 2. Il-familja ta’ Girgor Nazjanzenu kienet tgħix fuq biċċa art li kellhom f’Arianzos, ftit kilometri biss ’il bogħod minn Nazjanzu. 3. Dak iż-żmien, wieħed kien jistenna li jikber, u mbagħad jitgħammed. 4. Dan l-ewwel Konċilju ta’ Kostantinopli ltaqa’ fis-sena 381. Dan kien it-tieni Konċilju Ġenerali, wara l-ewwel wieħed li kien ltaqa’ f’Niċea fis-sena 325. 5. Dawn it-tliet qaddisin jissejħu t-Tliet Ġerarki u Dutturi Ekumeniċi.

San Ċirillu minn Lixandra u l-argumenti kristoloġiċi fil-kummentarju tiegħu fuq l-Evanġelju skont San Ġwann

Fr Dr Martin Micallef

L-ewwel ħames sekli tal-Kristjaneżmu kienu mmarkati minn kwistjonijiet Teoloġiċi u Kristoloġiċi qawwija. James D. Dunn fil-ktieb tiegħu ‘Christology in the Making’ jikteb li l-istorja tal-kontroversja Kristoloġika, fil-veru sens tal-kelma hija l-istorja ta’ kif il-Knisja kellha tifhem il-Kristoloġija tal-Evanġelju skont San Ġwann, l-ewwel billi taċċettaha u mbagħad billi tifhimha u terġa’ tesprimiha.1 Ċirillu minn Lixandra kien figura ewlenija f’dawn il-kwistjonijiet u l-kontribut tiegħu ħalla marka fuq it-tagħlim tal-Knisja. Għalih it-teoloġija kienet tissarraf fl-interpretazzjoni tal-Iskrittura b’mod li ma kienx jiddistingwi bejn it-teoloġija u l-interpretazzjoni biblika. Dan jidher b’mod speċjali fil-kummentarju tiegħu fuq l-Evanġelju skont San Ġwann li għal ħafna żmien kien meqjus bħala wieħed mill-aħjar xogħlijiet fl-interpretazzjoni biblika. F’dan l-artiklu se nipppreżentaw xi wħud mill-ideat Kristoloġiċi ewlenin ta’ San Ċirillu kif murija minnu stess fil-kummentarju tiegħu fuq San Ġwann. Dan l-eżerċizzju jrid iwassalna biex nifhmu fejn ried jasal Ċirillu minn Lixandra bil-mod kif kien qed jaqra dan l-Evanġelju. Aktar minn hekk, dan l-eżerċizzju jrid idawwalna fuq jekk hemmx kontinwità ta’ ħsieb bejn dak li naqraw fl-Evanġelju skont San Ġwann u dak li naqraw fil-kummentarju fuq dan l-Evanġelju miktub minn dan id-Duttur tal-Knisja.

IL-ĦAJJA U L-KITBIET TA’ ĊIRILLU MINN LIXANDRA Ċirillu twieled f’Lixandra bejn is-sena 370 u 380 W.K.2 Meta nqisu l-kitbiet tiegħu naslu biex ngħidu li hu rċieva edukazzjoni tajba mibnija fuq it-teoloġija biblika u patristika,3 aktarx permezz ta’ 50 KNISJA 2000 n 129 formazzjoni monastika.4 Fis-sena 403 huwa pparteċipa fis-Synodus Quercus [letteralment: il-Konċilju tal-Ballut],5 li matulu San Ġwann Krisostmu kien ġie eżiljat.6 Wara l-mewt ta’ zijuh Teofilu, Ċirillu kien ikkonsagrat isqof fit-18 ta’ Ottubru 412 minkejja oppożizzjoni minn forzi armati u sekulari. Fil-fatt, nistgħu ngħidu li, l-ewwel snin tal- episkopat tiegħu kienu mqalba ħafna u l-imġiba ta’ Ċirillu pprovokat reazzjonijiet qawwija.7 Ir-rwol importanti ta’ Ċirillu fl-Istorja tal-Knisja beda fis-sena 429 meta huwa ħadha kontra Nestorju li kien qed jiċħad li Marija hija Theotokos, Omm Alla. Fis-sena 431, il-Patrijarka Alessandrin ippresieda l-Konċilju ta’ Efesu li kkundanna l-ideat ta’ Nestorju filwaqt li ddikjara lil Marija Theotokos. Xi wħud iżda jżommu li matul dan il-Konċilju, Ċirillu ma kellux interess teoloġiku iżda kien immexxi biss minn motivazzjonijiet politiċi.8 Ċirillu miet fis-27 ta’ Ġunju 444. Ir-reazzjonijiet estremi kontrih huma esaġerati bħalma naqraw fin-nota sarkastika miktuba wara li tħabbret l-aħbar tal-mewt tiegħu: Fl-aħħar il-viljakk miet! It-tluq tiegħu jhenni lil dawk li salvaw, iżda aktarx li se jsewwed lill-mejtin; hemm biża’ li minħabba l-provokazzjoni tal-kumpanija tiegħu, huma jibagħtuh lura għandna. Għalhekk irridu noqogħdu attenti biex nordnaw lid-deffiena ħalli jqiegħdu ġebla kbira u tqila fuq il-qabar tiegħu biex inwaqqfuhom milli jibagħtuhulna lura.9

IL-KUMMENTARJU TA’ ĊIRILLU FUQ L-EVANĠELJU SKONT SAN ĠWANN Il-kummentarju ta’ Ċirillu fuq l-Evanġelju skont San Ġwann huwa meqjus bħala l-aqwa xogħol eseġetiku tiegħu. Dan huwa kummentarju fuq kull vers ta’ dan l-Evanġelju u huwa magħmul minn tnax-il ktieb, li minnhom il-kotba VII u VIII (Ġw 10:18-12:48) huma mitlufin.10 It-test ta’ dan il-kummentarju nsibuh f’PG 73 u 74, 9-756.11 Qabel il-pubblikazzjoni tal-artiklu ta’ J. Mahé fl-1907,12 ħafna kienu jżommu li dan il-kummentarju nkiteb wara s-sena 428. Illum iżda ħafna studjużi jżommu li dan ix-xogħol jappartjeni għall-perjodu ta’ qabel il- kontroversja Nestorjana,13 anke jekk għad hemm diskussjoni fuq is-sena preċiża ta’ meta nkiteb. Ir-raġunijiet ewlenin għala dan il-kummentarju hu ddatat qabel is-sena 428 huma tlieta: l-ewwel, it-terminoloġija tiegħu KNISJA 2000 n 129 51 hija differenti minn dik użata aktar tard minn Ċirillu matul il-kontroversja Nestorjana. It-tieni, il-famuża frażi Theotokos li kienet waħda mill- fatturi ewlenin li waslet għall-kontroversja kontra Nestorju qatt mhi msemmija f’dan il-kummentarju: Marija hija sempliċiment imsejħa “Il-Verġni Mqaddsa.” It-tielet, kontra l-ħafna referenzi għall-eretiċi l-oħra li Ċirillu kien qed jargumenta kontrihom, dan il-kummentarju qatt ma jsemmi l-isem ta’ Nestorju.14 L-użu ta’ Ċirillu taż-żewġ livelli ta’ interpretazzjoni, jiġifieri s-sens literali – realtajiet li nistgħu narawhom bis-sensi tagħna – u s-sens spiritwali – realtajiet li nqisuhom biss bl-intellett15 – juruna r-relazzjoni tiegħu mat-tradizzjoni Alessandrina. Huwa kien jassumi li s-sens literali huwa dak korrett, għalkemm hu ma kienx interessat fid-diskrepanzi li hemm bejn l-Evanġelju skont San Ġwann u l-Evanġelji Sinottiċi. Is-sens spiritwali għen lil Ċirillu biex juża s-simboliżmu li nsibu fl- Evanġelju skont San Ġwann,16 b’mod partikulari fejn dan kien jgħinu biex jitkellem fuq waħda mit-temi l-aktar favoriti tiegħu, is-superjorità u l-aspett “ġdid” tal-Kristjaneżmu fuq l-aspett “qadim” tal-Ġudaiżmu.17 Iżda huwa l-interess ta’ Ċirillu fl-Ortodossija tat-tagħlim tal-Knisja kontra l-Arjani u l-interpretazzjonijiet żbaljati tal-eretiċi l-oħra ta’ żmienu li jiffurmaw il-karatteristiċi ewlenin tal-kummentarju ta’ Ċirillu fuq l-Evanġelju skont San Ġwann.

L-ISFOND DUTTRINALI TA’ ĊIRILLU Il-Kristoloġija ta’ Ċirillu nistgħu nqabbluha ma’ għanqbuta magħmula minn ħafna ħjut minsuġin b’reqqa kbira ma’ xulxin. Bl- istess mod, l-argumenti Kristoloġiċi ta’ Ċirillu huma tant marbutin tajjeb ma’ xulxin, li diffiċli titkellem fuq argument wieħed mingħajr ma tikkonsidra l-argumenti l-oħra. Ċirillu daħal għall-kummentarju tiegħu fuq l-Evanġelju skont San Ġwann b’perspettiva dommatika, jiġifieri bil-Kredu ta’ Nicea (325 W.K.), u bi twemmin fl-Iben ta’ Alla li hu tal-istess natura mal-Missier [bil-Grieg: homoousios to Patri] li sar bniedem, bata, miet u rxoxta. Il-kontroversja Arjana baqgħet għal Ċirillu l-aktar kwistjoni qawwija dommatika. Fil-ġlieda għall-verità, l-Evanġelju skont San Ġwann ipprovda kemm lil Ċirillu kif ukoll lil dawk ta’ kontrih, jiġifieri lill- 52 KNISJA 2000 n 129

Arjani, għajnuna kbira għall-argumenti rispettivi tagħhom. Fi kliem T.E. Pollard, jekk kien l-Evanġelju skont San Ġwann li qajjem il-mistoqsijiet li dawn l-ereżiji kienu qed jippruvaw isolvu, kien l-istess Evangelju li pprovda l-bażi tat-tweġibiet li l-Knisja tat.18 Fuq naħa waħda, l-Arjani kienu qed ifittxu siltiet bibliċi – speċjalment minn dan l-Evanġelju – biex jinterpretawhom ħalli jsaħħu l-pożizzjoni tagħhom, dik li Alla biss hu etern u mhux imnissel, u li l-Iben hu biss “kreatura.”19 Huma kienu jżommu li jekk il-Logos sar bniedem u bata, allura l-Logos ma jistax ikun li hu Alla għaliex dak li jinbidel jew ibati ma jistax ikun divin.20 Min-naħa l-oħra, Ċirillu li segwa l-ħsieb ta’ Atanasju u d-duttrina ta’ Nicea, uża wkoll l-Evanġelju skont San Ġwann bħala vaska li fiha seta’ jistad ħalli jsib argumenti li bihom juri li l-Iben mhuwiex kreatura. Ċirillu kkonsidra l-Arjaniżmu ħafna aktar minn sempliċi tagħlim żbaljat. Fl-Arjaniżmu, Ċirillu ra theddida li theżżeż il-bażi tal-fidi Nisranija għaliex jekk l-Iben mhuwiex daqs Alla, allura ma nistgħux naduraw lil Kristu Ġesù.21 L-ewwel xogħol ta’ Ċirillu minn Lixandra għalhekk kien li juri li l-Iben hu Alla. In-natura tat-tagħlim tal-Arjani ġiegħlet lil Ċirillu jqiegħed fil-bażi tat-teoloġija tiegħu l-“għaqda” bejn il-Missier u l-Iben, mingħajr ma tilef ħarstu fuq id-distinzjoni bejn iż-żewġ persuni tat-Trinità. Ċirillu ħass li kien importanti li juri li l-Iben kien ħaġa waħda mal-Missier minħabba li dan kien il-bażi tat-twemmin Nisrani. Huwa juża varjetà ta’ metafori, bħalma hija r-relazzjoni bejn ix-xemx u r-raġġi tagħha;22 is-sħana man- nar;23 l-għasel u t-tjubija;24 li lkoll jispjegaw ir-relazzjoni intima bejn iż-żewġ persuni tat-Trinità għalkemm dan it-tip ta’ vokabularju huwa barrani għall-Evanġelista San Ġwann. Wara li Ċirillu jiddefendi d-divinità tal-Iben, huwa jwieġeb għall- mistoqsija oħra importanti li l-Arjani kienu qed iqajmu mill-Evanġelju skont San Ġwann. Jekk l-Iben huwa wieħed u ndaqs mal-Missier, għaliex mela, fi Ġw 14:28 l-Iben jgħid li “il-Missier hu akbar minni?” F’kelma oħra, kif nistgħu nirrikonċiljaw dak li naqraw fi Ġw 10:30 – “Jiena u l-Missier aħna ħaġa waħda” – u 14:28 – “il-Missier hu akbar minni”?25 Biex nippruvaw nifhmu kif Ċirillu wieġeb għal din il-mistoqsija, irridu l-ewwel neżaminaw tliet problemi kbar li qajmet il-Kristoloġija kif imfissra minn Ċirillu, jiġifieri (i) l-użu tal-kunċett tal-Logos fl-Evanġelju KNISJA 2000 n 129 53 skont San Ġwann; (ii) l-unità fil-persuna ta’ Kristu; (iii) l-użu tat-terminu kenosis. Huwa biss wara li jiġu studjati dawn il-kwistjonijiet li nkunu nistgħu nifhmu t-tweġiba ta’ Ċirillu għall-oġġezzjonijiet tal-Arjani. Dan l-eżerċizzju juri wkoll kemm kienet ikkumplikata l-Kristoloġija ta’ Ċirillu.

IL-LOGOS QABEL U WARA L-INKARNAZZJONI Filwaqt li segwa l-ħsieb ta’ Atanasju, Ċirillu ddistingwa żewġ fażijiet fil-“ħajja” tal-Logos: il-Logos qabel l-Inkarnazzjoni u l-Logos wara l-Inkarnazzjoni.26 Il-Logos huwa homoousios mal-Missier fin-natura Divina tiegħu, u bħalu hu wkoll impassibbli u ma jinbidilx. Fl-istess ħin, Ċirillu enfasizza li filwaqt li l-Logos Divin sar bniedem, huwa wera ruħu bħala bniedem u żamm in-Natura Divina tiegħu. Permezz ta’ din id-distinzjoni bejn il-Logos qabel u wara l-Inkarnazzjoni, Ċirillu pprovda interpretazzjoni konsistenti tan-narrattiva tal-Evanġelju skont San Ġwann. Id-distinzjoni bejn il-Logos qabel u wara l-Inkarnazzjoni, iżda wasslet għall-problema tal-unità ta’ Kristu.27

L-UNITÀ TA’ KRISTU Il-kwestjoni Kristoloġika ta’ kif id-Divinità u l-Umanità huma ħaġa waħda fi Kristu ma kinetx għadha waħda akuta meta Ċirillu kiteb dan il-kummentarju fuq l-Evanġelju skont San Ġwann. Kien wara s-sena 428 W.K. li Ċirillu kkonċentra aktar fuq din il-kwistjoni kontra Nestorju. Minkejja dan, il-bażi tal-attakki li aktar tard Ċirillu kellu jagħmel kontra Nestorju li qasam lil Kristu f’żewġ persuni nsibuha diġà f’dan il-kummentarju.28 Filwaqt li Ċirillu ddistingwa bejn il-Logos qabel u wara l-Inkarnazzjoni, huwa sostna l-pożizzjoni tiegħu li kien hemm suġġett wieħed biss: il-Logos divin li issa kien qed jaġixxi skont il- kundizzjoni li assuma fil-ġisem. Biex jispjega l-għaqda bejn id-divinità u l-umanità tal-Logos, Ċirillu jagħmel użu min-numru ta’ anoloġiji, bħalma hu l-ġisem u r-ruħ.29 Huwa wera li l-għaqda bejn id-divinità u l-umanità tal-Logos mhijiex ir-riżultat ta’ taħlita jew trasformazzjoni ta’ natura f’oħra. Minflok, kull waħda żammet il-proprjetajiet proprji tagħha.30 Għalhekk matul il-kummentarju li kiteb, Ċirillu jagħmel użu mill-frażi “Il-Logos li jgħammar f’Tempju,” biex jispjega l-mod kif in-natura divina assumiet l-umanità.31 Il-fatt li 54 KNISJA 2000 n 129 n-natura divina ħadem il-ġisem ma jfissirx li l-umanità hija meqruda, lanqas li n-natura divina tbiddlet. L-ispjega ta’ Ċirillu fuq in-nozzjoni ta’ Ġw 1:14 għalhekk tieħu tifsira ontoloġika. L-enfasi tiegħu fuq l-istatus qabel u wara l-inkarnazzjoni tal-Logos u l-fatt li kien l-istess Logos li hu Alla u bniedem, jenfasizza u juri l-fatt li “li sar bniedem” ma jfissirx li kien hemm bidla fin-natura, iżda mod ġdid ta’ eżistenza għal-Logos. Dak li l-Logos hu [Alla], u dak li l-Logos sar [bniedem], ma jfissirx li kien hemm bidla. Dak li hu ġdid hu l-mod ta’ ħajja għal Logos.32 Il-mod kif Ċirillu ppreżenta l-argumenti tiegħu, jgħinna nifhmu wkoll kif huwa niseġ serje ta’ argumenti mill- aktar kumplikati. Jekk Kristu huwa Alla u bniedem fl-istess ħin, kif nistgħu nattribwixxu lid-divinità ta’ Kristu dak li hu uman u viċi-versa? Dan kien eżattament fejn kienu qed jitfixklu l-Arjani. Ċirillu jinnega li l-Iben bata fin-natura Divina tiegħu. Il-Patrijarka Alessandrin juża lingwaġġ paradossali biex jesprimi ruħu. Huwa pereżempju jikteb li “l-Logos bata” mingħajr ma bata [bil-Grieg: apathos epathen].33 Dan it-tip ta’ raġunament iżda wassal lil xi wħud biex jakkużaw lil Ċirillu bi traċċi ta’ doċetiżmu, minkejja l-protesti kollha ta’ Ċirillu kontra din l-ereżija.34 Ċirillu innega l-idea taż-“żewġ naturi” tal-Logos wara l-Inkarnazzjoni. Minflok huwa sostna li huwa biss twemmin “f’natura waħda” li setgħet tippreserva l-unità fi Kristu. Imma billi applika l-formula, Natura Divinità waħda li saret bniedem, Ċirillu, bla ma kien jaf, kien fil-fatt qed juża’ frażijiet li uża Apollinar. Minħabba f’hekk, Ċirillu kien u għadu akkużat minn xi wħud li kien Apollinarist. Minkejja dawn l-akkużi, Ċirillu jagħti lil din il-formula Apollinarista interpretazzjoni li essenzjalment mhijiex Apollinarista.35 Il-Patrijarka Alessandrin kien kontinwament jafferma li l-Logos inkarnat assuma eżistenza reali u sħiħa umana. Kien l-Iben ta’ Alla stess li sar bniedem, obda, bata, miet u ġie mqajjem, mhux fin-natura Divina tiegħu, iżda bħala l-Logos li sar bniedem.

IL-KENOSIS Il-ħjiel għall-ħsieb ta’ Ċirillu nsibuh fil-mod kif huwa interpreta Fil 2:6-11, test ċentrali li Ċirillu uża ħafna fil-kitbiet tiegħu biex juri li meta kien qed jitkellem fuq il-Logos li sar bniedem huwa ma kienx KNISJA 2000 n 129 55

qed jimplika bidla fin-natura divina.36 Il-problema tal-użu minn Ċirillu ta’ Fil 2:6-11 hija li din mhijiex idea meħuda mill-Evanġelju skont San Ġwann iżda waħda li nsibu fl-Ittri ta’ San Pawl. Ċirillu qiegħed enfasi fuq il-permanenza tan-natura divina permezz tal-perjodu tal-“kenosis” tal- Logos. Il-Logos divin sar bniedem, imma baqa’ Alla. Għalhekk, nistgħu ngħidu li filwaqt li l-Ittra lill-Filippin tenfasizza r-realtà tal-kenosis, Ċirillu jaqleb dan il-kliem: għalkemm sar bniedem, hu baqa’ Alla.37

Ġw 10:30 u 14:28 Wara li ppreżentajna dawn it-tliet argumenti Kristoloġiċi ewlenin ta’ Ċirillu permezz tal-prinċipju tal-Logos qabel u wara l-Inkarnazzjoni, issa nistgħu nifhmu aħjar it-tweġiba tiegħu għall-mistoqsija ta’ kif Ġw 10:30 tista’ tkun rikonċiljata ma’ dak li naqraw fi Ġw 14:28. Meta jikkummenta fuq Ġw 14:28 Ċirillu jargumenta li l-Iben hu inferjuri għall-Missier biss fir-rigward li l-Iben sar bniedem, jew biex nuża l-espressjoni ta’ Ċirillu: “meta hu libes id-dehra ta’ qaddej.”38 Fl-istess ħin, Ċirillu jargumenta li meta sar bniedem, l-Iben ma biddilx in-natura divina tiegħu. Il-Logos Divin baqa’ daqs il-Missier fin-natura Divina tiegħu. “Il-Missier għalhekk hu akbar minħabba li l-Iben kien għadu qaddej u fid-dinja, minħabba li hu [l-Iben] jgħid li Hu kien Alla, u jżid dan l-attribut mal-forma umana tiegħu ... Hu [il-Missier] huwa akbar ghalhekk mill-Iben li għażel l-inferjorità mir-rieda tiegħu stess, u baqa’ f’dan l-istat sakemm hu reġa’ kiseb il-kundizzjoni antika tiegħu, jiġifieri l-istess glorja naturali li hu kellu fil-bidu.”39 Dan hu eżempju wieħed ta’ kif Ċirillu rrikonċilja t-tensjoni bejn l-affermazzjoni li nsibu fi Ġw 10:30 ma’ 14:28. Dan kollu jkompli jurina kif l-argumenti ta’ Ċirillu jieħdu komplessità ontoloġika. In-natura tat-tagħlim Arjan ġagħluh jiżviluppa din it-tip ta’ Kristoloġija komplessa.40 Iżda jekk ikollna nikkontrastaw l-ispjegazzjonijiet ta’ Ċirillu mal-Kristoloġija tal-Evanġelista San Ġwann, mill-ewwel ninnutaw id-differenza li hemm fil-mod kif l-Iben ta’ Alla hu ppreżentat f’dawn iż-żewġ kitbiet. Kuntrarju għal Ċirillu, l-Evanġelista San Ġwann ma jitkellimx fuq “natura” jew “essenza” tal-Missier jew tal-Iben. Il-kwistjoni tar-relazzjoni bejn il-persuni tat- Trinità kif inhi żviluppata fil-kitbiet ta’ Ċirillu minn Lixandra, tmur lil 56 KNISJA 2000 n 129 hemm minn dak li Ġwanni kiteb fl-Evanġelju tiegħu.41 Huwa minnu li dan l-Evanġelista jqiegħed lil Iben fuq l-istess livell tal-Missier, imma l-għan ewlieni tal-Kristoloġija ta’ San Ġwann ma kienx primarjament wieħed ontoloġiku daqskemm funzjonali. Il-preokupazzjoni ta’ dan l-Evanġelista kien li juri l-attività salvifika ta’ Alla permezz ta’ Ġesù ta’ Nazaret.42

Noti 1. Ara James D.G. Dunn, Christology in the Making (London: Scm Press, 1989), 250. 2. Ara M. Jungie, “Cirillo D’Alessandria,” in Enciclopedia Cattolica (Firenze: G.C. Sansoni, 1949), 1715. 3. L-Għarfien ta’ Ċirillu fuq il-Bibbja huwa studjat tajjeb minn Bertrand De Margerie, “L’Exégèse Christologique De Saint Cyrille D’Alexandrie,” novelle revuet théologique 102 (1980): 400-425. 4. Ara Hubert Du Manoir, “Cyrille D’Alexandrie,” dictionaire de spiritualité, tome 2 com-cry (Paris: Beauchesne, 1953): 2672-2673. Hemm dubju iżda jekk Ċirillu kienx tassew monaku jew le. Fuq dan il-punt ara, Pierre Evieux, “Isidore De Peluse,” recherches de Science Religieuse 64 (1974): 322-340. 5. Ara J. Tixeront, a handbook of patrology (London: The Dacre Press, 1944), 161. 6. Ara l-ittra lil Acacius ta’ Berroea ep. 33, pg 77, 159. 7. Ara Georges Florovsky, The Byzantine Fathers of the fifth century (Belmont,: Nordland & Vaduz, 1987), 251; Richard E Giraud, “Cirillo,” in dizionario universale delle scienze ecclesiastiche (Napoli: Batelli E Comp., 1844): 467; P. Pianton, “Cirillo,” in enciclopedia ecclesiastica, vol. 2 (Venezia: stabilimento tip. enciclopedico di Girolamo Taso edit, 1855): 727; Francis Schaefer, “Cyril of Alexandria and the murder of Hypatia,” the Catholic universal bulletin 8 (1902): 441-453; Jean Rouge, “La politique de Cyrille D’Alexandrie et le meutre D’hypatie,” Cristianesimo nella storia 11 (1990): 485-504. 8. Ara Robert Louis Wilken, “Exegesis and the History of Theology: Reflections on the Adam-Christ typology in Cyril of Alexandria,” KNISJA 2000 n 129 57

