Pa Ń Stwowy Instytut Geologiczny Pa Ń Stwowy Instytut Badawczy

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ZALEWO (134)

Warszawa 2009 Autorzy: Barbara Ptak*, Marzena Małek**, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec* Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ......

Spis treści I. Wstę p – B. Ptak...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. Ptak ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Ptak ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin – B. Ptak...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – B. Ptak ...... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – B. Ptak ...... 17 VII. Warunki wodne – B. Ptak ...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 21 VIII. Geochemia środowiska ...... 24 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 24 2. Osady – I. Bojakowska ...... 27 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 30 IX. Składowanie odpadów – M. Małek ...... 32 X. Warunki podłoŜa budowlanego – B. Ptak...... 44 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Ptak...... 46 XII. Zabytki kultury – B. Ptak ...... 55 XIII. Podsumowanie – B. Ptak, M. Małek ...... 57 XIV. Literatura ...... 59

I. Wstęp

Arkusz Zalewo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGsP) został wyko- nany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu (Plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i w Przedsiębiorstwie Geolo- gicznym POLGEOL w Lublinie (Plansza B) zgodnie z „Instrukcją...” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne arkusza Zalewo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2003 w Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (Grabowski i in., 2003). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w pięciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (tematyka geochemii środowiska i składowania odpadów), warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zaj- mujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedsta- wiane na mapie informacje środowiskowe stanowią pomoc przy wykonywaniu wojewódz- kich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały potrzebne do opracowania mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geolo- gicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Wydziale Środowiska i Rolnic- twa Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie, Departamencie Ochrony Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Wydziale Środowiska i Rolnictwa Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Gdańsku, Departa- mencie Środowiska, Rolnictwa i Zasobów Naturalnych Urzędu Marszałkowskiego Wojewódz- twa Pomorskiego w Gdańsku, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Olsztynie i w Gdańsku, Krajowym Ośrodku Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Instytucie Uprawy NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadleśnictwie Susz, Nadleśnictwie Do- brocin, Starostwie Powiatowym w Iławie i w Sztumie, Urzędzie Gminy w Zalewie oraz u uŜytkowników złóŜ. Dla uzupełnienia danych archiwalnych przeprowadzono takŜe zwiad

3 terenowy. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złóŜ opracowanych dla komputerowej bazy o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice obszaru arkusza Zalewo określają współrzędne od 19°30’ do 19°45’ długości geograficznej wschodniej i od 53°50’do 54°00’ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten połoŜony jest w zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego i obejmuje fragmenty gmin Rychliki i Pasłęk naleŜące do powiatu elbląskiego, Małdyty nale- Ŝącą do powiatu ostródzkiego i Zalewo naleŜącą do powiatu iławskiego oraz w południowo- wschodniej części województwa pomorskiego i obejmuje fragment gminy Stary Dzierzgoń naleŜącej do powiatu sztumskiego. Zgodnie z podziałem J. Kondrackiego (2001) cały teren arkusza Zalewo naleŜy do prowincji NiŜ Środkowoeuropejski, podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie, makroregionu i mezoregionu Pojezierze Iławskie (fig. 1). Pojezierze Iławskie od północy sąsiaduje z śuławami Wiślanymi i z Wysoczyzną Elblą- ską, od wschodu z Pojezierzem Olsztyńskim, a od południowego wschodu z Doliną Drwęcy. Jest ono północno-wschodnią częścią Pojezierzy Południowobałtyckich. Rzeźba Pojezierza Iławskiego prezentuje bogaty zespół form terenu, a ukształtowana została w wyniku deglacja- cji lądolodu ostatniego zlodowacenia, działalności wód roztopowych, erozji i akumulacji rzek i jezior oraz procesów wietrzenia. Główną formą jest wysoczyzna moreny dennej, której powierzchnia opada w kierunku północno-zachodnim. Na powierzchni wysoczyzny występują wzgórza moren czołowych, pomiędzy którymi znajdują się liczne zagłębienia, często bezod- pływowe, wypełnione osadami organicznymi (namuły, torfy, wapienne osady jeziorne). De- niwelacje terenu sięgają od 60–80 m n.p.m. w północno-zachodniej części do 140 m n.p.m. w centralnej i południowo-wschodniej części obszaru arkusza. Na tym terenie występują jeziora rynnowe: Sasiny, Piniewo, Sambród, Pozorty i Kęty. Największym zbiornikiem wodnym jest jezioro Ewingi o powierzchni około 490 ha. Główną oś stanowi Kanał Elbląski przecinający obszar arkusza od Małdyt w kierunku północno- zachodnim. W świetle regionalizacji klimatycznej, teren objęty arkuszem Zalewo połoŜony jest w regionie pomorsko-warmińskim (Stachy, red., 1987). Opady atmosferyczne w ciągu roku kształtują się na poziomie 600 – 00 mm. Klimat tego regionu jest zimniejszy niŜ w centralnej Polsce. Pokrywa śnieŜna utrzymuje się tu 80 dni. Długość okresu wegetacyjnego wynosi

4 180-190 dni. Średnia temperatura roczna wynosi około 7°C. W regionie tym przewaŜają wia- try z kierunku północno-zachodniego i zachodniego.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Zalewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica podprowincji, 3 – granica makroregionu, 4 – granica mezoregionu NiŜ Środkowoeuropejski PobrzeŜa Południowobałtyckie Mezoregiony PobrzeŜa Gdańskiego: 313.54 – śuławy Wiślane, 313.55 – Wysoczyzna Elbląska, 313.56 – Równina Warmińska Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregion Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie Mezoregiony Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego: 315.13 – Dolina Drwęcy, 315.15 – Garb Lubawski NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski PobrzeŜe Wschodniobałtyckie Mezoregion Niziny Staropruskiej: 841.58 – Równina Ornecka Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregion Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze olsztyńskie

Rzeźba powierzchni ziemi, procesy geomorfologiczne, litologia oraz klimat mają bez- pośredni wpływ na rodzaj gleb występujących na terenie omawianego obszaru. Grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych I–IVa stanowią około 70% powierzchni. Są to gleby komplek- sów pszennego dobrego i Ŝytniego bardzo dobrego. PrzewaŜają w nich gleby brunatne, które

5 rozwinęły się na lekkich glinach morenowych i piaskach gliniastych. Uprawia się tu głównie pszenicę, buraki i rzepak. Około 15% powierzchni arkusza to łąki na glebach pochodzenia organicznego: mułowo-torfowych, torfowych, murszowo-torfowych. ObniŜenia rynien lodowcowych i doliny rzeczne, wypełnione osadami torfowymi, zajęte są przez uŜytki zielone. Udział terenów leśnych jest niewielki i wynosi około 10%. Większe, zwarte kompleksy po- krywają część północną między Rejsytami a Drulitami oraz tzw. Lasy Iławskie część połu- dniowo-zachodnią omawianego obszaru. Lasy te, z drzewostanem sosnowym, bukowym i mieszanym, rosną na pofałdowanych terenach morenowych i sandrowych. Obszar arkusza Zalewo naleŜy do słabo uprzemysłowionych, ma charakter rolniczy i turystyczny. Struktura uŜytków, warunki terenowe i struktura własności sprzyjają rozwojowi rolnictwa indywidualnego, a głównymi uprawami są zboŜa. Jeziora oraz towarzyszące im lasy dały bazę do rozwoju turystyki. Omawiany teren naleŜy do nielicznych w kraju obszarów o mało zmienionym środowisku geograficzno-przyrodniczym. Praktycznie brak emisji prze- mysłowych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego oraz niski stopień nagromadzenia uciąŜliwych odpadów przemysłowych i komunalnych klasyfikuje go do czystych ekologicz- nie. Głównym ośrodkiem administracyjnym i usługowym jest liczące 2,4 tys. mieszkańców miasto Zalewo, leŜące nad jeziorem Ewingi. Pozostałe miejscowości nie posiadają praw miej- skich, a liczba ich mieszkańców nie przekracza 1,6 tys. Do większych miejscowości naleŜą: Małdyty, Rychliki, Zielonka Pasłęcka, Myślice i Drulity. Miejscowości te są małymi ośrod- kami gospodarczymi i usługowymi. Brak zakładów przemysłowych powoduje, Ŝe ludność zatrudniona jest głównie w rolnictwie, handlu i usługach. Do większych zakładów produkcyj- nych naleŜą: Lech-Drób SC (ubojnia i przerób drobiu), Polish Animal Food (produkcja pasz dla drobiu i trzody chlewnej), Interster Małdyty sp. z o.o. (producent i sprzedawca łodzi mo- torowych, wiosłowych i Ŝaglowych) w Małdytach, Zakład Torfowy w Budwitach naleŜący do Hollas sp. z o.o. w Pasłęku. Na terenie powiatu iławskiego, w Półwsi, działa oczyszczalnia ścieków mechaniczno- biologiczna o maksymalnym przepływie dobowym 600 m3 (Program…, 2004 a). Obecnie ilość ścieków odprowadzanych do oczyszczalni wynosi średnio 410 m3/d. Odbiornikiem tych ścieków oczyszczonych jest rów melioracyjny, a po 5 km Dzierzgonka. Gmina Zalewo przy- stąpiła do modernizacji i rozbudowy tej oczyszczalni. (Program…, 2004 b). Zgodnie z pla- nem inwestycyjnym do 2011 roku planowane jest wybudowanie nowej sieci kanalizacyjno- sanitarnej, która obejmie miejscowości: Półwieś, Kupin, Girgajny, Barty i Gajdy. Wszystkie gminy powiatu ostródzkiego posiadają własne oczyszczalnie ścieków, część z nich wymaga

6 jednak rozbudowy i modernizacji (Program…, 2004 c). Na terenie gminy Małdyty działają oczyszczalnie ścieków w Linkach, Klonowym Dworze i Małdytach. Oczyszczalnia ścieków mechaniczno-biologiczno-chemiczna w Linkach ma przepływ dobowy 22,5 m3, a odbiornikiem jest rów melioracyjny. Przepustowość oczyszczalni biologicznej w Małdytach wynosi 314 m3/d. Odbiornikiem tych ścieków oczyszczonych jest Kanał Elbląski. W Klonowym Dworze znajduje się mechaniczno-biologiczno-chemiczna oczyszczalnia ścieków o przepu- stowości 22,5 m3/d. Odbiornikiem tych ścieków jest gleba (Program…, 2004 e). Na terenie gminy Stary Dzierzgoń w 2001 roku oddana została oczyszczalnia ścieków biologiczno- mechaniczna w Myślicach, która oczyszcza ścieki w ilości 13 m3/d (Program…, 2004 d). Pla- nuje się tu wybudowanie nowej oczyszczalni do 2010 roku o przepustowości 150 m3/d. Ma ona odbierać i oczyszczać ścieki od około 1700 mieszkańców. Sieć dróg o nawierzchni bitumicznej jest na omawianym terenie rozmieszczona rów- nomiernie. Łączy ona wszystkie miejscowości. We wschodniej części arkusza przebiega dro- ga krajowa nr 7 relacji Warszawa – Ostróda – Gdańsk.a W Ŝnymi ciągami komunikacyjnymi są drogi wojewódzkie: nr 516 łącząca Dzierzgoń z Pasłękiem, nr 526 relacji Przezmark – My- ślice – Pasłęk i nr 519 relacji Stary Dzierzgoń – Zalewo – Małdyty. Pozostałe drogi mają charakter lokalny. Przez Małdyty przebiega linia kolejowa łącząca Lublin, Olsztyn i Gdynię.

