O Małym Pospolitym Ruszeniu – Kilka Współczesnych Refleksji

Zeszyty Naukowe AON nr 1(98) 2015 ISSN 2299-6753

DOŒWIADCZENIA

O MAŁYM POSPOLITYM RUSZENIU – KILKA WSPÓŁCZESNYCH REFLEKSJI

prof. zw. dr hab. Wacław Stankiewicz

Streszczenie Posługując się z konieczności ograniczoną wiedzą i czerpiąc z tradycji i historii, pragnę zasygnalizować wybrane fragmenty doktryny obronnej zawarte w traktatach Andrzeja Maksymiliana Fredry (ok. 1620 – 1679), wybitnego działacza i uczonego, nawiązując do koncepcji polskiego merkantylizmu, wpływów obcej myśli militarnej i przykładów rozwiązywania problemów obronności w skali makro i mikro, od dyplomacji i polityki po logistykę wojskową sięgającą pojedynczego żołnierza. Zamierzam treść artykułu ująć w krótkich tezach o tradycjach pospolitego ruszenia i omawiając działalność Fredry i treść jego traktatów. Pamiętając o znaczeniu pytania o pożytki płynące z przypominania doświadczeń, ryzykuję kilka ocen.

Kilka przykładów z bogatych dziejów gospodarczego i dostarcza bogatego materiału de- instytucji pospolitego ruszenia cydentom na wszystkich szczeblach gospodaro- wania i zarządzania. Znawcy historii myśli obron- Zacznę od deklaracji na temat pojęcia „insty- nej i militarnej wcześnie wykryli podstawowe tucja”, ponieważ w licznych tekstach i wypowie- problemy związane z mobilizacją wojowników dziach występują u nas dwa podejścia. Pierwsze w warunkach niepewności towarzyszącej stanom to uporczywe trzymanie się tożsamości między napięć, przewidywaną wielkością wysiłku ekono- instytucją a urzędem lub podmiotem prawa, dru- micznego, wymaganiami logistyki i presji tempa gie znajduję w ujęciu amerykańskiej ekonomiki osiągania gotowości bojowej wojsk. Mamy już ak- instytucjonalnej, której założyciele, a zwłaszcza tualne informacje o tych zagadnieniach, płynące Thorstein Veblen i jego zwolennicy, wywodzą z „hybrydowej” wojny na Ukrainie. Do prezentacji instytucję po prostu z instynktów praczłowieka. wybrałem z historii przykład instytucji, nazywany W zgodzie z takim poglądem „instytucją” jest pe- „pospolitym ruszeniem”, wyrastający ze zwyczaju wien wzorzec zachowania odziedziczony w pro- zwoływania członków wspólnoty w celach obron- cesie ewolucji ludzkości1. Badając taki obiekt jak nych lub zaborczych. „pospolite ruszenie”, definiuję go jako instytucję Konieczność ostrego ograniczenia zbioru wyrastającą z instynktu łupieżczości i bezpieczeń- historycznych przykładów pospolitego rusze- stwa, wchodzącą tym samym do zbioru wielkich nia pozwala skupić uwagę na ich dwóch typach instytucji społecznych, – niezwykle szeroko wykorzystywanym w propa- Kolejne przybliżenie dotyczy przejścia do hi- gandzie i programach wychowania obywatelskie- storii, ewolucji zbioru zwyczajów w kierunku sys- go modelu poboru powszechnego oraz ograniczo- temów prawa stanowionego oraz pojawienie się nym powołaniu określonych osób w przypadku sztuki i nauki o wojnie i wojsku. Mnożą się kon- zaistnienia mniejszego konfliktu. Krótko o przy- cepcje służące interesom państwa, kiedy działania kładach pierwszego typu, występujących od zara- stron angażują w konfliktach coraz bardziej złożo- nia ludzkości, ale osiągających ogromną skalę po ne kombinacje sił i środków, a postęp w dziedzinie wprowadzeniu systemu armii zawodowych i trud- techniki militarnej wpływa na procesy rozwoju ności gospodarczych z ich utrzymaniem. 182 O MAŁYM POSPOLITYM RUSZENIU – KILKA WSPÓŁCZESNYCH REFLEKSJI Ten typ w literaturze przedmiotu był i jest niska dyscyplina „pospolitaków” i zatargi z ko- szeroko opisywany i analizowany. Francuski ter- zakami, opóźniły ostateczny sukces – kapitulację min Levëe en masse oznaczał pobór całej ludności 27 października 1612 r. polskiej załogi głodującej zdolnej do walki. Rewolucja Francuska podjęła na Kremlu. Jedność poczynań władzy prawosław- 23 sierpnia 1793 r. taką decyzję w obliczu klęski ar- nej, cywilnego mieszczaństwa i części radykal- mii zawodowej. Wysoko ceniona dotąd armia zawo- nych bojarów mogły zapewnić trwałe ramy dla dowa i wspierające oddziały milicji nie radziły sobie rozbudowy imperium. z agresją licznych państw i powstaniem w Wandei. Wielka wojna z Napoleonem, jej kulminacja Zadekretowano więc obowiązek całej ludności do w 1812 r. stała się także przykładem wkompono- wspomagania armii do aktywnej służby wojskowej, wania pospolitego ruszenia do strategii odwróce- pracy w produkcji obronnej, logistyce i nawet udzia- nia losów wojny totalnej. Szacuje się, że dała ona łu kobiet w szpitalach Patriotyzm wymagał poświę- od 230 do 324 tys. żołnierzy. Formacje ochotni- ceń, bohaterstwa i odpłacał karierą lub nagrodami ków, często łączących się z formacjami kozackimi z konfiskaty majątków wrogów ludu. i regularnymi pułkami kawalerii, przyczyniły się Powszechny pobór tego typu wystąpił nie do klęski Napoleona równie skutecznie jak mrozy tak okazale, ale jest wiele przykładów podejmo- i roztopy. Nic dziwnego, że sięgnięto bez wahania wania walki angażującej cały potencjał państwa. do tradycji już w pierwszych dniach agresji nie- Mieliśmy epizody zatracenia się w naszych po- mieckiej na ZSRR w 1941 r. Państwowy Komitet wstaniach, fiasko hitlerowskiego Volkssturmu Obrony zarządził organizację tzw. istriebitielnych i ograniczonego terytorialnie pospolitego rusze- batalionów i oddziałów partyzanckich, korzy- nia, stanowiącego istotną część programu strate- stających z rozwiniętej struktury partyjnej i taj- gicznego. Obecnie otrzymujemy wiele informacji nej administracji. Liczebność tych sił określa się o tradycjach Rosji i wykorzystaniu możliwości w milionach. Ogromny wysiłek obrony Moskwy korzystania z haseł patriotyzmu w doktrynie od- i Leningradu wspierały liczne dywizje pospolite- budowy Nowej Rosji. go ruszenia, które dość często krwawo zdobywały Autorzy podkreślają znaczenie tradycji po- rangę formacji regularnych. wstawania drużyn książęcych, etosu rycerskiego Nie trzeba dziwić się obecnemu odrodzeniu i umacniania się instytucji sił zbrojnych w two- instytucji totalnego pospolitego ruszenia w dzia- rzeniu się wielkiego mocarstwa. Podobnie jak łaniach Rosji. Mamy do czynienia z potokiem pu- w wielu państwach znaczenie zwyczaju i prawa blikacji, w których wybija się już w tytule określe- pospolitego ruszenia malało wraz z wzrostem efek- nie „Ludowe ruszenie Donbasu” i aż do przesady tywności armii i rzemiosła wojskowego. Rosnące i w pompatycznym stylu wspiera się strategię za- Księstwo Moskiewskie zaczęło korzystać z usług chowania władzy nad Ukrainą. Bliższa regułom „służyłych ludzi” (oprycznicy) a tylko w okresach naukowym analiza i zwłaszcza próby oceny efek- klęski i rozruchów społecznych oraz triumfu ob- tywności instytucji pospolitego ruszenia w sytu- cych agresorów – odwoływać się do pospolite- acji, która wiąże się z bezpieczeństwem Polski, go ruszenia ludu. Kryzys władzy państwowej na wymaga skupienia uwagi na kilku zagadnieniach. przełomie XVI i XVII wieku, nazwany okresem Pierwsze zagadnienie dotyczy trafności okre- wielkiej Smuty, w którym dużą rolę odegrała także ślenia charakteru zjawiska – na jakim szczeblu Polska, jest teraz przez historyków prezentowany eskalacji konfliktu „ukraińskiego” próbuje się jako pierwszy poważny przykład roli i znaczenia wykorzystać konkretne instytucje i zasady działa- pospolitego ruszenia. Oto kilka faktów przypomi- nia, aby praktyka zbyt nie przesadziła z prefero- nanych teraz w Rosji. waniem podejścia żywiołowego. Trzeba przyznać, W styczniu 1611 r. pospolite ruszenie że analizowane zjawisko jest silnie wpasowane Nowgorodu i kilku innych miast, współdziałając w międzynarodowe struktury ponadregionalne, z niektórymi formacjami kozaków, podjęło ofen- wręcz globalne. Można już przytoczyć fakty po- sywę przeciwko wojskom polskim, zwłaszcza ich dobne do tragedii Donbasu i mnożące się inter- garnizonowi w Moskwie. Bałagan wśród bojarów, wencje wielkich mocarstw i koalicji militarnych, które dowodzą, że zasada ochrony granic pań- Z obfitej literatury trudno wskazać jeden w miarę obiek- tywny tekst. Polecam dostępny w Internecie tekst: Rambler. Bieżące informacje pod https://ru.wikipedia.org/wiki/ ru.pdf – Роль� ��нар ��о��дных�� о�п��ол��чений в ��ист�о��рии�� Ро��ссии�.� Народное� �о�п�о��е�е�нн�и��е� �Д��он � �б�а��сс��а.� 183 WACŁAW STANKIEWICZ stwowych i regionalnych była i jest naruszana. Warto zwrócić uwagę na rolę drugiej republi- Na bliższym dystansie muszą autorzy rosyjscy ki – Ługańskiej. Wydaje się, że dominują tam po- liczyć się z faktem braku powszechnej zgody na ważne różnice wobec Donbasu, które nie ułatwia- ideę i historię tzw. Nowej Rosji i rodzenie się ją utrwaleniu statusu dla Nowej Rosji. Ługańskie Ukrainy, sięgające dziejów Bizancjum, ekspansji pospolite ruszenie tylko w znikomym stopniu Rosji, upadku Rzeczypospolitej i eksperymen- współdziała z Donieckim, a dostawy z Rosji są tu w postaci ZSRR. Obecna Federacja Rosyjska tam łatwiejsze i władze z Kijowa muszą więcej sił nie jest zabezpieczona przed rozpadem na nie- poświęcić na tamten odcinek granicy zwykle skomplikowaną Świętą Rzeszę. Rosja nie Z naszego punktu widzenia przypisanie pospo- ogłosiła pospolitego ruszenia, natomiast wsparła litemu ruszeniu roli akuszerki przy porodzie nowe- działania separatystów na obszarach Wschodniej go państwa i być może ustroju społeczno-gospo- Ukrainy, zwłaszcza w tak ważnym gospodarczo darczego, nie jest wolne od wad towarzyszących Zagłębiu Donieckim. Tekst dekretu separatystów, ewolucji ludzkości. Trzeba przypomnieć, że już ko- tworzących państwowość Nowej Rosji, opartą lejne miesiące dramatu Ukrainy i eskalacji napięcia już na dwóch nieuznanych tworach Donieckiej w stosunkach międzynarodowych dowodzą szkód i Ługańskiej – prowizorycznych ludowych repu- płynących z przekształcania instytucji pospolitego blik – ma przeto charakter decyzji typowych dla ruszenia w narzędzie skrajnie militarne. władz powstańczych. „Opołczenie” ma więc cha- Trzecie zagadnienie ma tylko znaczenie dla rakter formacji wojskowej, bardzo zróżnicowanej specjalistów taktyki i logistyków, którzy już uznali organizacyjnie i z reguły stosującej taktykę dzia- bataliony za poręczne struktury oddziałów pospo- łań dywersyjnych wysoce mobilnych i nieregu- litego ruszenia. Przypomina to tradycje wojny par- larnych. Niezwykle trudno jest określić stosunek tyzanckiej, także w Polsce, uwzględniające trudno- sił militarnych obu stron – zasilanie i powiązanie ści rekrutacji, szkolenia, zaopatrywania i łączności obu ludowych republik ma chyba nawet mniej- z ludnością cywilną. Dodam, że historia zna liczne sze znaczenie, niż ich relacje wzajemne i różnice przykłady szkodliwych działań wszystkich rodza- we wsparciu logistycznym ze strony Rosji. Próby jów armii – regularnych i improwizowanych. nakreślenia skali i proporcji w kategoriach sztu- Nie potrafię w tym miejscu omówić szerzej ki wojennej, taktyki i logistyki, które prowadzi specyfiki polskich dziejów pospolitego ruszenia się w scalaniu potencjału rządowych formacji, i muszę zostawić więcej uwagi dla prezentacji kon- tzw. Sił Antyterrorystycznych i ich przeciwników cepcji A.M.Fredry, po zwróceniu uwagi na wpływ określanych jako „ludowe pospolite ruszenia”, są ogólnego stanu także naszej myśli ekonomicznej częste i niestabilne, konfliktogenne także w skali XVII wieku. Zatrzymuję się więc tylko krótko na międzynarodowej. informacji encyklopedycznej i internetowej. Zagadnienie drugie można określić jako wy- W okresie piastowskim udoskonalono ple- raźne improwizowanie zarządzania i administro- mienny zwyczaj rozsyłania wici na zgromadzenie wania na terenach konfliktu i zwłaszcza w obu two- przedstawicieli ludu dla zorganizowania obrony rzonych ludowych republikach. Zjazd delegatów wspólnoty. Reformy typowe dla feudalizmu przy- i przedstawicieli władzy ze wschodnich okręgów niosły wzrost znaczenia drużyny książęcej i zwo- Ukrainy i już oderwanego Krymu, zwołany w lu- ływanie pospolitego ruszenia ograniczone do wła- tym 2014 r. w Charkowie, uznał dokonaną zmianę ścicieli ziemi – szlachty, wyrastającej z dawnego władzy w Kijowie za przewrót i zamach stanu na rycerstwa, mieszczan krakowskich, wileńskich ład konstytucyjny.. Wezwano społeczeństwo do i lwowskich, a także wójtów i sołtysów z dóbr samoorganizowania się, przywrócenia praworząd- świeckich i duchownych. Aż do 1454 r. decyzja ności, a siły zbrojne do zamykania się w kosza- pospolitego ruszenia należała do króla, a już za rach i do ochrony składnic. Brutalnie realizowane Jagiellonów wymagała akceptacji sejmików ziem- zmiany gubernatorów i walka z aparatem legalnej skich i wreszcie sejmu walnego.. Trzeba wysoko władzy była na tyle skuteczna, że w kwietniu ogło- ocenić postęp stanowionego prawa i doświadczenie szono powstanie Donieckiej Republiki Ludowej. Pospolite, ludowe ruszenie objęło kontrolę nad pu- Skarbnicą wiedzy jest Encyklopedia Staropolska Zygmunta Glogera. W 4 tomie znajdujemy hasło „Pospolite blicznymi urzędami, przypominając w ten sposób ruszenie”, opracowane niezwykle starannie i w sposób przy- dzieje rewolucji bolszewickiej w Rosji. jazny również dzisiejszemu czytelnikowi. 