dirigent open Oost-Indische kers Lykle Lykles pianist yoga operaflamencodanser AmsterdamStrawinsky Dit is Ed Spanjaard

Dirigent en pianist Ed Spanjaard (1948) is na ruim veertig jaar in het vak afgelopen herfst begonnen als dirigent van het Orkest van het Oosten. De late zestiger blijft fris doordat hij zich graag laat inspireren. Vroeger door zijn muzikale ouders, nu door vrienden, kunst en flamenco.

TEKST: MINOU OP DEN VELDE | BEELD: BRENDA VAN LEEUWEN 97 MANUSJE VAN ALLES “Dit leuke blauwe jasje van pigskin kocht ik in de jaren 70 in Londen. In 1980 en 1981 assisteerde ik Herbert von Karajan bij de Salzburger Festspiele. Als ik bij een repetitie achter de vleugel zat, in zijn ruime studio, kwam hij nogal eens achter mij staan en ­legde zijn handen op mijn schouders. Hij was een geniaal dirigent, maar niet erg ­voorkomend, en moeilijk benaderbaar. Dat gebaar was een teken van respect. Dat jasje is me allang te klein, maar ik stel me zo voor dat zijn handafdruk er nog in staat. Als assistent ben je vaak coach. Soms komt een beroemde dirigent pas langs als de hele productie is ingestudeerd. Als assistent ben je een hoge vorm van manusje van alles. Voordat het orkest erbij kwam, repeteerde ik met de ­zangers. Want zij moesten een over- eenstemmende interpretatie en zuiverheid hebben. Soms dirigeerde Von Karajan dat en liet zien waar de zangers in het stuk konden ademen, dan weer luisterde hij alleen maar. Van alle opera’s en koorwerken bestaan ­piano-uittreksels. Dat betekent dat de hele orkestpartij, alle blazers, violen en het slag- werk, zijn samengevat in de twee handen van de pianist. Je moet als pianist tientallen opera’s van a tot z kunnen spelen. STRAWINKSY Von Karajan was geen makkelijke sociale “Als 11-jarige schreef ik Igor Strawinsky een brief. Zijn compositie man. Maar dat heeft niets met kwaliteit te L’Histore du soldat vond ik geweldig. Ik weet niet meer wat ik maken. Hij was briljant in zijn gebaren, hem schreef, maar het waren zeker twee kantjes. Tot mijn stomme expressie en vermogen om een orkest in verbazing kreeg ik dit kaartje terug: ‘To Eddy Spanjaard, all the beperkte tijd een superieure klank te laten best, Igor Strawinsky, Hollywood, january 1960.’ Ongelooflijk. ‘Ik schiet aannemen. Een combinatie van magie en Veel later vond ik in een boek over Strawinsky van Robert Craft ervaring. Niet alleen techniek, maar weten een foto van een concert in Wenen. Naast Strawinsky staat Martin niet gauw hoe je glans op de noten krijgt.” Spanjaard, een vooroorlogse joodse dirigent en familie van mij. Misschien was hij geraakt door mijn brief, maar het is denkbaar uit mijn slof’ dat Strawinsky dacht dat ik een zoon of een neef was.”