III. Budowa geologiczna

Budowa geologiczna obszaru arkusza Zalewo opracowana została na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Zalewo (Szałamacha, 2003). Omawiany obszar połoŜony jest w syneklizie perybałtyckiej platformy wschodnioeuropej- skiej, w której zachowały się gnejsy prekambryjskie. Osady te stwierdzono na głębokości 2800 m odwiertem Olsztyn IG 2 w Bramce, poza obszarem arkusza Zalewo (Modliński, 1977). PowyŜej zalegają osady paleozoiczne o miąŜszości 912 m. Najstarszymi są osady kambru występujące w postaci piaskowców z glaukonitem, mułowców i iłowców, o miąŜszo- ści 303,7 m (litologia wszystkich utworów podłoŜa wg odwiertu Olsztyn IG 2). PowyŜej za- legają piaskowce, wapienie, iłowce, mułowce i zlepieńce ordowiku o miąŜszości około 68 m. Bezpośrednio nad nimi na głębokości 2163,0 m występują osady syluru. Reprezentowane są one przez iłowce z wkładkami wapieni i margli oraz mułowce z graptolitami. Ich miąŜszość wynosi 213,5 m. Osady cechsztynu reprezentują mułowce i łupki miedzionośne, wapienie i anhydryty, dolomity, sól kamienna oraz osady klastyczne. PowyŜej występują utwory mezo- zoiczne o sumarycznej miąŜszości 1576,0 m. Są to mułowce i iłowce z wkładkami wapieni

7 marglistych i dolomitów triasu; piaskowce, łupki, zlepieńce, wapienie i margle jury; iłowce, mułowce, piaskowce kwarcowo-glaukonitowe z fosforytami, opoki, gezy i margle kredy. Najstarszymi utworami, stwierdzonymi w odwiertach na obszarze arkusza Zalewo są: iłowce, mułowce i piaskowce kwarcowo-glaukonitowe kredy dolnej oraz piaski kwarcowo- glaukonitowe o miąŜszości około 21 m kredy górnej (mastrycht). PowyŜej opisanej serii kredowej zalegają osady trzeciorzędowe. Utwory paleocenu wy- kształcone są w postaci piasków kwarcowo-glaukonitowych z wkładkami piaskowców i margli piaszczystych. PowyŜej zalegają osady eocenu górnego, mułowce z konkrecjami fosfory- tów o miąŜszości około 50 m oraz Ŝwiry kwarcowo-lidytowe i piaski kwarcowo-glaukonitowe o miąŜszości około 25 m, występujące na powierzchni podczwartorzędowej w północ- no-wschodniej części omawianego obszaru. Utwory oligocenu najczęściej reprezentowane są przez: piaski kwarcowo-glaukonitowe, Ŝwiry kwarcowe i iły z wkładkami węgli brunatnych o łącznej miąŜszości 11-12 m. Stanowią one bezpośrednie podłoŜe utworów czwartorzędowych w południowej i północnej części. Osady czwartorzędowe o maksymalnej miąŜszości około 225 m przykrywają cały obszar arkusza Zalewo (fig. 2). MiąŜszość tych osadów jest znacznie zróŜnicowana i uzaleŜniona głównie od ukształtowania powierzchni podczwartorzędowej. W strefie elewacji podłoŜa trze- ciorzędowego, w rejonie miejscowości Zielonka Pasłęcka – Sambród, wynosi ona około 90 m, natomiast w obniŜeniach centralnych Wielki Dwór – Myślice i Małdyty – Jarnołtowo oraz rowach Drulity – Małdyty i Bajdy – Przezmark dochodzi do 225 m. Najstarsze osady czwartorzędowe, zaliczone do zlodowaceń najstarszych (narwi) i wykształcone jako szare gliny zwałowe o miąŜszości 3,5-12,0 m, stwierdzono w centralnej strefie obniŜeń oraz rowach. Kompleks osadów zlodowaceń południowopolskich stanowią cztery poziomy glin zwa- łowych oraz rozdzielające je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz iły i mułki zastoiskowe. MiąŜszość całego kompleksu zmienia się od 38 do 82 m. Reprezentują go dwa stadiały zlodowacenia nidy oraz zlodowacenia sanu i wilgi. Najmłodszy poziom gliny zwałowej ma znaczne rozprzestrzenienie i wykazuje zaburzenia glacitektoniczne. Kompleks osadów zlodowaceń środkowopolskich występuje na całym obszarze arkusza, jedynie w strefach silnych zaburzeń glacitektonicznych Drulity–Zielonka Pasłęcka i w głębokich dolinach eemskich Wielki Dwór–Gołutowo brak utworów tego piętra. Jego miąŜszość osiąga 80 m w Drulitach. Kompleks stanowią cztery poziomy glin zwałowych przedzielone: piaskami, iłami, miejscami mułkami zastoiskowymi oraz piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Reprezentują go dwa stadiały zlodowacenia odry i warty. Gliny zwało-

8 we oraz osady zastoiskowe ze zlodowacenia odry wykazują znaczne zaburzenia glacitektoniczne. W środkowej i północno-zachodniej części obszaru występują kopalne doliny rzeczne wypełnione piaskami i Ŝwirami akumulowanymi w czasie interglacjału eemskiego. Zachowa- na miąŜszość serii aluwialnych w dolinach waha się od 8 m do 23 m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Zalewo na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorzęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 6 – piaski i Ŝwiry stoŜków napływowych; 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodow- cowe zlodowaceń północnopolskich. Zachowano oryginalną numerację wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006)

9 W okresie zlodowaceń północnopolskich zlodowacenia wisły powstał kompleks litolo- giczny o miąŜszości od 21 do 70 m. Tworzą go dwa poziomy glin zwałowych przedzielone osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Z utworami wodnolodowcowymi związane są udokumentowane złoŜa piasków w Małdytach i w Półwsi. Najmłodsze utwory wodnolodowcowe, budujące równinę sandrową, tworzą dwa ciągi o kierunku północny zachód-połud- niowy wschód lub północ-południe związane przewaŜnie ze strefami rynnowymi. Najmłodsze gliny zwałowe występują na całym obszarze arkusza, brak ich jedynie w części południowo- zachodniej (na równinie sandrowej). Z tych glin zbudowane są wysoczyzny morenowe pła- skie i faliste, stanowiące około 70% powierzchni tego obszaru. Najmłodsze osady zastoiskowe tworzą równinę zastoiskową na zachód od Nowego Dworu. W północno-wschodniej, północnej i północno-zachodniej części omawianego obszaru odsłaniają się gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry tworzące pagórki moren z wyciśnięcia, silnie zaznaczające się w morfologii terenu. Piaski, Ŝwiry i głazy oraz gliny zwałowe budują pagórki i wzgórza moren czołowych (o wysokości 10-15 m), tworzące strefę rozciągającą się z zachodu na wschód wzdłuŜ linii Kre- ki–Piniewo–Rybaki–Małdyty. Z osadami morenowymi związane są złoŜa piasków i Ŝwirów udokumentowane w Gajdach i Półwsi. W północno-wschodniej części obszaru arkusza występują piaski, Ŝwiry, gliny i mułki tworzące wzgórza moren spiętrzonych o wysokościach 10–15 m. Utwory te charakteryzują się złym wysortowaniem i zróŜnicowanymi nachyleniami warstw piaszczysto-Ŝwirowych. Piaski, Ŝwiry i gliny zwałowe akumulacji szczelinowej budują pagórki i wzgórza do 15 m wysokości występujące głównie w strefach brzegowych jezior, w południowej (m.in. nad jeziorem Ewingi) i w północno-wschodniej części obszaru. Piaski, Ŝwiry, mułki i gliny zwałowe budują rozległy taras kemowy przylegający do wysokiej krawędzi wysoczyzny w północno-zachodniej części obszaru (Rejsyty–Śliwice) oraz pagórki kemowe, o wysokości rzadko przekraczającej 5 m, występujące w strefach mar- ginalnych moren czołowych i jako izolowane formy na wysoczyźnie morenowej w południo- wej części. Większe nagromadzenie pagórków kemowych znajduje się w okolicach Rychlik, Bądek i Kupina. Piaski, Ŝwiry, głazy moren martwego lodu oraz piaski, Ŝwiry i gliny wodnomorenowe tworzące przewaŜnie płaty osadów lub niewielkie pagórki występują głównie w południowo- zachodniej i wschodniej części. Jest to strefa rynnowa Sambród–Ruda Woda i Matława Wiel- ka oraz rejon Bądek i Rychlików.

10 Do osadów czwartorzędu nierozdzielonego zaliczono eluwia glin zwałowych oraz piaski i mułki deluwialne (o miąŜszości 2-3 m). Osady holoceńskie występują w dnach dolin rzecznych, zarośniętych mis jeziornych i obniŜeń terenu. Piaski rzeczne o miąŜszości 3–4 m tworzą tarasy zalewowe w dolinach większych rzek: Dzierzgonia, Dzierzgonki, Brzeźnicy i Fiugajki. Iły, mułki i piaski jeziorne o miąŜszości do 2,5 m tworzą tarasy wzdłuŜ mis jezior: Pozorty, Ruda Woda, Kęty, Sambród, Piniewo, Sasiny oraz równiny jeziorne w rejonie Dargowa. Namuły piaszczysto-humusowe i torfiaste o miąŜszości 2–4 m wypełniają obniŜenia międzymorenowe w okolicach: Zielonki Pasłęckiej, Lepna, Kreków i Wielkiego Dworu, doliny rzek: Dzierzgonki, Brzeźnicy i wielu okresowo czynnych cieków oraz rejony zanikających jezior. Torfy, miejscami podścielone gytiami (w okolicach Tabor i Rychlik), zarastają rozległe zagłębienia pojeziorne, zagłębienia bezodpływowe, dna rynien subglacjalnych oraz doliny rzek. Największe torfowiska zlokalizowane są w centralnej i południowej części obszaru arkusza, w okolicach miejscowości Bu- dwity–Fiugajka (udokumentowane złoŜe torfu), Klonowy Dwór–Barty–Zalewo–Tabory i Piniewo–Sambród. MiąŜszość ich jest zmienna i waha się od 2 m w dolinach Szlazówki i Fiugajki do ponad 6 m w rejonie torfowiska Budwity (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Zalewo udokumentowano siedem złóŜ kruszywa piaszczysto- Ŝwirowego i jedno złoŜe torfów, a jedno złoŜe piasków „Półwieś” (Zaprzelska, Zaprzelski, 1984 b) zostało wykreślone z bilansu zasobów (Gientka i in., red., 2008) z powodu wyeksplo- atowania kruszywa. Zestawienie złóŜ kopalin, ich charakterystykę gospodarczą oraz klasyfi- kację sozologiczną przedstawiono w tabeli 1. ZłoŜa czwartorzędowe piasków i Ŝwirów to zło- Ŝa: „Awajki” (Medyńska, 1980; Uścinowicz, 1987; Bobel, 2001 a, 2006), „Gajdy” (Zaprzel- ska, Zaprzelski, 1984 a), „Sambród” (Kuczyński, 2006), „Sambród I” (Ponczek, 2006), „So- ple” (Ponczek, 2005) oraz piasków „Małdyty” (Kokociński, 1979) i „Półwieś” (Helwak, 2007; Olszewski, Waliszko, 1999). Czwartorzędowe jest równieŜ złoŜe torfów „Budwity” (Modrzejewski, 1961; Turowski, 1996 a). Kopaliną w udokumentowanych złoŜach są piaski i Ŝwiry lub piaski akumulacji wodnolodowcowej związane z fazą pomorską zlodowacenia północnopolskiego. Budowa geologiczna jak i geneza utworów występujących w złoŜach wskazuje na znaczną róŜnorodność, dlatego teŜ złoŜa zaliczone zostały do II grupy zmienności. Największym z udokumentowanych złóŜ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego jest złoŜe „Awajki” o powierzchni 16,66 ha (trzy pola). Seria złoŜowa, Ŝwiry grubo- i średnioziarniste

11 z piaskami średnioziarnistymi akumulacji wodnolodowcowej, wykształcona jest w formie po- kładu. W serii złoŜowej występuje stały poziom wodonośny związany hydraulicznie z poziomem wody w Kanale Elbląskim. Jest to złoŜe częściowo zawodnione. Pozostałe złoŜa piasków i Ŝwirów to złoŜe „Sople” o powierzchni 0,99 ha i złoŜe „Sambród” o powierzchni 2,43 ha. Występują one w formie pokładów. Są to złoŜa suche, a w części spągowej złoŜe „Sambród” zawodnione. W pozostałych złoŜach kopalinę stanowią piaski. Są to złoŜa o powierzchniach 2,40 ha (złoŜe „Małdyty”) i 3,60 ha (złoŜe „Półwieś”). Piaski występują powyŜej wód gruntowych. Udokumentowane piaski oraz piaski i Ŝwiry mogą być stosowane w budownictwie i drogownictwie. Szczegółową charakterystykę geologiczno-górniczą złóŜ i jakościową kopaliny przedstawiono w tabeli 2. Na południe od wsi Budwity udokumentowano na powierzchni 114,85 ha złoŜe torfów „Budwity”. Torfowisko to było przedmiotem badań geobotanicznych juŜ w latach 30. Wszystkie materiały z tego okresu przechowywane są w Instytucie Torfowym w Hanowerze. W pierwszych latach po wojnie badania w tym obszarze prowadziła Dyrekcja Przemysłu Tor- fowego z Elbląga, niestety wyniki tych prac nie zachowały się. W 1961 roku opracowana zo- stała szczegółowa dokumentacja złoŜa „Budwity” na zlecenie Pasłęckich Zakładów Torfo- wych Przemysłu Terenowego (Modrzejewski, 1961), a w 1996 roku opracowano dodatek do dokumentacji (Turowski, 1996 a). Genetycznie torf udokumentowany w złoŜu „Budwity” na- leŜy do typu wysokiego, rodzaju mszarnego. Partie przyspągowe, zalegające bezpośrednio na gytii detrytusowej, charakteryzują się występowaniem torfu o gatunku torfowcowo-turzy- cowym, rodzaju mszarnego, typu przejściowego. Torf pozostały w złoŜu po wyeksploatowaniu warstwy stropowej charakteryzuje się następującymi właściwościami: popielność od 1,54 do 3,00% (średnio 2,2%), stopień rozkładu od 8 do 35% (średnio 24%), pH od 3,7 do 4,8 (śred- nio 4,3), pojemność wodna od 1350 do 2750% (średnio 1600%), średnia wilgotność torfu wynosi 91,5%, a średnia gęstość objętościowa 0,942 T/m3. MiąŜszość torfów zmienia się od 0,7 do 5,6 m (średnio 2,3 m). ZłoŜe nie posiada nadkładu. Wierzchnica (warstwa roślinności Ŝywej) o miąŜszości 0,1-0,2 m zaliczana jest do zasobów bilansowych, gdyŜ przy powierzchniowej me- todzie eksploatacji ulega rozdrobnieniu i pozyskiwana jest łącznie z surowcem torfowym. W spągu złoŜa występuje gytia detrytusowa o miąŜszości od 0,4 do 4,0 m. Gytia ta nie ma znaczenia gospodarczego, dlatego teŜ nie wykonano badań jakościowych. Torfy ze złoŜa „Bu- dwity” znajdują zastosowanie w: rolnictwie, ogrodnictwie, jako podłoŜe szklarniowe i mieszanki nawozowe torfowo-mineralne.