Church history 35 (1966): 141; Lionel R. Wickham, Cyril of Alexandria, select letters (Oxford: Oxford University Press, 1983), XI. 9. Theodoret, ep. 180; ara wkoll, John Stevenson, creeds, councils, and controversies (London, New York: Spck, Seabury, 1966), 301-302. 10. P. E. Pusey ġabar flimkien il-frammenti li huwa sab fil-Catanae, imma xi wħud jiddubitaw fuq kemm nistgħu noqogħdu fuq dan. Ara L. Leone, Cirillo di Alessandria: Commento al Vangelo di Giovanni, libri I-IV (Roma: Città Nuova, 1994), 20. 11. Ara P. E. Pusey, The Commentary of the Gospel According to St. John by St. Cyril Archbishop of Alexandria, 2 vols (Oxford: James and Parker, 1874; 1885). Il-kwotazzjonijiet mill-kummentarju ta’ San Ġwann li se nużaw f’dan l-artiklu huma meħuda minn din il-kitba ta’ P.E. Pusey. Se nirreferu għal din it-traduzzjoni sempliċiment bħala [P] filwaqt li nżidu magħha l-volum u n-numru tal-paġna. 12. Joseph Mahé, “La Date du Commentarie de Saint Cyrille D’Alesandrie Sur L’Evangile Selon Saint Jean,” bulletin de littérature ecclesiastique 9 (1907): 41-45. 13. G. Jouassard f’numru ta’ artikli wera li dan il-kummentarju nkiteb bejn is-snin 425-428; Ara G. Jouassard, “L’Activité Littéraire de Saint Cyrille D’Alexandrie jusqu’ à 428,” Mélanges Podechard (Lyon, 1945): 159-174; G. Jouassard, “Saint Cyrille D’Alexandrie aux prises avec la ‘Communication des Idiomes’ avant 428 anti- ariens,” studia patristica 6 (1962): 112-121. 14. Fost l-ismijiet li jissemmew insibu: Arju, Anomeoans, u Sabellius. 15. Ara Alexander Kerrigan, St Cyril of Alexandria interpreter of the Old Testament (Rome: Pontificio Istituto Biblico, 1952); Alexander Kerrigan, “The Objects of the Literal and Spiritual Senses of the New Testament According to St Cyril of Alexandria,” texte und untersuchungen zur geschicte der altchislichen literatur 63 (1957): 354-374. 16. Ara Jaroslav Pelikan, The Christian Tradition, Vol. 1 (Chicago: University of Chicago Press, 1971), 243-244; Maurice F. Wiles, The Spiritual Gospel (Cambridge: Cambridge University Press, 1960), 25-64. 58 KNISJA 2000 n 129

17. Ara pereżempju, il-kummenti tiegħu fuq Ġw 13:34 “Kmandament Ġdid” [P.218-219); “Qabar Ġdid” fi Ġw 19:41-42 [P.2:647-648]. Ara wkoll Robert Louis Wilken, “Judaism and the Early Christian Mind: A study of Cyril of Alexandria’s Exegesis and Theology (New Haven and London: Yale University Press, 1971); Martin Micallef, “L-Interpretazzjoni Biblika ta’ Santu Wistin: Kontribut għall-anti- Semitiżmu?,” Knisja 2000 No.72 (April-Ġunju 2005): 21-35. 18. Ara T.E. Pollard, Johannine Christology and the early church (Cambridge: Cambridge University Press, 1970), 164. 19. Ara Alois Grillmeier, Christ in Christian Tradition, Vol.1 (London: Mowbrays, 1975), 155. 20. Ara l-ewwel kapitlu ta’ Joseph M. Hallman, The Descent of God: Divine Suffering in History and Theology (Minneapolis: Fortress, 1991). 21. Ara Robert Louis Wilken, “Tradition, Exegesis, and the Christological Controversies,” Church History 34 (1965): 123-145. 22. Ġw 1:1 [P.1:13]. 23. Ġw 1:1 [P.1:13]. 24. Ġw 1:1 [P.1:32]. 25. Għal diskussjoni twila fuq Ġw 10:30 fl-era patristika ara, T. E. Pollard, “The Exegesis of John X.30 in the Early Trinitarian Controversies,” New Testament Studies 3 (1957): 334-349. 26. Ara Lars Koen Uppsola, “Partitive Exegesis in Cyril of Alexandria’s Commentary on the Gospel of St John,” Studia Patristica 25 (1991): 116; Harry Austryn Wolfson, La Filosofia dei Padri della Chiesa (Brescia: Paideia, 1978), 179-230; John A. Mcguckin, St Cyril of Alexandria: The Christological Controversy, its History, Theology, and Texts (Leiden: New York, Köln: Brill, 1994). 27. Għal trattat tajjeb ta’ kif tifhem l-unità tal-persuna ta’ Kristu fil- ħsieb ta’ Ċirillu ara, Richard A. Norris, “Towards a Contemporary Interpretation of the Chalcedonian Definition,” in Lux in Lumine, Ed. Richard A. Norris (New York: Seabury, 1966), 62-79; G. Jouassard, “Une Intuition Fondamentale de Saint Cyrille D’Alexandrie en Christologie Dans les Premières Années de Son Episcopat,” Revue des etudes Byzantines 11 (1953): 175-186. KNISJA 2000 n 129 59

28. Dan jurina li għalkemm il-Kristoloġija ta’ Ċirillu bħalma hija murija fil-kummentarju tiegħu kien għad mhijiex żviluppata b’mod sħiħ, madanakollu tajjeb li nistudjaw il-kitbiet tiegħu qabel il-kontroversja ma’ Nestorju u li tagħhom dan il-kummentarju jagħmel parti. Dan kollu jgħinna nifhmu l-pożizzjoni Kristoloġika ta’ Ċirillu. Ara Jean Liébaert, La Doctrine Christologique de S. Cyrille D’Alexandrie Avant la Querelle Nestorianne (Lille, 1951), 78; Jean Liébaert, “L’Èvolution de la Christologie de S. Cyrille D’Alexandrie à Partir de la Controverse Nestorienne. La Letter Paschale XVII et la Letter aux Moines (428-9),” Medeval Studies 27 (1970): 27-48. 29. Ara Ġw 15:1 [P.2:371]; Thomas Weinandy, “The Soul/Body Analogy and the Incarnation: Cyril of Alexandria,” Coptic Church Revue 17/3 (1996): 59-66; Mary Siddals, “Oneness and Differences in the Christology of Cyril of Alexandria,” studia patristica 17 (1983): 201-211. 30. Ara Manilo Simonetti, “Alcune Osservazioni sul Monofisismo di Cirillo di Alessandria,” Augustinianum 22 (1982): 493-511. 31. Ara Ġw 1:14 [P.1:110]; Ġw 6 :42 [P.2:397]. L-użu ta’ din il-frażi tkompli turina li dan il-kummentarju nkiteb qabel il-kontroversja Nestorjana. Dan minħabba li waqt u wara dan il-konflitt, Ċirillu ma baqax juża din it-terminoloġija. Anzi kien proprju dan it-tip ta’ lingwaġġ li Ċirillu issa beda jattakka bla ħniena. 32. Ara Thomas Weinandy, Does God Change? (Massachusetts: St Bede’s Publications, 1985), 54-55; Thomas Weinandy, “The Human ‘I’ of Jesus,” The Irish Theological Quarterly 62/4 (1996/97): 259-268. 33. Ara R.V. Sellers, Two Ancient Christologies (London: Spck, 1954), 88; Joseph M. Hallman, “The Seed of Fire: Divine Suffering in the Christology of Cyril of Alexandria and Nestorius of Constantinople,” Journal of the Early Christian Studies 5/3 (1997): 383; J.J. O’keffe, “Impassible Suffering? Divine Passion and Fifth-Century Christology,” Theological studies 58 (1997): 39-60. 34. Ara Robert L. Ottley, The Doctrine of the Incarnation (London: Methuen, 1946), 409. Kontra dan Siddals, “Oneness and Differences in the Christology of Cyril of Alexandria,” 342 turi li jekk kontinwament ma nkunux konxji tal-mod kif Ċirillu jibqa’ marbut 60 KNISJA 2000 n 129

mat-tradizzjoni li wiret, ma nkunux f’pożizzjoni biex nifhmu ħafna mill-argumenti tiegħu. 35. Għal diskussjoni fuq tendenzi Apollinaristi fil-kitbiet ta’ Ċirillu ara, Francis M. Young, from Nicaea to Chalcedon (London: Scm Press, 1983), 259-263. 36. Ara R. A. Norris, “Christological Models in Cyril of Alexandria,” Studia Patristica 12 (1971): 259. 37. Ara A. Dupré, “La Doxa du Christ Dans les Oeuvres Exégetiques de Saint Cyrille D’Alexandrie,” Recherches de science religieuse 48 (1960): 523-524. 38. Ġw 14:28 [P.2:348]. 39. Ġw 14:28 [P.2:349]. 40. Ara “The Obedience of Christ in the Commentary on the Gospel of John by Cyril of Alexandria: An examination of the validity of doctrinal presuppositions in biblical exegesis”, Thesis submitted for the degree of Masters of Philosophy In Theology (Oxford: Faculty of Theology, 1998) – unpublished. 41. Ara Martin Micallef, “Christological Insights in the Commentary of the Gospel of St John by Cyril of Alexandria,” In In Joyful and Serene Service of His Lord’s Word. In Memory of Rev Dr Joseph Calleja Ofm Conv, Melita Theologica, Supplementary Series 5, ed. Anthony Abela (Malta: Faculty of Theology, 2004), 139-159. 42. Fuq dan l-argument ara Paul W. Meyer, “‘The Father’: The Presentation of God in the Fourth Gospel,” In Exploring the Gospel of John. In Honor of D. Moody Smith, ed. R. Alan Culpepper and C. Clifton Black (Louisville: Westminister John Knox, 1996), 265; Raymond E. Brown, The Gospel According to John, I-XII (Garden City, N.Y.: Doubleday, 1966), 1:408; W.G. Kummel, Theology of the New Testament (London: Abington, 1973), 287. Id-Dutturi Nisa

Dr Pauline Dimech

Fl-Eżortazzjoni Appostolika tiegħu, Gaudete et Exsultate [“Ifirħu u Thennew”], il-Papa Franġisku jikteb dwar is-sejħa għall-qdusija fid-dinja tal-lum. F’silta minn din l-Eżortazzjoni, il-Papa jgħid hekk:

Fost il-bosta xorta, nixtieq nisħaq li anki l-“ġenju femminili” jidher fi stili femminili ta’ qdusija, indispensabbli biex il-qdusija ta’ Alla tiġi riflessa f’din id-dinja. U proprju anki fi żminijiet meta n-nisa fil-parti l-kbira tagħhom kienu jitħallew barra, l-Ispirtu s-Santu qajjem qaddisin nisa li l-faxxinu tagħhom qanqal dinamiżmi spiritwali ġodda u riformi importanti fil-Knisja. Nistgħu nsemmu lil Santa Ildegarda ta’ Bingen, Santa Briġida, Santa Katerina ta’ Siena, Santa Tereża ta’ Avila jew Santa Tereża ta’ Lisieux.”

Il-Papa jkompli billi jfakkar ukoll lill-qarrejja f’tant “nisa mhux magħrufa jew minsija li, kull waħda bil-mod tagħha, wieżnu u bidlu familji u komunitajiet sħaħ bil-qawwa tax-xhieda tagħhom.”1 M’għandix dubju li kull mara tħossha titqanqal għal dan ir-rikonoxximent ġej mill- ogħla awtorità fil-Knisja. Dan l-artiklu qasir se jittratta speċifikament dwar erba’ mill-ħames nisa msemmija b’isimhom f’din is-silta kkwotata mill-Eżortazzjoni tal-Papa, jiġifieri se jittratta lil Santa Ildegarda ta’ Bingen, Santa Katerina ta’ Siena, Santa Tereża ta’ Avila u Santa Tereża ta’ Lisieux. L-Iskop ta’ dan l-artiklu mhux daqstant li tingħata bijografija ta’ dawn il-qaddisin, jew li jsir eloġju dwar dak li rnexxielhom jagħmlu matul ħajjithom dawn in-nisa, imma hu li nispjegaw x’wassal lill-Knisja biex tqishom bħala Dutturi tagħha, x’wassalha biex tiddikjarahom bħala għalliema tal-Knisja u, 62 KNISJA 2000 n 129 biex tistabbilixxi l-awtorità tagħhom fil-Knisja u fid-dinja. Meta l-Knisja ddikjarat lil dawn l-erba’ nisa dutturi tal-Knisja, il-Knisja stqarret b’mod apert, li dawn in-nisa, mhux biss għexu ħajja ta’ qdusija straordinarja, imma wkoll li ħallew warajhom tagħlim u kitbiet importanti li kulħadd għandu ħafna x’jitgħallem minnu. Se nsegwu l-ordni li fihom għexu, u mhux l-ordni li fihom ġew iddikjarati dutturi tal-Knisja, għalkemm dan tal-aħħar hu sinifikanti wkoll, anki għaliex it-tfittxija għal stqarrija bħal din, u l-proklamazzjoni ta’ din l-istqarrija jirrifletti ħafna l-valuri tal-Papa ta’ dak iż-żmien, kif ukoll jirrifletti dak li tkun għaddejja minnu l-Knisja u d-dinja f’dak l-istess żmien meta tkun saret l-istqarrija. Għaldaqstant, tajjeb ngħidu li l-proklamazzjonijiet saru f’din l-Ordni, u minn dawn il-Papiet: Tereża ta’ Avila (1515-1582), mill-Papa Pawlu VI, fis-27 ta’ Settembru 1970; Katerina ta’ Siena (1397-1380), mill-Papa Pawlu VI, fl-4 ta’ Ottubru 1970; Tereża ta’ Lisieux (1873-1897), mill-Papa Ġwanni Pawlu II, fid-19 ta’ Ottubru 1997; u Ildegarda ta’ Bingen (1098-1179), mill-Papa Benedittu XVI, fis-7 ta’ Ottubru 2012. Hawnhekk se nibdew b’tal-aħħar, għaliex, storikament, kienet l-ewwel li għexet.

ILDEGARDA TA’ BINGEN (1098-1179) Ildegarda għexet fil-Ġermanja fit-tnax-il seklu. Twieldet fis-sena 1098, u mietet fl-1179 fl-età ta’ 81. Ildegarda kienet ġejja minn familja nobbli, u l-familja tagħha kienu ddedikawha lil Alla sa minn twelidha. Fis-6 ta’ Marzu 1979, kienet saret talba lill-Papa Ġwanni Pawlu II, mill-President tal-Konferenza Episkopali Ġermaniża, u minn Kardinali, Isqfijiet tal-istess Konferenza, u oħrajn sabiex Ildegarda ta’ Bingen tkun dikjarata Duttur tal-Knisja Universali. Dawn saħqu fuq il-kwalità tad-duttrina ta’ Ildegarda, fuq il-qdusija tagħha, u fuq l-awtorità tal-kitbiet tagħha. Għaldaqstant, flimkien max-xewqa komuni li Ildegarda tiġi kanonizzata, żdiedet talba oħra: dik li tkun dikjarata “Duttur tal-Knisja Universali”. Ildegarda kienet ilha li ġiet beatifikata sa mill-1326.2 Ildegarda ġiet kanonizzata mill-Papa Benedittu XVI nhar l-10 ta’ Mejju 2012.3 Nhar Pentekoste, il-Ħadd, 27 Mejju 2012, il-Papa ħabbar li Ildegarda ta’ Bingen u San Ġwann ta’ Avila kienu se jingħataw it-titlu ta’ Dutturi tal-Knisja. Dan seħħ fi Pjazza San Pietru, nhar il-Ħadd, 7 ta’ Ottubru 2012. L-okkażjoni kienet il-Konċelebrazzjoni KNISJA 2000 n 129 63

Solenni li biha nfetħet it-tlettax-il Assemblea Ġenerali Ordinarja tas- Sinodu tal-Isqfijiet dwar l-Evanġelizzazzjoni Ġdida għat-trasmissjoni tal-fidi nisranija. Kienet ukoll lejliet is-sena tal-Fidi.4 Matul l-omelija ta’ dakinhar tal-Proklamazzjoni ta’ dawn iż-żewġ “dutturi tal-knisja,” il-Papa jsejħilhom “żewġ figuri radjanti.” Hu sinifikanti li l-Papa Benedittu XVI iddikjarahom dutturi tal-Knisja f’okkażjoni meta kienet qed issir riflessjoni dwar il-Missio ad Gentes, jew it-tħabbira tal-Vanġelu lil dawk li għadhom ma jafux lil Ġesù Kristu u l-messaġġ tiegħu ta’ salvazzjoni, kif ukoll dwar l-Evanġelizzazzjoni Ġdida, immirata prinċipalment lejn dawk li, għalkemm mgħammda, tbiegħdu mill-Knisja u m’għadhomx jgħixu ta’ nsara. Dwar Ildegarda, il-Papa qal hekk: “Figura femminili importanti tas-seklu tnax, offriet il-kontribut prezzjuż tagħha biex il-Knisja ta’ żmienha tkompli tikber, u ħaddmet id-doni li rċeviet minn għand Alla, u wriet li kienet mara ta’ intelliġenza brillanti, sensittività profonda u awtorità spiritwali magħrufa minn ħafna. Il-Mulej żejjinha bi spirtu profetiku u kapaċità ferventi li tagħraf is-sinjali taż-żminijiet. Ildegarda rawmet fiha mħabba evidenti għall- ħolqien, u kienet mgħallma fil-mediċina, il-poeżija u l-mużika. Fuq kollox, żammet fiha mħabba kbira u fidila lejn Kristu u l-Knisja tiegħu.”5 Bħala persuna, kellha doni umani rari, intelliġenza straordinarja u kienet kapaċi tapprezza d-dinja spiritwali. Ħadmet biex tissaħħaħ il-fidi nisranija, biex tiżdied il-prattika reliġjuża, biex tikkumbatti l-ereżiji,6 biex tkabbar id-dixxiplina fost il-kleru. Il-kitbiet tagħha wasslu għal tiġdid fit-teoloġija, fil-liturġija, fix-xjenzi naturali u fil-mużika. Kienet għalliema kbira. Għallmet dwar il-ħajja komunitarja, il-kultura u l-liturġija. Kienet soru Benedittina, iżda l-Papiet ta’ żmienna apprezzaw il-kariżma tagħha. Il-Papa Ewġenju III (Papa minn Frar 1145 sa mewtu fl-1153), taha l-awtorità biex tikteb u titkellem fil-publiku. Wara dan, kienet mistiedna mill-Papiet ta’ warajh: Adrijanu IV (Papa minn Diċembru 1154 sa mewtu fl-1159) u Alessandru III (Papa minn Settembru 1159 sa mewtu fl-1181) biex tkompli tikteb u tippriedka. Kitbet, ippritkat fi pjazez u f’katidrali. U vjaġġat ħafna. Il-kitbiet tagħha huma profondi ħafna u spiritwali. It-tagħlim tagħha hu profond, preċiż u 64 KNISJA 2000 n 129 oriġinali. Nistgħu nitgħallmu minn dak kollu li qasmet mas-semmiegħa u l-qarrejja tagħha: mill-esperjenzi mistiċi tagħha, mill-kitbiet tagħha dwar ir-rivelazzjoni, kif ukoll mill-kitbiet tagħha dwar il-misteru ta’ Alla. Benedittu XVI jgħidilna li l-kitbiet tagħha huma aqwa minn dawk ta’ kull kittieba mara oħra fil-Medju-Evu, kemm għall-kwantità, kif ukoll għall-kwalità u għall-interessi differenti li jirriflettu.7 Mill-pinna tagħha stess għandna rakkonti tal-viżjonijiet tagħha, għandna bosta ittri, u għandna 58 priedka. Għandna xogħlijiet artistiċi li jiffukaw l-iktar fuq il-mużika, kif ukoll xogħlijiet li jittrattaw ix-xjenza naturali, u l-lingwa. Ildegarda tagħtina tagħlim dwar il-Kelma ta’ Alla, kif ukoll tipprovdi duttrina dwar il-kant, speċjalment il-kant liturġiku. Fil-kitbiet tagħha nsibu antropoloġija żviluppata: il-bniedem xbieha ta’ Alla, ġisem u ruħ, raġel u mara, u l-bqija. Tagħti wkoll deskrizzjoni tal-bniedem bħalha “homo viator,” ħlejqa fuq vjaġġ. Fil-fatt, fl-Ittra Appostolika tiegħu, il-Papa Benedittu jgħid li t-tagħlim ta’ din is-soru Benedittina qaddisa jservi bħala dawl għal kull bniedem, bħala homo viator.8 Fil-kitbiet tagħha nsibu wkoll tagħlim dwar l-imitazzjoni ta’ Kristu, is-sagramenti, il-Knisja u l-esperjenza ta’ Alla. Titkellem dwar l-individwaliżmu fid-duttrina u fil-prattika kemm minn dawk li huma lajċi u kemm minn dawk li huma ministri ordnati. Titkellem ukoll dwar il-ħajja tal-virtù, speċjalment għal dawk li huma rġiel jew nisa kkonsagrati. L-istudjużi jaqblu li l-istil tagħha hu speċjali: karatteriżżat minn oriġinalità, qawwa imaġinattiva, espressjoni poetika, simboli ta’ rikkezza kbira, intuizzjonijiet straordinarji u metafori li jqanqlu l-ħsieb.9 Jaqblu wkoll li d-duttrina ta’ Ildegarda tirrifletti t-tagħlim tal-Appostli, tas-Santi Padri, u ta’ kittieba ta’ żmienha. Fl-istess ħin, kontinwament issib punt ta’ referenza tagħha fir-Regola ta’ San Benedittu. Dan jgħidu wkoll il-Papa fl-Ittra Appostolika tiegħu. 10

KATERINA TA’ SIENA (1347-1380) Katerina kienet mara straordinarja sa minn meta kienet għadha tifla. Kienet terzjarja Dumnikana, u baqgħet tgħix mal-familja. Kienet tgħix ħajja moħbija, ta’ faqar, kastità u ubbidjenza, ta’ penitenza u ta’ talb. Kienet tħobb tgħid li kienet tiltaqa’ ma’ Alla fiċ-“ċella interjuri” ta’ KNISJA 2000 n 129 65 qalbha. Fl-istess ħin kienet tagħmel ħafna karità. Kienet tmur l-isptar u żżur il-morda. Kienet tfittex il-pazjenti li kienu jbatu mill-lebbra, jew li kellhom tumur. Kien hemm xi nisa li bdew jingħaqdu magħha. Saret omm spiritwali għal ħafna nies. Meta tfaċċat il-pesta, kienet iddur bil- morda, tippreparahom għall-mewt u tidfinhom. Kienet iżżur il-ħabsijiet u taħdem ma’ dawk li kienu kkundannati għall-mewt. Kienet magħrufa għall-qdusija tagħha, għall-għerf tagħha u għall-kapaċità tagħha li ġġib ir-rikonċiljazzjoni u l-paċi bejn familji, u mexxejja politiċi li kienu miġġildin bejniethom. Kien don li użatu għall-ġid tal-Knisja. Tat ħajjitha għall-Knisja, kif jgħid il-Beatu Rajmondu ta’ Capua fir- rakkont tal-ħajja tagħha.11 Fi żmienha, Ruma kienet fl-inkwiet. Il-Papa kien f’Avignon, fi Franza. Għalkemm il-Knisja kienet qed tikkumbatti, Katerina baqgħet leali lejn il-Knisja, anki billi stinkat biex tegħleb il-firdiet li qamu wara l-mewt ta’ Girgor XI (Papa minn 1370 sa mewt fl-1378). Urbanu VI (Papa minn April 1378 sa mewtu fl-1389 laħaq Papa f’Ruma, filwaqt li Klement VII, sar Papa f’Avignon fl-1378. Għaldaqstant, il-Knisja kienet maqsuma fiha nfisha. Kien żmien ta’ taqlib, firda, u tbatija, magħruf bħala x-Xiżma l-Kbira.12 Katerina kellha qalbha maqsuma fuq dawn il-firdiet fil-ġisem ta’ Kristu. Baqgħet titlob għall-komunjoni u kompliet tagħti parir lil kull min kien lest li jismagħha: lill-Papa, lill-Kardinali, lis-slaten, lill-prinċpijiet u lill-Isqfijiet. Kienet tippretendi minn kull saċerdot: integrità sħiħa fil-ħajja personali, kif ukoll fil-ministeru pastorali tiegħu. Ma kienet tiddejjaq minn ħadd. Kienet titkellem b’ton ta’ awtorità, u mhux l-ewwel darba li kkoreġiet qassisin, isqfijiet u kardinali. Katerina kienet kittieba prolifika. Għad baqa’ madwar 400 mill-ittri tagħha. Kapijiet tal-Knisja u tal-Istat sikwit kienu jfittxuha għall-għerf tagħha. Fost dawk li ġew mgħejjuna minnha, kien hemm Karlu V ta’ Franza (Re bejn 1364 u mewtu, fl-1380) u Eliżabetta tal-Ungerija (1207- 1231). Għalkemm ma kinitx irċeviet edukazzjoni formali, u għalkemm kienet tgħallmet taqra u tikteb meta kienet diġà adulta, kitbet ħafna. Bħala kotba, kitbet ktieb wieħed biss, bl-isem ta’ Djalogu, trattat dwar il-Providenza ta’ Alla, li hu rakkont tad-diskors intimu tagħha mal-Mulej li hi kienet tant tħobb, u li kienet tqis lilha nfisha bħala għarustu. Mietet 66 KNISJA 2000 n 129 meta kellha biss 33 sena. L-influenza tagħha tinħass l-iktar minħabba fl-Ittri tagħha, li influwenzaw ħafna nies matul l-istorja, fosthom lil Tereża ta’ Avila. Kien Piju II li, fl-1461, ikkanonizza lil Katerina. Fl-1866, il-Papa Piju IX ddikjaraha, Ko-Patruna ta’ Ruma, filwaqt li fl-1939, il-Papa Piju XII ddikjaraha t-tieni patruna tal-Italja, flimkien ma’ San Franġisk ta’ Assisi. Kien, imbagħad, il-Papa Pawlu VI li pproklamaha duttur tal-Knisja fl-1970. Dan minkejja li Katerina qatt ma kienet rċeviet edukazzjoni formali. Il-Papa Pawlu VI jgħid hekk għaliha: “Dak li l-aktar jolqtok fil-Qaddisa hu l-għerf li ssawwab fiha, il-mod tassew ċar, għoli u jgħaxxaq li bih għamlet tagħha l-veritajiet ta’ Alla u l-misteru tal- fidi... ħaġa li iva setgħet tagħmel minħabba l-kwalitajiet naturali tagħha tassew tal-għaġeb, imma kien miraklu li għamlitha, għaliex għamlitha permezz tal-kariżma tal-għerf li taha l-Ispirtu s-Santu.”13 Ta’ min jgħid ukoll li Katerina hi waħda mit-tlett Ko-Patruni tal-Ewropa, proklamata mill-Papa Ġwanni Pawlu II, f’Motu Proprio tal-1 ta’ Ottubru, 1999.14