AANGENAAM ABSURD ED SPANJAARD (1948) “Dit schilderij kocht ik kort Dirigent en pianist Ed Spanjaard (1948) studeerde aan het nadat ik hier kwam wonen. Conservatorium van de Vereniging Muzieklyceum en vervolgens aan Ik was een beetje somber de Guildhall School of Music and Drama in Londen. Hij was assistent gestemd en zag dit in een van Bernard Haitink, Georg Solti en Herbert von Karajan. Van 2001 tot kleine galerie in Amsterdam. 2012 was hij dirigent van het Limburgs Symfonie Orkest, en werd voor Het trok meteen mijn zijn verdiensten geridderd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. ­aandacht. Ik vond die gekke Als gastdirigent treedt hij wereldwijd op met beroemde orkesten op koe zo vrolijk en aangenaam het gebied van klassieke muziek, eigentijdse muziek en opera. Sinds absurd, het beurde me op.” september 2017 is hij de vaste dirigent van het Orkest van het Oosten. 99 IETS MEER BLAUW “Dit is een heerlijk rustige plek om te werken. Ik hoor geen buren en ze horen mij ook niet. Als ik me vanachter de vleugel omdraai beland ik meteen aan mijn bureau om mijn partituren te bestuderen. Ik speel nu een stuk van ­Chopin dat mijn vader 55 jaar geleden ook onder handen had, Nocturne nummer 9. Die geruststellende klanken zijn een mooie herinnering. Toen ik begin jaren 80 vaste gastdirigent van het Limburgs Symfonie Orkest werd, nam ik alle concerten op. Tijdens zijn middagdutje luisterde mijn vader naar mijn concerten. Ik dirigeerde eens twee stukken NIET TE VEEL JE VADER INSLIKKEN hadden weinig met opera. Ik heb vier van Debussy. Nuages, dat “Mijn vader was een begaafd amateur- jaar in de Royal Opera Covent Garden betekent wolken. En Prélude schilder. Dit is een voortreffelijk gewerkt, als pianist en assistent à l’après-midi d’un faune – ­zelfportret en een portret van mijn ­dirigent. Heerlijk. Mijn ouders waren voorspel op de namiddag van ­moeder. Mooi hè? Ze lijken heel goed. trots op mij, maar mijn vader vond een faun. Toen schreef hij: ‘Ik Mijn vader was psychoanalyticus en het ook spannend. Hij vroeg zich af vind ­Nuages iets te langzaam, had zijn praktijk aan huis. Dat hij dat of ik het wel zou redden, om op een er moet meer blauw in. Meer vak had, merkte ik in zijn hele wezen, bevredigende wijze mijn pensioen te koel licht, iets meer tempo.’ zijn omgang met dingen en oordeel bereiken in dat vak. Dat was een subtiel en over mensen. Soms heel scherp en Ik had in die tijd geen geld om te muziek-gevoelig commentaar. humorvol, dan weer streng. Als hij iets ­telefoneren, dus we schreven elkaar. Als dirigent ben je constant zag wat hij als een sterke psychische Ik heb veel brieven waarin mijn vader met balans bezig. Vanachter hobbel beschouwde, kon hij dat tegen me raad geeft. Hij schreef een keer: de vleugel kan ik een orkest- ons duidelijk uitspreken. ‘niet te veel je vader inslikken.’ Een werk al lezend spelen. Omdat Hij was ook een verdienstelijk amateur- grap natuurlijk. Want hij wist donders- je dan zelf de klank maakt, pianist, en had les van een befaamde goed dat ik veel had opgestoken van kun je experimenteren met de conservatoriumdocent, die zijn betere zijn muzikale smaak, en zijn analytische verschillende partijen. Als leerlingen twee keer per jaar liet vermogen. De opera Das Rheingold van iets zangerig of melodieus is, ­optreden. Mijn vader was daar met geen Wagner duurt 2:40 uur non-stop. Je hebt vinden sommigen dat het ook stok toe te bewegen. Hij had er angst daar niet alleen een goede energie­ veel sentiment moet hebben. voor, en sloeg met verbazing gade hoe verdeling voor nodig, je moet zo’n groot Met slechte smaak kan het ­makkelijk ik optrad. Natuurlijk voel ik werk ook coherent kunnen overbrengen. slap, onsamenhangend of soms nervositeit, maar mijn concentratie Je kunt niet bij elke bladzijde denken: aanstellerig worden. Ik houd ‘Ik keur zelden iets richt zich volledig op de muziek, als wat zal ik er nu eens mee doen? Je moet van expressiviteit, maar ook een laserstraal. Dat is een aangenaam de samenhang zien, weten waar de van