Zeszyty Naukowe AON nr 1(98) 2015 ISSN 2299-6753 DOŒWIADCZENIA O MAŁYM POSPOLITYM RUSZENIU – KILKA WSPÓŁCZESNYCH REFLEKSJI prof. zw. dr hab. Wacław Stankiewicz Streszczenie Posługując się z konieczności ograniczoną wiedzą i czerpiąc z tradycji i historii, pragnę zasygnalizować wybrane fragmenty doktryny obronnej zawarte w traktatach Andrzeja Maksymiliana Fredry (ok. 1620 – 1679), wybitnego działacza i uczonego, nawiązując do koncepcji polskiego merkantylizmu, wpływów obcej myśli mili- tarnej i przykładów rozwiązywania problemów obronności w skali makro i mikro, od dyplomacji i polityki po logistykę wojskową sięgającą pojedynczego żołnierza. Zamierzam treść artykułu ująć w krótkich tezach o tradyc- jach pospolitego ruszenia i omawiając działalność Fredry i treść jego traktatów. Pamiętając o znaczeniu pytania o pożytki płynące z przypominania doświadczeń, ryzykuję kilka ocen. Kilka przykładów z bogatych dziejów gospodarczego i dostarcza bogatego materiału de- instytucji pospolitego ruszenia cydentom na wszystkich szczeblach gospodaro- wania i zarządzania. Znawcy historii myśli obron- Zacznę od deklaracji na temat pojęcia „insty- nej i militarnej wcześnie wykryli podstawowe tucja”, ponieważ w licznych tekstach i wypowie- problemy związane z mobilizacją wojowników dziach występują u nas dwa podejścia. Pierwsze w warunkach niepewności towarzyszącej stanom to uporczywe trzymanie się tożsamości między napięć, przewidywaną wielkością wysiłku ekono- instytucją a urzędem lub podmiotem prawa, dru- micznego, wymaganiami logistyki i presji tempa gie znajduję w ujęciu amerykańskiej ekonomiki osiągania gotowości bojowej wojsk. Mamy już ak- instytucjonalnej, której założyciele, a zwłaszcza tualne informacje o tych zagadnieniach, płynące Thorstein Veblen i jego zwolennicy, wywodzą z „hybrydowej” wojny na Ukrainie. Do prezentacji instytucję po prostu z instynktów praczłowieka. wybrałem z historii przykład instytucji, nazywany W zgodzie z takim poglądem „instytucją” jest pe- „pospolitym ruszeniem”, wyrastający ze zwyczaju wien wzorzec zachowania odziedziczony w pro- zwoływania członków wspólnoty w celach obron- cesie ewolucji ludzkości1. Badając taki obiekt jak nych lub zaborczych. „pospolite ruszenie”, definiuję go jako instytucję Konieczność ostrego ograniczenia zbioru wyrastającą z instynktu łupieżczości i bezpieczeń- historycznych przykładów pospolitego rusze- stwa, wchodzącą tym samym do zbioru wielkich nia pozwala skupić uwagę na ich dwóch typach instytucji społecznych, – niezwykle szeroko wykorzystywanym w propa- Kolejne przybliżenie dotyczy przejścia do hi- gandzie i programach wychowania obywatelskie- storii, ewolucji zbioru zwyczajów w kierunku sys- go modelu poboru powszechnego oraz ograniczo- temów prawa stanowionego oraz pojawienie się nym powołaniu określonych osób w przypadku sztuki i nauki o wojnie i wojsku. Mnożą się kon- zaistnienia mniejszego konfliktu. Krótko o przy- cepcje służące interesom państwa, kiedy działania kładach pierwszego typu, występujących od zara- stron angażują w konfliktach coraz bardziej złożo- nia ludzkości, ale osiągających ogromną skalę po ne kombinacje sił i środków, a postęp w dziedzinie wprowadzeniu systemu armii zawodowych i trud- techniki militarnej wpływa na procesy rozwoju ności gospodarczych z ich utrzymaniem. 