TEREŻA TA’ AVILA (1515-1582) F’Udjenza Ġenerali, fis-Sala tal-Udjenzi Pawlu VI, nhar l-Erbgħa 2 ta’ Frar 2011, il-Papa Benedittu XVI, iddeskriva lil Santa Tereża ta’ Avila, jew Tereża ta’ Ġesù, bħala “waħda mill-quċċati tal-ispiritwalità nisranija taż-żminijiet kollha.”15 Tereża ddedikat ħajjitha lill-Knisja universali, ghalkemm ħajjitha għexitha fi Spanja. Kienet beatifikata mill-Papa Pawlu V fl-1614 u kanonizzata mill-Papa Girgor XV fl-1622. Kien il-Papa Pawlu VI li xandar lil Tereża ta’Avila bħala Duttur tal-Knisja. Dan sar fis-27 ta’ Settembru 1970. B’hekk il-Knisja rrikonoxxiet il-kontribut universali li din il-qaddisa tat għal sekli sħaħ lill-Knisja Kattolika. Fost il-kotba l-iktar importanti tagħha, tajjeb li nsemmu, l-ewwelnett, l-awtobiografija tagħha: El libro de la Vida (Il-Ktieb tal-Ħajja), li hi sejħitlu Libro de las misericordias del Señor, il-ktieb tal-Ħniena ta’ Alla. Fl-1566, Tereża kitbet El Camino de Perfección [It-Triq tal-Perfezzjoni]. Kienet kitba maħsuba għan-novizzi. Hawnhekk Tereża tipproponi programm intensiv ta’ ħajja kontemplattiva għas-servizz tal-Knisja, li fil-bażi tagħha hemm il-virtujiet evanġeliċi u t-talb. KNISJA 2000 n 129 67

L-iktar xogħol mistiku magħruf ta’ Tereża hu El Castillo interior [Il-Kastell Interjuri]. Kitbitu fl-1577, meta kienet fl-aħjar tagħha. Dan il-ktieb hu ri-interpretazzjoni tal-vjaġġ spiritwali tagħha u, fl-istess ħin, sistema ta’ regoli li jirrigwardaw il-mod kif tista’ tikber u tiżviluppa l-ħajja nisranija fit-triq tal-qudisja, immexxija mill-Ispirtu s-Santu. Fost is-simboli li tagħtina, għandna dak tal-Kastell b’sebgħat ikmamar li jirrapreżenta l-ħajja interjuri, u d-dudu tal-ħarir li jsir farfett, u li jirrifletti l-passaġġ minn dak naturali għal dak sopranaturali. Il-qaddisa hi ispirata mill-Iskrittura, u b’mod partikolari mill-Għanja tal-Għanjiet. Permezz tas-simbolu tal-Għarus u l-Għarusa, tispjega – fis-sebgħa kamra – l-erba’ aspetti tal-ħajja nisranija: dik Trinitarja, dik Kristoloġika, dik Antropoloġika u dik Ekkleżjali. Fost l-iktar punti saljenti fejn tidħol l-ispiritwalità ta’ Tereża, wieħed jista’ jsemmi: il-virtujiet evanġeliċi bħala l-bażi tal-ħajja kollha, umana u nisranija. Id-distakk minn dak li wieħed jippossedi, jiġifieri l-faqar evanġeliku; l-imħabba lejn xulxin bħala element essenzjali tal-ħajja komunitarja u soċjali. L-umiltà bħala mħabba lejn il-verità, id-determinazzjoni bħala frott tal-kuraġġ nisrani; t-tama teoloġika, li Tereża tiddeskrivi bħala għatx għall-ilma ħaj. Imbagħad ma rridux ninsew il-virtujiet umani: il-ħbiberija, il-verità, il-modestja, il-kortesija, il-ferħ u l-kultura. Tereża kellha l-opportunità li tibni relazzjonijiet ta’ ħbiberija spiritwali ma’ ħafna qaddisin u b’mod partikolari ma’ San Ġwann tas- Salib. Fl-istess ħin, kienet tmantni lilha nfisha bil-qari ta’ Missirijiet il-Knisja: San Ġlormu, San Girgor il-Kbir u Santu Wistin. Sta Tereża tissuġġerixxi, u tinkoraġġixxi ħafna l-għaqda mal-figuri bibliċi l-kbar, kif ukoll smigħ tal-Kelma ta’ Alla. Tħossha ħafna viċin tal-Għarusa fl- Għanja tal-Għanjiet u ma’ Ġesù fl-Ewkaristija. Tinsisti fuq l-importanza tat-talb. It-talb hu approfondiment tar-relazzjoni ma’ Alla, relazzjoni li taffettwa l-ħajja kollha tagħna. Iż-żmien li persuna tgħaddi fit-talb qatt ma jkun ħela ta’ ħin. Dan il-ħin jgħin lil dak li jkun jagħraf il-mogħdija tal-ħajja u jitgħallem minn Alla kif iħobb lilu, lill-Knisja u lil ħutu. Il-Papa Benedittu XVI qal li, iktar milli pedagoġija, dik ta’ Tereża hi “mistagoġija” tat-talb, jiġifieri interpretazzjoni tal-misteru tat-talb. Dan għaliex Tereża tgħallem lil min qed jaqra x-xogħlijiet tagħha, kif jitlob, 68 KNISJA 2000 n 129 billi titlob miegħu. Mingħandha, nistgħu napprezzaw kif ikun l-għatx għal Alla li jeżisti fil-qiegħ tal-qalb, din ix-xewqa li naraw, li nfittxu lil Alla, li nitkellmu miegħu u li nkunu ħbieb tiegħu. Tereża tgħallimna dwar l-umanità ta’ Kristu. Tagħti importanza kbira lill-meditazzjoni fuq il-Passjoni ta’ Ġesù u fuq l-Ewkaristija bħala preżenza ta’ Kristu fil-Knisja, fil-ħajja ta’ minn jemmen u fil- qalba tal-liturġija. Tereża tgħallem ukoll l-imħabba bla kundizzjonijiet lejn il-Knisja. L-għerf tagħha hu straordinarju, u ċerti għajdut tagħha jolqtu lil kull min jismagħhom: “Kollox ta’ din id-dinja għad jgħaddi,” “Tħalli xejn iħawdek, tħalli xejn ibeżżgħek. Kollox Jgħaddi.” “Alla waħdu biżżejjed.” Il-Papa jispiċċa d-diskors tiegħu b’dan il-kliem: “Jalla l-eżempju ta’ din il-qaddisa, ta’ kontemplazzjoni profonda, u attività effettiva, iqanqal lilna wkoll biex kuljum niddedikaw ammont ta’ ħin lit-talb, għal dan il-ftuħ għal Alla, għal dan il-vjaġġ, sabiex infittxu lil Alla, narawh, li niskopru l-ħbiberija tiegħu u hekk insibu l-ħajja tassew.”16

TEREŻA TA’ LISIEUX (1873-1897) Nhar il-Ħadd, 24 ta’ Awwissu 1997, fi stqarrija li għamel waqt il- Jum Dinji għaż-żgħażagħ, il-Papa Ġwanni Pawlu II ħabbar, quddiem miljun żagħżugħ miġburin għall-Jum Dinji taż-Żgħażagħ, f’Longchamp f’Pariġi, fi Franza, li Tereża ta’ Lisieux kienet se tkun proklamata Duttur tal-Knisja. Il-Papa Ġwanni Pawlu II jħabbar li bħala tweġiba għal bosta talbiet, u wara studju profond, Santa Tereża tal-Bambin Ġesù u tal-Wiċċ Imqaddes, soru professa tal-Karmelitani Skalzi, li dik is-sena kienet tagħlaq mitt mill-mewt tagħha, kienet se tkun imxandra duttur tal-Knisja f’Jum il-Missjoni, il-Ħadd, 19 ta’ Ottubru 1997, fil-Bażilika ta’ San Pietru f’Ruma. Kellha tkun it-tielet mara li tkun meqjusa bħala Duttur, flimkien ma’ Sta Katarina ta’ Siena u Sta Tereża ta’ Avila. Dakinhar, il-Papa qal hekk: “Xtaqt li nħabbar solennement dan l-avveniment hawnhekk għax il-messaġġ ta’ Santa Tereża, mara żagħżugħa qaddisa hekk attwali għal żmienna, hija ta’ interess partikulari għalikom, iż-żgħażagħ.”17 Dakinhar ukoll, il-Papa jsemmi l-imħabba tagħha lejn Alla, l-għotja radikali tagħha nfisha, is-sempliċità tal-ħajja tagħha, il-prattika tal-imħabba fraterna, l-imitazzjoni ta’ Ġesù, ix-xewqa KNISJA 2000 n 129 69 profonda tagħha li kulħadd ikun imdawwal mill-fidi, it-tbatija fiżika tagħha, u l-prova tal-fidi, il-fedeltà tagħha, il-konvinzjoni tagħha li Ġesù kien ġust u ħanin, it-tama tagħha f’Ġesù, l-mħabba tagħha lejn il-Vanġelu, l-umiltà u l-faqar tagħha, il-fiduċja tagħha f’Alla l-Missier, l-għarfien tagħha tal-misteru ta’ Kristu, u l-esperjenza personali tagħha tal-grazzja. Il-Papa isejħilha “għalliema (mistress) ta’ għerf spiritwali,” u patruna tal-missjonijiet. Għaldaqstant, jgħid li Tereża għandha post privileġjat fil-Knisja,” u li t-tagħlim eminenti tagħha jistħoqqlu li jkun meqjus bħala fost l-aktar li jħalli frott.18 Sta Tereża ta’ Lisieux ġiet imxandra duttura (it-33 waħda) mill-Papa Ġwanni Pawlu II fid-19 ta’ Ottubru 1997, permezz ta’ Ittra Appostolika. Hi t-tielet mara, wara Sta Katerina ta’ Siena u Sta Tereża ta’ Avila. Dakinhar, fi Pjazza San Pietru, li kienet mimlija bin-nies li ġew minn kull naħa tad-dinja, quddiem għadd kbir ta’ kardinali, isqfijiet u arċisqfijiet, waqt ċelebrazzjoni ewkaristika solenni, il-Papa Ġwanni Pawlu II xandar bħala Duttur tal-Knisja Universali lil Santa Tereża tal-Bambin Ġesù u tal-Wiċċ Imqaddes b’dan il-kliem: “Biex nilqa’ x-xewqat ta’ għadd kbir ta’ ħuti fl-Episkopat, ta’ kotra bla għadd ta’ nsara mid-dinja kollha, wara li ħadt il-parir tal-Kongregazzjoni għall-kawżi tal-Qaddisin u l-vot tal-Kongregazzjoni għad-Duttrina tal-Fidi dwar id-duttrina għolja tagħha, b’għarfien sħiħ tal-ħaġa u b’deċiżjoni maħsuba sewwa, bil-qawwa tal-awtorità appostolika kollha tiegħi, niddikjara lil Santa Tereża tal-Bambin Ġesù u tal-Wiċċ Imqaddes, verġni, Duttur tal-Knisja Universali. Fl-isem tal-Missier, u tal-Iben u tal-Ispirtu s-Santu.”19 Fl-Omelija ta’ nhar il-Ħadd, 19 ta’ Ottubru, 1997, il-Papa Ġwanni Pawlu II jfakkar li Tereża qatt ma marret l-Università, jew studjat b’mod formali. Mietet żgħira, u sadanittant kienet se tkun meqjusa bħala duttur tal-Knisja, titlu, li kif jgħid il-Papa Ġwanni Pawlu II, jgħolliha bil-wisq iktar milli xi titlu akkademiku, fl-istima tal-komunità nisranija. Għalkemm għexet f’kultura li tgħolli r-raġuni u li kienet materjalista, ħarġet bil-“little way”, “it-triq iċ-ċkejkna,” li terġa’ teħodna lura għal dak li hu fundmentali, li jwassalna għas-sigriet tal-istess eżistenza tagħna: l-imħabba divina li ninsabu fiha, u li hi preżenti f’dak kollu li hu tal-bniedem. Iżid jgħid li fi żminijietna, meta l-kultura hi waħda 70 KNISJA 2000 n 129 tranżitorja, li tgħaddi, u li moħħha fil-pjaċir, din id-Duttur tal-Knisja hi “mogħnija b’effikaċità singulari, qawwa unika biex iddawwal il-moħħ u l-qalb ta’ dawk li huma bil-għatx għall-verità u l-ħajja.”20 Tereża hi magħrufa bħala il-fjura ċkejkna ta’ Ġesù, the Little Flower. Kienet kanonizzata mill-Papa Piju XI fiż-17 ta’ Mejju 1925. Fl-14 ta’ Diċembru 1927, l-istess Papa laqa’ t-talba ta’ ħafna isqfijiet missjunarji, u xandarha, flimkien ma’ San Franġisk Saverju, Patruna tal-missjonijiet. Kien il-ktieb tagħha bit-titlu Histoire d’une Ame (Lisieux 1898), Storja ta’ Ruħ, li wassal biex Tereża tkun magħrufa mad-dinja. Id-duttrina spiritwali tagħha waslitilna l-aktar permezz ta’ din l-awtobijografija tagħha, meħuda mit-tliet manuskritti li kitbet fl-aħħar snin ta’ ħajjitha u ppubblikati sena wara mewtha. Kif jgħid il-Papa fl-ittra Appostolika li fiha jħabbar li kienet se tkun meqjusa bħala Duttur Universali, minn din l-awtobijografija jidher li ħajjitha kienet eżistenza li fiha Alla ried jagħti messaġġ preċiż għad-dinja, billi juri triq evanġelika, it-”triq iċ- ċkejkna”, li kulħadd jista’ jgħaddi minnha, għax kulħadd hu msejjaħ għall-qdusija.21 Minbarra l-awtobiografija tagħha, Tereża kitbet żewġ volumi ta’ ittri. Għandna 26 Lettres, miktubin lill-qraba, lis-sorijiet, lil “ħutha” l-missjunarji. Il-Papa jsejħilhom “eżerċizzju tassew għoli ta’ direzzjoni spiritwali tal-erwieħ.” Mal-kitba tagħha hemm ukoll 54 Poésies, xi wħud minnhom ta’ profondità kbira teoloġika u spiritwali, ispirati mill- Iskrittura. Ma’ dawn irridu nżidu 8 Rexti, jew Récreations pieuses: kitbiet poetiċi u teatrali li ħolqot Tereża għall-komunità tagħha fl-okkażjoni ta’ xi festi, skont it-tradizzjoni tal-Karmelu. Fost il-kitbiet l-oħra tagħha, irridu nsemmu t-talb tagħha. Għandna 21 talba (Priéres). Lanqas m’għandha tintesa l-ġabra tal-aħħar kelmiet li qalet fl-aħħar xhur ta’ ħajjitha. Dan il-kliem, li tiegħu hemm verżjonijiet differenti, huma magħrufin bħala Novissima verba, jew ukoll, bit-titlu ta’ Derniers Entretiens. Santa Tereża tal-Bambin Ġesù hi d-Duttur tal-Knisja l-aktar qrib tagħna fiż-żmien. Barra minn hekk, Tereża hija l-iżgħar waħda fost id- dutturi tal-Knisja. Mietet ta’ 24 sena.22 Kif jgħid il-Papa, laħqet il-kobor sħiħ ta’ qdusitha f’nofs żgħożitha.23 Minkejja l-età tagħha, il-mogħdija spiritwali tagħha hi matura u mħeġġa, l-intuwizzjonijiet tal-fidi li wieħed isib fil-kitbiet tagħha huma mill-iktar vasti u profondi, tant li ħadd ma KNISJA 2000 n 129 71 jista’ jiddubita li tassew jistħoqqilha li tkun fost l-aqwa għalliema tal-ħajja spiritwali. Fl-iskola tal-Vanġelu, Tereża turi liż-żgħażagħ il-mogħdija tal-maturità nisranija. Issejħilhom għal ġenerożità, tistedinhom jibqgħu fil-Knisja bħala dixxipli u jkunu xhieda tal-karità ta’ Ġesù. Tajjeb ngħidu wkoll li Tereża hi maħbuba u milqugħa anki minn membri ta’ komunitajiet insara oħra, u wkoll minn min mhuwiex nisrani. L-aspetti ewlenin tad-“duttrina tassew għolja” ta’ Tereża huma dawn: L-ewwelnett, kif tgħidilna l-Ittra Appostolika “Divini Amoris Scientia”: il-kariżma partikolari ta’ għerf evanġeliku li kellha.24 Fil-kitba ta’ Tereża ma nsibux, kif insibu fil-kitba ta’ dutturi oħra, preżentazzjoni xjentifika tal-veritajiet ta’ Alla, imma naqraw ħajja li tixhed imħabba kbira, fidi qawwija, u fiduċja kbira fil-ħniena ta’ Alla. It-tieni punt: Tereża kienet vera għalliema tal-fidi u tal-ħajja nisranija. Kif jgħid il- Papa, Tereża fehmet b’mod partikolari r-realtà tal-Ġisem mistiku ta’ Kristu, il-ħafna kariżmi, u d-doni tal-Ispirtu s-Santu. Fehmet il-qawwa tassew kbira tal-imħabba, u anki l-misteru u l-mixja ta’ Marija omm Ġesù. Minkejja tħejjija limitata u n-nuqqas ta’ mezzi fejn jidħol studju u t-tifsir tal-Iskrittura, minkejja li ma kinitx taf l-Ebrajk u l-Grieg, Tereża kisbet għarfien għoli ħafna tar-rivelazzjoni. Fittxet l-esiġeżi spiritwali tal-Kelma ta’ Alla, u sabet ħafna teżori moħbija. Kif tgħid l-Ittra Appostolika, Tereża tgħallimna l-importanza li għandhom għall- ħajja spiritwali l-għejjun tal-Bibbja, tgħallimna kemm hu oriġinali l-Evanġelju u kemm jiswa għal kull żmien. Barra minn hekk, tgħallimna dwar l-għaqda bejn l-imħabba ta’ Alla u l-imħabba tal-proxxmu.25 L-Ittra Appostolika tal-Papa tfakkarna wkoll li, sa minn żgħożitha, Tereża tmantniet bid-duttrina tal-Knisja, bit-tagħlim tal-Imitazzjoni ta’ Kristu, it-testi spiritwali ta’ Santa Tereża ta’ Avila, u d-duttrina mistika ta’ San Ġwann tas-Salib. Fl-istess ħin, Tereża titkellem b’qawwa, b’awtorità u b’ħila kbira. Għandha kapaċità li tipperswadi lil min jaqra x-xogħolijiet tagħha. Fil-fatt, sa minn kmieni, it-tagħlim tagħha ġie milqugħ mill-Knisja bħala awtorevoli, u nsibu ħafna referenzi għalih f’ħafna dokumenti tal-Maġisteru ordinarju tal-Knisja, speċjalment meta dawn jitkellmu dwar il-vokazzjoni kontemplattiva, jew dik missjunarja, jew inkella dwar il-fiduċja f’Alla ġust u ħanin, il-ferħ nisrani, jew il- vokazzjoni għall-qdusija. 72 KNISJA 2000 n 129

KONKLUŻJONI F’dan l-artiklu ġew trattati erba’ nisa: Santa Ildegarda ta’ Bingen, Santa Katerina ta’ Siena, Santa Tereża ta’ Avila u Santa Tereża ta’ Lisieux. Kif għedna iktar ’il quddiem, meta l-Knisja ddikjarat lil dawn l-erba’ nisa dutturi tal-Knisja, il-Knisja stqarret b’mod apert, li dawn in- nisa, mhux biss għexu ħajja ta’ qdusija straordinarja, imma wkoll li ħallew warajhom tagħlim u kitbiet importanti li kulħadd għandu ħafna x’jitgħallem minnu. L-iskop ta’ dan l-artiklu kien li nispjegaw x’wassal lill-Knisja biex lil dawn in-nisa tqishom bħala Dutturi tagħha, x’wassalha biex tiddeċiedi li l-vuċi tagħhom kienet ta’ min joqgħod fuqha, u li kliemhom u kitbiethom kellhom ikunu meqjusa bħala awtorevoli. Ippruvajna nifhmu xi ftit, x’kien il-kontribut teoloġiku u uman li kull waħda minn dawn l-erba’ nisa ħalliet lid-dinja u lill-Knisja. Għal dan il-għan segwejna l-ordni li fihom għexu, għalkemm din l-ordni ma taqbilx eżatt mal-ordni li fiha ġew iddikjarati Dutturi tal-Knisja. Hemm ħafna x’wieħed jgħid dwar il-ħsibijiet filosofiċi u teoloġici, kif ukoll ir- raġunijiet soċjali u politiċi, li wasslu lill-Knisja biex tiddikjara lil dawn in-nisa dutturi, u li tagħmel dan fi żmien meqjus bħala opportun. Iżda dan l-artiklu ma kienx jippermetti li aħna nidħlu fid-dettall dwar dan. Ngħidu biss li, dawn l-erba’ personaġġi jistgħu jservu ta’ ispirazzjoni, ta’ tama u ta’ kuraġġ, għal kull nisrani u nisranija, anki jekk forsi għad irridu nistennew mhux ħażin qabel ikollna mara miżżewġa, u forsi wkoll omm, proklamata bħala duttur tal-Knisja.