helderheid.” helemaal af, of het natuurlijk proces om focus te krijgen. ­pijlers zitten, en waar de grote climaxen Er is niets waar mijn ouders van hiel- komen. Welke melodieën moeten nou een kunstwerk of den, waar ik niet van houd. Maar mijn ­doorstromen, en welke passages juist smaak is breder geworden. Mijn ouders meer statisch of reflectief bedoeld zijn.” een persoon is’ 100 ‘Mijn moeder kwam terecht in het experimenten- MOEDER Mijn moeder had op een “Deze zeldzame joodse ­gegeven moment een fluit in blok in Auschwitz’ ­kandelaar komt uit Perzië. Je haar strooien matras verstopt. kunt hem helemaal opvouwen. Heel gevaarlijk. Bij een appel De vader van mijn moeder ging hield de opzichtster opeens die daarmee op reis, zodat hij fluit omhoog en vroeg van wie overal sjabbat kon houden. hij was. Mijn moeder dacht: als Wij hebben hem nooit ik niets zeg staan we hier over gebruikt. Wij hadden geen drie dagen nog. Ze stapte naar joodse tradities meer, en zijn voren en vroeg: ‘Mag ik iets zonder geloof opgevoed. De voor u spelen?’ ‘Nou vooruit,­ joodse cultuur is meer een con- schiet op,’ zei die vrouw. Mijn stante, zachte aanwezigheid. moeder speelde een klassieke Een manier van praten, van melodie. Na een paar liedjes denken, studeren, en spotten zei die vrouw: ‘Oké, hou die met jezelf en de ander. Zoals fluit maar.’ Dat was een menge- Woody Allen, maar minder ling van lef en vindingrijkheid. kolderiek. Ik heb dat ook wel. Als dirigent Mijn moeder zat in 1941 als sta je als enige voor een zaal. VERBOND VOOR HET LEVEN fluitiste op het conservatorium Maar mijn moeder was veel “Lykle Lykles is mijn grootste kameraad in het in Amsterdam, maar moest primairder dan ik. Ik vermoed leven. Hij is gepensioneerd violist uit het vroegere kort daarna onderduiken. dat de ­oorlog daar een rol bij Brabants orkest. Mijn geliefde is hij niet meer, Daarna wilde ze vluchten naar heeft gespeeld. Ze was sterk maar hij zit in mijn lijf en in mijn hoofd. Hij heeft Zwitserland, via een befaamde in haar meningen, smaak, een ongelooflijke intuïtie. Als hij nu belt en ik zeg illegale organisatie, maar ­liefdes. ­Volkomen wars van alleen mijn naam, weet hij al hoe ik mij voel en die bleek verraden te zijn. Ze religies, bijgeloof en taboes. dat ik bezoek heb. Hij heeft gevoel voor veel kwam terecht in het experi- Moedig en soms roekeloos. De ­dingen, en zeker ook voor mij. Een verbond voor mentenblok in Auschwitz. laatste zeven jaar van haar het leven. Hij behoort tot een klein groepje goede Mijn ouders leerden elkaar na leven was ze vrijwel blind, en critici die mij volgen. Twee keer per jaar zegt hij de oorlog kennen. Mijn vader haar hart was slecht, maar iets als: ‘Dat heb je niet handig aangepakt. Ik realiseerde zich, als jonge zelfs dat kon haar mateloze vind dat je je iets te bescheiden hebt opgesteld, ik ­psychiater, hoe belangrijk het energie niet intomen. Ze was zou daar tegenin zijn gegaan.’ Dat neem ik altijd was om die traumatische tijd warm voor de mensen die haar ter harte. Hij heeft een eindeloze toewijding en te bespreken. Ik raakte heel na stonden, maar als zij iets of trouw. Voor mij is trouw dat je nauw verbonden bewust van de wanstaltige iemand niet zag zitten, kon ze blijft, ook als je elkaar een tijdje, misschien omstandigheden en wreed­ dat heel duidelijk afwijzen of jaren, niet ziet. Dat gaat veel verder dan geen heden. Vaak emotioneerden er geen belangstelling voor overspel plegen. In de zomer zijn we samen op die gesprekken haar. Maar tonen. Een felle dame. Ik ben bezoek geweest bij een dierbare vriendin in ze vertelde ook dat als de wel kritisch, maar ik kan ook Wenen. Ik leerde haar eind jaren 80 kennen in bewaking weg was, ze soms relativeren en nuanceren. Ik Bayreuth, een beroemd Wagnerfestival, waar ik een variété opvoerden voor schiet niet gauw uit mijn slof werkte als assistent dirigent, pianist en coach. de overige gevangenen. Een en keur zelden iets helemaal De opera Lohengrin werd geregisseerd door Duitse beeldhouwster maakte af, of het nou een kunstwerk of ­Werner