184 O MAŁYM POSPOLITYM RUSZENIU – KILKA WSPÓŁCZESNYCH REFLEKSJI administracji także w województwach oraz two- jego odmian, które dowodziły, że bogactwo rodzi rzenie coraz efektywniejszych form finansowania się tylko z handlu zamorskiego i zagranicznego, wysiłku obronnego. Kunszt wojenny i gotowość a maksymalizacji zysku – praktycznie z łupieży. bojowa rozwijały się także z wykorzystywania do- Tak zdobywała uznanie klasyczna ekonomia poli- świadczeń kampanii, umiejętnego przejmowania tyczna i jej mistrzowie Smith i zwłaszcza Ricardo, obcych wzorców i przede wszystkim z talentów lansujący zasadę obustronnych korzyści w handlu. hetmanów i polityków. W moim krótkim tekście oparłem się szerzej na Historia słabnięcia potencjału obronno-gospo- koncepcjach francuskiego kolbertyzmu i niemiec- darczego Rzeczypospolitej wiąże się z procesami kiego kameralizmu, które moim zdaniem wyraź- rozkładu ustroju feudalnego, ekspansji imperiali- niej kreśliły relacje militarne z praktyką rządów zmu i utraty zdolności kierowania i zarządzania trafnie gromadzących środki dla realizacji progra- w makroskali. Jeśli w konfrontacji z rodzącym mów zaborczych. Handel traktowano jako ważny, się Cesarstwem Rosyjskim jeszcze dość długo ale nie główny instrument tworzenia i wykorzysta- odnosiliśmy sukcesy, to przekształcenia ustrojo- nia potencjału obronno-gospodarczego. we i organizacyjne Rzeszy Niemieckiej i podboje Odwołanie się do polskiej odmiany merkan- Napoleona stworzyły groźbę totalnego upadku. tylizmu nie jest łatwe. Zarówno start do analizy Studiując historię militarną tego okresu, mamy realnych przekształceń ustrojowych w XVI i XVII tylko uznanie dla bezspornego heroizmu żołnie- wieku był opóźniony, jak i odmienny charak- rzy, przykłady mądrych dowódców i niekiedy ter naszego położenia geograficznego, brak bez- kwatermistrzów, ale w działaniach taktycznych pośredniego dostępu do atrakcyjnych rynków i jeszcze rzadziej – operacyjnych. Epizod funkcjo- zamorskich, Szczęśliwa pierwsza okoliczność nowania Księstwa Warszawskiego i chłodna anali- – pozostanie na uboczu wojny trzydziestoletniej, za powstań narodowych nie potwierdzają trafności tak zmienione w latach „potopu szwedzkiego” decyzji ogłaszania totalnego pospolitego ruszenia i rosnącej presji imperializmu carskiej Rosji oraz lub wykształcenia nowych instytucji, elastycznych zagrożenia tureckiego, odsłoniły dość wyraźnie i dających się zamknąć w ramach racjonalnego podstawowe słabości naszego państwa. Uzyskany rachunku nakładów i wyników. Odbudowa pań- postęp w reformowaniu rolnictwa, pojawienie się stwa stworzyła sytuację, w której musi być stałe zalety folwarków oraz sukcesy w eksporcie zboża znaczące miejsce dla ciągłego doskonalenia teorii i bydła zrodziły na krótko optymistyczną politykę i praktyki jego obrony. gospodarczego podboju „Dzikich Pól”. Można to było potraktować właśnie jako podstawę oryginalnego polskiego merkantylizmu. Merkantylizm w służbie państwa W duchu reformy ustroju Rzeczypospolitej i jego obrony wypowiadali się sugestywnie Andrzej Frycz Modrzewski i Jan Ostroróg, a znawcy zagadnienia Ta doktryna ekonomiczna, eksponująca insty- wskazują na podobieństwo ich poglądów z francu- tucję wymiany i wspierająca praktykę polityki go- skim kolbertyzmem. Państwo powinno regulować spodarczej, nie zawsze i nie wszędzie była przed- handel zagraniczny zbożem także w trosce o do- miotem zainteresowania nauki. Przyczyną bywał bro społeczne. Jako świadectwo dojrzałości my- zwykle spór o rangę więzi ideologii i państwa oraz śli ekonomicznej trzeba uznać rozprawę Anzelma powikłanie interesów społecznych w okresach Gostomskiego pt. Gospodarstwo, zawierającą rze- zagrożenia wojennego. W standardowym wy- telną analizę folwarku jako podmiotu w rolnictwie kładzie historii myśli ekonomicznej samą rangę przynoszącym wysokie zyski. Troskę o wysokie merkantylizmu zaniża się do krytyki poglądu tych dochody skarbu państwowego jasno przedstawił jego pisarz Wojciech Gostkowski w rozprawie o prowokującym tytule – Sposób, jakim góry złote W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, wyd. III, PWE, Warszawa 2007, rozdział 4; J. Górski, Zarys hi- i srebrne w przezacnym Królestwie Polskim ze- storii ekonomii politycznej, wyd. 2, KiW, Warszawa 1984 psowane naprawić (1623). Warto sięgnąć do nie- s. 48–64; Merkantylistyczna myśl ekonomiczna w Polsce XVI zwykle starannie opracowanego przez profesora i XVII wieku. Wybór pism. Wyboru dokonali Janusz Górski i Edward Lipiński. Wstępem opatrzył Edward Lipiński. PWN. Warszawa 1958. 185 WACŁAW STANKIEWICZ Zdzisława Sadowskiego zbioru rozpraw o polity- wą. Podobnie jak wielu innych właścicieli na tych ce pieniężnej w Polsce, poddawanej wyzwaniom ziemiach bronił swego majątku przed zbuntowa- burzliwego wieku XVII. Trochę ze względu na nymi chłopami i kozakami. Później praktycznie obecny konflikt na obszarach ukrainnych Dzikich poznawał reguły prawa i zwyczajów pospolitego Pól wspomnę o oryginalnej koncepcji wewnętrznej ruszenia oraz świadczeń obowiązkowych szlachty kolonizacji dla potrzeb polityki obronno-gospo- na rzecz państwa.. Horyzonty poznawcze i ana- darczej, którą opracował proboszcz w Parnawie lityczne stawały się coraz szersze i ambitniejsze (Inflanty) Piotr Grabowski. Została ona wydru- w miarę jak pogłębiało się zainteresowanie wła- kowana w 1596 r. pt. Polska Niźna albo osada dzy osobą uzdolnionego szlachcica i autora wielu polska, jako swoisty manifest, aby przeludnienie publikowanych propozycji. w Koronie likwidować drogą intensywnego osa- W latach 1648–1651 A.M. Fredro sprawował dzania się na wschodnich urodzajnych glebach. godność marszałka sejmiku i bywał posłem na Trzeba pamiętać, że szlachta koronna miała kło- sejm. Dostąpił zaszczytu w trudniej misji posło- poty z rodzinami posiadającymi wielu następców. wania do księcia Siedmiogrodu i innych państw. Koloniści zawsze musieli łączyć się we wspólnoty W tych tragicznych latach wojen kozackich harto- chroniące granice państwa. wał się jako obrońca wolności, tak demonstrowanej pod hasłem liberum veto. Wymagało to uzasadnie- nia kompromisu w sytuacji zerwania w styczniu Zaiste cenne traktaty A.M. Fredry – 1652 r. obrad sejmu przez posła Sicińskiego i ugię- O porządku wojennym i o pospolitem cia się Fredry jako marszałka obrad parlamentu. ruszeniu małem Analitycy tej jego postawy musieli zrezygnować z jednostronnego potępienia liberum veta. Niełatwo czyta się „ze zrozumieniem” stronice Dramat „Szwedzkiego Potopu” był spraw- zapisane polszczyzną siedemnastego stulecia, na- dzianem lojalności Fredry wobec dynastii Wazów szpikowaną łaciną i zwrotami języka codziennego i egzaminem z umiejętności organizacyjnych i do- ówczesnych uczonych i działaczy politycznych. wodzenia siłami regionalnymi pospolitego rusze- Już w tym miejscu odwołam się do mistrzowskie- nia. Król Jan Kazimierz nie mógł zrezygnować go ujęcia tego zagadnienia przez Profesora Lecha z instytucji pospolitego ruszenia mimo sromotnej Wyszczelskiego, wybitnego przedstawiciela aktu- przegranej „pospolitaków” wielkopolskich przy alnej czołówki specjalistów historii polskiej my- pierwszej konfrontacji z zaciężnym wojskiem śli wojskowej. Zabierając się tak późno za lektu- szwedzkim. W 1656 r. szlachta ziemi lwowskiej rę oryginalnego traktatu o pospolitym ruszeniu, wodzem swego pospolitego ruszenia mianowała wsparłem się wiedzą czerpaną z licznych publi- A.M. Fredro, kttóry z tego tytułu kierował także kacji Wyszczelskiego i jego sugestywnych ocen. pracami przy budowie twierdzy w Przemyślu, zdo- Zanim przybliżę koncepcję, wskazując na strony bywając fundusze m.in. z prawa do wywłaszczania traktatu, krótko przypomnę życiorys jego autora. potrzebnych gruntów. Jako zdolny przedsiębiorca Andrzej Maksymilian Fredro (ur. ok. 1620 założył i umiejętnie zarządzał żupą solną, która – zm. 25.04.1679) był godnym przedstawicielem zapewniała mu 10 tysięcy złotych rocznego do- wyższych warstw szlachty, związanej z rubieżą po- chodu. łudniowo-wschodnią (ziemia przemyska), bogatą Traktowany już jako człowiek stary, uczestni- dzięki urodzajnym glebom i dobremu gospodaro- czył jednak godnie w życiu politycznym, nie za- waniu w rozległych włościach. Kilku jego krew- niedbując aktywnego zarządzania własnym mająt- nych parało się działalnością polityczną i wojsko- kiem. Stracił zaufanie do Wazów, wspierał elekcję wą. Jako młodzieniec podjął studia w Akademii Michała Korybuta Wiśniowieckiego a potem Jana Krakowskiej, a od 1646 r. był już delegatem na Sobieskiego, ale nie doczekał się już triumfu pod sejm walny i angażował się w działalność wojsko- Wiedniem. Przez ostatnie 3 lata był wojewodą po- Rozprawy o pieniądzu w Polsce pierwszej połowy dolskim, a tylko 2 lata członkiem rady przybocznej XVII wieku. Wyboru dokonał, wstępem i przypisami opatrzył króla. Odszedł w atmosferze szacunku i pozostawił Zdzisław Sadowski. PWN, Warszawa 1959. także historykom myśli ekonomicznej, wojskowej Z konieczności ograniczam się wskazania tylko jednej pozycji: L. Wyszczelski, Zarys historii polskiej myśli wojsko- i politycznej bogaty spadek naukowy. wej do 1939 r. Wyd. WAP, Warszawa 1986, s. 49–57. 186 O MAŁYM POSPOLITYM RUSZENIU – KILKA WSPÓŁCZESNYCH REFLEKSJI Mam okazję przypomnieć wkład Mistrza pol- jących wyżywienie żołnierzy. Stąd zatroskanie skiej ekonomii Edwarda Lipińskiego, który uczynił w Rzeczypospolitej obejmującej tak rozległe ob- tak wiele dla odrodzenia zainteresowania koncep- szary, zróżnicowane demograficznie i gospodarczo cjami pisarzy XVI i XVII wieku. W części drugiej oraz pod względem bezpieczeństwa granic. Będzie obszernego dzieła wśród grona polskich autorów jeszcze okazja do przypomnienia kluczowego głoszących poglądy bliskie doktrynie merkan- w logistyce wojskowej zagadnienia przemarszów, tylizmu poczesne miejsce zajął właśnie Andrzej organizacji noclegów i szkód powstających z tzw. Maksymilian Fredro. Lipiński ocenę jego działalno- stacji żołnierskich i demoralizacji grup, którym ści umieścił w ramach przemian ustrojowych, wkra- nie wypłacono żołdu. czania ustroju kapitalistycznego na obszary upada- Wiadomo, że bulionizm jako teza o bogactwie jącego feudalizmu w specyfice Rzeczypospolitej. tkwiącym w zgromadzonym zasobie szlachetnych Osobiście ten rozdział pióra Lipińskiego usiłowa- kruszców, trwał dość krótko i że rozwinięty mer- łem odczytać, skupiając uwagę także na zagadnie- kantylizm torował drogę ekonomii klasycznej jej nia ekonomiki obrony – teorii potencjału militarno- hasłu wolnego handlu korzystnego dla obu stron. gospodarczego i oczywiście doktryny gotowości Tradycyjne rozwiązania dotyczące gromadzenia obronnej. Pozwalam sobie wskazać na główne tezy skarbu władcy, wydzielonego skarbu państwa wiążące się z tym podejściem. oraz teoria i praktyka finansowania wydatków Najpierw generalny wniosek Lipińskiego, na obronę i wojsko, znalazły odpowiednie miej- zgodny z poglądami Fredry i – jak sądzę – z na- sce w doktrynie merkantylizmu. Również w na- szym wykładem ekonomiki obrony. Chodzi o tezę, szych dziejach nie brakowało ujęć teoretycznych Feudalne państwo, o słabym rozwoju