12 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby geologiczne Stan Przyczyny Nr Wiek Kategoria Wydobycie Zastosowanie bilansowe zagospodarowania Klasyfikacja złóŜ konflikto- złoŜa Nazwa zło- Rodzaj kompleksu rozpoznania (tys. ton) kopaliny na Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. ton) złoŜa wości złoŜa Klasy Klasy mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2007 r. (Gientka i in., red., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Awajki p,pŜ Q 1 288 C1 G - Skb, Sd 4 A –

2 Budwity t Q 1 467 C1 G 26 Sr 4 B W, N

3 Małdyty p Q 214 C1* Z – Sd 4 A –

4 Gajdy pŜ Q 73 C1* Z – Skb 4 A –

5 Półwieś p Q 374 C1 G – Skb, Sd 4 A –

6 Sambród pŜ Q 233 C1 G – Skb, Sd 4 A

7 Sambród I pŜ Q 141 C1 G 9 Skb, Sd 4 A

13 13 8 Sople pŜ Q 41 C1 G 9 Skb, Sd 4 A Półwieś p Q – – ZWB – – – – –

Rubryka 3: - pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, t – torf Rubryka 4: - Q – czwartorzęd * Rubryka 6: - kategoria rozpoznania surowców udokumentowanych: kopalin stałych – C1; złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C 1 Rubryka 7: - złoŜa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane; ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w mate- riałach archiwalnych) Rubryka 9: - kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych, Sr – rolnicze Rubryka 10: - złoŜa: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: - złoŜa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 : - W – ochrona wód, N – konflikt obszaru Natura 2000

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ piasków oraz piasków i Ŝwirów oraz parametry jakościowe kopaliny Parametry jakościowe kopaliny MiąŜszość Grubość nad- Nu- Po- Zawod- zawartość ziaren zawartość py- CięŜar nasypowy Nazwa złoŜa kładu mrozood- mer wierzchnia N/Z * nienie o ϕ do 2 mm łów mineral- nasiąkliwość zanieczyszczenia w stanie utrzęsio- złoŜa 2 od – do (śr.) od – do (śr.) porność złoŜa [m ] złoŜa do 2,5 mm * nych [%] organiczne nym [m] [m] [%] [%] [%] [T/m3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 częścio- 2,0 – 11,6 0,2 – 2,9 wo za- 23,3 –100 1,1 – 10,6 barwa jaśniejsza 1,62 – 2,13 1 Awajki 166 600 0,20 b.d. b.d. (4,4) (0,8) wodnio- (77,0) (4,1) od wzorcowej (1,87). ne 1,9 – 6,5 0,3 – 1,1 75,7 – 92,6 1,9 – 5,3 3 Małdyty 24 159 0,11. suche b.d. b.d. b.d. (1,9) (4,3) (0,5) (81,2)* (3,36) 2,0 – 5,9 0,3 – 1,7 47,5 – 66,0 1,1 – 5,0 1,6 – 1,9 1,1 – 4,8 4 Gajdy 21 770 0,22 suche b.d. b.d. (3,7) 0,7) (56,6) (2,5) (1,7) (2,9)

14 14 3,8 – 8,2 0 – 0,3 97,2 – 99,6 1,1 – 2,3 5 Półwieś 35 694 0,03 suche b.d. b.d. nie ma. b.d. (6,0) (0,2) (97,9) (1,7) suche, 1,9 – 8,6 0,4 – 2,9 45,6 – 76,8 0 – 0,4 1,72 – 1,90 6 Sambród 24 379 0,19 zawod- b.d. b.d. b.d. (5,0) (0,7) (62,6) (0,2) (1,82) nione 5,5 – 7,2 0 – 0,8 7 Sambród I 19 922 0,40 suche (30,7) (0,8) b.d. b.d. nie ma (1,60) (5,9) (0,4) 2,3 – 4,2 0 – 1,5 23,2 – 36,2 0,2 – 7,7 8 Sople 9 922 0,28 suche b.d. b.d. nie ma (1,76) (3,2) (0,7) (30,7) (3,9) Rubryka 6: * – stosunek grubości nadkładu do miąŜszości złoŜa Rubryki 10, 11, 12, 13: – b.d. – brak danych (badań nie wykonano)

Ze względu na ochronę złóŜ wszystkie złoŜa zaliczono do klasy 4 – złóŜ powszechnych, licznie występujących, łatwo dostępnych. Z uwagi na ochronę środowiska złoŜa piasków oraz piasków i Ŝwirów zaliczono do klasy A (małokonfliktowe), moŜliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń. ZłoŜe torfów „Budwity” zaliczono do klasy B (konfliktowe), w którym eksploatacja jest moŜliwa po spełnieniu określonych wymagań, ze względu na ochronę wód i konflikt z obszarem Natura 2000. Eksploatacja torfów powoduje zaburzenia stosunków wodnych i stanowi duŜe zagroŜenie dla endemicznej flory i fauny torfowiskowej.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Zalewo eksploatowane są cztery złoŜa piasków i Ŝwirów: „Awaj- ki”, „Sambród”, „Sambród I” i „Sople”, jedno złoŜe piasków „Półwieś”, i jedno złoŜe torfów „Budwity”. UŜytkownicy tych złóŜ posiadają aktualne koncesje na wydobywanie kopaliny oraz ustanowione obszary i tereny górnicze. ZłoŜa eksploatowane są odkrywkowo. Pozostałe złoŜa nie są obecnie eksploatowane. Na złoŜach „Małdyty” i „Gajdy” eksploatacja została zaniechana. Eksploatacja torfu ze złoŜa „Budwity” prowadzona jest od 1950 roku przez Pasłęckie Zakłady Torfowe Przemysłu Terenowego, obecnie HOLLAS sp. z o. o z Pasłęka. UŜytkownik złoŜa uzyskał koncesję na wydobywanie kopaliny waŜną do 2017 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 114,85 ha i teren górniczy o powierzchni 133,27 ha. Eks- ploatacja kopaliny powoduje duŜe zmiany w środowisku. Obszar złoŜa został odwodniony rowami zbierającymi w rozstawie 150-300 m, leŜącymi równoleŜnikowo i wpadającymi do rowu głównego, stanowiącego granicę zachodnią złoŜa. Wody odprowadza Fiugajka płynąca na zachód, w kierunku wsi Jarnołtowo i dalej do jeziora Ewingi. Rowy dzielą złoŜe na 11 pól eksploatacyjnych, odwadnianych siecią rowów osuszających o rozstawie 20 m. Do eksploatowanych pól doprowadzone są tory kolejki wąskotorowej. Kopalina jest dowoŜona 700 m wagonikami do zakładów, gdzie poddawana jest przeróbce. Z torfów produkuje się m.in. pod- łoŜe szklarniowe i mieszanki nawozowe torfowo-mineralne. Do uszlachetniania torfu stosuje się kredę malarską z okolic Bukowa z rejonu świętokrzyskiego. W wyniku eksploatacji po- wstają wyrobiska wgłębne, które ulegają renaturyzacji (Ilnicki, 1997; Turowski 1996 b). UŜytkownik złoŜa „Awajki” uzyskał koncesję na wydobywanie kopaliny waŜną do 2017 roku. ZłoŜe jest eksploatowane od 1988 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 6,83 ha oraz teren górniczy o powierzchni 9,12 ha. Jest ono eksploatowane odkrywkowo. Kopalina urabiana jest sposobem mechanicznym ze spągu złoŜa, miejscami spod wody. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko wgłębne w południowej i północno-

15 wschodniej części złoŜa. Eksploatacja kruszywa ograniczona jest do obszaru znajdującego się w gminie Małdyty (pole wschodnie). Po wydobyciu kopalina podlega separacji na frakcje i sprzedawana jest bezpośrednio odbiorcy. Część zachodnia złoŜa znajdująca się w gminie Pasłęk została juŜ częściowo wyeksploatowana. Dalsza działalność górnicza w tym rejonie będzie wymagała uzyskania koncesji na obszar w nowych granicach wg dodatku nr 2 do dokumentacji (Bobel, 2006). Z uwagi na zawodnienie złoŜa wyrobisko nie wymaga specjalnych zabiegów rekultywacyjnych. UŜytkownik wyprofilował skarpy wyrobiska. Po całkowitym wyeksploatowaniu złoŜa obszary te będą pełnić funkcje rekreacyjne. Na terenie wyrobiska prowadzona jest przeróbka kruszywa pochodzącego z innych złóŜ, których uŜytkownikiem jest równieŜ Jan Karpiuk (Bobel, 2001 b; Chuć 1997). ZłoŜe „Półwieś” jest eksploatowane od stycznia 2001 roku. Koncesja wydana przedsię- biorcy prywatnemu do lutego 2010 roku została przeniesiona na rzecz Przedsiębiorstwa Usług Komunalnych w Zalewie. Eksploatacja piasków prowadzona była do 2002 roku i została zaniechana z przyczyn ekonomicznych. Następny przedsiębiorca z uwagi na brak zapotrzebowania na kruszywo wstrzymał eksploatację i w 2007 roku przeniósł koncesję na obecnego uŜytkownika złoŜa. Dla złoŜa ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 3,67 ha i teren górniczy o powierzchni 4,07 ha. W południowo-wschodniej części powstało wyrobisko stokowo-wgłębne o głębokości około 5 m. Prac rekultywacyjnych nie rozpoczęto. Projektowany jest rolny kierunek rekultywacji. UŜytkownik złoŜa „Sambród” uzyskał koncesję na wydobywanie kopaliny waŜną do 2016 roku. ZłoŜe jest eksploatowane od maja 2005 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar gór- niczy w dwóch polach o powierzchniach 2,34 ha pole A i 0,09 ha pole B oraz teren górniczy o powierzchni 5,15 ha. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko stokowo-wgłębne. Na północnych obrzeŜach wyrobiska jest składowisko nadkładu. Planowany jest rolny lub leśny kierunek rekultywacji. ZłoŜe „Sambród I” jest eksploatowane od sierpnia 2006 roku przez przedsiębiorcę pry- watnego. Koncesja na eksploatację kopaliny waŜna jest do sierpnia 2016 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,99 ha. W zachodniej części powstało wyrobisko stokowo-wgłębne o głębokości około 5 m. Prac rekultywacyjnych nie rozpoczęto. Projektowany jest rolny kierunek rekultywacji. Wydobycie piasków i Ŝwirów ze złoŜa „Sople” prowadzi przedsiębiorca prywatny od stycznia 2006 roku. UŜytkownik złoŜa uzyskał koncesję na wydobywanie kopaliny waŜną do 2016 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 0,99 ha. W północ-