182 O MAŁYM POSPOLITYM RUSZENIU – KILKA WSPÓŁCZESNYCH REFLEKSJI Ten typ w literaturze przedmiotu był i jest niska dyscyplina „pospolitaków” i zatargi z ko- szeroko opisywany i analizowany. Francuski ter- zakami, opóźniły ostateczny sukces – kapitulację min Levëe en masse oznaczał pobór całej ludności 27 października 1612 r. polskiej załogi głodującej zdolnej do walki. Rewolucja Francuska podjęła na Kremlu. Jedność poczynań władzy prawosław- 23 sierpnia 1793 r. taką decyzję w obliczu klęski ar- nej, cywilnego mieszczaństwa i części radykal- mii zawodowej. Wysoko ceniona dotąd armia zawo- nych bojarów mogły zapewnić trwałe ramy dla dowa i wspierające oddziały milicji nie radziły sobie rozbudowy imperium. z agresją licznych państw i powstaniem w Wandei. Wielka wojna z Napoleonem, jej kulminacja Zadekretowano więc obowiązek całej ludności do w 1812 r. stała się także przykładem wkompono- wspomagania armii do aktywnej służby wojskowej, wania pospolitego ruszenia do strategii odwróce- pracy w produkcji obronnej, logistyce i nawet udzia- nia losów wojny totalnej. Szacuje się, że dała ona łu kobiet w szpitalach Patriotyzm wymagał poświę- od 230 do 324 tys. żołnierzy. Formacje ochotni- ceń, bohaterstwa i odpłacał karierą lub nagrodami ków, często łączących się z formacjami kozackimi z konfiskaty majątków wrogów ludu. i regularnymi pułkami kawalerii, przyczyniły się Powszechny pobór tego typu wystąpił nie do klęski Napoleona równie skutecznie jak mrozy tak okazale, ale jest wiele przykładów podejmo- i roztopy. Nic dziwnego, że sięgnięto bez wahania wania walki angażującej cały potencjał państwa. do tradycji już w pierwszych dniach agresji nie- Mieliśmy epizody zatracenia się w naszych po- mieckiej na ZSRR w 1941 r. Państwowy Komitet wstaniach, fiasko hitlerowskiego Volkssturmu Obrony zarządził organizację tzw. istriebitielnych i ograniczonego terytorialnie pospolitego rusze- batalionów i oddziałów partyzanckich, korzy- nia, stanowiącego istotną część programu strate- stających z rozwiniętej struktury partyjnej i taj- gicznego. Obecnie otrzymujemy wiele informacji nej administracji. Liczebność tych sił określa się o tradycjach Rosji i wykorzystaniu możliwości w milionach. Ogromny wysiłek obrony Moskwy korzystania z haseł patriotyzmu w doktrynie od- i Leningradu wspierały liczne dywizje pospolite- budowy Nowej Rosji1. go ruszenia, które dość często krwawo zdobywały Autorzy podkreślają znaczenie tradycji po- rangę formacji regularnych. wstawania drużyn książęcych, etosu rycerskiego Nie trzeba dziwić się obecnemu odrodzeniu i umacniania się instytucji sił zbrojnych w two- instytucji totalnego pospolitego ruszenia w dzia- rzeniu się wielkiego mocarstwa. Podobnie jak łaniach Rosji. Mamy do czynienia z potokiem pu- w wielu państwach znaczenie zwyczaju i prawa blikacji, w których wybija się już w tytule określe- pospolitego ruszenia malało wraz z wzrostem efek- nie „Ludowe ruszenie Donbasu” i aż do przesady tywności armii i rzemiosła wojskowego. Rosnące i w pompatycznym stylu wspiera się strategię za- Księstwo Moskiewskie zaczęło korzystać z usług chowania władzy