Noti 1. Papa Franġisku, Eżortazzjoni Appostolika, Gaudete et exsultate [“ifirħu u thennew”, Dwar is-sejħa għall-qdusija fid-dinja tal-lum. Ruma: San Pietru, 19 ta’ Marzu, 2018. Miġjub mit-Taljan għall-Malti minn Francesco Pio Attard. Par.12. Ara http://www.laikos.org/GE.htm. 2. Ildegarda kienet ġiet beatifikata mill-Papa Ġwanni XXII fis-26 ta’ Awissu 1326. 3. Il-Papa Benedittu XVI kien iddedika żewġ Udjenzi Ġenerali minn Castel Gandolfo, lil Ildegarda ta’ Bingen: dik ta’ nhar l-Erbgħa 1 ta’ Settembru u dik ta’ nhar l-Erbgħa 8 ta’ Settembru 2010. Wieħed jista’ jsib dawn id-diskorsi fuq il-website tal-Vatikan. KNISJA 2000 n 129 73

4. Is-Sena tal-Fidi bdiet fil-11 ta’ Ottubru 2012, għeluq il-ħamsin sena mill-ftuħ tal-Konċilju Vatikan II, u l-għoxrin sena mill-pubblikazzjoni tal-Katekizmu, u għalqet fil-Festa ta’ Kristu Re, fl-24 ta’ Novembru 2013. 5. Benedittu Papa XVI, Omelija Quddiesa tal-Ftuħ tas-Sinodu tal-Isqfijiet, u l-Proklamazzjoni ta’ San Ġwann ta’ Avila u Santa Ildegarda ta’ Bingen bħala “Dutturi Tal-Knisja,” Pjazza San Pietru, Il-Ħadd 7 ta’ Ottubru 2012. Maqluba għall-Malti minn Francesco Pio Attard. http://www.laikos.org/ sinodu-2012-omelija-ftuh.htm 6. B’mod partikolari, Ildegarda kkumbattiet l-ereżija tal-Katari, jiġifieri, ta’ dawk il-predikaturi itineranti fi Franza li kienu jqisu l-Knisja Kattolika Rumana bħala moralment, spiritwalment u politikament korrotta, u lilhom infushom bħala l-uniċi nsara vera. 7. “The Corpus of her writings, for their quantity, quality and variety of interests is unmatched by any other female author of the Middle Ages.” Benedittu XVI, Ittra Appostolika, “Santa Iledgarda ta’ Bingen dikjarata Duttur tal-Knisja Universali,” San Pietru, Ruma, 7 ta’ Ottubru 2012. https://w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/apost_letters/documents/ hf_ben-xvi_apl_20121007_ildegarda-bingen.html. Ara par 3. 8. Benedittu XVI, Ittra Appostolika, “Santa Iledgarda ta’ Bingen,” par.7. 9. Benedittu XVI, Ittra Appostolika, “Santa Iledgarda ta’ Bingen,” par.3. 10. Benedittu XVI, Ittra Appostolika, “Santa Iledgarda ta’ Bingen,” par.7. 11. Rajmondu ta’ Capua, Life of Saint Catherine of Siena, Book III, Chap. IV. Ara Ġwanni Pawlu Papa II, Ittra Appostolika, Motu Proprio, li fiha ġew prokalamati Ko-Patruni tal-Ewropa, Santa Briġida tal-Iżvezja, Santa Katerina ta’ Siena u Edith Stein (Santa Tereża Benedetta tas-Salib), f’San Pietru f’Ruma, nhar l-1 ta’ Ottubru, 1999, par.7. 12. Din kienet xiżma li seħħet fil-Punent: il-Knisja Kattolika Rumana nqasmet fiha nfisha. Kienet firda li damet bejn 1378 u 1417. Matul dan iż-żmien, kien hemm sa tliet figuri li fl-istess żmien iktar minn raġel wieħed li saħħqu li huma kienu l-Papa awtentiku. Kienet xiżma mmexxija mill-politika, u mhux minn xi diżgwid teoloġiku. Kien il-Konċilju ta’ Kostanza (1414 u 1418) li temm din ix-Xiżma. 13. AAS 62 (1970) p.675. Ikkwotata fl-Ittra Appostolika Divini “ Amoris Scientia” li fiha l-Papa Ġwanni Pawlu II ddikjara lil Santa Tereża tal- Bambin Ġesù u tal-Wiċċ Imqaddes Duttur tal-Knisja Universali. Ara par.7. 14. Papa Ġwanni Pawlu II, Ittra Appostolika, Motu Proprio, li fiha ġew Prokalamati Ko-Patruni tal-Ewropa, Santa Briġida tal-Iżvezja, Santa 74 KNISJA 2000 n 129

Katerina ta’ Siena u Edith Stein (Santa Tereża Benedetta tas-Salib), f’San Pietru f’Ruma, nhar 1 ta’ Ottubru, 1999. 15. “One of the peaks of Christian spirituality of all time.” Papa Benedittu XVI, “Santa Tereża ta’ Avila,” Udjenza Ġenerali, fis-Sala tal-Udjenzi Pawlu VI, nhar l-Erbgħa 2 ta’ Frar 2011. http://w2.vatican.va/content/ benedict-xvi/en/audiences/2011/documents/hf_ben-xvi_aud_20110202. html 16. Benedittu XVI, “Santa Tereża ta’ Avila,” Udjenza Ġenerali ta’ nhar l-Erbgħa 2 ta’ Frar 2011. 17. Papa Ġwanni Pawlu II, Stqarrija waqt il-Jum Dinji taż-Żgħażagħ, il-Ħadd, 24 ta’ Awissu 1997, f’Longchamp, f’Pariġi, waqt l-Angelus. https:// www.littleflower.org/therese/doctor-of-the-church/pope-john-paul-iis- statement/. 18. Ibid., par.3. 19. Papa Ġwanni Pawlu II, Ittra Appostolika “Divini Amoris Scientia,” li fiha Santa Tereża tal-Bambin Ġesù u tal-Wiċċ Imqaddes ġiet proklamata Duttur tal-Knisja Universali, fid-19 ta’ Ottubru 1997. Maqluba għall-Malti minn Antoinette Degabriele. Ara Par.12. 20. Papa Ġwanni Pawlu II, Omelija tal-Quddiesa li saret fi Pjazza San Pietru, li matulha Santa Tereża tal-Bambin Ġesù u tal-Wiċċ Imqaddes ġiet proklamata Duttur tal-Knisja Universali, fid-19 ta’ Ottubru 1997. 21. Din it-triq hi “it-triq evanġelika tal-qdusija ta’ kulħadd.” Ara Papa Ġwanni Pawlu II, Ittra Appostolika “Divini Amoris Scientia.” Ara Par.2. 22. It-32 Duttur tal-Knisja proklamati qabilha għexu medja ta’ 64 sena. L-iżgħar waħda kienet Katerina ta’ Siena li mietet ta’ 33 sena. 23. Papa Ġwanni Pawlu II, Ittra Appostolika “Divini Amoris Scientia,” par.11. 24. Papa Ġwanni Pawlu II, Ittra Appostolika “Divini Amoris Scientia,” par.7. 25. Papa Ġwanni Pawlu II, Ittra Appostolika “Divini Amoris Scientia,” par.9. Bernard ta’ Clairvaux (1090-1153) Id-Duttur Ċisterċens tas-seklu 12

Fr Raymond Gatt OP

San Bernard hu l-iktar bniedem li spikka fil-Knisja tas-seklu 12. Huwa ġie mogħti t-titlu ta’ Doctor Mellifluus1 li tfisser il-leħen ħlejju tal-Predikatur ta’ Kristu. Huwa ġibed lejh lill-kontemporanji tiegħu u ddistingwa ruħu f’diversi ħidmiet, fosthom: bħala predikatur tal- Evanġelju; konsulent ewlieni tal-Papa; organizzatur tat-Tieni Kruċjata (1146-1149); mistiku li żviluppa u elabora sistema ta’ mistiċiżmu bl-enfasi fuq ‘ir-ritorn mill-ġdid lejn Kristu’; riformatur tal-ħajja monastika; kittieb ta’ trattati tat-Teoloġija, innijiet Kristoloġiċi u testi Marjoloġiċi; u bħala dak li ġibed anki s-simpatija ta’ Luteru u Kalvinu u riformaturi oħra Protestanti. Għalkemm huwa għadda ħafna mill-ħajja tiegħu bħala Abbati f’monasteru Ċisterċens, dan ma naqqas xejn milli jkun bniedem attiv u involut fil-ġrajjiet sekulari u ekkleżjali ta’ żmienu.

I Ftit qabel is-seklu 12 li fih għex Bernard, ġraw diversi ġrajjiet li mmarkaw ż-żmien Medjevali. Tajjeb li wieħed isemmi dawn il-ġrajjiet: a. is-sistema Fewdali (seklu 9), il-bidu tal-urbanizzazzjoni fl-Ibliet Ewropej u l-iżvilupp ekonomiku qawwi (seklu 11). b. il-Papa Ljun IX (1049-1054) ippretenda li jkun il-mexxej politiku tad-dinja kollha; ċ. il-qagħda kritika li kien jinsab fiha l-Imperu Ruman, fejn l-Imperatur Otto l-Kbir (936-973) kien f’kunflitt mal-Papiet u iktar tard Girgor VII (1073-1084) kien f’kunflitt ma’ Enriku VI; d. il-qasma li seħħet bejn il-Lvant u l-Punent permezz tax-Xiżma tal-1054, b’mod speċjali fuq il-kwistjoni tal-Filoque; e. il-bidu u l-espansjoni tar-reliġjon Musulmana fil-Lvant; 76 KNISJA 2000 n 129

f. il-Pellegrinaġġi li bdew isiru lejn l-Art Imqaddsa (800-1000) u li bdew jiġbdu numru kbir ta’ pellegrini mill-Ewropa; ġ. is-sejħa tal-Papiet għall-Kruċjati (c.1100-1300): l-Ewwel Kruċjata (1096-1099) bil-waqgħa ta’ Niċea (1097), ta’ Antjokja (1098) u ta’ Ġerusalemm (1099) li kienet kruċjata kerha imma ta’ suċċess; u h. il-qawmien tas-Seljuki Torok li kienu ġellieda; Urbanu II ried jgħin lil-Lvant billi bagħat forza militari f’Kostantinopli u f’Ġerusalemm biex jitħarsu l-Insara. Is-seklu 12 huwa mmarkat minn interess u tiġdid qawwi fil-ħajja monastika fejn ħafna bdew iħossu x-xewqa li jingħataw lil Alla billi jinqatgħu mid-dinja u jgħixu magħluqin f’monasteru. Il-monasteru ta’ Cluny kien fiċ-ċentru ta’ din ir-realtà li bdiet tinbet b’ritmu mgħaġġel. Dan ġab qawmien sħiħ fil-ħajja reliġjuża bit-twaqqif ta’ Ordnijiet Reliġjużi ġodda fosthom iċ-Ċisterċensi u l-Premonstratensi. Dan ġara l-iktar fi Franza li kienet il-benniena ta’ dawn l-Ordnijiet monastiċi. It-twelid taċ-Ċisterċensi2 seħħ fil-monasteru ta’ Citeaux fil- Burgandja fl-1098 u dawn kienu l-vuċi morali ewlenija tal-Ordnijiet monastiċi fl-Ewropa. Bħala gwida kienu jimxu fuq il-Charta Caritatis (Dokument ta’ mħabba) li jenfasizza ħajja ta’ faqar, ħidma manwali u talb flimkien.

II San Bernard twieled fl-1090 f’familja nobbli f’Fontaines ħdejn Dijon, fil-Burgandja (Franza).3 Missieru kien kavallier u meta kellu ħmistax-il sena huwa tilef lil ommu. Ta’ 22 sena ħass is-sejħa li jidħol monaku u għalhekk fl-1112 daħal maċ-Ċisterċensi flimkien ma’ tletin raġel ieħor li kienu jiġu mill-familja tiegħu. Fl-1115, waqqaf il-monasteru ta’ Clairvaux u ntagħżel biex ikun l-Abbati tal-monasteru fejn għal 38 sena sħaħ, b’għerf kbir mexxa lill-ħutu l-monaċi Ċisterċensi. Huwa beda jiġi meqjus bħala bniedem tant siewi għall-Ordni tiegħu bil-moħħ għaref u l-qdusija tiegħu li l-monaċi Ċisterċensi bdew jissejħu wkoll Bernardini. Bernard kien bniedem attiv ħafna u saħansitra kien ikollu jħalli l-monasteru biex ikun jista’ jwettaq il-missjonijiet li kienu jiġu afdati f’idejh. Fil-fatt, mill-1130 Bernard beda jiġi mqabbad mill-Papiet biex KNISJA 2000 n 129 77 jintervieni f’materji li kellhom x’jaqsmu mas-sitwazzjoni tal-Knisja ta’ dak iż-żmien. Huwa qeda l-ministeru ta’ Predikatur fejn iffoka fuq Kristu, l-umanità tiegħu, il-passjoni li għadda minnha f’Ġerusalemm, fejn hu stess żar din il-belt, u r-relazzjoni li n-Nisrani jrid jibni ma’ Kristu Rxoxt. Matul il-ministeru tiegħu jingħad li huwa għamel diversi mirakli ta’ fejqan. Bernard kien strumentali billi ġab il-paċi fix-xiżma li nqalgħet fil- Knisja meta ġew eletti żewġ Papiet fl-1130, fejn kemm il-Papa Anakletu II u l-Papa Innoċenz II ma setgħux jiftiehmu bejniethom minn se jkun il-Papa leġittimu. Għal Bernard, Innoċenz II kien il-Papa leġittimu. Fl-1139 huwa attenda għall-Konċilju Lateran II li kien l-għaxar Konċilju Ekumeniku. Huwa wkoll ġie mqabbad mill-Papa Ewġenju III fl-1146 biex jipprietka t-Tieni Kruċjata li rriżultat f’diżastru kbir, għalkemm huwa bil-qawwa kollha rreżista l-vjolenza u qabeż għal-Lhud. Huwa daħal f’diversi kontroversji li l-Knisja kienet qiegħda tħabbat wiċċha magħhom f’dak iż-żmien. Fil-fatt bħala teologu Bernard: a. iddefenda d-duttrina fuq it-Trinità f’konfront ma’ Pietru Abelardu (1079-1142) li introduċa mod ġdid ta’ kif wieħed jagħmel it-teoloġija permezz tad-dialettika filosofika; b. huwa kien favur id-duttrina Agostinjana tar-rieda umana li hi inkapaċi li tagħżel lil Alla mingħajr il-grazzja tiegħu; ċ. huwa ma qabilx mad-duttrina tal-Konċepiment Immakulat ta’ Marija;4 d. huwa innega li l-magħmudija hija indispensabbli għas-salvazzjoni ta’ tarbija li tmut qabel ma tirċievi s-sagrament; u e. afferma ċ-ċentralità tal-imħabba sinċiera. Huwa kiteb diversi innijiet Kristoloġiċi li baqgħu famużi bħal ‘O Sacred Head, now wounded’5, ‘Now wounded Jesus’, u ‘The very Thougħt of Thee’. Bernard, matul it-tmienja u tletin sena li dam bħala Abbati ta’ Clairvaux, kien strumentali fit-twaqqif ta’ 68 fondazzjoni ta’ monasteri mifruxin l-iktar fi Franza. Huwa miet fl-20 ta’ Awwissu tal-1153 u ġie kkannonizzat mill-Papa Alessandru III fit-18 ta’ Jannar 1174. Kien iddikjarat Duttur tal-Knisja mill-Papa Piju VIII fl-1830. Fl-1953, il-Papa 78 KNISJA 2000 n 129

Piju XII immarka it-800 sena mill-mewt ta’ San Bernard permezz ta’ enċiklika bl-isem ta’ Doctor Mellifluus. Huwa jiġi mfakkar fil-kalendarju liturġiku tal-Knisja Kattolika nhar l-20 ta’ Awwissu.

III Bħala ħassieb u kittieb Bernard kiteb ħafna xogħlijiet ta’ teoloġija li fihom tispikka r-riferenza kontinwa għall-Bibbja u għall-kitbiet tas-Santi Padri.6 Huwa ħallielna dawn it-Trattati miktubin bil-latin: i.‘De Gradibus Humilitatis et Superbiae’, fuq it-tarġiet tal-Umiltà u s-Suppervja (c.1120); ii.‘Apologia ad Guillelmum Sancti Theoderici Abbatem’, apoloġija lil Gulliermu ta’ St.Thierry, kontra l-akkużi tal-monaċi ta’ Cluny (1125); iii.‘De conversione ad clericos sermo seu liber’, fuq il-konverżjoni tal-qassisin żgħażagħ ta’ Pariġi (1122); iv.‘De Gratia et Libero Arbitrio’, fuq il-Grazzja u r-Rieda ħielsa (c.1128); v.‘De Laudibus Novae Militiae’, eżortazzjoni lill-ewwel Gran Mastru Hughes de Payns u l-Kavallieri Templari (1129); vi.‘De Diligendo Dei’, fuq Alla Mħabba (1141); vii.‘De praecepto et dispensatione libri’, il-ktieb tal-Preċetti u d-Dispensi bħala gwida għar-Regola ta’ San Benedittu (c.1144); viii.‘De Consideratione’, fuq il-Konsiderazzjoni, indirizzat lil Papa Ewġenju III (c.1150); ix.‘De Officiis Episcoporum’, fuq il-Ministeru Episkopali, indirizzat lil Enriku Sanglier, Arċisqof ta’ Sens; u x.‘Liber de vita et rebus gestis Sancti Malachiae Hiberniae episcopi’, il-Ħajja ta’ San Malakija, Isqof fl-Irlanda (1151). San Bernard ħallielna wkoll il-Prietki li jlaħħqu it-332 waħda fosthom: i.‘Sermones per annum’, omeliji fuq l-Evanġelju għal matul is-sena liturġika; ii.‘Sermones de diversis’, omeliji fuq temi differenti; ii.‘Qui habitat’, fuq Salm 90 (c.1125); iii.‘Sermones super Cantica Canticorum’, fuq l-Għanja tal-Għanjiet li jiġbor mas-86 prietka (1135-53); u iv.‘De Laudibus Mariae’, fuq il-Madonna. KNISJA 2000 n 129 79

Għandna wkoll ta’ San Bernard xi Innijiet reliġjużi flimkien mal-Ittri li jlaħħqu b’kollox mal-530 waħda. Biex ikollna ftit ta’ ħjiel tal-kitba ta’ San Bernard, se nġib silta minn prietka fuq l-Evanġelju biex nuri l-mod kif huwa kien jitkellem u jikkumenta fuq il-ħajja ta’ Ġesù Kristu7:

“Naqraw fl-Evanġelju li meta l-Mulej kellem lid-dixxipli tiegħu fuq ġismu li kien se jagħtihom bħala ikel, u stedinhom biex jissieħbu miegħu fil-passjoni tiegħu, kien hemm xi wħud li qalu: ‘Iebes dan il-kliem’, u minn dakinhar ma baqgħux aktar miegħu. Staqsa għalhekk lid- dixxipli tiegħu ridux jitilqu huma wkoll, iżda dawn weġbuh: ‘Mulej għand min immorru? Int għandek il-kliem tal-ħajja ta’ dejjem’. Dan ngħidilkom ħuti; xi wħud jifhmu sewwa li kliem il-Mulej huwa spirtu u ħajja waqt li oħrajn jidhrilhom li huwa iebes wisq, u jfittxu band’oħra faraġ, li jista’ ma jkun jiswielhom xejn. L-Għerf jgħajjat il-pjazez, fit-triqat wesgħin u kbar li jwasslu għat-telfien, biex isejjaħ lura ’l dawk li mexjin fihom”.

Jispikkaw il-prietki ta’ Bernard fuq l-Għanja tal-Għanjiet. Din is-silta li ġejja hi meħuda mill-Uffiċċju tal-Qari tal-festa tiegħu8 fejn jispikka d-diskors tiegħu fuq l-Imħabba:

“L-imħabba tal-Għarus ma tridx ħlief imħabba u fedeltà bi tweġiba għaliha, anzi hu l-istess Għarus, li hu l-imħabba fiha nfisha, li jrid dan. L-għarusa maħbuba għandha tħobb il-maħbub tagħha. U kif tista’ ma tħobbux din l-għarusa ta’ l-imħabba? Għaliex m’għandhiex tkun maħbuba l-imħabba nfisha? Bir-raġun kollu din l-għarusa tiċċaħħad minn kull ġibda oħra biex tingħata kollha kemm hi għall-imħabba biss, u twieġeb għall-imħabba b’imħabbitha kollha. U meta tagħti lilha nfisha kollha kemm hi għall-imħabba, x’tista’ tkun din l-imħabba tagħha ħdejn dik li tfawwar mill-istess għajn tal-imħabba? M’hemmx l-istess qawwa u ħeġġa fl-Imħabba fiha nfisha u f’min iħobb, fil-Verb u fir-ruħ maħluqa, fl-Għarus u fl-għarusa tiegħu, f’Alla li joħloq u fil-ħlejjaq tiegħu, kif m’hemmx l-istess qawwa fl-għajn u f’min jixrob minnha meta hu bil-għatx”. 80 KNISJA 2000 n 129

San Bernard kien devot kbir tal-Madonna u fil-fatt elabora spiritwalità Marjana li għandha bażi biblika. Għażilt silta minn prietka fuq il-Madonna li tinqara fi żmien l-Avvent:9

“Verġni Marija, issa smajtha l-aħbar: int se tnissel u jkollok iben; u smajt ukoll li dan mhux se jsir permezz ta’ bniedem imma bil-qawwa tal-Ispirtu s-Santu. U issa l-anġlu qiegħed jistenniek twieġeb għax wasallu l-ħin li jerġa’ jitla’ għand Alla li bagħtu. U aħna wkoll, Sidtna Marija, qegħdin nistennewk tħenn għalina u titkellem għax is-sentenza tal-kundanna qiegħda tagħfas fuqna. Ara, l-Anġlu ressaqlek quddiemek il-prezz tas-salvazzjoni tagħna, u aħna minnufih inkunu ħielsa jekk inti tgħidlu iva. Aħna lkoll ħadna l-ħajja bil-Kelma t’Alla ta’ dejjem, u issa qegħdin immutu: daqsxejn ta’ tweġiba tiegħek terġa’ taħjina u ssaħħaħna”.

IV Meta wieħed jiġi biex jagħmel evalwazzjoni tal-ħajja ta’ San Bernard jintebaħ li kien hemm affarijiet li permezz tagħhom huwa ħalla impatt fuq iż-żminijiet li ġew warajh. Nistgħu nsemmu dan li ġej: a. Bernard jitqies bħala wieħed mill-awturi medjevali l-iktar iċċitat minn Kattoliċi u Protestanti; b. huwa bbaża d-duttrina Nisranija fuq l-Iskrittura Mqaddsa u l-kitba ta’ Missirijiet il-Knisja mingħajr ma warrab il-loġika u r-retorika; ċ. huwa kien id-difensur tal-Lectio Divina li kienet pont bejn il-ħajja intellettwali u devozzjonali; d. huwa għamel enfasi fuq il-grazzja u mhux fuq il-ħidmiet/egħmejjel; u e. huwa influwenza l-mistici tas-sekli ta’ wara b’mod speċjali lit- tliet Dumnikani Ġermaniżi Meister Eckhart (1260-1327), John Tauler (1300-1361) u Henry Suso (1295-1365).10 Jekk imbagħad inħarsu lejn dawk l-affarijiet li fihom Bernard kien xi ftit jew wisq kontroversjali, nistgħu nsemmu dawn li ġejjien: a. is-sehem tiegħu fit-tieni kruċjata (1146) kien falliment għalkemm kollox irid jitqiegħed fil-kuntest ta’ żmienu; b. Bernard, fil-konfront mar-razzjonaliżmu ta’ Abelardu, l-attakk fuq il-filosfu kien eċċessiv meta huwa ltaqa’ miegħu tliet darbiet; KNISJA 2000 n 129 81

ċ. filwaqt li kien Difensur tal-Verġnità perpetwa ta’ Marija, huwa jqis u jagħmel enfasi kbira fuq Marija bħala Medjatriċi, jiġifieri bħala dik li għandha rwol indispensabbli fis-salvazzjoni tal-bnedmin;11 d. huwa ġie meqjus bħala l-iktar kittieb maħbub fost il-Protestanti (Kalvinu u Luteru); u e. fil-Ktieb (prietki) tal-‘Għanja tal-Għanjiet’ huwa ma joqgħodx lura li jitkellem fuq l-importanza tas-sess bejn l-għarus u l-għarusa fil- ħajja miżżewġa; għalhekk dan il-ktieb ma jirreferix biss għar-relazzjoni bejn Kristu u l-Knisja imma anki għall-ħajja bejn il-koppja miżżewġa. Fl-1830 il-Knisja żejnet lil San Bernard bit-titlu ta’ Duttur u dan għamlitu għax il-kitba tiegħu hija mezz biex aħna naslu għand il-Ħallieq li hu Mħabba. Huwa wasal biex skopra is-sbuħija ta’ Alla permezz tal-ħajja spiritwali li huwa għex bħala Abbati Ċisterċens fi Clairvaux u fil-kuntatt li kellu ma’ ħutu l-bnedmin. Il-meditazzjoni tal-Iskrittura Mqaddsa, l-istudju tas-Santi Padri, il-ħajja ta’ talb u l-esperjenzi li għadda minnhom għenuh biex isir jaf iktar lilu nnifsu u l-missjoni tiegħu fil-Knisja. Il-Papa Benedittu XVI, fil-katekeżi li kien għamel fuq San Bernard12, stqarr li flimkien ma’ dan id-duttur “aħna wkoll irridu nagħrfu li l-bniedem ifittex lil Alla aħjar u saħansitra jsibu iktar malajr ‘fit-talb milli fid-diskussjoni’.”