16 nej części powstało wyrobisko stokowo-wgłębne o głębokości około 3 m. Prac rekultywacyjnych nie rozpoczęto. Planowany jest rolny kierunek rekultywacji. Eksploatacja piasków ze złoŜa „Małdyty”, prowadzona bez koncesji w latach 1980– 2003, została zaniechana z uwagi na brak zapotrzebowania. Bezpośrednio w sąsiedztwie złoŜa zlokalizowana była wytwórnia mas bitumicznych, dla której piaski stanowiły zaplecze surow- cowe. We wschodniej części wyrobiska znajduje się składowisko nadkładu, które naleŜy zre- kultywować w kierunku rolnym. W latach 1984–2000 eksploatowane bez koncesji było złoŜe piasków i Ŝwirów „Gajdy”. UŜytkownikiem złoŜa był Urząd Gminy w Zalewie. Po zakończeniu eksploatacji prace rekul- tywacyjne wykonano w 20%, w części zachodniej do linii wysokiego napięcia, poprzez zale- sienie. W części wschodniej wyrobiska powstało składowisko odpadów komunalnych. Odpa- dy nie podlegają Ŝadnej kontroli i segregacji. Składowisko stanowi duŜe zagroŜenie dla śro- dowiska naturalnego i mieszkających w sąsiedztwie ludzi. W czasie wizji terenowej zaobserwowano na obrzeŜach wyrobiska ślady niewielkiej eksploatacji. Kopalina jest pozyskiwana przez okolicznych mieszkańców na lokalne potrzeby. Na omawianym obszarze, podczas wizji terenowej, zlokalizowano niewielkie wyrobiska po eksploatacji piasków. Wyrobiska te znajdują się m.in. w miejscowościach: Lepno, Kreki i Tabory. Piaski i Ŝwiry wydobywano w niewielkich ilościach w: Rychlikach, Barzynie, Bądkach i Jarnołtowie.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Zalewo nie wyznaczono obszarów prognostycznych ze względu na brak dokładnych badań parametrów jakościowych i dokładnego oszacowania zasobów. Znaczną część omawianego terenu zajmuje Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego, obszary chronionego krajobrazu, rezerwat, jeziora oraz lasy, co znacznie zawęŜa teren opłacalnej eksploatacji kopalin pospolitych. Na podstawie analiz dostępnych materiałów i opracowań złoŜowych wyznaczono natomiast obszary perspektywiczne: osiem kredy jeziornej, cztery piasków i Ŝwirów, dwa piasków i siedemnaście torfów, wszystkie o lokalnym znaczeniu go- spodarczym. Za perspektywiczny dla kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego uznano obszar (około 10 ha) w pobliŜu drogi Rychliki–Dzierzgoń w północno-zachodniej części arkusza, gdzie stwierdzono występowanie piasków i Ŝwirów o zawartości ziaren poniŜej 2,0 mm (punkcie piaskowym) 68,8% i zawartości pyłów mineralnych 1,3%. Grubość nadkładu, gleby i piasków gliniastych, wynosi około 1 m, natomiast miąŜszość osadów piaszczysto-Ŝwirowych 3 m (Juszczak,

17 1994 b). Wyrobisko jest suche. Eksploatacja prowadzona jest sporadycznie na potrzeby lokalne. Przypuszczalne zasoby szacuje się na około 300 tys. m3 kopaliny. Rejon w pobliŜu drogi Rychliki – Barzyna jest obszarem perspektywicznym piasków i Ŝwirów (około 10 ha), o średniej miąŜszości 3,5 m, pod nadkładem gleby o grubości do 0,7 m. Średni punkt piaskowy wynosi 73,8%, natomiast zawartość pyłów mineralnych 4,5% (Juszczak, 1994 b). Wyrobisko jest suche. Eksploatacja prowadzona jest sporadycznie na potrzeby lokalne. Szacunkowe zasoby ocenia się na około 350 tys. m3. Kolejnym perspektywicznym wystąpieniem osadów piaszczysto-Ŝwirowych jest obszar (około 8 ha) w pobliŜu Przezmarka, wyznaczony na podstawie odwiertów. W dwóch polach występują piaski i Ŝwiry o średniej miąŜszości 2,3 m pod nadkładem gleby i piasków gliniastych o grubości do 0,3 m. Punkt piaskowy waha się od 54% dla kopaliny z pola zachodniego do 67% z pola wschodniego (Stefaniak, 1978). Przypuszczalne zasoby szacuje się na około 160 tys. m3 kopaliny. Rejony Rychlik (około 50 ha) i Śliwic (około 70 ha) są obszarami perspektywicznymi piasków. Stwierdzono tam występowanie piasków o miąŜszości od 1 m do 8 m (Stefaniak, 1979). Na południowy wschód od Taborów wytypowano obszar perspektywiczny piasków o róŜnej granulacji (około 8 ha). Zalegają one w niewielkim wyrobisku pod 0,30 m nadkła- dem gleby. Wyrobisko jest suche. Kopalina okresowo jest wykorzystywana przez okolicznych mieszkańców na własne potrzeby (Gurzęda, 1994). Tereny, które mogą być perspektywicznym źródłem pozyskiwania kredy jeziornej znaj- dują się w rejonach: Zielonki Pasłęckiej, Lepna, Koszajn, Budwitów, Półwsi, Kolonii Zalewo, Mazanek i na południowy zachód od jeziora Kęty. Tak wyznaczone obszary perspektywiczne związane są z osadami węglanowymi holocenu – gytią wapienną i kredą jeziorną. Serię wę- glanową, o maksymalnej miąŜszości 6,8 m i powierzchni do ponad 100 ha przykrywają: na- muły torfiaste i torfy o miąŜszości średniej do 2,5 m. (Bujakowska, Parecka, 1996 a, b; Kwa- śniewska 1983; Rzepecki, 1984; Szałamacha, 2003; Tołkanowicz, śukowski, 2001). Przy- puszczalne zasoby kopaliny w tych obszarach wynoszą do 200 tys. m3. Występujące w obszarze arkusza torfowiska, związane z dolinami rzecznymi oraz jeziorami, były przedmiotem badań geologicznych i geobotanicznych. Na podstawie danych zawartych w opracowaniu „Zlokalizowanie…” (OstrzyŜek, Dembek, 1996) wyznaczono obszary perspektywiczne. Są to głównie torfowiska niskie: olesowe, mechowiskowe, mechowiskowo-olesowe, mechowiskowo-turzycowiskowe, rzadziej torfowiska wysokie: mszarne, bórba- gienne, sporadycznie mieszanotypowe: turzycowiskowo-bórbagnowe, mszarne przejściowe-

18 mszarne wysokie. Torfowiska występują na powierzchni od 10,5 ha do około 150,0 ha. Ich miąŜszość zmienia się od 1,5 do 9,0 m, popielność od 3,8 do 23,1%, stopień rozkładu od 18,0 do 57,0%. Torfom towarzyszy najczęściej gytia organiczna, rzadziej węglanowa (okolice Za- lewa i Mazanek) i sporadycznie krzemionkowa (okolice Dajn i Mazanek). Na terenach nie- podlegających ochronie prawnej, wytypowano kilka obszarów perspektywicznych występo- wania torfów. Ze względu na ich powierzchnię do 5 ha, nie przedstawiono ich na mapie. Są to torfy o miąŜszości do 2,7 m, popielności od 15 do 22% i stopniu rozkładu od 25 do 55%. Wy- stępują one na południe od Dargowa w: Potajnach, Koszajnach, Budwitach i Wielkim Dwo- rze. Na mapie zaznaczono obszary, na których przeprowadzone prace geologiczno- poszukiwawcze za kredą jeziorną oraz piaskami i Ŝwirami dały wyniki negatywne. W rejonie miejscowości: Barzyna, Rejsyty i Dargowo nawiercono głównie gliny zwałowe, rzadziej piaski silnie zaglinione lub na przemian zalegające piaski i gliny pylaste (Helwak, 1990; Jusz- czak, 1994 a; Liwska, 1988; Solczak, 1987; Stefaniak, 1978, 1979). Wyznaczono tam obszary negatywne piasków i Ŝwirów. W rejonach: Rychlik, Rejsyt, Dargowa, Latkowa, Zalewa i Girgajn, prowadzone poszu- kiwania złóŜ kredy jeziornej wykazały co prawda obecność osadów organicznych, ale głów- nie są to torfy i gytia organiczna. Osady wapienne są o bardzo małej miąŜszości i niskiej za- sadowości. Nie stwierdzono występowania kredy jeziornej nadającej się do produkcji nawo- zów mineralnych (Rzepecki, 1984)

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Zalewo naleŜy do zlewni Drwęcy (część południowa i wschodnia), sta- nowiącej fragment dorzecza Wisły i rzeki Elbląg (część północna i zachodnia), uchodzącej do Zalewu Wiślanego. Wymienione zlewnie oddziela dział wodny I rzędu. Główną oś hydrogra- ficzną tego obszaru stanowi Kanał Elbląski, obiekt hydrotechniczny łączący Zalew Wiślany ze zlewnią Drwęcy. W południowej i wschodniej części obszaru wody powierzchniowe odprowadzane są do Kanału Elbląskiego i systemu wodnego Jezioraka, poprzez jezioro Ewingi. W części północnej i zachodniej wody powierzchniowe zbiera rzeka Dzierzgoń poprzez swoje dopływy: Młynówkę, Brzeźnicę i Dzierzgonkę, uchodząca do rzeki Elbląg (poza obszarem arkusza). Zlewnie dopływów rzeki Dzierzgoń rozdzielone są działami wodnymi II rzędu.

19 Efektem takiego podziału hydrograficznego jest radialny odpływ wód powierzchniowych z centralnej części obszaru, gdzie zbiegają się granice wymienionych zlewni. Na obszarze arkusza Zalewo występuje kilka duŜych zbiorników wodnych, usytuowa- nych w części południowej, wschodniej i środkowej. Największym z nich jest jezioro Ewingi o powierzchni 490,4 ha i maksymalnej głębokości 3 m, połoŜone w około 70% w granicach omawianego obszaru i kanałem połączone z Jeziorakiem. System duŜych jezior, połączonych Kanałem Elbląskim, rozciąga się w części środkowo-wschodniej, w rejonie Małdyt. NaleŜą do nich jeziora: Sambród o powierzchni 128,5 ha, Ruda Woda (Rudzkie) o powierzchni 654,1 ha, Sasiny o powierzchni 60,0 ha i Piniewo o powierzchni 55,0 ha. Poza jeziorem Ruda Woda, po- zostałe zbiorniki są płytkie do 5 m. W części południowo-wschodniej znajdują się dwa, o głę- bokościach do 20 m jeziora rynnowe – Pozorty o powierzchni 45,0 ha i Kęty o powierzchni 90,0 ha. Uruchomienie Kanału Elbląskiego w II połowie XIX wieku spowodowało znaczną zmianę naturalnych stosunków wodnych. Poziom jezior Rudzkiego i Piniewo został obniŜony o 5 m. W czasie budowy linii kolejowej Malbork – Morąg jezioro Sambród zostało rozdzielone nasypem kolejowym na dwie części. Wybudowanie na Kanale Elbląskim pięciu pochylni i śluz umoŜliwiło pokonanie około stumetrowej róŜnicy wysokości, na odcinku 10 km, między jeziorem DruŜno na śuławach (poza obszarem arkusza) a jeziorem Piniewo. W granicach omawianego obszaru zlokalizowane są dwie pochylnie – w Buczyńcu i Kątach. Monitoringiem regionalnym wód powierzchniowych płynących w 2004 roku objęto wody Kanału Elbląskiego, badane w punkcie pomiarowo-kontrolnym Buczyniec. Wyniki przeprowadzonych badań jakości tych wód wykazują IV klasę – jakość niezadowalającą. O ocenie ogólnej Kanłu Elbląskiego zadecydowały: barwa, zawartość związków organicznych (ChZT-Mn, ChZT-Cr), azot Kjeldahla, stan sanitarny i niskie stęŜenie tlenu w okresie letnim. Na jakość wód Kanalu Elbląskiego wpływają głównie zanieczyszczenia pochodzące z rolnictwa. Cechy hydrologiczne kanału, szczególnie leniwy przepływ lub całkowity jego brak, wpływają niekorzystnie na procesy samooczyszczania. Do kanału poprzez rów melioracyjny odprowadzane są ścieki z osiedla mieszkaniowego w Drulitach, oczyszczane mechaniczno-biologicznie (Raport…, 2005). Na obszarze arkusza Zalewo znajduje się tylko północna część jeziora Ewingi. W granicach zlewni bezpośredniej znajduje się część zabudowań Zalewa i Półwsi. Zbiornik nie jest zagospodarowany pod względem rekreacyjnym, ale jest wykorzystywany przez mieszkańców Zalewa jako miejsce wypoczynku. Obecnie jezioro nie jest odbiornikiem ścieków z ognisk punktowych. Z uwagi na niekorzystne cechy morfometryczno-zlewniowe jezioro łatwo ulega wpływom zewnętrznym i odpowiada III kategorii podatności na degradację. Na podstawie

20 analiz przeprowadzonych w 2006 roku wody jeziora Ewingi określono jako pozaklasowe (Raport…, 2007). Normom klas I-III nie odpowiadała większość analizowanych parametrów. Stwierdzono wysokie ilości związków organicznych. Wśród biogenów dominowały związki azotowe. Utrzymywała się wysoka barwa wody, a masowe zakwity fitoplanktonu wpływały na podwyŜszenie zawartości chlorofilu „a”. Na jakość wody w jeziorze mają wpływ wody dopływające ze zlewni rzeką Zalewką i ciekiem Szlazówka. Oba cieki były zasobne w sub- stancje organiczne, a Szlazówka wykazywała latem niekorzystny stan sanitarny.