miast i prze- i decyzji praktycznych podejmowanych zwykle mysłu nie może zwiększyć sumy podatkowej i nie w atmosferze sporów władzy centralnej z klasa- może utrzymać odpowiedniej siły obronnej. Fredro mi świadczącymi daniny, podatki i kontrybucje trafnie oceniał skutki kryzysu agrarnego, który przynoszące niekiedy także duże szkody. Lipiński ogarniał już prawie całą Europę, a w samej Polsce ustawił wypowiedzi Fredry, opierając się na bo- dawał znać o sobie także podczas prób wdrażania gatej literaturze zachodniej Europy i licznych źró- postępu w rolnictwie i regulowania eksportu zbo- dłach rodzimej bibliografii. Sądzę, że nasi wojsko- ża i bydła. Fredro wysoko cenił potencjał naszego wi finansowcy i specjaliści brukselscy i natowscy w zakresie wyżywienia, ale ostro krytykował pra- znajdują się już w sytuacji jeszcze bardziej zagma- wo agrarne i podatkowe oraz praktykę wojskową. twanej i konfliktogennej. W tych zagadnieniach Fredro sięgał już do kon- Pozostawiam dla pamięci kolejnych anality- cepcji fizjokratów i coraz wyraźniej podkreślał ków dorobku Fredry jego pogląd o konieczności znaczenie rzemiosła i handlu oraz ogólnie czynnik powołania urzędu pod nazwą Consultatorium, pracy, bez których przegrywa się wojny, mając jako ciała doradczo-decyzyjnego, przypomina- nawet góry szlachetnych kruszców. Warto dodać, jące współczesne ministerstwo gospodarki. Nie że już i u nas tak analizowano efekty odkrycia naruszając zbytnio władzy króla, dostarczać mia- Ameryki i politykę morską Hiszpanii, Portugalii ło rzetelnej informacji o stanie państwie i gospo- oraz Niderlandów i Anglii. darki narodowej, stosunkach międzynarodowych Wyjątkowo zgodną i wysoką wartość cywile i przede wszystkim – praktyce polityki pienięż- i wojskowi przypisują infrastrukturze i transporto- nej. Kończąc relację tekstu Edwarda Lipińskiego wi. Rozwój instytucji wymiany bez dobrych dróg odważę się dodać, że dostałem od Mistrza kwant i środków transportu nie mógł zaistnieć, a prze- radości w postaci akceptacji w 1959 r. mojej pracy marsze legionów rzymskich po dobrych drogach magisterskiej. gwarantowały bezpieczeństwo imperium. Fredro *** wiedział dobrze co kryło się w powiedzeniu, że W moim przekonaniu powinniśmy odszu- armie przemieszcza się z uwzględnieniem sie- kać i pozyskać sponsora, który pozwoliłby sca- ci dróg lądowych i wodnych do terenów obfitu- lić dorobek Andrzeja Maksymiliana Fredry także w postaci zbioru tekstów dostępnych szerszym E. Lipiński, Studia nad historią polskiej myśli ekonomicz- kręgom czytelników i komentarzy dostarczonych nej, PWN, Warszawa 1956, rozdział 4 – Andrzej Maksymilian Fredro – ideolog kultury przemysłowej, s. 285–321. przez specjalistów. Mój zamiar skupienia uwagi Ibidem, s. 285. na objętościowo małym traktacie wymagał sporo 187 WACŁAW STANKIEWICZ cierpliwości i czasu na uzupełnienie wiedzy o po- zbiorem pojęć związanym z organizacją i syste- wiązaniach poglądów tak znanych i oczywistych mem dowodzenia, zarządzania i logistyką. Traktat Autorowi. Już dostępny egzemplarz ma na tytuło- Nowe uważenia porządku wojennego – jest po wej stronie pokaźny zestaw cennej informacji prostu poglądem Autora na wartość norm prawa Tytuł wskazuje na dwa istotne dla nas proble- stanowionego przez sejm i odnoszącymi się do my., które omawia Fredro. Pierwszy to rozważania sił zbrojnych, które były w 1609 r. przedmiotem o „ porządku wojennym”, które dzisiejszy czytel- dyskusji parlamentarnej. Fredro pragnie odpowie- nik może kojarzyć błędnie. O jaki tu „porządek” dzieć na pytanie: W jakim porządku żołnierz, a za- chodzi”? Sięgam do Lindego Słownika języka pol- tem wojsko ma być zatrzymane? Bez czego po te skiego i w tomie 4. (opublikowanym w 1858 r.) czasy dostawało siła?10 Tak i dzisiaj pytamy – jak znajduję zachętę do lektury źródeł i definicji, utrzymywać siły zbrojne i dlaczego zbyt często bez jednoznacznej deklaracji która jest właściwa. i wiele wiele brakowało zasobów i sposobów? Bliski nam czasowo Słownik Doroszewskiego Barwnie i z ze znajomością teorii i praktyki pi- daje wyraźną, ale rozwinięta definicję: porządek sze Autor o czynnikach ładu wojskowego, poczy- – „regularny układ, rozklad, ustawienie czego; nając od oficerów i szkodliwego zjawiska nieuza- ład; plan”. W załączonych cytatach znajdujemy sadnionej absencji. Zwracam uwagę na ówczesne także odnoszące się do wojskowości, ale nie bez- określenie środowiska oficerów mianem „towa- pośrednio do kategorii „wojna”. Co znaczy porzą- rzystwa”, jasno odgradzających służących w woj- dek w odniesieniu do wojny? Wszak nie ma chyba sku szlachciców od pospólstwa, a więc głównie „ładu wojennego”„. W tym miejscu spotykałem chłopów. Taki „towarzysz” w narodowych forma- już nieporozumienia w tłumaczeniu rosyjskiego cjach posługiwał się swoim „pocztem”, którego „wojennyj” źle tłumaczonego wtedy kiedy cho- liczebność miała dobrze świadczyć o jego bogac- dziło o polskie „wojskowy”. Studiując ten traktat twie. Warto pamiętać, że w zaciężnych oddziałach Fredy, pamiętajmy, że czynił on wiele na rzecz autoramentu cudzoziemskiego nie było już takich podnoszenia poziomu wojska Rzeczypospolitej, sytuacji. W omawianym tu okresie w Europie – ładu i organizacji, przestrzegania prawa stanowio- poza Rzeczpospolitą – poczty rycerskie znikły po nego i zachowań zgodnych z etyką i twardą dyscy- upowszechnieniu się broni palnej i dużych armii pliną codziennej służby. zaciężnych. U nas odwoływano się do etosu wią- Drugi problem jest także fragmentem doktry- żącego rycerza z giermkiem, aspirującym do pasa ny obronnej państwa, które kierowało się zasadą rycerskiego. Wprawdzie polskie poczty miały czę- mierzenia sił na zamiary, rządów sprawowanych sto charakter familiarny, parobkowania i posługi w ustroju demokracji szlacheckiej i jednocześnie znanej z majątków ziemiańskich, ale szkodliwe narażonych na niedobór sił i środków na prowa- dla dyscypliny i zwartości bojowej chorągwi wy- dzenie wielkich wojen. Fredro sam doświadczył wyższanie się szlachty musiało drażnić elity umy- ryzyka podejmowania decyzji w procesie pospoli- słowe i reformatorów. Nie budziło sympatii tak- tego ruszenia i próbował zachować właściwe pro- że wyższe uposażenie towarzyszy posiadających porcje w analizie „małego” pospolitego ruszenia, liczniejsze poczty. zamykającego się nie tylko w granicach Polski, ale Analiza naruszenia dyscypliny i gotowości także w ramach województw narażonych na za- pododdziałów i oddziałów przez absencje towa- kłócenie porządku publicznego i starcia zbrojne. rzyszy musiała skupić uwagę na podstawowej jed- Wydawca dzieła trafnie uznał je za cenną propo- nostce organizacyjno-taktycznej jazdy, którą wciąż zycję utrwalenia stałej armii ze środków zaoszczę- w Polsce uznawano za królową sił zbrojnych. Taką dzonych dzięki doskonaleniu koncepcji ograni- jednostką w okresie od XIV do XVIII wieku była czonego pospolitego ruszenia. „chorągiew”. W tym traktacie brało się pod uwagę Ostrzegam czytelników mniej zaznajomio- oddział 100–200 żołnierzy, a w piechocie pojawi- nych z historią polskiej wojskowości i bogatym ła się już nazwa „kompanii”. Kawaleria lubi teraz „szwadrony”, artyleria – „baterie” itd. Chorągwie A.M. Fredro, O porządku wojennym i o pospolitem istniały początkowo tylko w pospolitym ruszeniu ruszeniu małem. (wyimek z Zwierzyńca Jednorożcow, wyda- i przy dworze królewskim. Chorągwią dowodził nego przez Franciszka Glinkę 1670 r. we Lwowie). Wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego, Sanok. Nakład i druk Karola Pollaka 1856. 10 Ibidem, s. 3. 188 O MAŁYM POSPOLITYM RUSZENIU – KILKA WSPÓŁCZESNYCH REFLEKSJI rotmistrz, a w XVII wieku porucznik. W Koronie nia! Dalej – musztra szeregami i w pozorowanym chorągwie dzieliły się na trzy rodzaje: ziemskie, starciu w grupach elementarnych, współdziałaniu rodowe i zaciężne. z pacholikami i towarzyszami oraz z użyciem Fredro bez żenady pisał o naruszeniu prawa do broni palnej (bandoletów i pistoletów) i jeszcze wyjazdów z chorągwi, które gwarantowało 22 dni łuków. Fredro wskazuje na znaczenie elastyczno- urlopowych w roku. Urlopy nie dawano w okre- ści szyków bojowych ćwicząc atak, odwrót (nie sie obozów. Ponosi się odpowiedzialność za po- rozsypką, ale walczyć „kolano z kolanem”), jak czynania także nietrafnie wyznaczonego tymcza- również współdziałania z innymi chorągwiami. sowego zastępcę. Przyczynę wyjazdu z chorągwi Autor traktatu lansował także nowe rozwiązania trzeba podać na kartce własnoręcznie napisanej taktyczne, polegające na dzieleniu chorągwi na i podpisanej, z podaniem daty odjazdu. Za jeden trzy grupy specjalizujące się w zadaniach straży dzień spóźnienia powrotu potrąca się ćwierć żołdu przedniej, siły głównej i ariergardy. Doskonaląc pocztu, a samą przyczynę trzeba będzie przedsta- się w przemarszach, podjazdach i w walce, dowo- wić towarzystwu. Nieuzasadniona absencja towa- dzonych przez zdolnych dowódców i jednocześnie rzyszy zachęca pocztowych do warcholstwa, także zamieniając się te grupy w pełnieniu każdej z opi- naruszenia porządku w przemarszach (ciągnieniu) sywanych ról. Należy dbać o doskonalenie syste- i noclegach.. Oficer winny takim szkodom jest mu nagród i kar – prawnych i tradycyjnych – indy- karany obniżeniem miejsca w rejestrze (na liście widualnych i zbiorowych, rozdawanych w miarę płac). Ciekawe jest karanie zbiorowe towarzy- sprawiedliwie. stwa, które po ćwiczeniach (po „potrzebach”) Gruntowny rozbiór miesięcznych ćwiczeń ustaliło limit siedem wyjazdów i naruszyło termi- odbywał się na regularnych odprawach („schadz- ny powrotu. Karę wymierzy już hetman ponieważ kach”) towarzyszy. Praktycznie każdy zgłaszał chorągiew nie może być ogołocona z towarzyszy. swoje opinie o niedociągnięciach i łamaniu dys- Skuteczną formę utrzymania dobrego porząd- cypliny. Decydowano o karach i ich egzekwowa- ku w chorągwiach było prowadzenie specjalnej niu, zwłaszcza wymiernych z żołdu opłat i oczy- księgi w gestii porucznika i trzech towarzyszy, wiście drastycznych przestępstwach „na gardle”. w której ewidencjonowane były sądy sprawowane Towarzysze mogli liczyć na apelację hetmana, w kole towarzyskim, wykroczenia i przestępstwa, natomiast wyrok śmierci na pacholiku mógł być odjazdy i przyjazdy oraz przebieg służby. Księga wykonany natychmiast. Zaskakująco poważnie miała być ważnym źródłem informacji dla hetma- traktowano pijaństwo i awantury, nadużywanie na i była mu dostarczana przez dwóch towarzyszy gościnności i chamskie zachowanie „towarzyszy”, na początku każdego obozu i odbierana już z pod- Także złe traktowanie burmistrza i starszyzny pisem hetmańskim. Taki wstęp do głównych zadań w miasteczkach i przestępstwa okaleczenia podle- wojska pozwalał skupić uwagę na przygotowaniu gały bardzo ostrym karom. Fredro poświęcił wiele chorągwi do walki. uwagi przywarom szlachty, awanturom w szyn- Fredro szczegółowo przypominał zadanie wy- kach i kłótniom psującym atmosferę w chorągwi. konywane przez dowódcę – porucznika lub na- Wprawdzie rotmistrz przy ważnych świętach miestnika, który go zastępuje pod nieobecność. wolno może wydać ucztę, ale nie w pochodzie Pisał, że: każdy miesiąc po pierwszej niedzieli i skromną bez hałasów. Pisał o tych sprawach, że miesięcznej we wtorek rano tak w obozie, jako na stanowią one punkt, na którym się wszelka dobra stanowisku (ba i w ciągnieniu, bo to nie przeszko- wojenność polska rozbiła12. dzi, chybaby niepogoda była, jednak nazajutrz Złe tradycje rodziły się także w sytuacjach albo trzeciego dnia też powinni odprawić) ćwi- sukcesów i przy dzieleniu trofeów, zwłaszcza po czenia wojenne, w pole wyjechawszy z chorągwią, zdobyciu taborów nieprzyjaciela. Wysokie kary za będzie odprawował…11. Nie trudno wyobrazić maruderstwo sięgały także wyższych dowódców, nastrój towarzyszy wyrwanych z domowych pie- śmiercią karano „luźnych” ciurów i wielu pocz- leszy i strofowanych za wygląd, czystość i spraw- towych, mimo dość sprawnej kontroli ogólnych ność uzbrojenia (ostrość szabli, pewność strzelby norm prawa postępowania z trofeami. Wszelką itd.) a także gotowość prawdziwie bojowego ko- zdobycz jak najprędzej trzeba zgromadzić, wy-