Noti 1. Ara l-Enċiklika tal-Papa Piju XII bl-isem Doctor Melliflus li ħarġet f’għeluq it-8 mitt sena mill-mewt ta’ San Bernard, fl-1953. 2. Ara Jordan Aumann, Christian Spirituality in the Catholic Tradition., pp.93-95. 3. Ara Bernard of Clairvaux – Selected Works, The Classics of Western Spirituality., Introduction, pp.15-26. 4. Ara Michael O’Carroll, Theotokos – A Theological Encyclopedia of the Blessed Virgin Mary., p.75; Jaroslav Pelikan, Mary through the Centuries, pp.192-197. 5. Din hi l-ewwel strofa ta’ dan l-innu: ‘O sacred Head, now wounded, with grief and shame weighed down, Now scornfully surrounded with thorns, Thine only crown; O sacred Head, what glory, what bliss till now was thine! 82 KNISJA 2000 n 129

Yet, though despised and glory, I joy to call Thee mine’., Ara http://www. hymntime.com./tch/htm/o/s/a/osacredh.htm 6. Ara Bernard of Clairvaux – Selected Works, p.31-35. 7. Ara Uffiċċju Divin, Liturġija tas-Sigħat, Vol.IV, Sermo 5 de diversis, p.184-5. 8. Ibid.Vol.IV, Sermo 83, p.1235. 9. Ibid., Vol.I, De laudibus Virginis Mariae, Hom.4:8-9., p.296-7. 10. Ara Evelyn Underhill, Mysticism, p.463. 11. Ara Theotokos, p.76. 12. Udjenza Ġenerali, 21 ta’ Ottubru, 2009.

Bibljografija Aumann, Jordan., Christian Spirituality in the Catholic Tradition., Ignatius Press, San Francisco, 1985. Benedict XVI., Doctors of the Church., Our Sunday Visitor Publ. Div., Our Sunday Visitor Inc., Huntington, Indiana, 2011. Evans, G.R., Bernard of Clairvaux – Selected Texts., The Classics of Western Spirituality., Paulist Press, New York, Mahwah, 1987. Fahey, William Edmund., The Foundations of Western Monasticism., Tan Classics, St Benedict Press, 2013. Funk, John F., The Doctors of the Church., Vol.2., St.Pauls, 2000. Heer, Friedrich., The Medieval World Europe 1100-1350., Phoenix Giant, London, 1998. Marenbon, John., Early Medieval Philosophy (480-1150) – An Introduction., Routledge, London & New York, 2001. Mortimer, Ian., Centuries of Change., The Bodley Head, London, 2014. O’Carroll, Michael., Theotokos – A Theological Encyclopedia of the Blessed Virgin Mary., A Michael Glazier Book, The Liturgical Press, Collegeville, Minnesota, 1982. Pius XII., Doctor Mellifluus., Encyclical Letter., 1953. Ratisbonne, Theodore., St.Bernard of Clairvaux., Tan books, Charloote, North Carolina, 2010. Southern, R.W., The Making of the Middle Ages., Pimlico 79, Random Hse, London, 1993. Underhill, Evelyn., Mysticism., Bracken Books, London, 1998. Aquinas, Magister in Sacra Pagina: Method as key to good theology

Fr Justin Schembri OP

1. The interplay between theology and scriptures For a contemporary student of biblical theology, it may seem counter- intuitive to look back to Medieval exegesis for insight. Indeed, with our critical, technical, exegesis, such exegesis might seem naïve and antiquated. And yet, for all our technical expertise – or even perhaps because of it – scriptures can seem to be bereft of theological discourse. This divorce between scriptures and theology, much practiced today, runs contrary to the method of inquiry employed by many theologians of the twelfth and thirteenth centuries, including Aquinas himself. Indeed, while he was aware of the challenge posed by the separation of biblical exegesis from theological science, Aquinas knew that “they needed to be allowed to nourish one another: if biblical exegesis concerns itself with the descent of God towards humanity, then theology, ascending back to God, finds its sustenance in this divine gift.”1 This interplay between theology and scriptures, therefore, seems to be at the heart of Aquinas’ thought. Indeed, as Gilson once said, “the entire theology of Saint Thomas is a commentary on the Bible; he advances no conclusion without some justification from Holy Scriptures, which is the Word of God.”2 This being so, it is no wonder that Aquinas is also known as magister in sacra pagina – an academic title which he received at Paris in 1256 – which highlights the fact that scriptures functioned as his ultimate foundation for constructing a coherent theology. It should come as no surprise, therefore, that, in his inaugural lecture Hic est Liber (part I), Aquinas makes reference to the fact that scriptures, most completely, teaches steadfastly with its eternal truth, delights pleasantly with its usefulness, and motivates effectively with 84 KNISJA 2000 n 129 its authority – an authority that is grounded in its origin (God), in its fullness of knowledge, and in its power to effect eternal life. Ultimately, if the scope of theology is to come to know God better (as the object of the science of sacred doctrine – see ST I, q. 1, a. 7), then it makes sense that scriptures should be found at its very foundation.3 Keeping all this in mind, this short article aims to draw attention to how Thomas explored the scriptures by highlighting three very significant points. Firstly, we will look at Aquinas’ hermeneutical method through which he studied scriptures. Secondly, we will illustrate how he applied these principles through a few concrete examples found in his writings. Lastly, we will conclude by showing that this interplay between theology and scriptures revolves around a central pivotal conviction that Jesus Christ is “the centre and summit”4 of both.

2. The multiple senses of scriptures When it come to Scriptures, we cannot but emphasize that it is not just about reading Scriptures but, rather, all about how one read Scriptures – reading Scriptures is all about method. With the wrong method, we can end up saying things which are the exact opposite of what the authors of the sacred texts wanted to tell us. But with the right method, with the right strategy, we can uncover things which we did not see before and help in polishing the pearl of eternal truth. In other words, bad theology is grounded in bad exegesis and bad exegesis is grounded in bad methodological practices. Likewise, good theology is grounded in good exegesis and good exegesis is grounded in good methodological practices. Therefore, we must acquire the tools of strategy necessary if we are to do theology right. What, then, is at the basis of Aquinas’ own methodology? At its core, Thomas’ method was based on the two senses of scriptures: the literal and the spiritual; while the literal meaning was concerned with the text itself and what was the literal meaning intended by the author (the surface text in its historical setting), the spiritual sense was more concerned with what can be discovered under the surface, often spiritual and edifying in content. The spiritual sense itself was often divided into three: the allegorical, the tropological, and the anagogical, where KNISJA 2000 n 129 85 the allegorical sense highlights that sense in which one thing refers to another (often as a figure), the tropological sense concerns the realm of morals and the anagogical sense concerns that meaning which pertains to our heavenly existence. Of course, if one goes even further back in time, one will notice that this principle was not invented by Aquinas; it can be seen as far back as biblical exegesis was first practiced and, by the time that Aquinas comes on the scene, it was considered as authoritative.5 Yet Aquinas, amongst others, did modify previous practices; indeed, while some more ancient methodologies emphasized the spiritual over the literal, Thomas relied heavily on the literal sense – that sense which discussed what the author intended to tell us – because the spiritual sense was based on the literal sense, without which scriptures would become non-sensical. Indeed, while “the latter were by no means ignored, for Thomas especially it is the literal sense that is normative and the basis for all theological argumentation.”6 Having said this, it was not always easy to make such a distinction between the literal and the spiritual sense. Two cases will suffice. On the one hand we find Aquinas’ statement concerning the rainbow of Gen 9,13-16 in Quodlibet III. Here, Thomas asks whether it is possible that the rainbow can act as a sign that God will never again bring a flood – if the rainbow was a real meteorological phenomenon which occurred (and continues to occur) many times throughout history, how can this be a literal sign that something will never happen again? In the respondeo, Thomas makes the case that the literal sense is indeed a rainbow that occurred while the spiritual, figurative, sense is Christological since Christ protects us from spiritual floods.7 On the other hand, we find his comment on Ps 29,4 (you brought up my soul from the inferno; vulgate). Here, Thomas tells us that this cannot be literal because David – the supposed author of the psalm – could not have been freed from hell when he wrote this psalm; rather, it could be understood in a metaphorical sense, as if he were freed from grave danger. The literal sense, on the other hand, was Christological: it was Christ whose soul was drawn out of hell. In this way, David was literally expressing events which he did not understand and would only make sense in the course of history. 86 KNISJA 2000 n 129

The interesting thing in these two cases is that, while the former places the Christological interpretation in the realm of the spiritual sense, the situation in the latter case is reversed; the Christological meaning is the literal sense. While it may seem that Thomas is being arbitrary in his use of literal and spiritual senses, this is far from the truth; with Thomas it is always about making distinctions. Ultimately, Thomas found a way to keep the relationship between the literal and the spiritual sense intact by making one very specific distinction: one has to be considerate of what type of text is being discussed and what was the language – or the modus loquendi – of that scriptural text under examination.8

3. The study of the language of scriptures: the narrative, parabolic, and poetic modes The emphasis of Aquinas on the modus loquendi of languages is an interesting discovery for me personally because it fits well within modern-day practices of how we study scriptures. Now, while we cannot go into much detail, it seems to me that three distinct forms or modes of language are important to understand Thomas’ exegesis, named in his prologue to the Sentences: the narrative mode, the parabolic mode, and the poetic mode.

3.1. The narrative mode of speech Many texts in scriptures are narrative – they tell a particular story; and this story contains particular truths that we are to glean. Interestingly, while this is a very popular way of looking at texts today, it may come as a surprise to many that Aquinas was already doing much of the same so long ago. Indeed, like many of us today, Aquinas would not only examine scriptural texts both intertextually and contextually for meaning but also examine the structure of that same text since structure already gives us content. This narrative mode is witnessed, most of all, in the Historical books of the OT and in the Gospels. It will suffice to examine the Sermon on the Mount in the Gospel of Matthew to illustrate how Thomas looks to context, intertextuality, structure, and theology to understand biblical texts. KNISJA 2000 n 129 87

Firstly, context. When one takes up and examine the Gospel commentaries, one realizes, even before reading the materials themselves, that the commentaries runs from beginning to end of the Gospel and, before he comments, Thomas provides us with the actual text itself. This is an important shift from many among the Church Fathers, for instance, who mostly studied the bible outside of context – this contextual study allows Thomas to study each of the Gospels, for instance, as unique books which have a story to narrate. The commentaries go further than this. When Thomas comments on Mt 5,1 (on seeing the multitudes; lectio 1, § 396), Thomas makes the claim that the Lord is setting forth his teaching which is divided into three parts: in the first part (the Sermon), Christ’s teachings is set forth, the second part (chapter 13), concerns the power of teaching, and the third part (chapter 17) has to do with the end to which this teaching leads to. When one realizes that chapter 13 consists of mainly the parables of the kingdom and chapter 17 begins with the transfiguration, one can easily understand why Thomas said this very thing. Indeed, the Sermon consists of the essence of his teachings, the parables in chapter 13 aim to persuade us about the kingdom, and the transfiguration illustrates what adhesion to the kingdom implies. While we can discuss the complexities of the argument, we thoroughly agree that, by looking at the entire narrative logic of Matthew, we can come to a better picture of what Matthew desires to tell us. Secondly, structure. When one examines the Gospel commentaries of Thomas, one comes to realize that each of the lectures are divided according to the structure of each pericope. For instance, not only his discussion on the Sermon on the Mount is divided into three sections (one for each chapter) but also each section is divided into specific lectures, each one completely dependent on how Thomas structures each unit. For instance, Matthew 5 (the beginning part of the Sermon on the Mount), we find 12 lectures – each lecture discussing a specific pericope. Now, one can certainly argue that Thomas’ divisions perhaps need some work, but one cannot deny that this procedure is still practiced today. Thirdly, intertextuality. One thing that sets apart Thomas’ thought on scriptures is that he interprets scriptures through scriptures; the 88 KNISJA 2000 n 129 scriptures themselves are the best interpretive key to understand scriptures. Returning back to Mt 5,1-2 (§ 399), Thomas tells us that there are five reasons why Jesus went up a mountain, where each reason is based on scriptures: (i) Jesus went up the mountain to show his excellence (Ps 68,15; where Bashan is a very fertile land); (ii) that the teacher must climb up since good tidings come from a mountain (Isa 40,9); (iii) to show the loftiness of the Church since, the house of the Lord will be exalted above the hills and will be the chief of the mountains (Isa 2,2); (iv) to show the perfection of this teaching since God’s righteousness is liken to a mountain (Ps 36,6); (v) so that it might correspond to the old law, which had been given on a mountain (Ex 19,24). Again, one can certainly argue for or against these points, but there is no denying that we can see the foundations of a method still practiced today. Surely, while the first four points are debatable, the fifth point is not only valid but also still considered viable; Matthew certainly want us to make the connection between Jesus and Moses, between the Mosaic law and its fulfillment. Fourthly, theology. In the second lecture on the Sermon, concerning the beatitudes, he comments on the meaning of the poor in spirit. The poor in spirit are those who do not have the spirit of pride – those who are humble before God (§ 415). What is interesting for me is that, while not completely aware of the importance of the anawim in Hebraic thought, Thomas gets the theology right; the poor in spirit are not those who are physically poor but those who humble themselves before God. For our purposes, what is of most importance is that, in the narrative mode of speaking, we notice how the literal and the spiritual senses of the text are quite intertwined with each other; we find Jesus going up a mountain to say something and what he says must be taken literally – we must accept that what he says is of primary meaning. And yet, this primary meaning is also allegorical, tropological, and anagogical. Indeed, as we saw, Jesus goes up the mountain as a figure of the past (the old law) – allegorical – what Jesus states is moral in content (tropological), and it has the scope of orienting us to our teleios (anagogical) – but all of this can be witnessed on the literal, narrative, plane of the text. KNISJA 2000 n 129 89

3.2. The parabolic mode of speech In Thomas’ prologue to the Sentences (1 Sent. 1-21, Pr., q. 1, a. 5c), he highlights that, since theological principles are not adapted to human reason, which requires information from the sensitive world to function, theology often needs help from argumentation, authorities, and natural similitudes for the destruction of error to occur. The way of speaking of the similitude is the realm of the parable. Interestingly, similar to my own remarks in a previous article on the parables, Thomas (in his commentary on the Gospel of Matthew, chapter 13, lectio 1, § 1082-1083) makes the claim that parables are suitable for Jesus’ teachings because one has to have the right disposition – one of belief – to understand; those who do not believe will not – and could not – grasp the meaning of the words of Jesus. Another reason that Jesus taught in parables is because it is advantageous when teaching the masses, where different people are affected in different ways; the parable allows for this difference in affect. A third and final reason highlighted in that same article is the fact that spiritual things are always hidden and so they cannot be made entirely clear through plain language – even to the faithful.9 As for his own exposition of parables, such as the parable of the sower (Mt 13,1-23), he follows the usual technique of metaphor or the symbol (metaphoricum, sive symbolicum, vel parabolicum – see 1 Sent. 1-21, Pr., q. 1, a. 5c – a phrase which, in contrast to the narrative mode, consists in a one-to-many association).10 For instance, the seed is like the word of God; the seed which falls by the way side is like the word of God that falls in a vain and unstable heart; the stony ground is similar to those who have a hardness of heart; that seed which sprouted without roots are like those who do not think profoundly; the thorns are like anxieties and resentments; and, lastly, the good soil is like a good heart. While this interpretation might seem to put us firmly into the spiritual realm, reality is much more nuanced. Indeed, this metaphorical sense is not distinct from the literal sense because parables teach through similitudes – that is the literal sense of the parable. Thus, we do not have to look beyond what the text states to find our answers; this is much different from the spiritual sense of allegory which would interpret the 90 KNISJA 2000 n 129 red cord that Rahab used to let down the Jewish spies (Josh 2,15.18) as a figure of the blood of Christ! As with the narrative mode, the significance of the parabolic mode of language is that, while it is found in the literal sense because the literal sense of the parable is figurative, it is still a “vehicle of transcendent truths.”11 As such, for example, the parable of the sower, albeit figurative in language, does speak about the transcendent truth that one must have a good heart to receive the Word with open arms.12 Yet again, Aquinas keeps the literal and the spiritual together by emphasizing the mode of speech from within the context it presents itself.

3.3. The poetic mode of speech As 1 Sent. 1-21, Pr., q. 1, a. 5c makes clear, the realm of poetry belongs to the Prophetic books. This mode of speech of poetry is similar to the parabolic mode in as much as it is based on the similitude. But, having said this, poetry stretches this similitude to its limits since it can become fiction. One example will be sufficient: while commenting on Isaiah’s vision (the commissioning of Isaiah) in Isa 6, Thomas asks if this vision was imaginary (a fiction composed purely by Isaiah) or intellectual (a supernatural presentation by God based on truth). Aquinas, interestingly enough, does not know and does not explore the question further. What is significant, however, is the fact that he states that no matter if it is imaginary or intellectual, the figurative language concerning the supernatural truth that the prophets wants to convey to us is literal – as he will say in ST I, q. 1, a. 9, rep. 1-3: poetry makes use of metaphors and figures and the meaning of such forms of language is indeed literal.13 Yet again, Thomas keeps the unity between the spiritual and the literal by means of being very sensitive to what kind of language we are dealing with.

4. At the heart of the theology and exegesis, we find Jesus In this short essay, we have tried to impress on our readers the importance of method. And while this might appear tedious to some, in my limited experience of studying and teaching scriptures, I am well aware of its value. Without a good method, I repeat, we open the door KNISJA 2000 n 129 91 to bad exegesis and theology. In this article, I have made the claim that Thomas’ exegesis was founded on a precise method where he was able to keep the literal and spiritual senses together by appreciating the mode of language employed. This is significant because it predates, by centuries, what we would later see in the works of the nineteenth and twentieth centuries concerning genre, form, style, and literary analysis. This being said, Thomas was not a literary critic; he was a theologian whose aim was to understand, as far as possible, Christ and the mystery of the Incarnation. Indeed, as he states in ST II-II, q. 1, a. 8, respondeo, there are two principle matters of faith: the revelation of the Godhead (the inner life of the Trinity) and the mystery of the Incarnation.14 All forms of language – be it the literal or the spiritual and be it the narrative, parabolic, or poetic – were, ultimately, ways in which the sacred scriptures illuminate the heart, soul, and mind of believers so that they too may come to know the Godhead more so that they may be saved. As Christians, we know that the best way to come to know the Godhead is to know Christ, who in becoming man, revealed best of all who the Father, Son, and Holy Spirit are. Therefore, Christology is fundamental in the science of sacra doctrina. Of course, at the heart of Christology is understanding why Christ became man. As Thomas himself states (In Ioh, ch. 1, v. 14; lectio 7, § 178), what is central to understand why Christ became man is the fact that Christ did not only will to be like men in nature, but also in living with them on close terms without sin, in order to draw to himself men won over by the charm of his way of life. Thus, by studying the mystery of the Incarnation, we are drawn to Christ and, being drawn to Christ, we can come to know him more; and in coming to know him more, we adhere to him all the more – an adherence which is essential for salvation. Christ, therefore, stands at the center of his theology and all his biblical exegesis. It is no wonder, in fact, that, while commenting on Romans 1,3 (Ad Rom. ch. 1, lectio 2, § 29), Thomas states that the Son of God is deservedly called the subject matter of the Holy Scriptures. Why? Because all of scriptures allude to Christ and what his Incarnation and death/resurrection accomplished for us. This continued to be the 92 KNISJA 2000 n 129 focal point of Thomas’ thought until the day he put down his pen when he experienced first-hand the awe of the glory of Jesus. While we have certainly made many pertinent and significant developments in modern biblical exegesis, we have much to appreciate in the works of the magister in sacra pagina – most importantly is the fact that our exegesis, no matter how technical, must be theological and must shed light on our knowledge of Christ and move us closer to relationship with him. May this principle guide all our exegesis and theology, no matter how technical, so that we too can see and taste the beauty of the Lord. Amen.

Notes 1. G. Dahan, “Thomas Aquinas. Exegesis and Hermeneutics”, Reading Sacred Scripture with Thomas Aquinas. Hermeneutical tools, theological questions and new perspectives (ed. P. Roszak – J. Vijgen) (TÉMÂ 80; Brepols 2015) 46. 2. É. Gilson, Les tribulations de Sophie (Essai d’art et de philosophie; Paris 1967) 47. 3. The texts of Thomas Aquinas, Latin and English translations, was accessed online from the Aquinas Institute. See https://aquinas.institute [accessed last July 11, 2019]. 4. E. Reinhardt, “Thomas Aquinas as interpreter of scripture in the light of his inauguration lectures”, Reading Sacred Scripture with Thomas Aquinas. Hermeneutical tools, theological questions and new perspectives (ed. P. Roszak – J. Vijgen) (TÉMÂ 80; Brepols 2015) 88. 5. For those who want to understand better the distinction of the four senses, please see a previous article that I wrote in this series: J. Schembri, “The Early Church and Scriptures. A creative fidelity to the text”, Ħarsa lejn Missirijiet il-Knisja (ed. R. Gatt) (Knisja elfejn 125; Rabat, Malta 2018) 31-38. 6. N. M. Healy, “Introduction”, Aquinas on Scripture. An introduction to his biblical commentaries (ed. T. G. Weinandy – D. A. Keating – J. P. Yocum) (London 2006) 8. 7. Quodl. III, q. 14, a. 1c. What we would say today, maybe, is that this rainbow is a literal sign of God’s promise; in fact, among Semitic languages, such as Hebrew or Maltese, rainbow is literally “the bow of God” [in Maltese: qawsalla]. KNISJA 2000 n 129 93

8. See Dahan, “Thomas Aquinas”, 52-58. 9. For a more in-depth take of the parables, see J. Schembri, “‘As they were able to hear’ (Mk 4,33). An introduction to the parables of Jesus”, Il- Parabboli. Mir-Rakkont għall-azzjoni (ed. R. Gatt) (Knisja elfejn 121; Rabat, Malta 2017) 3-17. 10. See Dahan, “Thomas Aquinas”, 66-69. 11. Dahan, “Thomas Aquinas”, 62. 12. Another example of the transcendent truth of figurative language can be seen in Thomas’ Summa. Certainly, Thomas is correct in stating that, when scriptures speak of God’s arm, the literal sense concerns God’s operative power and not that God has such an appendage (see ST I, q. 1, a. 10, rep. 3). 13. See J. Wawrykow, “Aquinas on Isaiah”, Aquinas on Scripture. An introduction to his biblical commentaries (ed. T. G. Weinandy – D. A. Keating – J. P. Yocum) (London 2006) 59-60. 14. For more on the matter, see D. A. Keating, “Exegesis and Christology in Thomas Aquinas”, Reading Sacred Scripture with Thomas Aquinas. Hermeneutical tools, theological questions and new perspectives (ed. P. Roszak – J. Vijgen) (TÉMÂ 80; Brepols 2015) 507-530.

Bibliography 1. Online primary sources Aquinas Institute. See Justin Schembri c.dochttps://aquinas.institute [accessed last July 11, 2019].

2. Secondary sources Dahan, G., “Thomas Aquinas. Exegesis and Hermeneutics”, Reading Sacred Scripture with Thomas Aquinas. Hermeneutical tools, theological questions and new perspectives (ed. P. Roszak – J. Vijgen) (TÉMÂ 80; Brepols 2015) 45-70. Gilson, É., Les tribulations de Sophie (Essai d’art et de philosophie; Paris 1967). Healy, N. M., “Introduction”, Aquinas on Scripture. An introduction to his biblical commentaries (ed. T. G. Weinandy – D. A. Keating – J. P. Yocum) (London 2006) 1-20. 94 KNISJA 2000 n 129

Keating, D. A., “Exegesis and Christology in Thomas Aquinas”, Reading Sacred Scripture with Thomas Aquinas. Hermeneutical tools, theological questions and new perspectives (ed. P. Roszak – J. Vijgen) (TÉMÂ 80; Brepols 2015) 507-530. Reinhardt, E., “Thomas Aquinas as interpreter of scripture in the light of his inauguration lectures”, Reading Sacred Scripture with Thomas Aquinas. Hermeneutical tools, theological questions and new perspectives (ed. P. Roszak – J. Vijgen) (TÉMÂ 80; Brepols 2015) 71-90. Schembri, J., “‘As they were able to hear’ (Mk 4,33). An introduction to the parables of Jesus”, Il-Parabboli. Mir-Rakkont għall-azzjoni (ed. R. Gatt) (Knisja elfejn 121; Rabat, Malta 2017) 3-17. “The Early Church and Scriptures. A creative fidelity to the text”, Ħarsa lejn Missirijiet il-Knisja (ed. R. Gatt) (Knisja elfejn 125; Rabat, Malta 2018) 31-38. Wawrykow, J., “Aquinas on Isaiah”, Aquinas on Scripture. An introduction to his biblical commentaries (ed. T. G. Weinandy – D. A. Keating – J. P. Yocum) (London 2006) 43-71. Id-Dutturi Franġiskani tal-Knisja

Fr Noel Muscat OFM

Fil-Moviment Franġiskan insibu tliet qaddisin li ġew iddikjarati bħala Dutturi tal-Knisja. Dawn huma Sant’Antnin ta’ Padova, San Bonaventura u San Lawrenz ta’ Brindisi.