2. Wody podziemne

Zgodnie z regionalizacją hydrogeologiczną zwykłych wód podziemnych, obszar arkusza Zalewo naleŜy do makroregionu północno-wschodniego, regionu III – mazurskiego, rejonu III A – iławsko-warmińskiego (Paczyński, red., 1995). Na obszarze arkusza występują dwa piętra wodonośne: czwartorzędowe i trzeciorzędo- we (Lidzbarski, 2002). W obrębie piętra czwartorzędowego występują dwa poziomy wodonośne. Pierwszy (górny), międzymorenowy, na przewaŜającej części obszaru jest wykształcony w postaci wodnolodowcowych osadów piaszczystych zlodowaceń północnopolskich. Piaski te występu- ją na głębokości 20-40 m (lokalnie w obniŜeniach terenu około 10 m), a ich średnia miąŜszość wynosi 10-25 m (dochodząc maksymalnie do ponad 40 m). Parametry hydrogeologiczne są następujące: średni współczynnik filtracji wynosi 14,1 m/24h, przewodność 100–500 m2/24 h, a wydajność potencjalna studni od 10 do 80 m3/h. Najkorzystniejsze parametry tej warstwy występują w południowej części omawianego obszaru. Zwierciadło wody jest napięte i izolowane od powierzchni terenu kompleksem glin zwałowych. Omawiany poziom jest zasilany przez infiltrację wód opadowych oraz dopływ spoza granic obszaru arkusza. Górny poziom międzymorenowy stanowi podstawę zaopatrzenia w wodę większości uŜytkowników i pełni rolę głównego poziomu uŜytkowego. Drugi (dolny) międzymorenowy poziom wodonośny występuje w obrębie piasków inter- glacjału eemskiego oraz utworów piaszczystych zlodowaceń środkowopolskich. Na przewaŜa- jącej części omawianego obszaru poziom ten znajduje się na głębokości od 60 do 100 m, a miąŜszość warstw wodonośnych wynosi 5–22 m. Jedynie w okolicach Jarnołtowa, gdzie dwa poziomy czwartorzędowe łączą się ze sobą, miąŜszość utworów wodonośnych jest zde- cydowanie większa (ponad 40 m). Dolny poziom międzymorenowy cechują niŜsze parametry hydrogeologiczne: średni współczynnik filtracji 10,1 m/24h, przewodność 50–200 m2/24h, a wydajność potencjalna pojedynczych studni jest zróŜnicowana i waha się od 10 do 80 m3/h.

21 Omawiany poziom jest zasilany pośrednio przez górny poziom wodonośny. Poziom dolny stanowi główne źródło zaopatrzenia w części środkowej oraz w rejonie Zalewa, gdzie górny poziom jest nieciągły lub słabiej wykształcony. Wody w utworach trzeciorzędowych (piaskach mioceńskich) zostały stwierdzone jedynie w Zielonce Pasłęckiej na głębokości około 90 m, gdzie razem z najstarszymi osadami plejsto- ceńskimi tworzą poziom czwartorzędowo-trzeciorzędowy. Warstwy wodonośne są tu jednak słabo wykształcone. Ich miąŜszość nie przekracza 10 m, a przewodność osiąga wartość zaledwie 50 m2/24h. Na obszarze omawianego arkusza poziom ten nie ma znaczenia uŜytkowego. Na terenie arkusza Zalewo znajduje się 14 ujęć wód podziemnych o wydajności powy- Ŝej 50 m3/h. Ujęcia komunalne eksploatują wody piętra czwartorzędowego i są zlokalizowane w miejscowościach: Drulity, Dargowo, Budwity, Myślice (dwa ujęcia), Gołutowo, Dajny, Jar- nołtowo, Małdyty, Wielki Dwór, Bądki, Girgajny, Zalewo i Klonowy Dwór. UŜytkownikami tych ujęć są gospodarstwa rolne, wodociągi i stadnina koni. Wydajności eksploatacyjne ujęć wahają się od 54 do 109 m3/h. Wody poziomu czwartorzędowego na większości obszaru naleŜą do II b klasy, średniej jakości i III klasy, niskiej jakości (Lidzbarski, 2002). Wskaźnikami obniŜającymi jakość wód są zawartości: Ŝelaza od 1 do 20 mgFe/dm3, manganu od 0,05 do 5 mgMn/dm3 , a lokalnie takŜe azotu amonowego powyŜej 1,5 mgN/dm3. Wody IIa klasy, dobrej jakości, występują tylko w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Wody piętra czwartorzędowego nale- Ŝą do nisko zmineralizowanych, twardych i średnio twardych. Jakość wód piętra trzeciorzędowego jest podobna do jakości wód czwartorzędowych. Charakteryzują się one niskimi zawartościami związków azotowych, chlorków i siarczanów, co wynika z całkowitej izolacji tego poziomu od wpływów antropogenicznych, oraz wysokimi zawartościami Ŝelaza i manganu, przekraczającymi normy przyjęte dla wód pitnych (Lidz- barski, 2002). Obszar arkusza Zalewo pełni bardzo istotną rolę w regionalnym przepływie wód podziemnych. Granica działu wód podziemnych nie pokrywa się z powierzchniowymi i jest prze- sunięta na południe poza granice omawianego obszaru. Regionalną bazę drenaŜu dla większo- ści wód podziemnych (poza fragmentami południowymi) stanowią śuławy Wiślane, dlatego ich zwierciadło znajduje się głęboko pod powierzchnią terenu. Sumaryczna wartość zasobów wód podziemnych na obszarze arkusza wynosi 1800 m3/h dla zasobów odnawialnych oraz 842 m3/h dla zasobów dyspozycyjnych. Wielkość zatwierdzo- nych zasobów eksploatacyjnych (czwartorzędowych i trzeciorzędowych) wynosi 1718 m3/h, natomiast stopień ich wykorzystania nie przekracza kilku procent (Lidzbarski, 2002).

22 Stopień zagroŜenia uŜytkowego poziomu wodonośnego jest na większości omawianego obszaru niski, a w części północno-wschodniej bardzo niski. Wynika to z prawie całkowitej izolacji uŜytkowych poziomów międzymorenowych miąŜszym 15–60 m kompleksem glin zwałowych. Tylko lokalnie, w sąsiedztwie Kanału Elbląskiego oraz niektórych jezior w częś- ci południowej (jeziora Ewingi) i środkowej, znacznie mniejsza miąŜszość pokryw gliniastych (10–20 m) powoduje, Ŝe rejony te wykazują średni stopień zagroŜenia. Dotychczasowe zagospodarowanie i uŜytkowanie powierzchni terenu nie stanowi realnego zagroŜenia dla ja- kości wód głównego poziomu, poza pojedynczymi zakładami zlokalizowanymi w: Zalewie (oczyszczalnia komunalna, masarnia), Karczemkach (zakład utylizacyjny), Gajdach i Leśnicy (komunalne składowiska odpadów). Działalność tych zakładów moŜe lokalnie obniŜać jakość wód, na co wskazują podwyŜszone zawartości: chlorków, siarczanów, związków azotowych i suchej pozostałości, stwierdzone w rejonach lokalizacji wymienionych obiektów (Lidzbar- ski, 2002). PołoŜenie arkusza Zalewo na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce przedstawia figura 3 (Kleczkowski, red., 1990). Na omawianym obszarze, w połu- dniowej części, występuje fragment udokumentowanego zbiornika czwartorzędowego o numerze 210 – Zbiornik Iławski (Lidzbarski i in., 1996). Dokumentacja obejmuje zbiorniki oznaczone poprzednio numerami: 209, 210 i 211. Zasoby odnawialne zostały oszacowane na poziomie 8 900 m3/h, a zasoby dyspozycyjne na poziomie 118 tys. m3/24 h. Średni moduł za- sobów dyspozycyjnych tego zbiornika wynosi 101,5 m3/24 h·km2. Powierzchnia całkowita Zbiornika Iławskiego wynosi 1 158,7 km2, a średnia głębokość 5-30 m. Dla tego zbiornika ustanowiono strefę ochronną. Zbiornik nr 210 wykazuje średnią i wystarczającą odporność na zanieczyszczenia. Jakość wód podziemnych omawianego obszaru badana jest w sieci monitoringu krajo- wego w punkcie badawczym nr 675 Buczyniec oraz w sieci monitoringu regionalnego – punkt nr 1 – w Jarnołtowie, w obrębie GZWP nr 210. Jakość wód ujęcia nr 675 odpowiada III klasie, natomiast w ujęciu nr 1 wody zakwalifikowano do II klasy jakości. Badania wyko- nane w ujęciu Jarnołtowo, w ramach monitoringu regionalnego, odpowiadają II klasie jakości ze względu na wysoki zakres stęŜenia Ŝelaza i manganu. W Buczyńcu zostały przekroczone normy dla wód do spoŜycia: Ŝelaza, manganu i azotu amonowego (Raport…, 2004).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Zalewo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 203 – Zbiornik Dolina Letniki, czwartorzęd (Q); 204 – Zbiornik międzymorenowy śuławy Elbląskie, czwartorzęd (Q); 207 – Zbiornik międzymorenowy Morąg, czwartorzęd (Q); 209 – Zbiornik międzymorenowy Karsin, czwartorzęd (Q); 210 – Zbiornik mię- dzymorenowy Iława, czwartorzęd (Q); 211 – Sandr Samborowo, czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4października 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytko- wania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 134 – Zalewo,

24 umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995) − opróbo- wanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) Po- bierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90°C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z „Rozporządzeniem...”, (2002 a).

25 Tabela 1 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość przecięt- zawartości przeciętnych nych (median) w Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie w glebach na (median) glebach obszarów lub ziemi (Rozporządzenie Ministra arkuszu 134 – w glebach na niezabudowanych Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Zalewo 134 – Zalewo Polski 4)

Metale N=11 N=11 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 1 2 3 4 5 6 7 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–58 28 27 Cr Chrom 50 150 500 4–16 8 4 Zn Cynk 100 300 1000 18–74 35 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–< 0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 3–6 3 2 Cu Miedź 30 150 600 3–29 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–11 5 3 Pb Ołów 50 100 600 5–17 10 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,35 0,06 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 134 – Zalewo 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru As Arsen 11 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 11 Prawo wodne, Cr Chrom 11 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 11 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 11 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 11 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 11 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające Ni Nikiel 11 ze stanu faktycznego, Pb Ołów 11 2) grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych Hg Rtęć 11 z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ar- rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, kusza 134 – Zalewo do poszczególnych grup uŜytko- nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbanizowa- wania (ilość próbek) ne z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 11 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września

26 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeciętne zawartości: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza są mniej- sze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Nieco większe wartości median wykazały: bar, chrom, cynk, kobalt, miedź, nikiel i rtęć. PodwyŜszenie zawartości: baru, chromu, cynku, kobaltu, miedzi i niklu wiąŜe się z ich obfitością w skałach macierzystych gleb, utworzonych z najmłodszych osadów czwarto- rzędu, najmniej przemytych i zasobniejszych w metale w stosunku do piaszczystych utworów NiŜu Polskiego. Pod względem zawartości metali wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne uŜytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstających na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodzących z erozji, a takŜe składników wytrącających się z wody oraz osadzania się materiału docierającego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana większość potencjalnie szkodliwych metali i związ- ków organicznych trafiających do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mogą szkodliwe oddziaływać na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i często pośred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poru- szenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania. TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mo- gą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanie-

27 czyszczony (DzU nr 55 z 14 maja 2002 r., poz. 498.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels) – określające zawartość pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowiązujące w Polsce dopuszczalne zawartości pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich wartoś ci PEL. Tabela 4 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg)

Rozporządzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* 1 2 3 4 Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 z dnia 14 maja 2002 r., poz. 498 ** – MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS, zawierającej wyniki badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów jeziornych pobrano z głęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą kró- lewską, oznaczenia kadmu wykonano metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) takŜe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

28 Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Ewingi, Kęty, Pińskie (Piniewo) i Sambród (tabela 5). Osady jezior Kęty i Sambród charakteryzują się bardzo niskimi zawartościami pierwiastków śladowych zbliŜonymi do wartości ich tła geochemicznego. W osadach jeziora Pińskiego występują nieznacznie podwyŜszone zawartości badanych pierwiastków. Wśród zbadanych jezior osady jeziora Ewingi wyróŜniają się bardzo wysokimi zawartościami chromu i rtęci. Osady jezior: Kęty, Pińskie i Sambród zawierają potencjalnie szkodliwe pierwiastki w stęŜeniach niŜszych od dopuszczalnych według Rozporzą- dzenia Ministerstwa Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. (Rozporządzenie…, 2002 b) i tak- Ŝe niŜszych od ich wartoś ci PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Ewingi cechuje zawartość chromu wielokrotnie wyŜsza od dopuszczalnej wg rozporządzenia Ministerstwa Środowiska. Osady te ze względu na wysoką w nich zawartość chromu i rtęci mogą negatywnie oddziaływać na organizmy bytujące w tym jeziorze. Tabela 5 Zawartość pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Jezioro Pińskie Jezioro Ewingi Jezioro Kęty Jezioro Sam- Pierwiastek (Piniewo) 1991 2000 r. 1991 r. bród 2001 r. r. 1 2 3 4 5 Arsen (As) 6 <5 <5 6 Chrom (Cr) 1174 4 20 19 Cynk (Zn) 112 23 102 83 Kadm (Cd) 0,9 0,5 0,5 0,5 Miedź (Cu) 22 4 18 24 Nikiel (Ni) 17 3 13 <1 Ołów (Pb) 39 9 30 <5 Rtęć (Hg) 0,497 0,01 0,02 0,094

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla od-

29 powiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 25 do około 65 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 37 nGy/h i jest nieco wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 28 do około 45 nGy/h i przeciętnie wynoszą około 35 nGy/h.