11 Ibidem, s. 5. 12 Ibidem, s. 10. 189 WACŁAW STANKIEWICZ znaczeni pełnomocnicy podzielą ją na trzy części du słoniny, mąki i grochu, który odstępował swo- z przeznaczeniem dla: najdzielniejszych, najbar- im podwładnym po godziwej cenie. Fredro wciąż dziej cierpiących żołnierzy i resztą zasilając skarb wracał do sprawy pijaństwa i warcholstwa i zale- państwa. cał kontrolę nad kontaktami z handlem cywilnym. Typowe dla feudalizmu relacje pana z podda- Wyższy w hierarchii nad chorągiew dowodze- nym wciąż miały miejsce w działaniach chorągwi, nia szczebel stanowił pułk i pułkownik mianowa- w których układ towarzysz – poczet (giermkowie, ny przez hetmana spośród najlepszych rotmistrzów pocztowi) – luźni daje znać o sobie podczas posto- (kapitanów). W obozie pułkownikowi przydziela ju, przemarszu i obozowania w styczności z nie- się jako urzędników pięciu funkcyjnych: pułkow- przyjacielem. Luźni do boju nie wyjeżdżają i mają niczego albo namiestnika, oboźnego, strażnika, w obozie trudne zadanie przygotowania okopów prowiantowego, i pisarza, jako mianowanych i wykorzystania posiadanej broni dla odparcia urzędników pułkowych. Fedro podkreślał znacze- wroga. Porucznik dba o to, by luźny dostarczający nie wyboru tych osób, jako dbałych o walory mo- panu zapasowego konia nie kręcił się w bojowym ralne (cnotę) a nie protegowanych przez możnych. szyku, a ogólnie – dbał o zaplecze logistyczne, tj. W traktacie obowiązki pułkowych urzędników tabory w obozie. Z tego powodu statut pospolite- zostały omówione szeroko. Zwracam uwagę na go ruszenia szczegółowo ustalał broń dla taboryty niektóre fragmenty. i w wozie rydle oraz zapas kółek do taczek wożą- Pułkowniczy (albo – namiestnik) to po prostu cych wykopaną ziemię. Zabierano także siekierę, zastępca dowódcy pułku, ma w pełni władzę na- motyką i świder dla naprawy przepraw i mostów. pominania, sądzenia i karania każdego występku. W trosce o sprawność i dyscyplinę „luźnych” or- Tak samo w sprawach zaopatrywania i dyscypliny ganizowano raz w miesiącu ich szkolenie. w obozie. W działaniach polowych pułk dzieli się Ówczesna logistyka dbała także o wskazaniu na dwie części. Pierwsza jest siłą czołową złożoną lokum na postoju i miejsca w marszu oraz obozie z chorągwi husarskich; druga to chorągwie kozac- dla kapelana, cyrulika, ślusarza–rusznikarza, cie- kie jako posiłkowe. Obaj dowódcy czynią wiele ślę i kowala, jako osób w chorągwi potrzebniej- dla zasady bezpośredniego współdziałania dwój- szych niż „gęsta muzyka i piszczkowie”. Fredro kami – towarzysz z towarzyszem, pacholik z pa- nie omieszkał dodać, że każdy dowódca (porucz- cholikiem. Dla obu otwarta jest droga do hetmana. nik) musi przy swoim poczcie mieć osobną kola- Oboźny odpowiada za tabory – zwartość kolumny, sę, na której będą przewożone także żarna, uży- zabezpieczenie przepraw na brodach i sprawnych czane towarzyszom w sytuacji, kiedy łatwiej bywa mostach oraz rozpoznanie i zaplanowanie noc- o zboże niż o mąkę. Osobiście żałuję, że Fredro legu. Kontroluje także prace nad budową wałów nic nie napisał o problemie sucharów. We Francji ziemnych chroniących obóz przed napadem i czu- logistyka już korzystała z pojęcia „kwaterowanie” wa nad stanem ochrony przed pożarami. Kolejny (od logis – mieszkanie) i wiązała to z organizacją funkcyjny – strażnik pułkowy odpowiada za przemarszów i postojów. podsłuchy (rozpoznanie) i ochronę przed zwia- Nasze przepisy surowo regulowały czas dobo- dowcami wroga.. W przemarszach odpowiada za wych „ciągnień”, dyscypliny rozlokowania ludzi działania straży bocznych i podsłuchy, a w bojach i koni oraz minimalizacji szkód gospodarczych. powinien być blisko dowódcy jako zastępca w na- Kontrolowano organizację taborów, jakość wo- głej potrzebie. Pomaga także w tępieniu maruder- zów i uprzęży. Mały poczet mógł mieć jeden wóz, stwa i konfliktów z cywilami. porucznik trzy; tylko niezbędne ładunki, namioty Trudy typowo logistyczne spadały na pro- proste – domowej roboty. Żywność – jako nie- wiantowego pułkowego, odpowiedzialnego za zwykle istotny problem wojska i wojny zaprzątała efektywne współdziałanie z generalnym prowian- wszystkich. Każdy towarzysz musi ją mieć w swo- towym w pozyskiwaniu zboża, żywności i paszy im wozie, poczty nie mogą liczyć na kupowanie dla swego pułku. Fakty samowoli licznej czeladzi u bazarników, a na leżach trzeba pieniądze oszczę- i luźnych były bardzo częste i bolesne, skazując dzać. Przy fortecach można zostawiać odpowied- wojska nawet na głodowanie. Nic dziwnego, że nie zapasy żywności i organizować dowóz do próbowano przeciwdziałać istotnie drastycznym maszerujących kolumn. W piechocie stosowano sankcjami. Trzeba wspomnieć, że wszystkie armie także zakupywanie przez kapitanów ze swego żoł- miały już doświadczenie w ilościowym rachunku 190 O MAŁYM POSPOLITYM RUSZENIU – KILKA WSPÓŁCZESNYCH REFLEKSJI potrzeb żywnościowych, kalkulacji podaży i popy- rech tysięcy – jeden husarz ciężki. Ekwipunek tu in natura. Tabela należności na żołnierza i konia i uzbrojenie ustalono bardzo szczegółowo. Normy pojawiła się bardzo dawno. W omawianym okre- wozów taborowych ustalano według rangi powo- sie rachunek obejmował już szczebel operacyjny, łanych towarzyszy i ich pocztów. Ważne zagad- a na samym dole rzemiosło logistyków stawało nienie zaopatrzenia w żywność rozwiązano przez się kunsztem. Wychodząc do pospolitego ruszenia przydzielenie pewnej sumy gotówki na zakupy od żołnierz zabierał do wozu żywność na 3 miesiące. bazarników i utrzymywanie zapasów w wozach Późniejsze dzieje dowiodły, że ten dział logistyki taborowych. Przykładowo: w jednokonnej kolasce wymagał tworzenia rozległego systemu ewidencji dla 4 piechurów ma być: „Mąki 2 korce sandomier- i doskonalenia rachunkowości. Z tej okazji wzro- skiej, z czego robi się suchar lub naprędce ledwie sły także zadania piątego urzędnika pisarza puł- upieczony placek; krup 2 korce, grochu korzec. kowego, odpowiedzialnego wówczas za rzetel- Kopę sera, słoniny 4 połcie, soli z potrzebą i ko- ność prowadzonych regestrów i dostarczanie ich ciołek do warzenia”15. Pomijam wyszczególnienie kopii do rąk cywilnych organów prawa. tego typu należności husarzy i poruczników, któ- Kończąc prezentację prawa wojskowego rym zalecono skromność i dyscyplinę, zwłaszcza Fredro apelował i podkreślał, że te wszystkie arna noclegach i w kontaktach z ludnością cywilną. tykuły nie tylko mają w dobrym porządku wiązać Tradycyjnie i z ogromnym doświadczeniem regu- każdego towarzysza albo pieszego żołnierz według lowano karmienie koni i ich oporządzanie, rozpo- swego stanu i trybu, ale pułkownika i samego het- znając tereny przemarszów i obozowania. mana dla dobrego w wojsku przykładu, gdyż przy- Poczesne miejsce w wywodach Autora zajęła kładem swoim więcej hetman sprawi dobry, aniżeli sprawa ewidencji dochodów z dzierżawy wszela- surowością zakazania13. Wykład tego traktatu jest kich dóbr i praktyki kontroli opartej na prawach w pełni przydatny dla realizacji zadań pospolitego i zwyczajach. Trzeba przyznać, że i w tamtych ruszenia – także tego „małego”. czasach nie brakowało „przekrętów” na szkodę *** interesów publicznych i społecznych. Fredro ape- Niezwykle oszczędny w ilości stron traktat lował o stosowanie co dziesięć lat surowej kon- o małym pospolitym ruszeniu jest bardzo przy- troli dokumentów związanych z obrotem dóbr datny w naszych dyskusjach jako obiekt analizy i oświadczeniami arendarzy. Na potrzeby pospo- obecnej sytuacji zagrożenia wojennego i podej- litego ruszenia dzierżawcy mieli dawać władzy mowania decyzji istotnych dla gotowości poten- powiatowej po 3 złote od każdych 100 złotych cjału obronno-gospodarczego. Sam Fredro pisał, arendy, ale dziedzic majętności ma wystawiać po- że: „Małe pospolite ruszenie ma być obowiązkiem czet. Zastawca (lub – zastawnik) musi od każdych w nagłych niebezpieczeństwa na posiłek ordyna- 8 tysięcy złotych wartości zastawionego dobra ryjnego kwarcianego wojska, bez przyczynienia wyekwipować jednego pieszego; a od 30 tysięcy nowych zaciągów i podatków”14. Program działań już husarza ciężkiego. jest wsparty zadziwiająco dokładnym rachunkiem, Sejmiki nakładają obowiązki wsparcia pospo- korzystającym ze wskaźników i metod już opar- litego ruszenia także na miasta i miasteczki, dostar- tych na aktach prawnych i doświadczeniu war- czając np. wozów i koni do zaprzęgów w artylerii. stwy kierującej i zarządzającej Rzeczypospolitą. Artyleria otrzymuje również limitowane dostawy Zwracam uwagę tylko na kilka istotnych spraw, pocisków z ludwisarni i królewskich hut żelaza. zaczynając od pozornie najprostszych. W trosce o wyższe obciążenie innowierców narzu- A więc na początek o tym, jak kalkulować cono świadczenia arendarzy żydowskich, kontro- liczebność żołnierzy powołanych w tym trybie. lując produkcję piwa i gorzałki. Jednostką wyjściową jest średnioroczny dochód Kończąc prezentację doktryny małego po- z dzierżawy (intrata arendowna), już dość pospolitego ruszenia, pozwolił sobie Fredro na wszechnie znany i stosowany w praktyce podat- przedłożenie projektu makrosystemu obronnego kowej. Ustalono, że od każdego tysiąca złotych Rzeczypospolitej, w którym obciążenie społecz- tego dochodu ma być wyprawiony jeden piechur, no-gospodarcze byłoby mniejsze a zarządzanie a od trzech tysięcy jeden lekki husarza zaś od czte- bardziej elastyczne. Przedstawił więc prosty ra- 13 Ibidem, s.36–37. 14 Ibidem, s. 44. 15 Ibidem, s. 46. 191 WACŁAW STANKIEWICZ chunek, korzystając z dostępnej statystyki i obo- i wyboru doktryny obrony państwa, najbliższej wiązującego prawa. Oto ogólny wzorzec16. z punktu widzenia efektywnego użycia potencja- Zakładając, że w Koronie mamy 46 tysięcy łu obronno-gospodarczego. Przykłady z historii wsi o zróżnicowanej zdolności do wyekwipowa- instytucji pospolitego ruszenia, także polskie do- nia żołnierzy do podstawowych rodzajów wojska, świadczenia, upoważniają do przypomnienia do- otrzymujemy proste zestawienie: 4,5 tys. bogatych robku Andrzeja Maksymiliana Fredry – wybitne- wsi dostarczy 3 tysiące husarzy; 25,5 tys. średnio go męża stanu i uczonego. Koncentracja uwagi na zamożne wsie dadzą 21 tys. petyhorców; pozostałe powiązanie jego wiedzy wojskowej i aktualnych 16 tys. wsi ubogich zapewni tylko 16 tys. piechu- doktryn ekonomicznych – merkantylizmu i fizjo- rów. Razem daje to liczbę 40 tys. żołnierzy, którzy kratyzmu oraz nauki o pieniądzu, może być, jak wejdą do komputu, gdzie jest już 5 tys. kwarcia- sądzę. zachętą w obecnych dyskusjach nad bezpie- nych żołnierzy stałej służby (3 tys. jazdy i 2 tys. czeństwem Polski. piechoty). Fredro pisał, że trzeba stosować regulo- wanie wielkości żołdu i zmieniać normy w zależ- Bibliografia ności od sytuacji militarnej i gospodarczej. Licząc także przypływ piechoty wybranieckiej i oddziały Fredro A.M., O porządku wojennym i o pospolitem ru- niektórych miast i wielmożów, komput Korony szeniu małem. (wyimek z Zwierzyńca Jednorożcow, wydanego przez Franciszka Glinkę 1670 r. we sięgnie ok. 50 tysięcy żołnierzy (27 tys. jazdy i 23 Lwowie). Wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego, tys. piechoty). Litwa może wystawić 17 tys. żoł- Sanok. Nakład i druk Karola Pollaka 1856. nierzy, a po dodaniu oddziałów kozackich otrzy- Górski J., Zarys historii ekonomii politycznej, wyd. 2, mujemy komput 77 tys. żołnierzy. Oznaczałoby KiW, Warszawa 1984 s. 48–64. to prawie podwojenie dotychczasowych stanów Lipiński E., Studia nad historią polskiej myśli ekono- siły zbrojnej i sprostanie wyzwaniom zagrożenia micznej, PWN, Warszawa 1956, rozdział 4 – Andrzej Maksymilian Fredro – ideolog kultury przemysło- zewnętrznego. wej, s. 285–321. Zostawiamy czytelnikom poznawanie szczegó- Merkantylistyczna myśl ekonomiczna w Polsce XVI łów koncepcji A.M. Fredry, podkreślając bezspornie i XVII wieku. Wybór pism. Wyboru dokonali Janusz jego głęboką znajomość zagadnień obronno-gospo- Górski i Edward Lipiński. Wstępem opatrzył darczych i śmiałość w głoszeniu poglądu, wpraw- Edward Lipiński. PWN. Warszawa 1958. Pospolite ruszenie – hasło w: Gloger Z., Encyklopedia dzie do szlachty wolność należy, to jest niesłuszne, Staropolska, reprint Wiedza Powszechna, Warszawa aby ją sam chłopek musi okupować, któremu jedna- 1958, tom 4 s.104–108. kowa (…) zawsze praca i niewola17. Rozprawy o pieniądzu w Polsce pierwszej połowy XVII *** wieku. Wyboru dokonał, wstępem i przypisami opa- Pamięć o napisanym tu fragmencie polskiej trzył Zdzisław Sadowski. PWN, Warszawa 1959. myśli wojskowej i gospodarczej, który otrzymał Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, wyd. III, PWE, Warszawa 2007, rozdział 4.. nazwę „małego pospolitego ruszenia”, staje się Wyszczelski L., Zarys historii polskiej myśli wojskowej już częścią teraźniejszości. Wyzwanie w postaci do 1939 r. Wyd. WAP, Warszawa 1986, s. 49–57. „wojny hybrydowej” stworzyło przymus analizy