Herzog. Christine was zijn dramaturge een soort kostuums uit restjes een persoon is. Ik werk graag en echtgenote. Er ontstond een intense band, we stof. En één van haar vriendin- kameraadschappelijk en open. hebben toen tientallen uren gepraat. We putten nen, een Poolse cabaretière Want zoals de waard is veel kracht, diepgang en plezier uit de vriend- en zangeres, speelde­ mee. ­vertrouwt hij zijn gasten.” schap met haar, dat zie je wel aan deze foto.” 103 RUIMTE IN JE KOP “Is dit mooi of niet, zo’n terras in het ­centrum van Amsterdam? Ik ben trots op mijn Oost-Indische kers. Hij smaakt ook heerlijk. Af en toe prijken de bloemen op een mooie salade. Ik woon hier al 35 jaar. Sinds de verbouwing heb ik een fijne logeer- kamer. Als er vrienden komen logeren, ­kunnen zij gewoon vrij hun gang gaan, en doe ik ’s middags rustig een tukje voordat ik een belangrijk concert heb. Omdat ik in mijn werk met grote groepen mensen te TEMPERAMENT maken heb, vind ik het belangrijk dat ik “Ik dans al vijftien jaar me terug kan trekken. Afgelopen zomer, ­flamenco en heb zeker twintig toen ik zeven weken geen concerten had, keer aan een uitvoering HECHTE VRIENDSCHAP leidt af van de essentie. Mari was niet heb ik een vastenkuur gedaan in Zeeland, ­meegedaan. Deze lichtgrijze “Toen ik 14 was, leerden mijn ouders geobsedeerd met een foutje hier of daar, en daarna heb ik in de buurt van Barcelona schoenen vind ik mooi, want Mari Andriessen en zijn vrouw Nettie of dat er misschien te veel pedaal werd meegedaan aan een yogaweek. Dat schept daarmee zie je de voetbewe- kennen. Hij was een bekende beeld­ gebruikt. Ik weet nog dat hij een keer ruimte in je kop. Een aangename manier om ging beter dan bij zwarte. houwer en maakte onder andere De met Nettie bij mijn ouders dineerde. de grote hersenactiviteit te temmen.” ■ De flamenco isritmisch ­ heel Dokwerker. Het werd een hechte vriend- Ik speelde voor hen een melancholieke spannend. Als ik de kans schap, ook met mij. Twee van zijn broers etude van Chopin in. Een langzaam, krijg neem ik elke week les. waren componist. Louis Andriessen is herfstig stuk. Hij vroeg telkens of ik het Heerlijk, om zo te bewegen. zijn neefje. Het klikte ongelooflijk. Hij nog eens wilde spelen. Ik speelde het De eerste tien, vijftien jaar als was al ver in de 60, maar we hadden wel zeven keer. Hij was zo vergenoegd, dirigent was ik erg bewust een intense en vrolijke vriendschap. hij wilde met zijn oren helemaal in de van het feit dat ik constant Hij kon geweldige verhalen vertellen muziek zitten. De volgende ochtend bekeken werd. Ook vanuit het vol gekke woordspelingen. Hij had de kwam hij een kleien beeldje brengen publiek. Dat maakte het veel Tachtigers nog gekend. Van Lodewijk dat hij met die herinnering gemaakt moeilijker om je louter op van Deyssel heeft hij beelden gemaakt. had: Mozart aan een toetsinstrument. de muziek en de musici te Die deftige, ietwat potsierlijke heer kon Deze bronzen kop maakte hij van mij richten. Nu is dat geen zorg hij geweldig nadoen. toen ik 16 was. Dat is een scène uit de meer. Vrienden vinden dat Ik heb na hem nooit meer iemand opera Carmen, waarin Don José Carmen ik sinds ik flamenco dans, op gekend die zo op kon gaan in muziek. arresteert. Zijn werk zit vol uitdruk- het podium wat vrijer ben Veel musici, zeker dirigenten, registre- kingskracht en beweging. Van elke kant geworden. Ik ben beweeglijk ren alle onzuiverheden meteen, en dat is het de moeite waard.” en expressief met mijn han- den. Maar ik zorg dat ik niet in stereotypen of aanstellerij verval. Sommige dirigenten trekken bekken, staan te springen of zakken voortdu- rend door de knieën. Dat vind ik niet mooi. (Gaat staan) Stel dat ik zo sta te dirigeren (wipt extatisch op en neer) en jij moet er naar kijken. Dan denk je: man, kun je die bewegingen niet achterwege laten, want het verzwakt. Het leidt af. Stel ik geef een inzet: boem! ‘Ik ben trots op mijn En ik snuif er ook nog bij in een stille zaal. Dat is stom. Oost-Indische kers. Overbodig.” Hij smaakt ook heerlijk’ 104