30 2 nGy/h kBq/m dnych, siatki opis kilometrowej arkusza) ę Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania PROFIL WSCHODNI enie radionuklidów ęŜSt cezu poczarnobylskiego enie radionuklidów 0 10 20 30 40 50 0 1 2 3 4 5 6 7 5982783 5980781 5979281 5977041 5974710 5968695 5982783 5980781 5979281 5977041 5974710 5968695 m m 134E 2 nGy/h kBq/m Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego cezu radionuklidów enie ęŜ PROFIL ZACHODNI St 0 10 20 30 40 50 60 70 0 1 2 3 4 5 6 5986706 5984658 5982854 5971747 5969787 5986706 5984658 5982854 5971747 5969787 m m Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Zalewo (na osi rz 134W

31 W profilu zachodnim gliny zwałowe charakteryzują się wyŜszymi dawkami promieniowania gamma (około 30-63 nGy/h) od piaszczysto-Ŝwirowych osadów wodnolodowcowych (<30 nGy/h). W profilu wschodnim pomierzone wartości promieniowania gamma są dość wyrównane (przewaŜają dawki z przedziału wartości: 30-40 nGy/h), gdyŜ wzdłuŜ profilu dominuje jeden typ osadów – gliny zwałowe. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 1,2 do 6,3 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 0,1 do 5,8 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wskazanie ob- szarów, które są predysponowane do lokalizacji w ich obrębie składowisk odpadów, przy jed- noczesnym respektowaniu ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przyrodniczego. Generalnie obszary te powinny spełniać kryteria lokalizacji składowisk odpadów zgodnie ze wskazaniami zawartymi w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. z póź- niejszymi zmianami (DzU 07.39.251) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU 03.61.549). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umoŜliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje: - wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować Ŝadnych skła- dowisk odpadów, − wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych skła- dowisk dla trzech typów odpadów (objaśnienia w tabeli 6), − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, oraz zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego.

32 Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąŜszość współczynnik filtracji rodzaj gruntów [m] [m/s] 1 2 3 4 N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne od 1 do 5 ≤ 1 x 10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 gliny

Uwzględniając powyŜsze kryteria na arkuszu Zalewo wyznaczono: 1. obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów, 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłoŜu (do głębo- kości 2,5 m – zmienne własności izolacyjne) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów jest moŜliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, 4. wyrobiska związane z eksploatacją kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu odpowiednich badań i zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności, połoŜone w obrębie określonej jednostki geomorfolo- gicznej, stanowią preferowane potencjalne obszary lokalizacji składowisk (POLS). W ich ob- rębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: − izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wymaganiom dla poszczegól- nych typów składowanych odpadów (tabela 6), − rodzajów przestrzennych ograniczeń warunkowych wynikających z potrzeby ochrony: b – otoczenia zabudowy i związane z infrastrukturą , p – przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – złóŜ kopalin. Lokalizacja przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagała ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planami zagospodarowania przestrzennego poszczególnych gmin. Wydzielona na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Zalewo (Szałamacha, 2003) i zgodnie z przyjętymi kryteriami większość wystąpień glin zwałowych stanowi rejony o korzystnych warunkach izolacyjnych dla lokalizacji składowisk

33 odpadów obojętnych, a wychodnie i obszar płytkiego zalegania osadów zastoiskowych – dla odpadów komunalnych. MiąŜszość i litologia warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały dziesięcioma otworami wiertniczymi zamieszczonymi na mapie dokumentacyjnej. Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wchodzi w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i jest przedstawiona na Planszy B Mapy Geośrodowiskowej Polski. Informacje i oceny zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o śro- dowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan środowiska. Tło dla przedstawionych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Zalewo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lidzbarski, 2002). Wydzielono na tym terenie trzy stopnie zagroŜe- nia w 5-stopniowej skali: średni (dla terenów o częściowej izolacji), niski (dla terenów o sła- bej izolacji) i bardzo niski (dla terenów o całkowitej izolacji). Są one funkcją nie tylko warto- ści parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporność poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień zagroŜenia wód podziemnych jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowa- nia. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Zalewo około 60% powierzchni zajmują tereny o bez- względnym zakazie lokalizowania wszystkich typów składowisk odpadów. Wydzielono je ze względu na występowanie: − obszarów chronionych w ramach systemu NATURA 2000: Budwity PLH280010- chroniącego siedliska (na zachód od Małdyt) oraz Lasy Iławskie PLB280005- specjalnej ochrony ptaków (na zachód od jeziora Ewingi); − florystycznego rezerwatu przyrody „Zielony Mechacz” na północ od wsi Fiugajki;

34 − lasów o powierzchni powyŜej 100 ha (głównie na północy między Rejsytami a Kana- łem Elbląskim, takŜe koło Zielonki Pasłęckiej, Budwit, Małdyt, Bądek, Mazanek oraz na południe od wsi Gajdy) − obszaru ochrony i zasilania czwartorzędowego Głównego Zbiornika Wód Podziem- nych nr 210 Zbiornik Iławski (Lidzbarski i in., 1996), który obejmuje południową część arkusza od jeziora Ewingi do okolic Wielkiego Dworu, Jarnołtowa i Leszczanki Małej; − holoceńskich (zalewowych) tarasów w dolinach rzek: Dzierzgoń, Dzierzgonki, Brzeź- nicy, Fiugajki, Zalewki, Szlazówki, Marwickiej Młynówki i Zielonki oraz ich dopły- wów, a takŜe licznych innych cieków bez nazwy; − terenów pociętych gęstą siecią małych dolinek denudacyjnych i parowów (m. in.: krawędzie rynien jeziornych i wysoczyzny polodowcowej) oraz systemem rowów melioracyjnych i niewielkich cieków drenujących wysoczyznę morenową na prawie ca- łym obszarze (szczególnie w części północnej i środkowej); − terenów podmokłych i bagiennych (większość dolin cieków oraz róŜnej wielkości i genezy zagłębień terenu), w tym chronionych łąk na gruntach pochodzenia organicznego (najwięcej w dolinach: Dzierzgoń i Dzierzgonki, dolnej Zalewki i Fiugajki, gór- nej Brzeźnicy i Zalewki, w rynnie Kanału Elbląskiego; obszarów źródliskowych koło wsi Buczyniec, Kreki, Jarnołtowo i Bajdy; − jezior wytopiskowych (Ewingi, Girgajny, Matława Wielka) i rynnowych (Sasiny, Pi- niewo, Sambród i Ruda Woda, Pozorty i Kęty) oraz licznych małych zbiornków wodnych bez nazwy (m.in. w: Rejsytach, Liszkach, Marzewie i Budwitach), a takŜe ich stref krawędziowych i mis; − zboczy i krawędzi dolin rzecznych (Marwickiej Młynówki, cieków na północ od Ry- chlik, Brzeźnicy poniŜej Gołutowa, Dzierzgonia poniŜej Taborów i Dzierzgonki), rynien polodowcowych (Kanału Elbląskiego poniŜej Drulit oraz jezior Pozorty i Kęty), a takŜe wysoczyzny morenowej (między Rejsytami i Kątami) i stoków niektórych wzgórz morenowych (m. in. koło Drulit, Dragowa i Myślic) o wysokości 5-15m i nachyleniu powyŜej 10°; wyłączono równieŜ tereny o nachyleniu poniŜej 10°, ale opada- jące bezpośrednio do większych podmokłych dolin i zagłębień; − obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych – m.in. koło Tabo- rów (Grabowski, red., 2007 a) oraz koło Rejsyt, Wójtowej Góry, Pozortów, Klonowe- go Dworu i Kętów (Grabowski, red., 2007 b);

35 − zwartej zabudowy miasta Zalewo oraz wsi: Rychliki i Małdyty (siedziby urzędów gmin) oraz Zielonki Pasłęckiej; − ogródków działkowych i sadów koło wsi Rychliki i Drulity;

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wisk odpadów obojętnych Potencjalne obszary preferowane do lokalizowania składowisk odpadów wydzielono w rejonach występowania gruntów spoistych, spełniających wymagania izolacyjności podłoŜa okre- ślone dla naturalnych barier geologicznych (tabela 6). Wymagania te przewidują co najmniej jednometrową warstwę gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalności ≤1x10-7 m/s bezpośrednio w podłoŜu składowiska. Na obszarze arkusza Zalewo preferowane do tego celu są jedynie obszary, gdzie na powierzchni terenu, bądź nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. występują gliny zwałowe i lokalnie mułki zastoiskowe. Zdecydowana większość obszaru to falista (tylko w północno-zachodniej części płaska) wysoczyzna morenowa. Jej powstanie związane jest z deglacjacją lądolodu w czasie ostatniego zlodowacenia – stadiału górnego zlodowacenia wisły. Charakterystyczne dla krajobrazu młodoglacjalnego są tu m.in.: bogactwo i róŜnorodność czytelnych w krajobrazie form polodowcowych, stosunkowo duŜe deniwelacje terenu (do 125 m) i zaburzenia glacitektoniczne osadów przypowierzchniowych. Ma to bardzo istotne znaczenie dla oceny naturalnych wła- sności izolacyjnych warstw przypowierzchniowych na tym terenie. W strefie przypowierzchniowej wysoczyznę morenową buduje ciągła pokrywa glin zwałowych ostatniego zlodowacenia o miąŜszości od 2,5-15,0 m (koło wsi: Gumiska Małe, Półwieś i Bajdy oraz w niektórych profilach w: Budytach, Małdytach, Zajezierzu i Soplach) do 27,0-30,0 m (koło Barzyny i Rychlików, Niedźwiady i Zielonki Pasłęckiej). Są to gliny piaszczyste z licznymi Ŝwirami i pojedynczymi głazami, masywne i zwarte. W stropie (do około 1,5-5,0 m p.p.t.) są na ogół zwietrzałe, piaszczysto-pyłowe często o charakterze spły- wowym, poniŜej brązowe i ciemnoszare o duŜej zmienności facjalnej (gliny mułkowate, ilaste, silnie piaszczyste, piaski gliniaste) z róŜną zawartością Ŝwirów i głazów. Na północnym zapleczu strefy czołowomorenowej (rejon Rychlików) oraz koło wsi: Myślice, Połowite Bu- dwity, Małdyty i Sople) gliny zwałowe są wyraźnie dwudzielne – rozdzielone warstwą pia- sków o miąŜszości od 0,1 do 2,5 m. Przez północną część wysoczyzny od okolic Myślic i Rejsyt do Kudyńskiego Boru i Małdyt (generalnie na północ od linii kolejowej Myślice – Małdyty) przebiega 6-10 km szerokości strefa moren czołowych w tym ciąg moren z wyci- śnięcia i spiętrzonych.