16 Ibidem, s. 54–55. 17 Ibidem, s. 59.

192 ‘SMALL’ MASS LEVY – A FEW WORDS OF CONTEMPORARY REFLECTION

‘SMALL’ MASS LEVY – A FEW WORDS OF CONTEMPORARY REFLECTION

Abstract Examples found in the general and Polish history, concerning the institution of mass levy, point to its basic problem – the necessity to determine the size of citizens mobilization proper for the foreseen threat. Common conscription was used rarely, in extreme situations of total defeat and propaganda was usually at the lost position. In this article I made a short analysis of the set of concepts of the ‘small mass levy’ as it was seen by Andrzej Maksymilian Fredro (circa 1620 – 1679), statesman and practitioner using his broad knowledge. His presentation of the rules of such a doctrine was based on the elements of mercantilism doctrine, physiocracy and in connection with military science – it developed the method of economy and military logistics. Being forced to use limited knowledge and culling from tradition and history, I would like to put emphasis on the chosen pieces of defence doctrine incorporated in the tractates of Andrzej Maksymilian Fredro (about 1620 – 1679), a prominent activist and scholar, alluding to the concept of Polish mercantilism, the influence exerted by foreign military thought and the examples of solving defence problems on the macro- and micro-scale, starting from diplomacy and politics and ending at the military logistics pertaining to every single soldier. What I intend to do is to present the content of the article in short theses concerning the tradition of mass levy and deliberating on Fredro’s activity and his tractates. Keeping in mind the question concerning the benefits stemming from the process of recalling experiences, I take the risk of some assessment.