nad Ukrainą2. Bliższa regułom „służyłych ludzi” (oprycznicy) a tylko w okresach naukowym analiza i zwłaszcza próby oceny efek- klęski i rozruchów społecznych oraz triumfu ob- tywności instytucji pospolitego ruszenia w sytu- cych agresorów – odwoływać się do pospolite- acji, która wiąże się z bezpieczeństwem Polski, go ruszenia ludu. Kryzys władzy państwowej na wymaga skupienia uwagi na kilku zagadnieniach. przełomie XVI i XVII wieku, nazwany okresem Pierwsze zagadnienie dotyczy trafności okre- wielkiej Smuty, w którym dużą rolę odegrała także ślenia charakteru zjawiska – na jakim szczeblu Polska, jest teraz przez historyków prezentowany eskalacji konfliktu „ukraińskiego” próbuje się jako pierwszy poważny przykład roli i znaczenia wykorzystać konkretne instytucje i zasady działa- pospolitego ruszenia. Oto kilka faktów przypomi- nia, aby praktyka zbyt nie przesadziła z prefero- nanych teraz w Rosji. waniem podejścia żywiołowego. Trzeba przyznać, W styczniu 1611 r. pospolite ruszenie że analizowane zjawisko jest silnie wpasowane Nowgorodu i kilku innych miast, współdziałając w międzynarodowe struktury ponadregionalne, z niektórymi formacjami kozaków, podjęło ofen- wręcz globalne. Można już przytoczyć fakty po- sywę przeciwko wojskom polskim, zwłaszcza ich dobne do tragedii Donbasu i mnożące się inter- garnizonowi w Moskwie. Bałagan wśród bojarów, wencje wielkich mocarstw i koalicji militarnych, które dowodzą, że zasada ochrony granic pań- 1 Z obfitej literatury trudno wskazać jeden w miarę obiek- tywny tekst. Polecam dostępny w Internecie tekst: Rambler. 2 Bieżące informacje pod https://ru.wikipedia.org/wiki/ ru.pdf – Роль� ��� ���о���дных�� о���ол���� ���о��рии������� ��Ро��������.. Народное� о�о����е�е�нн�е� �он � �а��а.а. 183 WACŁAW STANKIEWICZ stwowych i regionalnych była i jest naruszana. Warto zwrócić uwagę na rolę drugiej republi- Na bliższym dystansie muszą autorzy rosyjscy ki – Ługańskiej. Wydaje się, że dominują tam po- liczyć się z faktem braku powszechnej zgody na ważne różnice wobec Donbasu, które nie ułatwia- ideę i historię tzw. Nowej Rosji i rodzenie się ją utrwaleniu statusu dla Nowej Rosji. Ługańskie Ukrainy, sięgające dziejów Bizancjum, ekspansji pospolite ruszenie tylko w znikomym stopniu Rosji, upadku Rzeczypospolitej i eksperymen- współdziała z Donieckim, a dostawy z Rosji są tu w postaci ZSRR. Obecna Federacja Rosyjska tam łatwiejsze i władze z Kijowa muszą więcej sił nie jest zabezpieczona przed rozpadem na nie- poświęcić na tamten odcinek granicy zwykle skomplikowaną Świętą Rzeszę. Rosja nie Z naszego punktu widzenia przypisanie pospo- ogłosiła pospolitego ruszenia, natomiast wsparła litemu ruszeniu roli akuszerki przy porodzie nowe- działania separatystów na obszarach Wschodniej go państwa i być może ustroju społeczno-gospo- Ukrainy, zwłaszcza w tak ważnym gospodarczo darczego, nie jest wolne od wad towarzyszących Zagłębiu Donieckim. Tekst dekretu separatystów, ewolucji ludzkości. Trzeba przypomnieć, że już ko- tworzących państwowość Nowej Rosji, opartą lejne miesiące dramatu Ukrainy i eskalacji napięcia już na dwóch nieuznanych tworach Donieckiej w stosunkach międzynarodowych dowodzą szkód i Ługańskiej – prowizorycznych