Sant’Antnin ta’ Padova1 Twieled madwar l-1195 f’Lisbona, fil-Portugall, minn familja ta’ kavallieri. Fil-magħmudija ngħata l-isem ta’ Fernando. Ġie edukat fl- iskola tal-Katidral ta’ Lisbona, u fl-1210 ddeċieda li jikkonsagra ħajtu lil Alla fost il-Kanoniċi Regolari ta’ Santu Wistin, fil-monasteru ta’ São Vincente de Fora. Billi xtaq jgħix f’ambjent aktar kontemplattiv, talab li jintbagħat fil-monasteru rjali ta’ Santa Cruz f’Coimbra, li kien l-akbar ċentru kulturali tal-Portugall, u kellu biblijoteka famuża. Hemmhekk Fernando ngħata b’ruħu u ġismu għall-istudju tal-Iskrittura u tal-kummentarji ta’ Missirijiet il-Knisja, l-aktar S. Wistin, S. Ambroġ, S. Ġlormu u S. Girgor il-Kbir. Kien f’dan il-perjodu li ġie ordnat saċerdot u akkwista l-għerf li mbagħad kellu jidher fil-kitbiet u l-prietki tiegħu. Fl-1219 Fernando sar midħla ta’ grupp ta’ patrijiet Minuri li kienu waslu fil-Portugall u kienu jgħixu fl-eremitaġġ ta’ Olivais, barra Coimbra. Dawn il-Franġiskani marru bħala missjunarji fil-Marokk, fejn mietu martri fil-belt ta’ Marrakesh fis-16 ta’ Jannar 1220. Huma l-protomartri Franġiskani, il-qaddisin Berardo, Ottone, Adiuto, Accursio u Pietro. Il-fdalijiet tagħhom ittieħdu Coimbra, u Fernando malli rahom ħass il- vokazzjoni li jmur missjunarju hu wkoll u jsofri l-martirju. Iddeċieda li jħalli l-Kanoniċi Regolari ta’ Santu Wistin u daħal Franġiskan, u biddel ismu f’dak ta’ Fra Antnin. Fl-1220 telaq lejn il-Marokk, imma marad 96 KNISJA 2000 n 129 bil-malarja u kellu jerġa’ lura. Waqt il-vjaġġ bil-baħar, tempesta ġarret lil Antnin fuq il-kosta ta’ Sqallija. Mill-patrijiet ta’ Messina, Antnin sar jaf li fit-30 ta’ Mejju 1221, kellu jsir kapitlu ġenerali f’Assisi. Iddeċieda li jmur personalment u telaq bil-mixi. F’Assisi x’aktarx li ltaqa’ ma’ San Franġisk, u talab lil Fra Graziano, Ministru Provinċjal tar-Romagna, biex jilqgħu. Dan bagħtu fl-eremitaġġ ta’ Monte Paolo, barra Forlì, fejn għex ħajja moħbija u umli. Imma waqt ordinazzjoni saċerdotali fil-belt ta’ Forlì, is-superjur tiegħu talbu jipprietka, u hekk kulħadd intebaħ bl-għerf moħbi ta’ Fra Antnin. Minn dak il-ħin hu intbagħat fil-belt universitarja ta’ Bologna, biex jgħallem it-teoloġija lil ħutu patrijiet. San Franġisk innifsu kitiblu nota ċkejkna fl-1223, li fiha ħeġġu biex jgħallem it-teoloġija, basta ma jittraskurax l-ispirtu tat-talb. Antnin iddedika ħajtu wkoll għall-predikazzjoni, speċjalment kontra l-ereżija tal-Katari (Albiġiżi) li kienu preżenti fl-Italja ta’ fuq u fi Franza, u li kienu jiċħdu l-umanità ta’ Kristu u s-sagramenti tal-Knisja. Waqt predikazzjoni li għamel f’Rimini fl-1222, ikkonverta lill-eretiku Bonillo. Imbagħad mar fi Franza biex ikompli l-istess ħidma ta’ evanġelizzazzjoni kontra l-Albiġiżi, li kien bdieha San Duminku fi Provençe u Languedoc. Ipprietka f’diversi bliet, fosthom Bourges, Saint-Junien, Brive, Arles u Limoges. F’Arles ħa sehem fil-kapitlu provinċjali tal-Franġiskani ta’ Provençe u ġie wkoll magħżul bħala Kustodju ta’ Limoges. Għallem it-teoloġija f’Toulouse u Montpellier. San Franġisk miet f’Assisi fit-3 ta’ Ottubru 1226. Waqt il-kapitlu ġenerali tat-30 ta’ Mejju 1227, meta Fra Elia, li kien mexxa l-Ordni fl-aħħar snin tal-ħajja ta’ San Franġisk, temm il-kariga tiegħu u ġie elett Ministru Ġenerali Fra Giovanni Parenti, Antnin ġie msejjaħ biex isir Ministru Provinċjali tar-Romagna (Italja ta’ fuq). Hu għażel Padova bħala ċ-ċentru tal-ħidma tiegħu. Kien fl-1228 li Antnin mar Ruma u pprietka quddiem il-Papa Girgor IX u l-kardinali. Malli sema’ l-għerf kbir tal-predikazzjoni tiegħu, Papa Girgor sejjaħlu “Arka tat-Testment u teżor tal-Iskrittura Mqaddsa”. Kien fl-istess żmien li Antnin ipprietka wkoll Firenze u fil-Marche. Matul dawn is-snin hu beda jikteb il-prietki tiegħu, speċjalment is-Sermones dominicales. KNISJA 2000 n 129 97

Matul l-1229-1230 kien Padova, fejn fuq it-talba ta’ Rinaldo dei Conti di Segni, Kardinal ta’ Ostia u Protettur tal-Ordni, kiteb is-Sermones in sollemnitatibus Sanctorum. Fil-Kapitlu Ġenerali tal-1230, Antnin intagħżel bħala membru tal-kummissjoni ta’ patrijiet għorrief li marru quddiem il-Papa Girgor IX biex jitolbuh l-ewwel interpretazzjoni Papali tar-Regola Franġiskana. Il-Papa wieġeb bil-Bulla Quo elongati tat-28 ta’ Settembru 1230. Kien f’dan il-kapitlu li Antnin spiċċa minn Ministru Provinċjali u ddedika l-ħin tiegħu kollu għall-predikazzjoni. Kull fejn kien jipprietka kienu jisimugħ folol kbar. L-istil tal-predikazzjoni tiegħu kien kuraġġuż. Baqgħu magħrufin il-prietki tiegħu kontra l-abbużi tal-kleru castigatio( clericorum) u kontra l-użura. Fir-Randan tal-1231 Antnin ipprietka kuljum f’Padova. Kien l-ewwel eżempju ta’ quaresimale, jew prietka kontinwa matul ir-randan kollu. Tant kien sar popolari li l-ebda knisja f’Padova ma kienet tesa’ l-folol li kienu jisimgħu, u kellu jispiċċa jipprietka fil-pjazez. L-effett tal-predikazzjoni tiegħu kien li ddefenda l-foqra u ħadem għall-paċi bejn iċ-ċittadini. Sa pprova jikkonvinċi lit- tirann Ezzelino da Romano, li kien Ghibellino (partit tal-Imperatur) biex jeħles lill-priġunieri Guelfi (partit tal-Papa), imma bla ebda riżultat. Wara l-Għid tal-1231, Antnin iddeċieda li jirtira fl-eremitaġġ ta’ Camposampiero, qrib Padova, għand il-Konti Tiso, li kellu kastell li maġenbu laqa’ lill-Franġiskani. Hemmhekk Antnin kien jgħix f’ċella sempliċi fuq siġra kbira tal-ġewż, medhi fil-kontemplazzjoni. Kien f’dan il-post li seħħet id-dehra famuża tal-Bambin Ġesù lil Antnin, li kellha timmarka l-ikonografija tal-qaddis. Sadanittant, Antnin beda jħoss il- forzi jonqsuh. Kien marad bl-idropisija, u kien ibati minn qtugħ ta’ nifs u jimxi b’diffikultà kbira. Fit-13 ta’ Ġunju ħassu ħażin u talab li jittieħed lura Padova. Waqt il-vjaġġ deher li l-mewt kienet fil-qrib, u għalhekk il-patrijiet iddeċidew li jieqfu fil-monasteru tal-Klarissi, f’Arcella, barra l-ħitan ta’ Padova. Hemmhekk irċieva l-aħħar sagramenti u miet. Wara ftit jiem il-belt ta’ Padova bi ħġarha ġiet biex iġġorr il-ġisem ta’ Antnin li ndifen fil-knisja ta’Sancta Maria Mater Domini f’Padova. Fit-30 ta’ Mejju 1232, ħdax-il xahar biss wara li Antnin kien miet, Girgor IX ddikjarah qaddis fi Spoleto. Fuq il-qabar tiegħu saru mirakli bla għadd, hekk li fuq il-qabar tiegħu nbniet bażilika monumentali bejn 98 KNISJA 2000 n 129 l-1232 u l-1310, li għadha ċentru ta’ qima u pellegrinaġġ f’ġieħ dan il-qaddis hekk popolari. Fl-Ordni Franġiskan Sant’Antnin dejjem ingħata l-unuri liturġiċi tad-dutturi tal-Knisja, li mbagħad ġew ikkonfermati mill-Papa Piju XII fil-BreveExsulta Lusitania felix! O felix Padua, gaude! tas-16 ta’ Jannar 1946. Il-Papa żejjen lil Sant’Antnin bit-titlu Doctor Evangelicus. Fl-1263 San Bonaventura għamel ir-rikonjizzjoni tal-fdalijiet ta’ Sant’Antnin, u nstab l-ilsien inkorrott tal-qaddis, xhieda tal-predikazzjoni tiegħu. Il-prietki ta’ Sant’Antnin ġew ippubblikati f’edizzjoni kritika,2 kif ukoll id-diversi bijografiji medjevali ta’ ħajtu.3

San Bonaventura minn Bagnoregio4 Twieled fl-12175 f’Civita di Bagnoregio, qrib Orvieto, minn Giovanni di Fidanza u Maria di Ritello. Fil-magħmudija semmewh Giovanni. Kif jirrakkonta hu stess, meta kien għadu tfajjel marad gravement, u ġie salvat mill-mewt bl-interċessjoni ta’ San Franġisk.6 Fi tfulitu intbagħat bħala puer oblatus biex jistudja fil-kunvent tal-patrijiet Minuri ta’ Bagnoregio. Billi kien juri kapaċità għall-istudju, fl-1236 intbagħat Pariġi biex jistudja fil-Fakultà tal-Arti tal-Università. Hemmhekk hu segwa l-lezzjonijiet tal-imgħallem Alexander of Hales. Dan kien qassis li kien daħal fl-Ordni tal-Minuri, u għalhekk ġab il-kattedra universitarja tiegħu fil-kunvent tal-istudji, il-magna domus studiorum, li l-Franġiskani kellhom fil-kwartier ta’ Saint-Germain-des-Prés. Bonaventura jsejjaħ lil Alexander of Hales pater et magister.7 Fl-1243 Bonaventura akkwista t-titlu ta’ baċillier tal-arti meta kellu 26 sena, u daħal fl-Ordni tal-Minuri. Sal-1248 kompla jistudja t-teoloġija taħt Alexander of Hales (†1245). Kellu wkoll bħala għalliema lil Haymo of Faversham, Adam Marsh, William of York, Eudes Rigaud, u William of Middleton. Fl-1244 ġie ordnat saċerdot. Fl-1248 irċieva l-grad ta’ baċillier bibliku, meta kkummenta l-Evanġelju ta’ San Luqa, u beda jgħallem l-eżeġeżi biblika. Fl-1250-1251 ikkummenta l-erba’ volumi tal-Liber sententiarum ta’ Pietro Lombardo. F’dan il-perjodu kkompona t-trattat De reductione artium at theologiam, biex juri li t-teoloġija hi l-quċċata tal-għerf. Fl-1254 Bonaventura qagħad għall-eżami jew disputatio pubbliku biex akkwista l-licentia docendi. Hu kkummenta l-Quæstiones disputatæ KNISJA 2000 n 129 99 de scientia Christi, u sar magister regens tal-istudium tal-Franġiskani f’Pariġi. Imma dan it-titlu ġie rikonoxxut mill-awtoritajiet tal-Università fit-12 ta’ Awwissu 1257, meta Bonaventura kien diġà sar Ministru Ġeneral tal-Ordni. Dan minħabba l-kontroversja bejn il-maġistri sekulari (professuri qassisin) tal-Università u l-Ordnijiet mendikanti li kellhom ċentri ta’ studji f’Pariġi, jiġifieri l-patrijiet Predikaturi (Dumnikani), li kellhom żewġ kattedri f’Saint-Jacques, u l-patrijiet Minuri (Franġiskani), li kellhom kattedra f’Saint-Germain. Fil-perjodu 1254-1256 Bonaventura kkompona l-Quæstiones disputatæ de mysterio Trinitatis, u l-Breviloquium de intellegentia sacræ Scripturæ et fidei christianæ, li hu Summa ta’ duttrina teoloġika. Fl-1255 faqqgħet il-kontroversja bejn il-maġistri sekulari u l-Mendikanti fl-Università ta’ Pariġi, meta Guillaume de Saint-Amour ippubblika trattat kontra l-faqar tal-Mendikanti, intitolat Tractatus de periculis novissimorum temporum. L-Ordnijiet Mendikanti malajr wieġbu għal dawn l-akkużi. Id-duttur Dumikan Tumas t’Aquino rrisponda bit- trattat De opere manuali, contra impugnantes Dei cultum, u Bonaventura bil-Quæstiones disputatæ de perfectione evangelica. Imma l-kawża tal- Mendikanti qalgħet daqqa ta’ ħarta meta l-Franġiskan Gerardo da Borgo San Donnino ppubblika Liber introductorius in Evangelium æternum, li fih ikkummenta l-kitbiet tal-viżjonarju monastiku Gioacchino da Fiore (†1202), li kien ħabbar l-età tal-Ispirtu s-Santu li fiha l-Knisja karnali (Ecclesia carnalis) kellha tiġi sostitwita mill-Knisja spiritwali (Ecclesia spiritualis). Il-Papa Alessandru IV kkundannah bħala eretiku wara li kummissjoni ta’ teoloġi eżaminat il-kitbiet tiegħu. Sadanittant, is-suspett ta’ spiritwaliżmu fl-Ordni Franġiskan waqa’ saħansitra fuq il-Ministru Ġeneral Giovanni da Parma (1247-1257) u l-Papa sejjaħ kapitlu ġenerali fil-kunvent ta’ Aracœli f’Ruma fit-2 ta’ Frar 1257, li fih talab lil Giovanni da Parma biex jirreżenja. Imma ħallieh jagħżel is-suċċessur tiegħu, u dan għażel lil Bonaventura, li dak iż-żmien kien jgħallem Pariġi. Hekk Bonaventura sab ruħu Ministru Ġeneral tal- Ordni (1257-1274). Hu mill-ewwel ipprova jikkontrolla s-sitwazzjoni, billi kiteb ittra enċiklika lill-patrijiet nhar it-23 ta’ April 1257. F’Ottubru 1259 Bonaventura għamel irtir fuq il-Muntanja La Verna, fejn San Franġisk kien irċieva l-istimmati. Il-frott ta’ dan 100 KNISJA 2000 n 129 l-irtir kien it-trattat mistiku Itinerarium mentis in Deum, kapolavur ta’ mistika medjevali, li jitkellem dwar il-mixja tar-ruħ tal-bniedem lejn Alla permezz ta’ Kristu msallab, fuq l-eżempju ta’ San Franġisk li ngħaqad ma’ Kristu fid-dehra tas-Serafin Imsallab li kellu fuq La Verna fl-1224. Bħala superjur tal-Ordni Bonaventura kellu jikkundanna lil Gerardo da Borgo San Donnino, u anke jagħmel proċess kanoniku lil Giovanni da Parma. Dan tal-aħħar, iżda, sab lill-Kardinal Ottoboni-Fieschi jiddefendih, u rtira fl-eremitaġġ ta’ Greccio. Fit-13 ta’ Mejju 1260, waqt il-kapitlu ġenerali ta’ Narbonne, Bonaventura ppreżenta kostituzzjonijiet ġenerali lill-Ordni, li jiġbru fihom il-leġiżlazzjoni li kien hemm minn żmien Fra Elia (1232-1239).8 Kien fl-istess kapitlu li Bonaventura ġie inkarigat biex jikteb bijografija ġdida ta’ San Franġisk, li mbagħad ippreżenta fil-kapitlu ġenerali ta’ Pisa tal-1263, il-Legenda Maior Sancti Francisci, flimkien ma’ sommarju tagħha għall-uffiċċju divin, il-Legenda minor. Din saret il-bijografija uffiċjali ta’ San Franġisk, li Bonaventura fassalha fuq il-bijografiji preċedenti ta’ Tommaso da Celano u Julian ta’ Speyer, wara li kkonsulta ruħu ma’ sħab San Franġisk li kienu għadhom ħajjin, fosthom Leone, Rufino, Masseo u Illuminato. Fit-3 ta’ Ottubru 1260 Bonaventura ħa sehem fit-traslazzjoni tal- fdalijiet ta’ Santa Klara fil-bażilika l-ġdida li ġiet iddedikata lilha f’Assisi. Fit-8 ta’ April 1263 kien preżenti għat-traslazzjoni tal-fdalijiet ta’ Sant’Antnin fil-bażilika ta’ Padova. Fil-kapitlu ta’ Pariġi tal-1266 iddikjara li l-Legenda Maior kellha tibqa’ waħedha bħala l-ħajja uffiċjali ta’ San Franġisk.9 Fl-1263 Bonaventura kkollabora mal-kardinal Gaetano Orsini, li kiteb regola ġdida lis-Sorijiet Foqra ta’ San Damiano, li ġiet approvata mill-Papa Urbanu IV fit-18 ta’ Ottubru, u li fiha ngħata l-isem ta’ Ordni ta’ Santa Klara. Fl-1264 l-istess Papa waqqaf il-festa ta’ Corpus Domini, li l-uffiċċju divin tagħha ġie kompost minn San Tumas t’Aquino. Bonaventura kiteb prietka intitolata De Corpore Christi għal dik l-okkażjoni. Fl-24 ta’ Novembru 1265 il-Papa Klement IV għażel lil Bonaventura bħala arċisqof ta’ York, imma dan talbu bl-umiltà li ma jkunx isqof u l-Papa aċċetta. KNISJA 2000 n 129 101

Bejn is-6 ta’ Marzu u s-17 ta’ April 1267 Bonaventura ta sensiela ta’ konferenzi f’Pariġi, dwar id-dekalogu, Collationes de decem præceptis. Fl-1269 iċċelebra f’Assisi l-kapitlu ġenerali, li fih introduċa t-talba marjana tal-Angelus Domini bit-tradizzjoni tad-daqq tal-qniepen fil- knejjes Franġiskani waqt inżul ix-xemx. Billi f’Pariġi reġgħet xegħlet il-polemika bejn is-sekulari u l-Mendikanti, bil-kitbiet ta’ Gerard d’Abbéville u Nicholas de Lisieux, Bonaventura wieġeb bit-trattat famuż Apologia pauperum, difiża tal-faqar evanġeliku tal-Ordnijiet Mendikanti, biex jiddefendi t-teorija tal-użu fqir (usus pauper) mingħajr dritt ta’ proprjetà, li jipprofessaw il-Franġiskani. Fl-istess sena 1269 Bonaventura kkompona sensiela oħra ta’ konferenzi dwar id-doni tal- Ispirtu s-Santu, Collationes de donis Spiritus Sancti. Il-Papa Girgor X kien qed jipprepara konċilju ekumeniku f’Lyon, bl-iskop li jġib l-għaqda tal-Knisja Griega ma’ dik ta’ Ruma. Intbagħtu xi ambaxxaturi papali għand l-imperatur biżantin Michele Paleologos, fosthom Girolamo d’Ascoli, li mbagħad sar Ġeneral tal-Ordni, kardinal, u anke Papa, bl-isem ta’ Nicolò IV. L-aħħar mawra ta’ Bonaventura f’Pariġi kienet dik mid-9 ta’ April sa tmiem Mejju 1273, meta kkompona l-famużi konferenzi dwar is-sitt ijiem tal-ħolqien, Collationes in Hexaëmeron, kummentarju stupend ta’ teoloġija tal-istorja, bl-iskop li jeħodha kontra t-teoriji eretiċi tal- kummentaturi ta’ Aristotele fl-Università ta’ Pariġi. Fit-28 ta’ Mejju 1273 Girgor X ħatar lil Bonaventura Kardinal Isqof ta’ Albano u inkarigah, flimkien ma’ Tumas t’Aquino, biex iħejji x-xogħol għall-konċilju ekumeniku ta’ Lyon. Tumas miet fl-abbazija ta’ Fossanova u ma wasalx għall-konċilju. Fil-15 ta’ Lulju 1273 Bonaventura rċieva l-kappell kardinalizju fil-kastell ta’ Santa Croce di Fagna al Mugello, qrib Firenze, u telaq lejn Lyon, fejn ġie kkonsagrat isqof flimkien mal- kardinal Dumnikan Pietro di Tarantasia. Fid-19 ta’ Mejju 1274 Bonaventura rriżenja minn Ministru Ġeneral tal-Ordni, u ġie elett Girolamo d’Ascoli. Sadanittant beda l-konċilju ekumeniku fit-28 ta’ Ġunju 1274. Bonaventura kien ħadem bla heda għall-unjoni tal-Knisja Griega ma’ dik Rumana, u waqt il-konċilju marad u miet f’Lyon fil-15 ta’ Lulju 1274. Indifen fil-knisja tal-Minuri u ħabibu l-kardinal Pietro di Tarantasia għamillu l-eloġju funebri bil- 102 KNISJA 2000 n 129 kelmiet Doleo super te, frater mi, Jonatha. Il-Papa nnifsu kien preżenti għall-funeral ta’ Bonaventura. Bonaventura ġie kanonizzat mill-Papa Franġiskan Sistu IV fl-14 ta’ April 1482,10 filwaqt li l-Papa Franġiskan Konventwal Sistu V ddikjarah duttur tal-Knisja fl-14 ta’ Marzu 1588 bil-BullaTriumphantis Ierusalem. Bonaventura ġie magħruf bħala Doctor Seraphicus.