A few examples from the rich history of exerts influence on the processes of economic the institution of mass levy development and provides the decedents at all levels of economy and management with an extensive I would like to start with the concept of range of materials. The experts in the history of ‘institution’, since in numerous texts and defence and military thought discovered basic presentations it is possible to observe two problems early which pertained to the mobilisation attitudes. The first one is the persistent belief that of warriors in the conditions of uncertainty an institution is a synonym of an office or a legal accompanying states of tensions, the anticipated entity, while the second one can be seen in the size of economic effort, logistic requirements and wording of the American institutional economics the pressure of the pace at which the armies have whose founders, and Thorstein Veblen in particular, to achieve their combat readiness. At this point, as well as supporters, derive the meaning of we have up-to-date information on these issues ‘institution’ simply from the instincts of ancestors derived from the ‘hybrid’ war in Ukraine. I have of the human being. In this view, ‘institution’ is chosen the example of an institution called ‘mass some pattern of behaviour inherited in the process levy’, which stems from the custom of summoning of humanity’s evolution1. Examining an object community members for defence or annexation such as ‘mass levy’, I define it as an institution purposes. stemming from predatory and security instincts, Because of the necessity of sharp limitation of joining, at the same time, the set of huge social the volume of historical examples of mass levy, it institutions. is necessary to focus our attention on two types of Another focus of attention concerns the institution – the model of common conscription, transition to the history and evolution of a set of which is especially widely used in propaganda, customs in the direction of statutory law systems and the curriculum of citizenship education as well as well as the appearance of the arts and science on as the limited call-up of certain people if there is war and the army. We observe the multiplication of a smaller conflict. I would like to shortly present concepts serving state interests, when the activities the first example, which is known throughout of the parties engaged in conflicts, still more human history, but which expanded after the complex combinations of forces and measures, implementation of the system of professional army and the advancement of military technology 193 WACŁAW STANKIEWICZ and the financial difficulties connected with their and meaning of mass levy. Below there are a few upkeep. facts remembered nowadays in Russia. This example was and is extensively described In January 1611, the mass levy of Novgorod and analysed in the subject literature. The French and of a few other cities, in cooperation with term Levëe en masse meant calling up the whole some formations of Cossacks, started an offensive of society that was able to participate in battle. against the Polish Army, especially their garrison The French Revolution took such a decision in Moscow. The havoc among the Boyars, the poor on 23 August 1793 in the face of the defeat of discipline of the members of mass levy as well as the professional army. Up to then, the highly arguments and hassles with Cossacks delayed the appreciated professional army and the supporting eventual success – the capitulation of the Polish militia forces had not managed to cope with the group starving at the Kremlin on 27 October aggression of numerous countries and the uprising 1612. The unity of Russian Orthodox actions, the in Wandei. Thus, the obligation of the whole of civil bourgeoisie, and some of the radical Boyars society to support the Army in active military could have constituted a stable framework for the service, work in the defence industry, logistics Empire’s development. and even the participation of women in hospital The great war with Napoleon and its work was decreed. Patriotism required devotion culmination in 1812 also became an example and valour and it was paid back with a career or of incorporating mass levy into the strategy of rewards financed from the confiscated properties reversing the fate of total war. It is estimated that of public enemies. it provided from 230 up to 324 thousand soldiers. The common conscription of this type was The formations of volunteers, often combined not that imposing, and still there are numerous with Cossack formations and regular cavalry examples of battlein which the whole state potential regiments, contributed to the defeat of Napoleon is involved. We had moments when we lost as much as frost and thaw. Thus, it is no wonder ourselves in our uprisings, the fiasco of Hitlerian that it was decided without hesitation to refer Volkssturm and territorially restricted mass levy to the tradition during the first day of German constituting a vital part of a strategic programme. aggression on the USSR in 1941. The State Presently, we obtain a lot of information on Russian Defence Committee ordered the organisation of traditions and the process of making use of the the so called istriebitielne battalions and guerrilla patriotic outcry in the doctrine of New Russia’s divisions enjoying the developed party structure reconstruction. and clandestine administration. The strength of the The authors emphasise the meaning of the forces is expressed in millions. The great effort of tradition of Druzhina, Chivalry and strengthening defending Moscow and Leningrad was supported the institution of the Armed Forces in the process by numerous divisions of mass levy which quite of composing the Great Power. Similarly to often bloodily gained the stature of a regular numerous countries, the meaning of a custom and formation. the right of mass levy was decreasing alongside The recently witnessed revival of mass levy in with the increase of the effectiveness of the Army Russian actions comes as no surprise. Nowadays, and military profession. The growing Duchy of we have to deal with a flood of publications where Moscow started to use the services of the Oprichniki we can already see in the title the term ‘Donbas levy and only at the time of defeat or social disorders, en mass’ and an exaggerated and pompous support as well as the triumph of the foreign aggressors, for the strategy of holding power in Ukraine. The did they refer to mass levy. The crisis of state analysis which is closer to scientific rules and, in authority at the turn of the 16th and 17th century, particular, the attempts to assess the effectiveness dubbed the Time of Troubles, in which Poland also of a mass levy institution in a situation strictly played a significant role, is presently envisaged by connected with the security of Poland, requires historians as the first serious example of the role due focus on a few issues. The first issue concerns the apt characteristic From the bulk of literature, it is difficult to indicate of the phenomenon - on which level of the one possibly objective text. I recommend the following text available on the Internet: Rambler.ru.pdf - Роль� ��нар ��о�д-� Current information available here: https://ru.wikipedia. ных�� о�п��ол��чений в ��ист�о��рии�� Ро��ссии�.� org/wiki/ Народное� �о�п о �о��е�е�нн�и��е� �Д��он � �б�а��сс��а.� 194 ‘SMALL’ MASS LEVY – A FEW WORDS OF CONTEMPORARY REFLECTION Ukrainian conflict escalation is there an attempt from the eastern parts of Ukraine and the already to use specific institutions and the rules of actions separated Crimea, convened in February 2014 so that the practice was not exaggerated with in Kharkiv, deemed the shift of power in Kiev the preferred impetuous approach. Obviously, it as revolution and coup against the constitutional should be admitted that the phenomenon analysed order. There was a call for society to self-organise strongly fits into the international, beyond and bring back law and order, and the armed regional, even global structures. It is already forces to close themselves in barracks and defend possible to cite facts similar to the Donbas tragedy ammunition depots. Brutal changes carried out by and multiplying interventions of great powers and governors and the struggle with the apparatus of military coalitions which prove that the rule of legal power was effective enough for the creation defending the state and regional borders was and of the Donetsk People’s Republic to be announced still is infringed. In the short term perspective, in April. The mass levy of people took control the Russian authors must take into consideration over public offices, resembling the history of the the lack of common accord for the idea and the Bolshevik Revolution in Russia. history of the so called New Russia and the birth of It is worth paying attention to the role played Ukraine dating back to Byzantine times, Russian by the second republic – the Luhansk People’s expansion, the collapse of the Republic of Poland Republic. There are seemingly serious differences and the experiment in the form of USSR. The in comparison to Donetsk, which prevail and make present Russian Federation is not safeguarded it difficult to strengthen the status of the New against disintegration into a very complex ‘Saint Russia. The Luhansk mass levy narrowly went in Reich’ (the New Fourth Reich). Russia did not call line with the Donetsk mass levy, and the supplies for mass levy; however, it supported the actions from Russia are easier to deliver and the authorities of separatists on the territory of Eastern Ukraine, in Kiev are forced to make more effort to protect especially on the economically vital Donets Basin. that part of the border. The text of the separatists Decree, creating the From our point of view, assigning the role of statehood of New Russia, is based on two already accoucheuse to mass levy while the birth of a new unrecognised entities, Donetsk and Luhansk state, and probably of a social-economic system, – makeshift people’s republics –indeed it has the is not free from the faults accompanying the character of a typical insurgent’s decision. Thus, evolution of humanity. It ought to be remembered it can be assumed that ‘Opolchenie’ is a kind that the following months of the Ukrainian drama of military formation, very diverse as far as its and the escalation of tensions in international organisation is concerned and ,as a rule, using the relations prove that there are damages stemming tactics of sabotage operations which are highly from the transformation of the institution of mass mobile and irregular. It is extremely difficult to levy into an extremely military instrument. determine the military strength ratio of both parties The third issue is only meaningful for – the replenishing and connection of both people’s experts in tactics and logistics, who already republics is seemingly even less important than found battalions as useful structures of mass levy their reciprocal relations and differences in the divisions. It resembles the tradition of guerrilla logistic support offered by Russia. The attempts war, as in Poland, providing for the difficulties in to outline the scale of proportion in the scope of recruitment, training, supplies and communication the art of warfare, tactics, and logistics which take with civilians. It is worth adding that history place in the process of consolidating the potential contains numerous examples of harmful operations of government formations, the so called Anti- of all types of armies – regular and improvised terroristic Forces and their opponents referred to ones. as ‘mass levy’, are frequent and unstable, and also At this point, I am not able to present in conflict-generating on the international scale. more detail the character of the Polish history The second issue can be determined as a vivid of mass levy and I have to leave space for the improvisation of management and administration presentation of the concept of A. M. Fredro, after on the territories of the conflict and, in particular, some deliberation on the general state of economic in the two created people’s republics. The congress of delegates and the representatives of power 195 WACŁAW STANKIEWICZ thought in the 17th century, and ours too. Thus, a permanent important place for the constant I would like to shortly focus on the information perfection of the theory and practice of the available in encyclopaedias and on the Internet. country’s defence. In the Piast times, we witnessed the improvement of the tribal custom of sending Mercantilism in the service rendered to the off information about the assembly of the state and its defence representatives of people in order to organise the defence of the community. Reforms typical for feudalism brought about the increase of the This economic doctrine emphasising the meaning of druzhina and calling for a mass levy institution of exchange and supporting the practice restricted to landowners – gentry growing out of economic policy was a subject of scientific of the chivalry, burghers of Cracow, Vilnius and interest; however, not always and not everywhere. Lviv, as well as vogts and village administrators of It was usually caused by a dispute over the rank secular and church goods. Until 1454, the decision of bounds between ideology and state, as well as concerning mass levy belonged to the King, and, complications concerning social interests at the during Jagiellonian times, the accord of the sejmiks time war was threatened. Generally, the history of and the general Sejm was required. One should also economic thought limits the rank of mercantilism greatly appreciate the advances of legislation and to the criticism of the outlook of those of its types the experience of administration in voivodeships, which stated that riches arise only from overseas as well as the creation of still more effective forms and foreign trade and the maximisation of profit of financing the defence effort. Martial art and virtually from theft. This is how the classic combat readiness were also developed with the political economy gained admiration together with use of campaign experiences, the skilful takeover its masters, i.e. Smith and Ricardo, in particular, of foreign patterns, and, most of all, the talents of who endorsed the rule of bilateral benefits in hetmans and politicians. trade. In my short article, I drew on the concept of The history of weakening the defence- French colbertism and German cameralism, which economic potential of the Republic of Poland is in my opinion sketched military relations more connected with the processes of the breakup of the clearly with the practice of governments properly feudal system, imperial expansion, and losing the cumulating measures for carrying out annexation ability of management on a macro-scale. If, in the programmes. Trade was treated as an important, confrontation with the growing Russian Empire, but not major instrument, for creating and using we were successful for a long time, the structural defence-economic potential. and organisational transformations of the German The Polish type of mercantilism in not an easy Empire (Reich) and the Napoleonic conquests task to refer to. The start of the analysis of real posed the threat of a total collapse. Studying the transformations in the 16th and 17th centuries was military history of that period, we only greatly delayed, but also our geographical position was of appreciate the indisputable heroism of soldiers, different character with no direct access to attractive the examples of wise commanders and sometimes overseas markets. Luckily, holding ourselves aloof quartermasters, but not in tactical operations and from the Thirty Years’ War, unlike in the years of less in operational activities. The episode of the the Swedish Deluge and the growing imperialist functioning of the Duchy of Warsaw and the pressure from tsarist Russia, as well as the Turkish unemotional analysis of national insurrections do threat, exposed our country’s quite vivid basic not confirm the aptness of decisions concerning weaknesses. Progress achieved in agricultural mass levy or new institutions, flexible ones and reform, the emergence of the benefits of manors those able to be closed within a rational framework and successful export of grain and cattle resulted of the outlays and results. The reconstruction of W. Stankiewicz, Historia myśli ekonomicznej, the state created a situation in which there was wyd. III, PWE, Warszawa 2007, chapter 4.; .J. Górski, Zarys historii ekonomii politycznej, wyd..2, KiW, Warszawa 1984 A real treasure trove is: Encyklopedia Staropolska by pp. 48-64; Merkantylistyczna myśl ekonomiczna w Polsce Zygmunt Gloger. In the 4th volume one can find the term: XVI i XVII wieku. Wybór pism. The�� choice was done by ‘Pospolite ruszenie’ (mass levy), which is prepared very care- Janusz Górski and Edward Lipiński. ��Introduction prepared by fully and in a way which is reader-friendly, even today. Edward Lipiński. PWN. Warszawa 1958. 196 ‘SMALL’ MASS LEVY – A FEW WORDS OF CONTEMPORARY REFLECTION in a short-lasting optimistic policy of economic to refer to the masterful wording of professor excursion of the ‘Wild Fields’. Thus, it could be Lech Wyszczelski, a prominent representative treated exactly as the basis of the original Polish of the leading experts of the history of Polish mercantilism. military thought. Reading the original tractate on Andrzej Frycz Modrzejewski and Jan Ostroróg mass levy so late, I made use of the knowledge presented their suggestive opinion in the spirit of incorporated in many publications by Wyszczelski the reform of system in the Republic of Poland and and his suggestive assessment. Prior to presenting experts in this field indicated certain similarities the concept described on the pages of the tractate, between their views and French colbertism. The I would like to shortly recall the autobiography of state should also regulate grain trade for the sake the author. of social well-being. A discourse by Anzelm Andrzej Maksymilian Fredro (born circa Gostomski entitled Gospodarstwo is a testimony 1620 – died 25 April, 1679) was a worthy to mature economic thought; it presents a sterling representative of the higher rank gentry connected analysis of a manor as an area of agriculture with the south-east frontier (Przemyśl Land), rich which brings significant profits. Care for the high owing to fertile soil and effective management profits of the public treasury is clearly presented in extensive domains. A few of his relatives by Wojciech Gostkowski in a discourse under dealt with political and military activity. As the provocative title – Sposób, jakim góry złote a youngster he started studies at Kraków Academy i srebrne w przezacnym Królestwie Polskim and already, from 1646, he was a delegate in the zepsowane naprawić (1623). It is worth looking General Sejm and became engaged in military into a neatly prepared repertory of discourses on activity. Similarly to numerous land owners on monetary policy in Poland facing the challenges this territory, he defended his property against the of a stormy 17th century by professor Zdzisław rebellious peasantry and Cossacks. Later, he was Sadowski . Partly because of the present conflict growing familiar with the legal rules and customs on the territory of the Ukrainian Wild Fields, pertaining to mass levy in practice, as well as with I would like to mention an original concept of the obligatory provisions rendered by the gentry internal colonisation for the needs of defence- to the state. His cognitive and analytical horizons economic policy prepared by the parish priest were getting wider and more ambitious along with in Parnawa (Livonia) – Piotr Grabowski. It was the increasing interest of the authorities in the printed in 1596 under the title: Polska Niźna albo person of the gifted noble and the author of many osada polska, as a kind of a manifesto to get rid of publications. overpopulation in the Crown (Polish-Lithuanian In the years 1648-1651, A.M. Fredro held Commonwealth) by intense settlement on eastern the function of a Sejmik marshal and was fertile soil. It should be remembered that the gentry a representative in the Sejm. He was privileged of that time had problems with families having to carry out the difficult mission of an envoy to numerous heirs. Colonists always had to connect the prince of Transylvania and other countries. with communities protecting the state borders. In those tragic times of Cossack wars he became hardened as a defender of liberty demonstrated in the slogan: liberum veto. It required a justification Forsooth valuable tractates of A.M. Fredro - of a compromise when the Sejm proceedings O porządku wojennym i o pospolitem were stopped in January 1652 by the Siciński ruszeniu małem representative, and Fredro, as the marshal of the parliament proceedings, had to give in. Analysts It is a difficult task to read ‘with understanding’ of his comportment had to resign from a unilateral pages written in the 17th century Polish language, condemnation of liberum veto. riddled with Latin words and expressions typical The tragedy of the Swedish Deluge was a test for the everyday language of scholars and political of Fredro’s loyalty towards the House of Vasa and activists of that time. At this point, I would like an examination of his abilities of organisation and