36 Liczne róŜnej wielkości obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów obo- jętnych wyznaczono na wysoczyźnie morenowej w północnej i środkowej części arkusza. Ze względu na specyfikę i złoŜoność budowy geologicznej uznano, Ŝe POLS o korzystnych warunkach izolacyjnych występują poza strefą moren spiętrzonych i z wyciśnięcia oraz zaburzonych glacitektonicznie osadów przypowierzchniowych. Wydzielono je m.in. koło wsi: Ry- chliki – Śliwice, Lepno – Skolwity – Myślice – Mikołowo, Koszajny – Budwity – Gumiska Małe – Gumiska Wielkie – Sambród, Fiugajki – Zajezierze – Sople, Gajdy – Półwieś – Bajdy. W części północno-zachodniej – koło Rychlików i Śliwic – płaską wysoczyznę more- nową urozmaica kilka piaszczysto-Ŝwirowych pagórków moren martwego lodu o wysokości do 5 m oraz doliny płynących na północ cieków. Wokół Rychlików gliny zwałowe o miąŜ- szości 27-30 m są w stropie piaszczyste. Stwierdzono pośród nich nieciągłe wkładki piasków o miąŜszości do 1 m. W kierunku południowym i wschodnim grubość glin maleje (do 6 m w Liszkach, 10 m w Domkach) oraz przykrywą je 2-5 m miąŜszości piaski, Ŝwiry i mułki tarasu kemowego. Liczne POLS o korzystnych warunkach izolacyjnych dla składowisk odpadów obojęt- nych wyznaczono na wysoczyźnie morenowej falistej. Rozcinają ją doliny: Brzeźnicy, Dzierzgoń i Dzierzgonki oraz rynna Kanału Elbląskiego z licznymi jeziorami. Naturalna warstwa izolacyjna – gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły – występuje tu prze- waŜnie bezpośrednio od powierzchni terenu i charakteryzuje się zróŜnicowaną grubością (takŜe w sąsiednich profilach) i zmiennymi cechami litologicznymi. Najmniejsze miąŜszości stwierdzono koło wsi: Gumiska Małe (2,5 m), Budwity (9 m) i Małdyty (4–15 m). Nieco większe w Bartnie (13 m), Soplach (15 m), Połowitem (15–16 m) i na wschód od Bajd (10– 20 m) do 20–24 m – m.in. w Niedźwiadzie i Leszczynce Małej. Gliny charakteryzują się duŜą zawartością frakcji piaszczystej, otoczaków oraz wkładek, soczewek i porwaków piaszczystych (Połowite, Sople, Małdyty, Budwity). Najmłodsze gliny leŜą najczęściej na piaszczysto- Ŝwirowych zawodnionych osadach o miąŜszości od 4 (koło Bartna) i 2–9 m (Połowite), do około 20 (koło Bajd) i 26 m (w Małdytach i Budwitach). W Lepnie, Gołutowie, Sasinach, Niedźwiadzie, Budwitach – Wsi, Zajezierzu oraz Myślicach dwie najmłodsze gliny zlodowacenia wisły tworzą jeden pakiet izolacyjny o grubości od około 22 do 45 m. Między Gajdami a Półwsią, koło Koszajn, w Dziśnitach i koło Sopli nierozdzielone gliny obu stadiałów zlodowacenia wisły i warty tworzą warstwę izolacyjną o łącznej grubości od 40 do 77 m. Utwory czwartorzędowe są zaburzone neotektonicznie i glacitektonicznie. Zaburzenia glacitektonicznie stwierdzono pośród utworów zastoiskowych, podrzędnie lodowcowych i wodnolodowcowych zlodowaceń południowopolskich, a takŜe zlodowacenia odry (koło

37 Drulit) i warty (osady zastoiskowe koło Wielkiego Dworu oraz gliny zwałowe koło Bajd). (Szałamacha, 2003). Potencjalne obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów obojętnych o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoŜa wyznaczono na północ od Zajezierza, gdzie naturalna warstwa (gliny zwałowe) jest przykryta piaszczysto-pyłowo-Ŝwirowymi eluwiami o miąŜszości do 1 m. Obszar na południe od Koszajn połoŜony jest na równinie wodnomore- nowej. Pod przykryciem 0,5-1,2 m piaszczysto-Ŝwirowo-gliniastych osadów stwierdzono 3 m serię zastoiskowych (recesyjnych) popielatych mułków z drobnymi laminami piasków pyło- watych. Osady zastoiskowe leŜą tu na piaszczystej glinie o miąŜszości prawdopodobnie do 20–25 m. W północnej części wysoczyzny morenowej: od Myślic i Rejsyt przez okolice Buczyń- ca do Zielonki Pasłęckiej i Kudyńskiego Boru, przebiega strefa moren czołowych z wyciśnię- cia. Liczne pagórki i wzgórza mają wysokość do 10–15 m. Zbudowane są z gliniasto-piaszczysto-Ŝwirowych osadów lodowcowych o zmiennej miąŜszości (do 14 m) i litologii zaburzonych glacitektonicznie serii. Strefę szczególnie silnych zaburzeń glacitektonicznych stwierdzono koło Rejsyt, Wójtowej Góry i Zielonki Pasłęckiej. Między Dragowem, Marze- wem i Sambrodem wyjątkowo mocno zdeformowane (fałdy, złuskowania, diapiry, wypię- trzenia) osady piaszczysto-Ŝwirowo-gliniasto-mułkowe tworzą wzgórza moren spiętrzonych o wysokości 10–15 m. W omówionej części wysoczyzny wyznaczono liczne POLS dla odpa- dów obojętnych o zmiennych warunkach izolacyjnych podłoŜa. Wynika to ze specyfiki budowy geologicznej (duŜej zmienność miąŜszości i litologii warstw) oraz połoŜenia w sąsiedz- twie zaburzonych glacitektonicznie moren spiętrzonych i z wyciśnięcia. Pogarsza to własno- ści geologiczno-inŜynierskie osadów, a w konsekwencji obniŜa ich własności izolacyjne. Zgeneralizowane opisy profili studziennych (na których opiera się charakterystyka POLS) nie oddają złoŜoności budowy geologicznej przedstawionej przez autorów SMGP (Szałamacha, 2003). MiąŜszość warstwy izolacyjnej (glin zwałowych) jest mniejsza w POLS połoŜonych na zachód od Kanału Elbląskiego (od 6,2 m w Dziśnitach do 19–20 m w Gołutowie, Lepnie i Giślinku). Pierwszy poziom glin zwałowych charakteryzuje się tutaj duŜą zmiennością lito- logiczną zarówno w profilu pionowym jak i poziomym. Są to najczęściej gliny piaszczyste, podrzędnie pylaste z przewarstwieniami piasków, bruków morenowych, mułków i iłów o gru- bości 1–5 m. W Rejsytach i Wójtowej Górze leŜą na 8 m warstwie mułków i piasków zastoiskowych (zaburzonych glacitektonicznych), a w pozostałych profilach na zawodnionych piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych.

38 Na wschód od Kanału Elbląskiego miąŜszość warstwy izolacyjnej wzrasta, ale jedno- cześnie staje się bardziej zróŜnicowana w sąsiednich profilach (np. w Drulitach, Piniewie, Zielonce Pasłęckiej). Najmniejsze miąŜszości od 4,5–13 m występują w Tumpitach, Sambro- dzie, Rybakach i Drulitach, a największe osiągają: 57 m w Drulitach, 34–62 m w Zielonce Pasłęckiej, 43 m w Piniewie, oraz 51–55 m w Sambrodzie. Według Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Lidzbarski, 2002) na obszarach preferowanych do składowania odpadów obojętnych występują dwa uŜytkowe poziomy wodonośne piętra czwartorzędowego. Górny, międzyglinowy poziom wodonośny związany jest z piaszczysto-Ŝwirowymi osadami (o miąŜszości 10–25 m sporadycznie do 40 m) wodnolodowcowymi zlodowaceń północnopolskich, które występują pod najmłodszymi glinami na głębokości 20–40 m. Zwierciadło wody ma charakter napięty i jest dobrze izolowane od powierzchni terenu. Stopień zagroŜenia uŜytkowego poziomu wodonośnego jest niski, a w czę- ści północno-wschodniej (od Lepna do Sambrodu i Zielonki Pasłęckiej) bardzo niski. Lokal- nie, na południu występuje średni stopień zagroŜenia. Omówiony poziom pełni funkcję głów- nego poziomu uŜytkowego na tym terenie. Dolny czwartorzędowy poziom wodonośny zwią- zany jest z piaszczysto-Ŝwirowymi osadami interglacjału eemskiego i zlodowaceń środkowo- polskich. Na większości obszaru występuje na głębokości 60–100 m, a miąŜszość warstwy wodonośnej wynosi 5-22 m i tylko w strefie więzi hydraulicznej z poziomem górnym (rejon Jarnołtowa) przekracza 40 m. Poziom ten ma znaczenie uŜytkowe w środkowej i południowej obszaru arkusza Zalewo. Na arkuszu Zalewo większość potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów nie ma warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych. Ograniczenia te występują w promieniu do 1 km wokół zwartej zabudowy miasta Zalewo oraz wsi Rychliki i Małdyty (siedziby gmin), a takŜe Zielonki Pasłęckiej. W południowo-zachodniej części (między Gajdami a Półwsią) kilka POLS leŜy w Obszarze Chronionego Krajobrazu Pojezierza Iławskiego – część B oraz w otulinie Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego. Niewielka część POLS koło Myślic leŜy w Obszarze Chronionego Krajobrazu Rzeki Dzierzgoń. Część POLS połoŜonych po obu stronach Kanału Elbląskiego od Kątów przez okolice Awajek, Budwit do Małdyt i Sopli po- łoŜone są w Obszarze Chronionego Krajobrazu Kanału Elbląskiego. Jest to powodem wyzna- czenia na wymienionych obszarach warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych. Niewielki fragment POLS koło Awajek (wzdłuŜ drogi Awajki – Rybaki) wyznaczono warunkowe ograniczenia lokalizacyjne z powodu ochrony złoŜa kruszywa „Awajki”.

39 Na arkuszu Zalewo wyróŜniono równieŜ obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składowisk jest moŜliwa pod warunkiem zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień. Naturalnej bariery izolacyjnej nie mają obszary na równinie wodnolodowcowej między Prońkami, Taborami, Gajdami, Półwsią i Zalewem. Budują ją piaski Ŝwiry o miąŜszości od 2,5-7 m w Taborach, Prońkach i Bajdach do 12-16 m koło Gajd i Półwsi. Na północ od Tabo- rów w stronę Latkowa i Koszajnów oraz w Małdytach i Soplach (wzdłuŜ rynny Kanału Elblą- skiego) występują piaszczysto-Ŝwirowo-gliniaste osady równin wodnomorenowych o miąŜ- szości do 3–4 m. Uznano, Ŝe naturalnej warstwy izolacyjnej nie ma równieŜ na wysoczyźnie morenowej w obrębie licznych form lodowcowych i wodnolodowcowych: moren martwego lodu, kemów, tarasów kemowych, form akumulacji szczelinowej, moren czołowych, moren z wyciśnięcia i spiętrzonych. Po dokładnych badaniach geologicznych nie jest wykluczone zna- lezienie pośród nich miejsc posiadających dobrą naturalną warstwę izolacyjną.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych Na obszarze arkusza Zalewo nie ma w strefie przypowierzchniowej nie występują osady spełniające wymagania stawiane naturalnym barierom izolacyjnym dla lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych. Wychodnię osadów zastoiskowych z początku stadiału górnego zlodowacenia wisły wskazano pod ewentualne składowisko odpadów komunalnych (tabela 6). Na wysoczyźnie morenowej w Budwitach występuje wychodnia mułków i piasków zastoiskowych z transgresji ostatniego lądolodu. Jej zasięg wyznaczono na podstawie profili sond ręcznych, wykonanych dla potrzeb Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Szałama- cha, 2003). Do głębokości 3 m stwierdzono szare mułki ilaste laminowane piaskami pyłowa- tymi. Ku spągowi przechodzą w piaski pyłowate i iły. Łączna ich miąŜszość wynosi tam do 13 m. Podścielone są zawodnionymi piaskami drobnoziarnistymi o miąŜszości 10 m. Oma- wiany obszar charakteryzują zmienne warunki izolacyjne z powodu słabego rozpoznania wiertniczego, specyficznych właściwości osadów (laminacja, wkładki i oboczne przechodze- nie w piaski, podatność na deformacje) oraz 1 m grubości nadkładu (nasyp gliniasty). Obsza- ry koło Budwit bezwzględnie wymaga przeprowadzenia uzupełniających badań geologicznych (w tym geologiczno-inŜynierskich i hydrogeologicznych). Potwierdzenie dobrych wła- sności izolacyjnych osadów zastoiskowych moŜe być podstawą do planowania na wskazanym POLS składowisk odpadów komunalnych. W przeciwnym razie teren rekomendować moŜna

40 pod składowiska odpadów obojętnych. Omawiany obszar nie ma warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych. Ze względu na brak rozpoznania wiertniczego mułkowo-piaszczystych osadów zastoiskowych (recesyjnych ze zlodowacenia warty) na południe od Koszajn uznano, Ŝe obszar ten nie spełnia warunków stawianych dla składowisk odpadów komunalnych. Zaburzone glacitektonicznie mułki i piaski zastoiskowe ze zlodowacenia wisły (lokalnie z 1–2 m wkładki piasków drobnoziarnistych) o miąŜszości 17–23 m, zalegają bezpośrednio pod glinami stadiału górnego zlodowacenia wisły na północy (w Domkach, Barzynie, Rejsy- tach i Wójtowej Górze) oraz na południu (w Kupinie, Girgajnach i Tarpnie) arkusza. Wszyst- kie wystąpienia zlokalizowane są na obszarach wyłączonych z moŜliwości składowania od- padów. Na arkuszu Zalewo znajdują się obecnie dwa czynne składowiska odpadów komunalnych w Barzynie (gmina Rychliki) i Półwsi (gmina Zalewo). Oba zlokalizowano w obszarach pozbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej oraz wyłączonych z moŜliwości składowania wszelkich rodzajów odpadów. Obiekt w Barzynie leŜy u podnóŜa krawędzi wysoczyzny, w sąsiedztwie doliny Marwickiej Młynówki i uŜytku ekologicznego „Brzeźniak”. Składowi- sko w Półwsi powstało przy oczyszczalni ścieków, na bazie składowiska odpadów przemy- słowych dawnej garbarni. Ma wydzieloną kwaterę na odpady niebezpieczne (azbest). W jego sąsiedztwie znajduje się podmokła dolina i gleby chronione. Nieurządzone składowiska od- padów komunalnych w Gajdach (w wyrobisku złoŜa „Gajdy”), Leśnicy i Mazankach oraz „dzikie” wysypiska w Jarnołtowie (Przyborowie) i Tarpnie zostały zamknięte, choć nie ukoń- czono ich rekultywacji.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najlepsze naturalne warunki izolacyjne dla potencjalnych składowisk odpadów obojęt- nych występują koło Rychlika i Śliwic oraz Zajezierza. Wokół wsi Rychliki i koło Śliwic miąŜszość glin zwałowych wynosi 27–30 m. Lokalnie (do głębokości 5 m) mogą być zapiaszczone oraz zawierać nieciągłe wkładki piasków zaglinio- nych (na 6–8 m p.p.t.). Gliny leŜą na zawodnionych piaskach i Ŝwirach wodnolodowcowych o miąŜszości do 12 m. Napięte zwierciadło wody stabilizuje się na głębokości 16–26 m p.p.t. UŜytkowy poziom wodonośny charakteryzuje się niskim, tylko w sąsiedztwie doliny Mar- wickiej Młynówki średnim, stopniem zagroŜenia. Dwa z wyznaczonych tu POLS – połoŜone w sąsiedztwie wsi Rychliki (siedziba gminy) – mają na części obszaru warunkowe ograniczenia lokalizacyjne.