San Lawrenz ta’ Brindisi11 Giulio Cesare Russo twieled fi Brindisi fit-22 ta’ Lulju 1559 minn Guglielmo Russo u Elisabetta Masella. Wara l-mewt ta’ missieru, bejn l-1561 u l-1565 studja fil-kunvent tal-Franġiskani Konventwali ta’ San Pawl Eremita, fi Brindisi. Meta mbagħad tilef anke lil ommu, intbagħat Venezia għand zijuh li kien qassis u għalliem f’San Marco. Bl-għajnuna tiegħu Giulio Cesare sar jaf il-Franġiskani Kapuċċini tal-Veneto, u daħal f’dan l-Ordni fit-18 ta’ Frar 1575, u ġie mogħti l-isem ta’ Lorenzo. Fl-24 ta’ Marzu 1576 temm in-Novizzjat f’Verona u għamel il- professjoni. Imbagħad studja l-filosofija f’Padova u t-teoloġija Venezia. Kellu kapaċità straordinarja biex jitgħallem il-lingwi antiki u moderni, u kien kapaċi jaqra l-Iskrittura bl-Ebrajk, bil-Grieg u bil-Latin. Fit-18 ta’ Diċembru 1582 ġie ordnat saċerdot u mill-ewwel ingħata għat-tagħlim tat-teoloġija u għall-predikazzjoni. Fl-1586 sar mastru tan-novizzi, u fl-età żagħżugħa ta’ 30 sena sar ministru provinċjal tal-Kapuċċini fit-Toscana. Billi kien sar famuż minħabba l-elokwenza, id-duttrina u l-kapaċità tiegħu biex jitgħallem il-lingwi, il-Papa Klement VIII sejjaħlu Ruma fl-1592 bħala predikatur tal-Lhud. Dan l-impenn kien frott tal-ħidma li Lawrenz kien diġà wettaq Venezia meta kien ipprietka lil-Lhud bl-ilsien tagħhom, u l-aktar bl- għarfien tiegħu tal-Iskrittura u tal-letteratura tar-rabbini. Kien tant kapaċi li l-Lhud kienu jaħsbu li kien Lhudi bħalhom li kien ikkonverta għall-Kristjaneżimu. Fl-1594 Lawrenz kellu jmur lura fil-Veneto għax ġie elett ministru provinċjal ta’ dak ir-reġjun. Fl-1596 sar definitur ġenerali tal-Ordni. Fl-1598 ħa f’idejh it-tmexxija tal-Kapuċċini tal-Isvizzera, u fl-1599 tal-ewwel missjoni tal-Ordni fi Praga. L-iskop ta’ din il-missjoni kien dak li jikkontrolla t-tixrid tal-Protestanteżimu fil-Boemja, fil-kuntest KNISJA 2000 n 129 103 tal-kontroriforma Kattolika li fiha l-Kapuċċini kienu jaħdmu b’ħeġġa kbira. Kien jidħol f’diskussjonijiet teoloġiċi mal-Protestanti u fl-1600 waqqaf kunventi tal-Kapuċċini fi Strasbourg, Vienna u Graz. Kien ukoll attiv bħala kappillan militari u ħa sehem fil-battalja ta’ Alba Reale kontra t-Torok, li saret fl-Ungerija fl-1601. Fl-24 ta’ Mejju 1602 Lawrenz ġie elett bħala Ministru Ġeneral tal- Kapuċċini. Għal tliet snin hu ngħata b’ruħu u ġismu biex iżur diversi kunventi u provinċji fl-Italja, l-Isvizzera, Franza, Olanda u Spanja. Fl- 1604 bena fi Brindisi l-kunvent ta’ Santa Maria degli Angeli fl-istess post fejn kien hemm id-dar tal-familja tiegħu. Meta temm il-ġeneralat tiegħu fl-1605, il-Papa Pawlu V bagħtu fi Praga, fejn dam sal-1609 jaqdi l-ministeru tal-predikazzjoni. Matul dawn is-snin ikkompona l-opra Lutheranismi Hypotyposis, li fiha ċaħad għalkollox id-duttrina Luterana. Fl-1609 id-duka tal-Bavarja, Maximilian I, bagħtu Spanja biex jinkoraġġixxi lir-re Filippu III biex jappoġġa lill-prinċpijiet Kattoliċi tal-Ġermanja. Dam Spanja sal-1613. Sadanittant kien ukoll maħtur kummissarju tal-Kapuċċini fil-Bavarja u t-Tyrol. Fl-1613 insibuh l-Italja, fejn reġa’ ġie elett definitur ġenerali u viżitatur fi Piemonte u l-Liguria. Wara xi żmien Venezia, fl-1618 hu mar Ruma u mbagħad Brindisi. Kien diġà jħossu marid. Meta kien għadu Napli rċieva l-ordni tal-kardinal protettur tal-Kapuċċini, Alessandro Peretti, biex imur ambaxxatur quddiem Filippu III ta’ Spanja. Imma diversi intriċċi politiċi spiċċaw biex ostakolaw il-ħidma tiegħu, sakemm fil-5 ta’ April 1619 irnexxielu jitlaq minn Genova lejn Madrid u mbagħad lejn Lisbona, fejn kien jinsab ir-re. Hemmhekk marad gravement, u miet fit-22 ta’ Lulju 1619. Il-ġisem mejjet tiegħu ttieħed Villafranca del Bierzo fi Spanja, fil-monasteru tas-sorijiet Franġiskani Skalzi, fejn jinsab midfun. Il-proċess ta’ kanonizzazzjoni kien diġà beda fl-1623, imma Lawrenz ġie beatifikat mill-Papa Piju VI fl-1783, u kanonizzat mill-Papa Ljun XIII fl-1881. Fid-19 ta’ Marzu 1959 Papa San Ġwanni XXIII ipproklamah Duttur tal-Knisja. 104 KNISJA 2000 n 129

Noti

1. G.V. Sabatelli, Antonio da Padova, santo, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vol. 3 (1961); R. MANSELLI, S. Antonio di Padova e la prima predicazione francescana, in Il Santo 8 (1968) 3-20; A. RIGON, S. Antonio di Padova e il minoritismo padano, in I Compagni di Francesco e la prima generazione minoritica. Atti del XIX Convegno della Società Internazionale di Studi Francescani (Assisi, 17-19 ottobre 1991), Spoleto, 169-199. V. GAMBOSO, Antonio di Padova. Vita e spiritualità, Edizioni Messaggero Padova, 1995; BENEDETTO XVI, I Maestri Francescani e Domenicani, Libreria Editrice Vaticana 2010, 31-38. 2. ANTONIO DI PADOVA, Sermones dominicales et festivi. Vol. 1: Introductio. Sermones dominicales; Vol 2: Sermones dominicales et mariani; Vol. 3: Sermones festivi. Indices, a cura dio B. COSTA, Edizioni Messaggero Padova 1979. 3. Vita prima di S. Antonio o “Assidua” (c. 1232), Introduzione, testo critico, versione italiana e note a cura di V. GAMBOSO (Fonti Agiografiche Antoniane, 1), Edizioni Messaggero Padova 1981; Officio ritmico e Vita seconda, Introduzione, testo critico, versione italiana e note a cura di V. GAMBOSO (Fonti Agiografiche Antoniane, 2), Edizioni Messaggero Padova 1985; Vita del “Dialogus” e “Benignitas”, Introduzione, testo critico, versione italiana e note a cura di V. GAMBOSO (Fonti Agiografiche Antoniane, 3), Edizioni Messaggero Padova 1986; Vite “Raymundina” e “Rigaldina”, Introduzione, testo critico, versione italiana e note a cura di V. GAMBOSO (Fonti Agiografiche Antoniane, 4), Edizioni Messaggero Padova 1992; Liber Miraculorum e altri testi medievali, Introduzione, testo critico, versione italiana e note a cura di V. GAMBOSO (Fonti Agiografiche Antoniane, 5), Edizioni Messaggero Padova 1997; Testimonianze minori su S. Antonio, a cura di V. GAMBOSO (Fonti Agiografiche Antoniane, 6), Edizioni Messaggero Padova 2001. Una nuova traduzione Italiana di queste fonti agiografiche si trova inFonti Agiografiche dell’Ordine Francescano, a cura di M.T. DOLSO, Editrici Francescane, Padova 2014, 235-447. 4. C. CARGNONI, Vita e Cronologia di San Bonaventura da Bagnoregio, in Dizionario Bonaventuriano. Filosofia – Teologia – Spiritualità, a cura di E. CAROLI, Editrici Francescane, Padova 2008, 67-87; BENEDETTO XVI, I Maestri Francescani e Domenicani, Libreria Editrice Vaticana 2010, 39-64. KNISJA 2000 n 129 105

5. G. ABATE, Per la storia e la cronologia di san Bonaventura, in Miscellanea Francescana 49 (1949) 536-537. La Chronica XXIV Generalium, in Analecta Franciscana, Tomus III (1897), 356, tgħid li Bonaventura miet ta’ 53 sena, u għalhekk tindika l-1221 bħala data tat-twelid. 6. S. BONAVENTURA, Legenda minor S. Francisci, VII,8 (FF 1392): “Għaliex ommi, meta jien kont għadni tfajjel qed nitfarfar, għamlet wegħda għalija lil San Franġisk, għaliex jiena kont marid ħafna, u jiena hekk ġejt meħlus mill-ħalq tal-mewt.” 7. S. BONAVENTURA, Commentarius in IV Libros Sententiarum, in Opera Omnia, Vol. II, 1-2.547. 8. M. BIHL, Statuta Generalia Ordinis edita in Capitulis Generalibus celebratis Narbonae an. 1260, Assisii an. 1279 atque Parisiis an. 1292, in Archivum Franciscanum Historicum 34 (1941) 13-94, 284-358. 9. G. ABATE, Le “Definitiones” del Capitolo generale di Parigi del 1266, in Miscellanea Francescana 32 (1931), 5 § 11: “Item praecipit Generale Capitulum per obedientiam, quod omnes Legendae de Beato Francisco olim factae deleantur, et ubi inveniri poterunt extra Ordinem, ipsas Fratres studeant amovere.” 10. L. DI FONZO, Il processo di canonizzazione di san Bonaventura da Bagnoregio O.Min. (1474-82),in Miscellanea Francescana 75 (1975), 227- 289; A. VAUCHEZ, The canonizations of St. Thomas and St. Bonaventure: Why a two-century gap between them?, in Greyfriars Review 12 (1998), 193-210. 11. D. BUSOLINI, Lorenzo da Brindisi, santo, in Dizionario Biografico degli Italiani, Vol. 66 (2006).

‘In dulcedine societatis quærere veritatem’ The Soul of Academic Life

Fr Joseph Ellul OP

As I’m sure most of you here present know, the title of this paper is taken from Albert the Great’s Commentary on Aristotle’s Politics: “to seek the truth in the pleasure of companionship”.1 As a friar and as a scholar Albert was very much inclined to share his enthusiasm and his reflections with both his brethren as well as with his students, whom he referred to as “companions” (socii).2 Seeking the truth together is a quest which begins with the individual’s thirst for truth, and it finds one of its most sublime expressions in that community which is known as the university. In the Address that Pope Emeritus Benedict XVI intended to deliver during a Visit to La Sapienza University in Rome on 17 January 2008 he traced the origin of university life in the following manner:

I think one could say that at the most intimate level, the true origin of the university lies in the thirst for knowledge that is proper to man. The human being wants to know what everything around him is. He wants truth. In this perspective, one can see Socratic questioning as the impulse that gave birth to the western university.3

From this a few questions arise that need to be addressed: For what purpose does one study? How does one prepare a lecture? What attitude should one adopt during a debate? Study is not undertaken for its own sake; the purpose of study is the search for underlying truth. It is indeed an act of faith before the fear of error. It is through error that we sift the wheat from the chaff. It is also an act of hope. There are times of discouragement, when we might think 108 KNISJA 2000 n 129 that all our efforts are in vain and that we have reached a dead end. It is precisely at that point that study becomes truly a challenge to pursue the truth wherever that will take you. It is an act of love toward God and toward our fellow human beings.4 It is through such an act that study becomes, in the words of Thomas Aquinas which have become a guiding principle of our Order, Contemplari et contemplata aliis tradere.5

The Mediaeval perspective I recall some years ago correcting an exam paper wherein the student referred to the mediaeval period as “mid-evil”. It is obvious that this was a case where the student spelled the word as he/she had heard it. However, it does inadvertently reflect an attitude which is quite common in our times but which dates back at least to the Enlightenment, which portrayed this period as one of darkness, ignorance, superstition, and barbarity. And yet, as Charles Homer Haskins stated almost a century ago, “universities, like cathedrals and parliaments, are a product of the Middle Ages”.6 On the other hand, one should avoid portraying this period as if it were a golden age of holiness and chivalry, unparalleled in history either before or after, as depicted in novels such as Sir Walter Scott’s Ivanhoe (1819), in master-studies such as Henry Adams’ Mont Saint Michel and Chartres, or in paintings such as Edmund Blair Leighton’s The Accolade (1901). It was, however, first and foremost an age of discovery and wonder, in which scholars were also made aware of how scant their knowledge was, and the need to seek it outside the confines of Christendom, with all the problems and the risks that such an endeavour carried. It could be succinctly described as that period wherein scholars were, according to a phrase attributed to Bernard of Chartres, “like dwarves perched on the shoulders of giants”7. It was precisely this intellectual humility that led Gerbert of Aurillac (later Pope Sylvester II, d. 1003) to travel to Cordoba in order to study mathematics and astronomy. The same could be said of Adelard of Bath (c. 1080-c. 1152), who travelled to Spain and Sicily, as well as to present-day Turkey, in order to learn Arabic and consequently to translate works on science into Latin and bring them back to Europe, together with an astrolabe. KNISJA 2000 n 129 109

One must also note, however, that mediaeval Western intellectuals and institutions were able to encounter and adapt the Islamic legacy, because they already possessed a sufficient scientific base (with of course the contribution of translations of Greek together with Latin works) with which to understand, absorb, and build upon this new knowledge that appeared from the East.

A place of discovery The concept of universitas does not have its roots in what we would refer to as “universal”. In the mediaeval period the university was conceived as “an association of masters and scholars leading the common life of learning”.8 But it is also true to state – and here perhaps the term “universal” may come into play – that, unlike the monastic school, the mediaeval university was not a protected environment. And this was amply proven by the intellectual debates that took place at the University of Paris throughout most of the twelfth and thirteenth centuries. The twelfth century was a century of revival sparked by the appearance of Peter Abelard on the academic scene. His lasting legacy lies in his two principal contributions to mediaeval thought, namely his expansion of the concept of theology, which far surpassed the efforts of his contemporaries, and that of his articulation with marvellous subtlety of the issue of the relationship between theology and the secular sciences.9 In the words of R. W Southern, he was “the brightest mirror of the light and thought of his time.”10 He embodied the mediaeval scholarly ideal as being one who constantly struggles in his search for the truth, refining and revising his thoughts, ever challenging his theological convictions by way of philosophy. The Dialogue between a Philosopher, a Jew, and a Christian,11 to name but one instance, was penned by Abelard between the years 1136 and 1139. It is a classic example of a cross-cultural dilemma and paved the way to future works produced along the same line, such as Ramon Llull’s Liber del Gentil e los tres savis, written a century later (1277). Abelard’s work introduces three men who appear to the author (namely Peter Abelard) in a dream and allegedly request him to judge as to who among them possesses the most persuasive arguments. All three are 110 KNISJA 2000 n 129

“worshippers of the one God”. One of them is “a pagan,12 from among those they call philosophers; he is satisfied with the natural law. But the other two have sacred writings. One of them is called a Jew and the other a Christian” (2).13 The Philosopher declares that his mission is “to investigate the truth by means of reason, and in all things to follow not people’s opinion but reason’s lead” (4). Throughout the entire debate he challenges both to come up with a reason as to why he should abandon an ethics that is only limited by natural law in favour of either of their religions. The Philosopher here represents natural reason as a method of debate. He is directly engaged with a plurality of cultures and religions in which methodology and discourse serve as instruments for bringing out a humanistic synthesis with lofty moral and religious overtones.14 The thirteenth century, on the other hand, was one of intellectual upheaval, following the introduction of Aristotle and, later on, the translations of Ibn Rušd’s (Averröes) commentaries on his works from Arabic into Latin. This event was met within the ecclesiastical world with apprehension, if not outright fear. Even the primitive Constitutions of our Order were very circumspect about the prospect of students delving into such works. In fact, the Constitutions of 1220 stipulated the following:

[Students] may not study the books of the pagans and of the philosophers, although they may examine them briefly. They may not pursue the secular sciences, nor even the arts which they call liberal, but both young friars and the others shall only read theological books.15

Here it must be pointed out that the proscriptions of the primitive Dominican Constitutions were already in place. Both the provincial Synod of Sens held in 1210 and the Papal Legate Robert de Courçon five years later had already forbidden the study of Aristotle’s Metaphysics together with his works on natural philosophy.16 However, in 1228 the Constitutions were amended in such a way that now Dominican students were prohibited from studying the secular sciences and the arts “unless on occasion in some cases the master of the order or the general chapter should wish to dispense otherwise…”17 This power of dispensation entrusted to the KNISJA 2000 n 129 111

Master and the General Chapter ultimately gave both greater latitude in allowing the reading of these works in the interest of study. One has to keep in mind that during this period many candidates seeking admission to the Order belonged to faculties of Arts rather than those of Theology or of Canon Law. There is an interesting anecdote concerning this phenomenon attributed to the second Master of the Order of Preachers, Jordan of Saxony (d. 1237), which is worth quoting here:

On being asked to give a reason why students in the arts more frequently joined the Order than theologians or canonists, he very ingeniously made this reply: ‘You know that country clowns who have only been in the habit of drinking water become more quickly drunken with good wine than noblemen or gentlemen who from habit are but little moved by the best wine. Even so also students in the arts are refreshed only with the water of Aristotle and the philosophers, whereas in the Sunday or holiday sermon the preacher gives them a deep draught of Christ’s words, and when thus filled with the new wine of the Holy Ghost they are easily moved by it, and readily give themselves and all they have to God. On the other hand, theologians being used to read the Word of God are not in like manner carried away by it; just as the slothful sacristan from much passing before the altar becomes careless in his genuflections, and oftentimes hardly notices it, while others are bowing down before it.’18

Thomas Aquinas found himself in the thick of the controversies that raged during this period concerning the acceptance or otherwise of Aristotelian thought and its most illustrious commentator. He shared with his contemporaries a passionate desire for truth, which is why he dedicated his entire academic career to teaching, arguing ideas, debating with his peers, accepting or rejecting philosophical or theological statements made by both Christian and non-Christian authorities. This was aided in no small way by the mediaeval practice of the quaestiones disputatæ through which two masters would debate, or the disputatio de quolibet in which a master would debate any question with any person. His was also in many ways a dialogue across temporal, geographical, cultural and religious divides. In his Summa contra Gentiles and in his 112 KNISJA 2000 n 129

De rationibus fidei Thomas was capable of addressing the interreligious and intercultural challenges of his time. This was due to his research of sources that went beyond those of the Christian tradition in order to broaden his philosophical and theological horizons. It was precisely this dialogue that led Thomas to affirm that there was no contradiction between the auctoritas of Sacred Scripture and the ratio of philosophy. As David Burrell has so judiciously observed, one need only glance at the careful choices that he made when quoting such authorities as Mūsā b. Maymūn (Moses Maimonides), Ibn Sīnā (Avicenna) and the “Commentator” Ibn Rušd (Averröes) in order to see that his classical synthesis of Christian thought could already be considered a triumph in the area of interreligious dialogue. His intellectual investigations allowed him to bridge the divide that arose in encounters with alien religions. In this manner he succeeded in discovering analogous methods intended toward developing common perspectives concerning creation and divine providence as well as parallel approaches to the subject of attaining human perfection. The work of Thomas is a living testimony to the encounter between Christian thought and Hellenistically-inspired Islamic thought, with some added investigations, albeit indirectly, into the field of Islamic theology.19 It is common knowledge that Thomas was deeply indebted to these great sages. In the first place they succeeded in preserving the works of Aristotle in Arabic, in which they remained for a long time unknown in Western Europe until they were translated into Latin. Having reached the universities of Europe, particularly Paris, and now carrying the added accolade of being commented upon by no less prominent a Master than Aquinas, they altered the direction of academic studies throughout the subsequent centuries. Whereas the passion of Thomas for the truth could in no way have been squelched or compromised, the methodology that he adopted was one of dialogue. His abiding principle was that one must consider not who said what but what was being said.20 Such a maxim spurred him on to confront and refute all opposition against the use of pagan and non-Christian authors. He was open to the truth from wherever it originated, precisely because, following the glossa of Ambrosiaster,21 he KNISJA 2000 n 129 113 was convinced that “every truth, by whomever it may be said, is from the Holy Spirit in the sense that he imparts the natural light and that he moves the mind to understand and utter the truth”.22 Such an innovative and courageous attitude was highlighted by his biographer and secretary William of Tocco when he wrote:

For he was making new divisions in his text, finding a new and clear manner of drawing conclusions, and adducing new reasons for his conclusions, such that no one who heard him teach new things, or define doubtful things by new arguments, could doubt that God had illuminated him.23

In this he followed in the footsteps of his master Albert the Great (d. 1280) who had written that in matters of doctrine regarding the intellect, he preferred to consult the Hellenistically-inspired Islamic philosophers (inducere aliorum Peripateticorum opiniones) than the Latin ones, whose views he sometimes rejected (omnino abhorremus verba Doctorum Latinorum).24 Aquinas also teaches us – professors and students alike who belong to an ecclesiastical academic institution – a fundamental maxim: the one who studies well prays well, and the one who prays well studies well. True scholarly dialogue requires dialogue with God as its point of departure; what Augustine referred to as orent ut intellegant.25

The challenges of modern academic life All the above has not been stated with the intention of portraying the mediaeval period as if it were a “Golden Age”, thereby disparaging academic life in our times, but rather to express the need for our universities today to reflect upon their roots in order to rediscover their purpose. Academic life in our times faces many challenges and quite a few threats to its identity as well as to its ideals. Our horizons of research and investigation have indeed come a long way since mediaeval times; but with this we have also had to enter into unchartered waters of another type. No university can survive today without some form of outside assistance; but it will be indeed a tragedy if such aid were to carry with it the price-tag of political correctness or political and secularist agendas. 114 KNISJA 2000 n 129

It would be equally tragic if it were reduced to a production line for future careers or a glorified employment agency. Here one has to admit that some mediaeval universities did succumb to such a temptation. We should also be reminded of what John Henry Newman had once stated, namely that, “Education is a high word; it is the preparation for knowledge, and it is the imparting of knowledge in proportion to that preparation”.26 One sometimes wonders whether this is still the case. A university is not meant to be a comfort zone either for students or for professors; quite the contrary, it is a place where uncomfortable questions are posed and uncomfortable answers are provided. A university worthy of the name is that place where professors and students alike learn from the time they spend in the canteen or in the refectory as much as they learn from the time they spend in the lecture room or in the library. A university is not a stepping-stone toward a lucrative career. It is not a company; it is a community. Again, in the words of John Henry Newman, “a University is, according to the usual designation, an Alma Mater, knowing her children one by one, not a foundry, or a mint, or a treadmill”.27 It is an institution that strives for the formation of mind and character. It is not a market but a laboratory of thought where one’s ideas are challenged and one’s convictions are put to the test. It is not only a forum that provides us with the necessary space to speak our own minds, it is also an environment that enhances creative thinking, attentive listening, and sober evaluation. The best teacher is not the one who fills students’ minds with data, but the one who instils in students a passion to seek. It is indeed a pity that verbs of such fundamental importance as “to think” and “to understand” are today being barred from course descriptions in many universities because they are deemed “non-quantifiable”. We no longer speak of ideas, we talk about strategies. The “how” has overruled the “why”. It calls to mind the cynical definition of academic freedom recalled by Haskins as “the right to say what one thinks without thinking what one says!”28 All this reminds me of a scene from the film The Iron Lady, which portrays the career and the personal life of former British prime minister Margaret Thatcher, a role brilliantly played by Meryl Streep. The scene KNISJA 2000 n 129 115 is set in a doctor’s clinic in Harley Street, London. The now visibly aged and ailing former prime minister is undergoing a medical examination. After being asked by her doctor about her sleeping habits, whether she was suffering from loss of memory, and whether she was experiencing hallucinations, the following dialogue ensues: Doctor: You are bound to be feeling… Thatcher: What? What am I bound to be feeling? People don’t “think” anymore. They “feel”. “How are you feeling?” “Oh! I don’t feel comfortable with that.”; “I’m so sorry but we, the group, were feeling…” D’you know, one of the great problems of our age is that we are governed by people who care more about feelings than they care about thoughts and ideas. Now. Thoughts and ideas. That interests me. Ask me what I’m thinking. Doctor: What are you thinking, Margaret? Thatcher: Watch your thoughts, for they become words. Watch your words, for they become actions. Watch your actions, for they become habits. Watch your habits, for they become character. And watch your character, for it becomes your destiny. What we think, we become. My father always said that. And I think I am fine.29

Scholars, both secular and religious, should not shy away from impassioned yet unbiased debate, especially within an academic environment. Alas! Today’s society has all but lost sight of this virtue. What we nowadays encounter is a continual preying upon popular emotion, gullibility and paranoia, not to mention ignorance of historical facts. In this sense, academic life is facing a serious challenge especially from vast sections of the media who operate under the assumption that one must not let the truth get in the way of a good story. As academics we are concerned with telling people what they need to know rather than what they want to hear. Furthermore, within the context of ecclesiastical universities, the theological controversies of the past bring to the fore that delicate balance that needs to be maintained between what Benedict XVI refers to as “the architectural principles given to us by Revelation, which therefore always retain their prime importance, and the principles for interpretation 116 KNISJA 2000 n 129 suggested by philosophy, that is, by reason, which have an important but exclusively practical role.”30 Thomas Aquinas would state that “the human reason is related to the knowledge of the truth of faith (a truth which can be most evident only to those who see the divine substance) in such a way that it can gather certain likenesses of it, which are yet not sufficient so that the truth of faith may be comprehended as being understood demonstratively or through itself.”31 The problem of God, like the problem of man, places us in front of what Rudolf Otto referred to as the fascinosum and the tremendum.32 God, like Man, remains a mystery. But instead of falling into agnosticism the human being of the third millennium may be gradually beginning to realize that there is no understanding without a constant searching for truth. Thomas Aquinas paves the way for our journey when he affirms that, “the good for man lies in knowing the truth, and his sovereign good lies, not in knowing any sort of truth, but the perfect knowledge of the supreme truth, as Aristotle shows.”33 This leads us to a further reflection: Today we also happen to live in a multi-religious society that is constantly confronting and challenging the hitherto uncontested dogmas of secularist culture. Philosophical and theological investigation is an ongoing lesson in humility born out of love for the truth, which is always greater than our own human limitations. When we believe that all reality can be explained away and that all Revelation is nothing but a mere human construct, we will be closing the door on the sense of mystery to which creation can merely point; we would be losing that sense of transcendence which is the fulfilment of our human journey.