Rozprawy o pieniądzu w Polsce pierwszej połowy XVII It is necessary to indicate only one position, namely: wieku. Selection�� done, introduction and footage provided by L. Wyszczelski, Zarys historii polskiej myśli wojskowej do Zdzisław Sadowski. PWN, Warszawa 1959. 1939 r. Wyd. WAP, Warszawa 1986, pp. 49-57. 197 WACŁAW STANKIEWICZ command of the regional forces of mass levy. King economics. This is about the following thesis: John Casimir could not resign from the institution ‘Feudalne państwo, o słabym rozwoju miast of mass levy despite the ignominious defeat i przemysłu nie może zwiększyć sumy podatkowej of Greater Poland’s insurgents during the first i nie może utrzymać odpowiedniej siły obronnej’ confrontation with the Swedish mercenary army. (A feudal country, with badly developed cities and In 1656, the gentry of Lwów Land appointed industry, cannot increase the tax sum and keep A.M. Fredro the chief of their mass levy, who, as proper defence strength). Fredro aptly assessed a result, led the works for constructing the fortress the effects of the agricultural crisis, which affected in Przemyśl, getting funds inter alia from the right almost all of Europe; in Poland it was also visible to expropriate the needed grounds. As a gifted during attempts at implementing progress in entrepreneur he started and effectively managed agriculture and control of the grain and cattle ‘żupa solna’ (the Old Polish word for a salt mine), export. Fredro greatly appreciated our potential which provided 10 thousand zlotys profit each in the scope of food production and scolded the year. agriculture and tax law as well as the military Already treated as an elderly person, he practice. As far as those issues are concerned, decorously participated in political life, not Fredro referred to the Physiocrats’ concepts and neglecting active management of his own property. still further emphasised the meaning of craft and He stopped trusting the Vase House, supported the trade as the work factor in the general meaning, election of Michał Korybut Wiśniowiecki, and without which wars are lost even with mountains later of John Sobieski, but he did not live long of precious ores. It is worth adding that, even in enough to witness the triumph under Vienna. Poland, the effects of discovering America and the During the last three years of his life he was the overseas policy of Spain, Portugal as well as the voivode of Podole Land, and for only 2 years he Netherlands and England, were analysed. was a member of the King’s Privy Council. He Exceptionally consistent and high value died as a respected person and left a rich scientific was given to the infrastructure and transport legacy to the historians of economic, military, and by civilians and the military. The development political thought. of exchange without good roads and means of I have the opportunity to recall the contribution transport could not exist, and the march of Roman of the Master of Polish economy, Edward Lipiński, legions on good roads guaranteed the safety of the who made such a big effort to renew the interest Empire. Fredro knew very well what was hidden in the concepts of the authors of the 16th and 17th in the saying that armies are deployed with the centuries. In the second part of his extensive piece adjustment of land- and water- road networks to of writing, the leading position among the Polish the areas of feeding soldiers. This is the reason authors presenting views close to the mercantilism for worry in Poland with extensive territories, doctrine is held by Andrzej Maksymilian Fredro. diverse in terms of demography, economy and Lipiński assessed his activity in the framework of the protection of borders. There will be also the system’s transformation, the beginning of the a chance to recall key issues concerning the march, capitalistic system on the territories of the dying organisation of overnight stops and losses which feudal system typical for Poland. Personally, appear in the so called soldiers’ stations, as well as I made an effort to read this chapter penned the demoralisation of groups who did not receive by Lipiński, which also focused on the issues any payment for their service. of defence economics – the theory of military- It is commonly known that bullionism as economic potential and, of course, the defence a thesis on the riches incorporated in the collected readiness doctrine. I dare to indicate the main resources of precious ores lasted for a relatively thesis pertaining to this attitude. short time and that the developed mercantilism Let me begin with the general Lipiński led the way to classic economy and its slogan of motion, which is in accord with Fredro’s views free trade beneficial for both parties. Traditional and – I assume – with our exposition on defence solutions connected with the retention of the sovereign’s treasure, separate state treasure as well E. Lipiński, Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa 1956, Chapter 4 – Andrzej Maksymilian Fredro – ideolog kultury przemysłowej, pp. 285-321. Ibidem, p. 285. 198 ‘SMALL’ MASS LEVY – A FEW WORDS OF CONTEMPORARY REFLECTION as the theory and practice of financing defence and (published in 1858) I find an incentive to read military expenditure, found proper ground in the the sources and definitions, without a definite mercantilism doctrine. Also, in our history, we can declaration as to which of them is proper. A more find many theoretical presentations and practical contemporary dictionary by Doroszewski provides decisions made usually in the atmosphere of us with a clear but very extensive definition: order quarrels between the central power with the social – a regular setting, distribution, arrangement classes paying tributes, taxes, and contributions of something; orderliness; plan. In the attached which at the same time very often caused a lot of quotations we can find expressions referring harm. Lipiński organised Fredro’s quotations on the to military science, but not directly to the ‘war’ basis of the vast literature of Western Europe and category. What does order mean with reference numerous sources of Polish bibliography. I think to war? Since there is no such thing as ‘war that our military financialists, as well as Brussels order’. Here, I encounter misunderstanding in the and NATO experts, are presently in an even more translation from the Russian language of the word complicated and conflict-generating situation. ‘wojennyj’, which is wrongly translated as when I leave it for the future analysts of Fredro’s in Polish it was ‘military’. Studying this tractate legacy to remember his view concerning the by Fredro, we should remember that he did a lot necessity of calling into being an office called for enhancing the level of the Polish army, order ‘Consulatorium’ as an advisory-decision making and organisation, obeying the law and behaviour body, resembling the contemporary Ministry of in accord with ethics and the harsh discipline of Economy. Without serious infringements of the everyday service. King’s authority, its task was to provide honest The second problem is also a part of the information about the situation of the country state defence doctrine with the prevailing rule and the national economy, international relations of measuring strength in accordance with the and, most of all, on the practice of monetary intentions, the authorities in power in the system policy. Ending my reference to the text of Edward of gentry democracy, at the same time facing Lipiński at this point, I dare to add that I received a shortage of forces and measures to run big wars. from the Master a quantum of joy when, in 1959, Fredro himself experienced the risk of making he accepted my master’s thesis. decisions in the process of mass levy and tried *** to keep the right proportions in the analysis of In my opinion, we should also try to find ‘small’ mass levy, restricting it not only within the a sponsor to consolidate the achievements of borders of Poland but also in the framework of Andrzej Maksymilian Fredro in the form of voivodeships exposed to the risk of public disorder a collection of texts available to broader circles and skirmish. The publisher aptly treats them as of readers and in the form of commentaries a valuable proposal to establish a stable army provided by experts. My intention to focus on from financial resources put aside owing to the this small tractate required a lot of patience and perfection of the concept of a limited mass levy. time to complete knowledge on the interrelation of I would like to warn readers who are less views well known and obvious for the Author. The familiar with the history of Polish military already available copy includes a significant set of science and a rich set of concepts connected with valuable information on the title page. the organisation and the system of command, The title points to two important problems management, and logistics. A tractate entitled: described by Fredro. Firstly, this is a deliberation Nowe uważenia porządku wojennego (New on ‘war order’, which can be erroneously assessment of military order) – is simply the associated by a reader. What kind of order does the Author’s view on the legal norms legislated by the author mean? I reach for the dictionary Słownik Sejm and pertaining to the armed forces, which, in języka polskiego by Linde and in the 4th volume 1609, was the subject of parliamentary discussion. Fredro intends to answer the following question: A.M. Fredro, O porządku wojennym i o pospolitem W jakim porządku żołnierz, a zatem wojsko ma ruszeniu małem. (wyimek z Zwierzyńca Jednorożcow, wyda- być zatrzymane? Bez�� czego po te czasy dostawało nego przez Franciszka Glinkę 1670 r. we Lwowie). Wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego, Sanok. Nakład i druk Karola Pollaka 1856. 199 WACŁAW STANKIEWICZ siła?10. Also, today, we ask – how to provide for leave a year. The leave was not given during the armed forces and why too often there was not camps. Responsibility was also borne for deeds enough resources and manners? for an improperly assigned deputy. The reason The author writes in a very colourful way and for leaving the ‘chorągiew’ had to be written by with deep knowledge of the theory and practice of hand and signed with a specific date of departure. the factors of military order, starting with officers One day of delay resulted in the deduction of and a harmful phenomena of unjustified absence. a quarter of pay, and the reason for delay had to be I would like to pay attention to the designation of presented to the companionship. The unjustified the officers’ environment who were then referred absence of the companions encouraged ‘poczet’ to as ‘companionship’; this term clearly divides the members to lawlessness, and also infringements gentry serving in the army from the commonalty, of order during marches and overnight-stops. mainly peasants. Such a ‘companion’ in the An officer guilty of such damage was punished national formations used his ‘fellowship’ and the by being lowered a place in the register (on the number of people in it embodied his riches. It is payment list). It is very interesting that there was worth remembering that, in the mercenary foreign a collective punishment of companionship, when it contingents, such a situation did not exist. In the was decided after exercises to allow seven leaves described period of history in Europe – except and they broke the rule. The punishment was in Poland – the ‘poczet’ (a group of knights) effected by the hetman because the ‘chorągiew’ disappeared after common usage of firearms could not be left without companions. and big mercenary armies. In Poland, there was An effective way of keeping order in the reference to the ethos bounding a knight with ‘chorągiew’ was to keep a special book managed a page, aspiring to get the knights belt. Although by a lieutenant and three companions, in which Polish poczets often had a family character, every disciplinary panel was registered as well as handling and service known in landed estates but infringements and every wrongdoing, departures harmful for the discipline and combat coherence and come-backs and the course of service. The of ‘Chorągiew’ (military unit), gentry-upmanship book was to be an important source of information had to tease intellectual elites and reformers. It also for the hetman; it was provided by two companions angered some that the companions with numerous at the beginning of every camp and it was collected ‘poczets’ received higher payment. with the hetman’s signature. Such preparation for The analysis of infringements concerning the the main tasks of the army allowed for focus on the discipline and readiness of subunits and units preparation of the ‘chorągiew’ for the fight itself. caused by the absence of companions had to draw Fredro recalled in detail the tasks completed people’s attention to the basic organisational- by a commander – lieutenant or steward who tactical units of Polish cavalry, which was still replaced him during his absence. ��He wrote ‘każdy assumed in Poland as the queen of the armed miesiąc po pierwszej niedzieli miesięcznej we forces. ‘Chorągiew’ was such a unit from the 14th wtorek rano tak w obozie, jako na stanowisku (ba to 18th century. In this tractate, a squad consisted i w ciągnieniu, bo to nie przeszkodzi, chybaby of 100-200 soldiers, and in the infantry we could niepogoda była, jednak nazajutrz albo trzeciego already find the term ‘company’. The cavalry dnia też powinni odprawić) ćwiczenia wojenne, presently likes ‘squadrons’, and the artillery w pole wyjechawszy z chorągwią, będzie – battery, etc. ‘Chorągiew’ was at the beginning odprawował…’11(this describes how to organise only in mass levy and by the king’s court. The military training, and especially how often). It is cavalry captain led the ‘Chorągiew’, and, in the not difficult to imagine the mood of companions 17th century, he was replaced by a lieutenant. In the torn out of their homes and scolded for the Crown, ‘chorągiew’ was divided into three types: appearance, purity, and prowess of their military land, ancestral, and mercenary. equipment (sharpness of their sabres, reliability of Fredro wrote without embarrassment about their rifles, etc.) as well as the readiness of their infringements concerning the right to leave the true fighting horse! Then – drill in rows and in ‘chorągiew’, which by law was 22 days of holiday pretended fight in elementary groups, cooperation