* Din hi l-Lectio Magistralis fl-għoti tal-grad ta’Magister in Sacra Theologia mill-Ordni tal-Predikaturi, li saret fil-Pontificia Università San Tommaso (Angelicum) Ruma, fil-15 ta’ Novembru 2017.

KNISJA 2000 n 129 117

Noti 1. Albertus Magnus, In Politicorum Pars VIII. 2. Albert and Thomas: Selected Writings, translated, edited and introduced by Simon Tugwell, O.P., preface by Leonard Boyle, O.P. (New York, Mahwah: Paulist Press, 1988), p. 30. 3. http://w2.vatican.va/content/benedict-xvi/en/speeches/2008/january/ documents/hf_ben-xvi_spe_20080117_la-sapienza.html 4. Timothy Radcliffe, “The Wellspring of Hope: Study and the Annunciation of the Good News”, in To Praise, To Bless, to Preach: Words of Grace and Truth (Dublin: Dominican Publications, 2004), pp. 349-374. 5. Thomas Aquinas, Summa Theologiæ, IIa IIae, q. 188, art. 6. 6. Charles Homer Haskins, The Rise of Universities (Ithaca, New York: Cornell University Press, 1957), p. 1. 7. The first scholar to attribute this phrase to Bernard of Chartres was John of Salisbury. See Scott D. Troyan, Medieval Rhetoric: A Casebook (London: Routledge, 2004), p. 10. 8. Haskins, The Rise of the Universities, p. 24. 9. See R. W. Southern, Scholastic Humanism and the Unification of Europe, II (Oxford: Blackwell, 2001), p. 112. 10. Southern, Scholastic Humanism and the Unification of Europe, II, 92. 11. The texts from this work which I will be quoting from throughout this essay are taken from Peter Abelard, Ethical Writings and Dialogue between a Philosopher, a Jew, and a Christian, Translated by Paul Vincent Spade, Introduction by Marilyn McCord Adams (Indianapolis/Cambridge: Hackett Publishing Company, Inc., 1995). 12. The term “pagan” here refers to anybody who is neither a Jew nor a Christian. 13. The numbers in brackets refer to the numbering system in the text of the above-mentioned work. 14. This process was to find its highest expression in Thomas Aquinas, but it was initiated by Abelard who provided it with methodological and ethical underpinnings. 15. Quoted in M. Michèle Mulchahey, “First the Bow is Bent in Study”: Dominican Education before 1350 (Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies, 1998), pp. 55-56. 16. See Mulchahey, “First the Bow is Bent in Study”, p. 56. 17. See Mulchahey, “First the Bow is Bent in Study”, p. 60. 18. Gerard de Frachet, Lives of the Brethren of the Order of Preachers (1206- 1259), translated by Placid Conway O.P., edited with Notes and Introduction by Bede Jarrett O.P. (London: Blackfriars Publications, 1955), Part IV, Chapter XXXIII, pp. 178-179. 118 KNISJA 2000 n 129

http://www.holyrosaryprovince.org/2011/media/essencial/lives_of_ the%20brethren.pdf 19. See David B. Burrell C.S.C., “Thomas Aquinas and Islam,” in Jim Fodor and Frederick Christian Bauerschmidt (eds.), Aquinas in Dialogue: Thomas for the Twenty-First Century (Malden, MN: Blackwell Publishing), 2004, p. 69. In this connection the author of the article also refers to the pioneering work undertaken by Louis Gardet in this area, especially his article “La conaissance que Thomas d’Aquin put avoir du monde islamique”, in G. Verbeke and D. Verhelst, eds, Aquinas and the Problems of His Time (Leuven: Leuven University Press/The Hague: Martinus Nijhoff, 1976), pp. 139-149. 20. It is truly instructive to compare this principle with what the renowned Mediaeval Muslim theologian Abû Hâmid al- Ghazâlî (d. 1111) wrote in his autobiographical work Al-Munqidh min al-Dalâl. In a section of this book he criticizes those who reject the ethical conceptions of the prophets and mystics incorporated in the works of the philosophers simply because they are mentioned by the latter. He rejects this attitude with the following statement: This is like a man who hears a Christian assert, ‘There is no god but God, and Jesus is the Messenger of God’. The man rejects this, saying, ‘This is a Christian conception’, and does not pause to ask himself whether the Christian is an infidel in respect of this assertion or in respect of his denial of the prophethood of Muhammad (peace be upon him). If he is an infidel only in respect of his denial of Muhammad, then he need not be contradicted in other assertions, true in themselves and not connected with his unbelief, even though these are also true in his eyes. It is customary with weaker intellects thus to take the men as criterion of the truth and not the truth as criterion of the men. Al-Ghazâlî, Al-Munqidh min al-Dalâl, trans. By W. Montgomery Watt as The Faith and Practice of al-Ghazali, http://www.ghazali.org/works/watt3. htm (Accessed 7 December 2010). 21. See PL 17, 245. 22. Summa Theologiae, Ia IIae, q. 109, art. 1. Aquinas reiterates this same concept when he stated that no spirit can be “so darkened as not to participate in some way in the divine light. In fact, every known truth from any source is totally due to this ‘light which shines in the darkness’, since every truth, no matter who utters it, comes from the Holy Spirit” (Super Ioannem, 1, 5 lect. 3, n. 103). 23. This text refers to Chapter XIV of the Vita Sancti Thomae Aquinatis written by William of Tocco. The Latin original reads: KNISJA 2000 n 129 119

Erat enim novos in sua lectione movens articulos, novum modum et clarum determinandi inveniens, et novas adducens in determinationibus rationes: ut nemo, qui ipsum audisset nova docere, et novis rationibus dubia diffinire, dubitaret, quod eum Deus novi luminis radiis illustrasset. Vita Sancti Thomae Aquinatis, auctore Guillelmo de Tocco, in Fontes Vitae S. Thomae Aquinatis (notis historicis et criticis illustrati), curis et labore D. Prümmer O.Pr., Fasciculus II, Tolosa s.d., p. 81. The context of this quotation refers to the preparatory studies undertaken by Thomas in order to accede to the Baccalaureate. At one time he was hesitating whether to continue, considering himself unworthy of such an academic position. He was then persuaded to continue thanks to the intervention of St. Albert the Great. 24. The full text of Albert’s statement reads as follows: Et quia res difficillimas hic perscrutari intendimus, ideo volumus primo totam Aristotelis sententiam pro viribus nostris explanare et tunc inducer aliorum Peripateticorum opinions et post hoc videre de opinionibus Platonis et tunc demum nostrum ponere opinionem, quoniam in istarum quaestionum determination omnino abhorremus verba doctorum Latinorum, eo quod nobis videtur, quod in verbis eorum nullo modo quiescit anima, propterea quod sententiam veritatis nec ostendunt nec verbis propriis attingunt. Albert the Great, De anima, Tract. III, Cap. 1, col. 2 (53-63), in his Opera omnia, vol. VII, Pars. I, ed. Clemens Stroick O.M.I (Aschendorff: Monasterii Westfalorum, 1968), p. 177. See Rémi Brague, The Legend of the Middle Ages, translated by Lydia G. Cochrane (Chicago, London: University of Chicago Press), p. 63. 25. Augustine, De doctrina christiana, III, 37.56. 26. John Henry Newman, The Idea of a University, Frank M. Turner, Editor (New Haven and London: Yale University Press, 1996), p. 104. 27. John Henry Newman, The Idea of a University, pp. 104-105. 28. Haskins, The Rise of Universities, p. 55. 29. http://www.imsdb.com/scripts/Iron-Lady,-The.html p. 54. 30. Benedict XVI, General Audience, Wednesday, 4 November 2009, in Pope BENEDICT XVI, Church Fathers and Teachers: From Saint Leo the Great to Peter Lombard (San Francisco: Ignatius Press, 2010), pp. 172-173. 31. Thomas Aquinas, Summa contra Gentiles, Book I, ch. 8[1]. 32. Rudolph Otto, The Idea of the Holy: An Inquiry into the Non-Rational Factor in the Idea of the Divine and Its Relation to the Rational, translated by John W. Harvey (Oxford: Oxford University Press, 1966). 33. Summa Theologiae, IIa IIae, q. 167, art. 1, ad 1. Cf. Aristotle, Ethics, X, 7 and 8. 1177a13 and 1178b27. 120 KNISJA 2000 n 129

KONTRIBUTURI RIVISTA KNISJA 2000

Ħarġa Numru 129

Dr Pauline Dimech hija Lettur fil-Fakultà tat-Teoloġija fl-Università ta’ Malta u membru tas-Soċjetà tal-MUSEUM. Hija gradwat bil-Baċellerat fl-Edukazzjoni mill- Università ta’ Malta, u immedjatament wara bdiet l-istudji tagħha fit-Teoloġija. Iktar tard studjat f’Heythrop College, f’Londra. Fl-2015 hija kisbet id-dottorat tagħha fit-Teoloġija Sistematika mill-Università ta’ Durham, fl-Ingilterra, permezz teżita’ dwar l-awtorità tal-qaddisin fil-kitbiet ta’ Hans Urs von Balthasar, riċerka li ġiet ippubblikata fl-Amerika fl-2017.

Fr Joseph Ellul twieled l-Imsida fl-1960 u ngħaqad mad-Dumnikani fl-1976. Huwa pprofessa solenni fl-1979 u ġie ordnat presbiteru fl-1985. Huwa kiseb il-Liċenzjat fl-Istudji Islamiċi mill-Pontificio Istituto di Studi Arabi e d’Islamica f’Ruma fl-1986. Wara huwa kompla l-istudji fil-Pontificia Università San Tommaso d’Aquino mnejn kiseb il-Liċenjzat fit-Teoloġija Ekumenika fl-1987 u d-Dottorat fl-istess xjenza fl-1997. Fl-1988 huwa waqqaf ir-rivista teoloġika u kulturali Knisja 2000 li baqa’ jmexxi bħala editur sal-1993. Huwa qeda diversi uffiċċji kemm fl-Ordni Dumnikan, fl-Arċidjoċesi ta’ Malta, u bħala Konsultur għall-Kunsill Pontifiċju għad-Djalogu Inter-Reliġjuż fil-Vatikan (2007-13). Huwa lettur fil-Fakultà tat-Teoloġija u fid-dipartiment tal-Istudji Orjentali fl-Università ta’ Malta, fil-Pontificio Istituto di Studi Arabi e d’Islamica u fil-Pontificia Università San Tommaso d’Aquino (Angelicum) f’Ruma. Ippubblika diversi kotba u artikli u ħa sehem f’diversi konferenzi u seminars barra minn Malta. Fl-2018 ingħata l-grad tal-Maġisteru fit-Teoloġija mill-Ordni Dumnikan għall-ħidma akkademika tiegħu. Bħalissa huwa l-Promutur Provinċjali tad-Djalogu Inter-Reliġjuż u qiegħed iwettaq il-ħidma pastorali tiegħu fil-Parroċċa ta’ Santa Marija tal-Porto Salvo fil-Belt Valletta.

Fr Jonathan Farrugia huwa gradwat fit-Taljan u fit-Teoloġija mill-Università ta’ Malta u wara speċjalizza fil-Patristika fl-Istitut Agostinjan f’Ruma. Huwa ddefenda t-teżi tad-dottorat fi Frar 2016 bit-titlu kien: ‘hamartia’ (sin) in the homilies of Gregory of Nyssa. Preżentement jgħallem il-Patroloġija fil-Fakultà tat-Teoloġija fl-Università ta’ Malta. Ittraduċa għall-Ingliż żewġ Omeliji ta’ San Girgor ta’ Nissa, kif ukoll għall-Malti diversi Atti tal-Martirji tal-Appostli u diversi siltiet minn Omeliji tal-Missirijiet il-Knisja. Bħala passatempi jdoqq il-klarinett u jagħmel riċerka storika marbuta ma’ proġetti li saru fil-knejjes Maltin fl-imgħoddi li dwarhom ippubblika ħafna artikli u anki ħareġ informazzjoni esklussiva.

Fr Raymond Gatt twieled il-Belt Valletta fit-13 ta’ Diċembru 1966. Fl-1983 ingħaqad mal-Patrijiet Dumnikani u ġie ordnat presbiteru fl-1993. Huwa studja l-Filosofija, is- Soċjoloġija u l-Psikoloġija (1986-89) u t-Teoloġija (1989-92) fl-Università ta’ Malta. Wara huwa kompla l-istudju tiegħu fl-Institut Catholique ta’ Toulouse fi Franza fejn kiseb il-liċenzjat fit-Teoloġija fl-1994. Huwa qeda diversi uffiċċji fl-Ordni Dumnikan kemm f’Malta u anki għal xi żmien fl-Albanija. Huwa ilu editur tar-rivista DumnikanaKnisja KNISJA 2000 n 129 121

2000 sa mill-1994. Bħalissa huwa qiegħed iwettaq il-ħidma pastorali tiegħu fil-Parroċċa ta’ Santa Marija tal-Porto Salvo fil-Belt Valletta.

Fr Dr Martin Micallef huwa saċerdot Kapuċċin u għalliem tal-Iskrittura Mqaddsa fl-Università ta’ Malta. Huwa studja t-teoloġija fl-Università ta’ Malta u wara kompla jispeċjalizza fl-Istudji Bibliċi fl-Università ta’ Oxford. Imbagħad kiseb id-Dottorat fit-Teoloġija mill-Università ta’ Malta. Bejn l-2009 u l-2013 kien kap tad-Dipartiment tal-Iskrittura u l-lingwi Bibliċi fil-Fakultà tat-teoloġija fl-Università ta’ Malta. Huwa membru tar-reviżjoni tat-traduzzjoni tal-Bibbja bil-Malti fl-Għaqda Biblika Maltija. Awtur ta’ diversi pubblikazzjonijiet, editur tar-rivisti Kliem il-Ħajja u tal- Melita Theologica u mistieden regolari fuq il-mezzi tax-xandir. Huwa kien Ministru Provinċjal tal-Patrijiet Kapuċċini bejn l-2014 u l-2017.

Fr Noel Muscat twieled Malta fl-1957. Hu daħal fl-Ordni Franġiskan fl-1976. Studja t-teoloġija f’Bologna, l-Italja, u speċjalizza fl-Ispiritwalità Franġiskana Pontificiafil- Università Antonianum ta’ Ruma. Ġie ordnat saċerdot fl-1984. Qeda l-ministeru tiegħu fil-Provinċja Franġiskana Maltija fil-kamp tal-formazzjoni. Għallem il-Franġiskaneżimu f’Malta, f’Canterbury u f’Ġerusalemm. Mill-2004 jinsab fil-Kustodja tal-Art Imqaddsa fejn ħadem fil-kamp tal-formazzjoni. Għex f’diversi santwarji, fosthom il-Qabar ta’ Kristu.

Mons. Prof. Hector Scerri kien ordnat saċerdot fl-1993. Kiseb id-Dottorat fit-Teoloġija mill-Pontificia Università Gregoriana fl-1998. Ilu jgħallem it-Teoloġija Dommatika fil- Fakultà tat-Teoloġija tal-Università ta’ Malta mill-1998 fejn kien kap tad-dipartiment mill- 2001 sa 2016. Huwa viċi-Dekan tal-Fakultà mill-2015. Huwa President tal-Kummissjoni Ekumenika Djoċesana, President tal-Kummissjoni Dottrinali tal-Konferenza Episkopali Maltija. Kien maħtur mill-Papa Franġisku, Konsultur tal-Kunsill Pontifiċju għall-Għaqda fost l-Insara fl-2014. Huwa l-President-Fundatur tas-Soċjetà Patristika Maltija mill-2015.

Fr Justin Schembri daħal fl-Ordni tal-Predikaturi fl-1997. Wara n-novizzjat (2000) u l-professjoni sempliċi (2001), huwa studja l-filosofija u l-psikoloġija fl-Università ta’ Malta. Fl-2004 huwa beda l-istudju tat-Teoloġija fil-Facultà di Teologia dell’Emilia Romagna (FTER) f’Bologna. Fl-1 ta’ Lulju 2007 huwa ġie ordnat presbiteru. Wara għamel sena xogħol pastorali u mbagħad fl-2008 kompla l-istudji tiegħu fil-Pontificio Istituto Biblico (PIB) f’Ruma. Fl-2012 kiseb il-Liċenzjat fl-Iskrittura Mqaddsa fejn imbagħad għadda biex ikompli l-istudji għad-dottorat fit-Teoloġija Biblika. Fl-2018 huwa kiseb id-dottorat mill-Pontificia Università San Tommaso d’Aquino (Angelicum) fejn issa qiegħed jgħallem full-time t-Teoloġija Biblika.

P. Prof. Martin R. Zammit studja l-Għarbi, il-Grieg u l-Latin fl-Università ta’ Malta u ħa d-dottorat tiegħu mill-istess Università fl-Istudji Semitiċi, bi speċjalizzazzjoni fl-Għarbi tal-Koran. Sa mill-2010, huwa l-Kap tad-Dipartiment tal-Istudji Orjentali fl- Università ta’ Malta fejn huwa wkoll responsabbli għall-programm tal-Istudji Għarbin. Il- pubblikazzjonijiet tiegħu jinkludu studju dwar il-lessiku Koraniku, krestomazija tal-ilsien Sirjak, traduzzjoni għall-Malti tal-Koran (flimkien mal-Imam Muhammad al-Saadi), u bosta studji komparattivi bejn l-ilsien Malti u d-djaletti Għarab. Fl-2017, huwa ġie ordnat qassis (papas) tal-Knisja Griega-Kattolika ta’ Santa Marija ta’ Damasku fil-Belt Valletta. 122 KNISJA 2000 n 129

1 L-Evanġelizzazzjoni (eżawrit) 37 Il-Festi 2 Marija 38 It-Tfulija 3 Iż-Żwieġ u l-Familja (eżawrit) 39 Il-Movimenti Ġodda fil-Knisja 4 Bioġenetika 40 Min hu Ġesù Kristu? 5 L-Ewkaristija (eżawrit) 41 Il-Valur tax-Xogħol 6 Iż-Żgħażagħ 42 Iż-Żgħożija 7 It-Teoloġija tal-Liberazzjoni 43 Ir-Reliġjonijiet 8 Il-Lajċi 44 L-Ispirtu s-Santu fil-Ħajja 9 Reliġjon u Kultura tan-Nisrani 10 Ir-Reliġjużi 45 It-Talb: Ilbieraħ u Llum 11 Is-Setet 46 Il-Missjoni Dumnikana fl-Albanija 12 Il-Papa jkellem lil Malta (eżawrit) 47 L-Anzjani fis-Soċjetà 13 Il-Magħmudija 48 Min hu Alla l-Missier? 14 Il-Paċi 49 L-Ispiritwalità Dumnikana 15 Il-Konfirmazzjoni 50 Kelmet Alla f’Ħajjet il-Bniedem 16 L-Adozzjoni 51 Il-Ħarsien tal-Ambjent 17 Il-Liturġija 52 Il-Knisja: Oriġini u Żvilupp 18 Lejn Soċjetà Umana 53 Il-Bniedem u l-Isport 19 Lejn Soċjetà Mġedda 54 L-Eskatoloġija: Il-Ħajja Futura 20 Is-Sens Reliġjuż 55 L-Anġli: Simboli jew Realtà 21 Valuri Umani 56 L-Abort: il-Qtil tal-Innoċenti 22 Spiritwalità Nisranija 57 It-Tagħlim Soċjali tal-Knisja 23 Soċjetà u Kristjaneżmu 58 L-Ekumeniżmu 24 L-Ordni Sagri 59 L-Ewtanasja 25 Iż-Żwieġ 60 Il-Parroċċa: Il-Komunità li Temmen 26 Il-Qrar 61 San Tumas ta’ Akwinu: 27 Twemmin – Xandir – Xhieda Ilbieraħ u Llum 28 Fidi u Politika 62 Il-Globalizzazzjoni: 29 Il-Familja Vantaġġi u Żvantaġġi 30 Knisja u Kultura 63 Sejħa – Dixxerniment – Missjoni 31 Id-Dilka tal-Morda 64 New Age u Movimenti oħra 32 Is-Sesswalità Umana 65 Il-Konċilju Vat. II: Fejn Wasalna? 33 Is-Sataniżmu (eżawrit) 66 Il-Kloning: il-Qerda tal-Bniedem 34 Il-Bibbja 67 L-Annimali fuq l-Aġenda Nisranija 35 Il-Mewt 68 Saħħa – Mard – Fejqan 36 Il-Mara 69 Id-Droga: il-Pjaga ta’ Żmienna KNISJA 2000 n 129 123

70 L-Islam: Fidi u Għajxien 100 Lejn Evanġelizzazzjoni Ġdida 71 L-Omosesswalità mil-Lenti 101 Il-Memorja tal-Olokawst Kristjana (1939-45) 72 Santu Wistin: Ħajtu u Ħidmietu 102 Ġurnaliżmu: Verità tal-Aħbar? 73 Alkoħoliżmu u Logħob 103 Id-Don u l-Pedagoġija tal-Fidi tal-Azzard 104 Post il-Persuni b’Diżabilità 74 Knisja u Edukazzjoni fis-Soċjetà 75 It-Tifsira taż-Żmien 105 Il-bżonn tal-mistrieħ u l-ħin liberu 76 San Pawl: l-Appostlu tal-Ġnus 106 Il-Quddiesa: storja, tifsira, għajxien 77 Dnubiet Soċjali 107 L-Evanġelju ta’ Papa Franġisku 78 Il-Prietka tal-Muntanja (Mt 5-7) 108 Noti fuq il-Poeżija Reliġjuża 79 L-Istudju tat-Teoloġija Maltija 80 Il-Kruha tar-Razziżmu 109 Nemmen fil-Ħajja Eterna 81 Nistaqsi, Nemmen, Ngħix 110 Indiċi (Mejju 1988 – Diċ. 2014) 82 Ġwanni Pawlu II, il-Kbir 111 L-Isqof: Sejħa u Missjoni 83 It-Teżor tal-Ħbiberija 112 Oscar Romero 84 Reliġjon u Letteratura 113 Bibbja u Ċinema 85 Is-Sagramenti f’Ħajjitna 114 Il-Ħidma tal-Iskular Bibliku 86 Theddid u Sfidi Dinjija fil-Knisja 87 “Hu… li Ħalaq is-Sema u l-Art” 115 Il-Ħniena t'Alla fil-Ħajja Nisranija 88 Insaħħu l-Familji Tagħna 116 Id-Dumnikani: għas-servizz 89 Bioetika: l-Aħħar Żviluppi tal-bniedem 90 Ir-Relazzjoni Fidi u Raġuni 117 Vjolenza u Terroriżmu: 91 Is-Saċerdozju Taħt il-Lenti Fejn sejrin? 92 It-Tmexxija Demokratika Llum 118 L-Għerf tal-Papiet fl-Enċikliki 93 Okkult u Sataniżmu: 119 Madre Tereża Fejn jiltaqgħu? 120 Il-Kultura Neo-Liberali 94 Marija ta’ Nazaret: Ikona għal 121 Il-Parabboli: Mir-Rakkont Ħajjitna għall-Azzjoni 95 L-Ordni Dumnikan: Ilbieraħ 122 Il-Problema tal-Faqar u Llum 123 Luteru u r-Riforma 96 Il-Fenomenu tal-Migrazzjoni 124 L-Isfida tal-Multikulturaliżmu 97 San Ġorġ Preca: l-Ewwel 125 Ħarsa lejn Missirijiet il-Knisja Qaddis Malti 126 L-Etika fil-Politika 98 Il-Feminiżmu u l-Mara fis-Soċjetà 127 Wirt Pawlu VI 99 Il-Mużika Sagra fil-Mixja Nisranija 128 Ħsibijiet fuq id-Divina Commedia 124 KNISJA 2000 n 129

Il-Provinċja Dumnikana Maltija fl-1988 bdiet inizjattiva ta’ tagħlim nisrani għas-soċjetà Maltija permezz tal-volumi Knisja 2000. Il-Provinċja ta’ dak iż- żmien, taħt it-tmexxija ta’ Patri Pawl Cremona OP, illum Arċisqof Emeritu, kienet tenniet li dan għandu jkun strument biex jgħin fil-formazzjoni prattika u attwali tal-persuni kollha bil-għatx li jiskopru aktar kif jistgħu jgħixu l-kelma ta’ Alla fil-ħajja ta’ kuljum quddiem sfidi li jitfaċċaw.

Knisja 2000 żammet dan l-appuntament u llum qed nipproponu lilek biex inti tabbona f’din l-enċiklopedija ta’ tagħlim nisrani magħmula minn volumi li kull darba jittrattaw suġġett ta’ morali, teoloġija, fidi u issues soċjali li jfeġġu fis-soċjetà Maltija.

Nixtieq nabbona Nixtieq Nixtieq li tibgħatli fi Knisja 2000 nabbona għal dawn il-back għal sena tliet snin numbers bil-prezz ta’ bil-prezz ta’ €12 bil-prezz ta’ €26 €2.50 għal kull volum

PROVINĊJA DUMNIKANA MALTIJA