10 Ibidem, p. 3. 11 Ibidem, p. 5. 200 ‘SMALL’ MASS LEVY – A FEW WORDS OF CONTEMPORARY REFLECTION with companions and with the use of firearms fast, and the appointed proxies should divide it (rifles and guns) and with bows. Fredro pointed into three parts earmarked for: the bravest, soldiers to the meaning of the flexibility of battle arrays who suffered the most, and the rest should support in the training of attacks, retreat (not dispersed the state budget. but knee with knee), as well as cooperation with Relations between a master and a subject, other units of chorągiew type. The author of the typical for feudalism were still observed in the tractate also endorsed new tactical solutions chorągiew, where the alignment: a companion which were based on the division of chorągiews – poczet (page, poczet members, ‘luźni’ people) into three groups specialising in the tasks of the – was visible during a stop, march, and camp front guard, the main force, and rearguard. They exposed to the enemy. Luźni did not depart for perfected themselves in marches, approaches, and combat and had the difficult task in the camp of battles under the command of gifted commanders; preparing trenches and using the possessed arms they also changed groups performing each of the to hold the enemy off. The lieutenant cared that described roles. Attention should be also given the luźny providing the master with a spare horse to the perfection of the system of rewards and did not move around the battle area and generally punishments – the legal and traditional ones – looked after the logistics background, i.e. stock in individual and collective given relatively fairly. the camp. Due to this, the status of mass levy set A thorough evaluation of monthly training in detail the weapons for a tabor member, shovels was carried out during regular briefings (meetings in the carriage and spare wheels for wheelbarrows of companions). Almost everyone presented which carried the dug sand. They also took axes, their views on faults and incidents of breaching hoes and bits to repair bridges. For the effectiveness discipline. They made decisions about penalties and discipline of ‘luźny’ people, training was and their execution, especially deductions from organised once a month. payment and obviously explicit wrongdoings. Logistics of that time were also responsible Companions could count on the appeal of the for indicating accommodation for a stop, and hetman, while death penalty on a pole could places for a chaplain, a barber, a locksmith- be carried out without any delay. There was gunsmith, a carpenter and a blacksmith in a march a surprisingly harsh reaction on drinking and rows, and a camp, as these were people who were very abuses of hospitality and offensive behaviour of important in a chorągiew (more important than companions. Severe punishment was also given music and musicians). Fredro also added that every for bad treatment of mayors and the elderly in commander (lieutenant) had to have in his poczet cities and mayhem offences. Fredro gave a lot of a separate barouche to carry the quern which was attention to the inadequacy of the gentry, rows and lent to the companions when it was easier to obtain disputes spoiling the atmosphere in chorągiews. grain than flour. Personally, I regret that Fredro Although a cavalry captain was allowed to throw did not mention anything about the problem of a regale on important holidays, it could not be zwiebacks. In France, logistics already used the too loud and generous. He wrote that those issues concept of ‘accommodation’ (logis – an apartment) constitute ‘punkt, na którym się wszelka dobra and it was connected with the organisation of wojenność polska rozbiła’12 (the reason for the marches and stops. collapse of Polish military posture). The rules strictly regulated the time of daily Bad traditions also appeared at the moments ‘hauls’, the discipline of quartering people and of success and while the division of trophies, horses and minimisation of losses. There was especially after gaining a foe’s stocks. Serious control over the organszation of tabors, and the punishment for forayer’s did not omit the higher quality of carts and harnesses. A small poczet command and the death penalty was adjudicated was allowed to have one cart, a lieutenant – three; to ‘loose’ military poodles and many carriers, only an essential load, simple – homemade tents. regardless of effective control of the general norms Food – as an extremely vital problem for the army of trophy treatment. Any hauls should be collected and war – absorbed everyone. Every companion needed to have food in their cart and poczets could 12 Ibidem, p. 10. not count on buying food from salesmen, and it was 201 WACŁAW STANKIEWICZ necessary to economise at the stops. It was possible very common and painful, dooming the army to leave a certain amount of food at the fortresses even to starvation. No wonder that there were and organise a delivery to the marching columns. attempts to counteract such situations by drastic In the infantry, it was also possible for captains to sanctions. It should be mentioned that all armies buy back fat, flour, and peas from their service- already had experience in quantitative assessment pay, which they later sold to their subordinates for of food needs, calculation of supply and demand a fair price. Fredro was still coming back to the in natura. A table of due amounts for a soldier problem of drinking and lawlessness and advised and a horse was something new. At the period control over contacts with civilian trade. of time under discussion, the calculation already A regiment and a colonel appointed by the embraced the operational level and, at the lowest hetman from the best cavalry captains were higher level, the logisticians’ craft was becoming a real in the command hierarchy than chorągiew. In artistry. Joining mass levy, a soldier took to his cart a camp, the colonel was given five functionaries: food for 3 months. Later it was noticed that the a colonel’s deputy or a lieutenant, a camp logistics activity required a broad system of record commander, a guard, a clerk responsible for food taking and perfection of accounting. Due to that, provision, and a writer. Fredro emphasised the the tasks of the regiment’s writer were also more meaning of the choice of these people as those extensive, since at that time he was responsible for with morale and not protected by the mighty. the earnest running of registers and providing the The tractate describes the duties of regiment civil authorities with their copies. functionaries in detail. I would like to draw your To finish the presentation of military law, attention to some fragments. Fredro pointed at and stressed that ‘te wszystkie Colonel’s deputy (or – lieutenant) had the artykuły nie tylko mają w dobrym porządku wiązać full power to warn, adjudicate, and punish every każdego towarzysza albo pieszego żołnierza według delinquency, both in issues pertaining to cater as swego stanu i trybu, ale pułkownika i samego well as discipline in a camp. In field operations, hetmana dla dobrego w wojsku przykładu, gdyż a regiment was divided into two parts. The first przykładem swoim więcej hetman sprawi dobry, one was the front force consisting of the hussar’s aniżeli surowością zakazania’13 (the articles aimed chorągiew; the second one was Cossacks and it at providing good relations between particular played an auxiliary function. Both commanders people of different states by good examples and did a lot for the rule of direct cooperation in pairs – not only by severe punishment). a companion with a companion, a serviceman with *** a serviceman. Both of them had an open road to the This tractate on a small mass levy, which is hetman. Camp commander was responsible for extremely economical as far as the number of pages tabors – the composition of columns, safeguarding is concerned, is very useful in our discussions as the crossing over rivers and bridges, and the the subject of analysis of the present war threat organisation of planning of overnight stops. He and making decisions which are vital for the also controlled the construction of ramparts and readiness of defence-economic potential. Fredro monitored fire protection. The next functionary himself wrote that: ‘Małe pospolite ruszenie ma – regiment guard – was responsible for być obowiązkiem w nagłych niebezpieczeństwa reconnaissance and protection against the enemy’s na posiłek ordynaryjnego kwarcianego wojska, scouts. During marches, he was responsible for the bez przyczynienia nowych zaciągów i podatków’14 activities of lateral forces and eavesdropping, and (small mass levy should be a duty in emergency at combat he had to be close to the commander situations as a support for the regular obligatory as a deputy in an emergency. He also helped in army, and should not cause additional costs). eliminating forayer and conflicts with civilians. The programme of operations is supported by Typical logistics duties were done by the surprisingly detailed calculations with the use of regiments clerk responsible for food provision, indicators and methods based on legal acts and who was responsible for effective cooperation with the experience of the commanding, and governing the general clerk responsible for the acquisition groups in the Republic of Poland. I would like to of grain, food, and fodder for the regiment. The 13 Ibidem, pp.36-37. cases of lawlessness of numerous servants were 14 Ibidem, p. 44. 202 ‘SMALL’ MASS LEVY – A FEW WORDS OF CONTEMPORARY REFLECTION pay attention to a few of the most important issues, horses for the artillery. Artillery also received starting with the seemingly simplest ones. limited supplies of bullets from bell-foundries Let us start with the calculation of the number and royal ironworks. To have a higher burden of of soldiers called to service in this mode. The dissenters, they imposed provisions on Jewish starting unit is the average yearly income from lease lessees, controlling the production of beer and (intrata arendowna), quite commonly known and vodka. applied in tax practice. It was decided that for each To finish the presentation of the doctrine of thousand zlotys of the income, one infantryman small mass levy, Fredro propounded a project is sent and, for three thousand, one light hussar, of Polish defence macro-system, in which the while for four thousand – one heavy hussar. The social-economic burden would be smaller and the equipage and armaments were determined in great management would be more flexible. Thus, he detail. The norms of tabor carts were determined in presented a simple calculation, using the available accordance with the rank of the called companions statistics and the law in force. This is a basic and their poczets. An important issue connected benchmark16. with food provision was solved by the allocation of Assuming that there were 46 thousand of a certain sum of cash for shopping from salesmen villages in the Crown with a varied ability to equip and keeping stocks in tabor carts. For example, in soldiers for basic types of forces, we got a simple a one-horse calash for 4 infantrymen there should combination: 4.5 thousand of rich villages were be: ’Mąki 2 korce sandomierskiej, z czego robi to provide 3 thousand hussars; 25.5 thousand of się suchar lub naprędce ledwie upieczony placek; less affluent villages were to give 21 thousand krup 2 korce, grochu korzec. Kopę sera, słoniny of petyhorcy (medium-armoured cavalry); the 4 połcie, soli z potrzebą i kociołek do warzenia’15 remaining 16 thousand of poor villages had to (certain amounts of flour to make zwiebacks, peas, provide for 16 thousand infantrymen. This gave cheese, back fat, salt, and a pot for cooking). 40 thousand soldiers altogether which would be I do not mention the entitlements of hussars and placed within the regular army with already 5 colonels who were advised to be modest and thousand quarter soldiers of permanent service disciplined, especially during overnight stops and (3 thousand cavalry and 2 thousand infantry). contacts with civilians. The feeding of horses and Fredro wrote about the need to regulate the their maintenance was also regulated traditionally service payment and change norms depending on and with great experience, recognising the areas of the military and economic situation. Taking into march and camps. consideration the influx of chosen infantry and the An important place in the Author’s deliberation units of some cities and aristocracy, the comput (the is occupied by the issue concerning the record of army altogether) of the Crown increased to circa lease income of any goods and the control practice 50 thousand soldiers (27 thousand cavalry and 23 based on law and customs. It should be admitted thousand infantry). Lithuania could provide 17 that also at that time there were many scams to thousand soldiers, and, with the Cossack divisions, the detriment of the public and social interests. the comput reached 77 thousand soldiers. It would Fredro appealed for a severe control of documents mean almost doubling the state of the armed forces connected with goods trade and lessees’ statements so far and the ability to face external threats. done every ten years. For the needs of mass levy, We leave it for the readers to become familiar tenants were obliged to give the district authorities with the details of A.M. Fredro’s concept, 3 zlotys for each 100 zlotys of lease, but the owner emphasising indisputably his deep knowledge of the estate had to send a poczet. A pledgee for of defence-economic issues and bravery of every 8 thousand zlotys of pledged goods had presenting his views, since the gentry indeed to equip one infantryman, and for 30 thousand exercised the freedom ‘do szlachty wolność – a heavy hussar. należy, to jest niesłuszne, aby ją sam chłopek musi Sejmiks also imposed the duty to support mass okupować, któremu jednakowa (…) zawsze praca levy on cities and towns, providing e.g. carts and i niewola’17. 16 Ibidem, pp. 54-55. 15 Ibidem, p. 46. 17 Ibidem, p. 59. 203 WACŁAW STANKIEWICZ *** Bibliography The recalling of this described piece of Fredro A.M., O porządku wojennym i o pospolitem military and economic thought, which was dubbed ruszeniu małem. (wyimek z Zwierzyńca Jednorożcow, ‘small mass levy’, is already becoming part wydanego przez Franciszka Glinkę 1670 r. we of the here and now. A challenge in the form of Lwowie). Wydanie Kazimierza Józefa Turowskiego, ‘hybrid war’ has evoked the necessity to analyse Sanok. Nakład i druk Karola Pollaka 1856. and choose state defence doctrine, the best from Górski J., Zarys historii ekonomii politycznej, wyd..2, KiW, Warszawa 1984 pp. 48-64. the point of view of an effective usage of the Lipiński E., Studia nad historią polskiej myśli defence-economic potential. The example of the ekonomicznej, PWN, Warszawa 1956, Chapter 4 institution of mass levy found in history, including – Andrzej Maksymilian Fredro – ideolog kultury Polish experiences, give us the right to recall the przemysłowej, pp. 285-321. achievements of Andrzej Maksymilian Fredro Merkantylistyczna myśl ekonomiczna w Polsce XVI i XVII wieku. Wybór pism. Wyboru dokonali Janusz – a renowned statesman and a scholar. Focus on Górski i Edward Lipiński. Wstępem opatrzył the connections between military knowledge and Edward Lipiński. PWN. Warszawa 1958. the present economic doctrines – mercantilism and Pospolite ruszenie – entry in: Gloger Z., Encyklopedia physiocracy, as well as financial knowledge, can Staropolska, reprint Wiedza Powszechna, Warszawa be, I assume, an incentive in the present discussions 1958 , volume 4 pp.104-108. on the security of Poland. Rozprawy o pieniądzu w Polsce pierwszej połowy XVII wieku. Wyboru dokonał, wstępem i przypisami opatrzył Zdzisław Sadowski. PWN, Warszawa 1959. Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, wyd. III, PWE, Warszawa 2007, chapter 4. Wyszczelski L., Zarys historii polskiej myśli wojskowej do 1939 r. Wyd. WAP, Warszawa 1986, pp. 49-57.

204