41 Falistą wysoczyznę morenową wokół Zajezierza budują gliny zwałowe obu stadiałów zlodowacenia wisły o łącznej miąŜszości 24-29 m. Tylko miejscami przykryte są cienką (do 1 m) warstwą eluwiów. W centrum wsi Sople grubość warstwy izolacyjnej (obejmuje równieŜ gliny zlodowacenia warty) zwiększa się do 77 m. Natomiast na wschód zmniejsza się do 29 m w Soplach i 4–24 m w Małdytach. Napięte zwierciadło wód podziemnych stabilizuje się tu na głębokości 22–38 m p. p. t. Występuje niski, a w sąsiedztwie rynny Kanału Elbląskiego średni stopień zagroŜenia uŜytkowego poziomu wodonośnego. Na części POLS wyznaczono warunkowe ograniczenia lokalizacyjne w związku z połoŜeniem w sąsiedztwie Małdyt (wieś gmin- na) i w Obszarze Chronionego Krajobrazu Kanału Elbląskiego. Na wysoczyźnie morenowej, obrębie wychodni osadów zastoiskowych, koło Budwit wyznaczono POLS pod ewentualne składowiska odpadów komunalnych. Pod 1 m nadkładem (nasyp gliniasty) występują wzajemnie przewarstwiające się mułki ilaste, piaski pylaste i iły, o łącznej miąŜszości do 13 m. W ich spągu zalegają zawodnione piaski drobnoziarniste o grubości 2 m. Napięte zwierciadło wód podziemnych stabilizuje się tutaj na głębokości 12 m p.p.t. UŜytkowy poziom wód podziemnych charakteryzuje się niskim stopniem zagro- Ŝenia od czynników antropogenicznych. W obszarze tym niezbędne będą dodatkowe badania geologiczne (m. in. geologiczno-inŜynierskie i hydrogeologiczne) w celu określenia własno- ści izolacyjnych serii zastoiskowej w tym występowania i zawodnienia przewarstwień piaszczystych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na obszarach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizacji składowisk odpadów przedstawiono połoŜenie siedmiu wyrobisk. Wszystkie związane są z eksploatacją kruszywa naturalnego i leŜą na terenach gdzie brak naturalnej warstwy izolacyjnej. Mogą być więc trak- towane jako nisze potencjalnych składowisk odpadów obojętnych po wykonaniu niezbędnych badań geologiczno-inŜynierskich i hydrogeologicznych oraz uszczelnieniu dna i skarp wyrobiska. Zawodnione wyrobiska kopalni piasków i Ŝwirów „Awajki” są na bieŜąco rekultywo- wane i zagospodarowywane na cele rekreacyjno-wypoczynkowe. Wydaje się to najlepszym rozwiązaniem biorąc pod uwagę ich sąsiedztwo rynny Kanału Elbląskiego oraz liczne warunkowe ograniczenia lokalizacyjne. Częściowo zawodnione wyrobisko złoŜa piasków i Ŝwirów „Sambród” zlokalizowane jest w obrębie pagórka moreny spiętrzonej. Jego zagospodarowanie na składowisko odpadów obojętnych moŜe być trudne ze względu na silne zaburzenia

42 glacitektoniczne eksploatowanych osadów (konieczne dokładne badania geologiczne) oraz liczne warunkowe ograniczeni lokalizacyjne. W pozostałych wyrobiskach kruszywa prowadzone na „dziko” wydobycie zostało zaniechane bądź odbywa się okresowo na niewielką skalę. Zlokalizowane są one w obrębie pa- górków moren czołowych (w Koszajnach i Połowite), kemów (w Mikołowie) i na równinie wodnololodowcowej (w Bajdach). Zagospodarowanie omówionych wyrobisk na ewentualne składowiska odpadów będzie wiązało się warunkowymi ograniczeniami lokalizacyjnymi wynikającymi z ochrony zabudowy mieszkalnej (dla wszystkich wyrobisk), przyrody i złóŜ kopalin (dla wyrobisk złóŜ „Awajki” i „Sambród”). Wyrobiska kopalni piasków i Ŝwirów „Sambród I”, „Sople”, „Półwieś” i piasków „Mał- dyty” oraz wyrobiska związane z „dziką” eksploatacją kruszywa koło wsi: Rychliki, Lepno, Sasiny, Bartno, Przezmark i Małdyty leŜą na obszarach wyłączonych z moŜliwości składowa- nia odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predestynowane do składowania odpadów na- leŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w na- wiązaniu do nich projektować odpowiednie badania geologiczne, hydrogeologiczne i geologiczno-inŜynierskie. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska (w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk) na obszarze planowanego składowiska odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględniane przy typowaniu lokalizacji nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu pod obiekty szczególnie uciąŜliwe dla środowiska i zdrowia ludzi oraz mogących pogorszyć stan środowiska. Oprócz bowiem ograniczeń prawnych, odnoszą- cych się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi występowania w podłoŜu utworów słabo przepuszczalnych, sta- nowiących dobrą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

43 X. Warunki podłoŜa budowlanego

Na obszarze arkusza Zalewo warunki podłoŜa budowlanego opracowane zostały na podstawie map: geologicznej (Szałamacha, 2003), hydrogeologicznej (Lidzbarski, 2002) i to- pograficznej. Z analizy wyłączono: obszary gleb chronionych klasy I–IVa, łąki na glebach pochodzenia organicznego, kompleksy leśne, obszary udokumentowanych złóŜ i rejon zwartej zabudowy miasta Zalewo oraz fragment obszaru Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego i rezerwatu „Zielony Mechacz”. Do obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa zaliczono te tereny, na któ- rych występują grunty spoiste znajdujące się w stanie: zwartym, półzwartym i twardopla- stycznym oraz grunty niespoiste: średniozagęszczone i zagęszczone, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość wody gruntowej przekracza 2 m. Są to obszary wystę- powania osadów zlodowaceń północnopolskich. Grunty niespoiste w stanie średniozagęsz- czonym i zagęszczonym są reprezentowane przez piaszczysto-Ŝwirowe osady akumulacji wodnolodowcowej. Grunty spoiste o konsystencji od zwartej do twardoplastycznej są reprezentowane przez małoskonsolidowane lub nieskonsolidowane gliny zwałowe zlodowaceń północnopolskich (zlodowacenia wisły), występujące nieregularnie na obszarze omawianego arkusza. Są to m.in. tereny połoŜone w części środkowej, wschodniej i północno-zachodniej w okolicach: Rychlik, Krek, Morzewa i Zajezierza. Warunkami korzystnymi charakteryzują się równieŜ tarasy kemowe, gdzie występują piaski, Ŝwiry i mułki, przewaŜnie w stanie śred- niozagęszczonym, tworzące prawie równinną powierzchnię w części północnej. Teren pagór- kowaty występuje w okolicach Myślic, Skolwit i Lepna, ale spadki terenu nie przekraczają 12%. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo, do których zaliczono grunty słabonośne (grunty organiczne, grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym, a takŜe grunty niespoiste luźne), tereny, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niŜ 2 m p.p.t. oraz miejsca podmokłe i zabagnione, a takŜe tereny o nachyleniu powierzchni powyŜej 12%. Na obszarze arkusza Zalewo niekorzystne warunki geologiczno-inŜynierskie związane są głównie z dolinami licznych cieków, obniŜeniami w otoczeniu jezior oraz zagłębieniami terenu, gdzie występują torfy, namuły torfiaste i piaszczysto-humusowe oraz utwory zastoiskowe. Poziom wód gruntowych na głębo- kości mniejszej niŜ 2 m p.p.t. oraz wysoka zawartość substancji organicznej występująca w wymienionych gruntach, są czynnikami niekorzystnymi dla budownictwa. RównieŜ w ob-

44 szarach występowania kredy jeziornej i utworów zastoiskowych, iłów, mułków i piasków jeziornych oraz mułków i piasków den dolin i zagłębień bezodpływowych stwierdzono warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo z uwagi na ich zawodnienie i stan (luźny w gruntach niespoistych i plastyczny w gruntach spoistych). Na ogół grunty miękkoplastyczne i nieskonsolidowane, znajdowały się do niedawna pod powierzchnią wody, w związku z czym mają znacznie obniŜone wartości parametrów geotechnicznych. Dodatkowo niewielkie miąŜszości tych osadów (do 2 m) podścielonych utworami słaboprzepuszczalnymi (glinami zwałowymi lub iłami i mułkami zastoiskowymi) powodują, Ŝe w rejonach tych poziom wód gruntowych znajduje się raczej płytko. Największe powierzchnie niekorzystne dla budownictwa związane są z doliną rzeki Dzierzgoń i Kanału Elbląskiego, jeziorami oraz bagnami. Są to m.in. tereny połoŜone wokół jezior: Ewingi, Kęty, Sambród, Piniewo i Sasiny oraz w dnach dolin rzecznych Fiugajki, Dzierzgonki i Szlazówki. Dno doliny Kanału Elbląskiego oraz dna dolin mniejszych cieków wypełnione są przede wszystkim gruntami organicznymi. Lokalnie w od- cinkach dolin występują piaski rzeczne tworzące powierzchnię tarasu zalewowego, ale są to rejony o płytkim występowaniu wody gruntowej. NaraŜone są zatem na zalewanie przy wyŜ- szych stanach wody. ObniŜenia wypełnione miąŜszymi torfami, gruntami organicznymi uznanymi za słabonośne, w okolicach miejscowości Bajdy, Budwity i Piniewo zostały rów- nieŜ uznane za obszary o warunkach niekorzystnych. Wody gruntowe w obrębie osadów organicznych mogą wykazywać agresywność względem betonu i stali. WzdłuŜ wschodniego brzegu jeziora Kęty, w strefach stromych krawędzi morfologicznych oraz na zboczach doliny cieku wypływającego z tego jeziora, wyznaczono niekorzystne warunki budowlane z uwagi na spadki terenu przekraczające 12%. Znacznie większe spadki stwierdzono na zboczach wzgórz morenowych w środkowej i północno-zachodniej części omawianego obszaru, ale poniewaŜ wzgórza te są porośnięte lasami, nie były przedmiotem waloryzacji geologiczno- inŜynierskiej. Obszary predysponowane do występowania ruchów masowych uznano równieŜ za obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa. Stwierdzono je na północ od Ba- rzyna, wzdłuŜ Brzeźnicy na wschód od Rejsyt, w zachodniej części Wójtowej Góry oraz na wschód od jezior Pozorty i Kęty. Warunki utrudniające budownictwo mogą występować w rejonie miejscowości Sambród, gdzie odsłaniają się zaburzone glacitektonicznie gliny i mułki moren spiętrzonych w formie diapirów i fałdów oraz warstwy piaszczysto-Ŝwirowe ułoŜone pod ką tem 50-80°. Posadowienie budynków w tych obszarach wymaga sporządzenia dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej.

45 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Zalewo zaznaczono chronione elementy przyrody i krajobrazu. Stanowią one barierę ograniczającą wpływ niekorzystnej działalności człowieka na środowi- sko naturalne. Są to: lasy, uŜytki rolne wysokich klas bonitacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty, pomniki przyrody i uŜytki ekologiczne. Tereny leŜące w południowo-zachodniej części arkusza stanowią fragment Parku Kra- jobrazowego Pojezierza Iławskiego. Został on utworzony w 1993 roku i w 2005 roku Rozpo- rządzeniem Wojewody Warmińsko-Mazurskiego w części dotyczącej województwa warmiń- sko-mazurskiego w celu zachowania wartości: przyrodniczych, kulturowych, rekreacyjnych i zdrowotnych terenu Pojezierza Iławskiego. Park posiada powierzchnię 25 045 ha, natomiast jego otulina mająca status obszaru chronionego krajobrazu na terenie województwa warmiń- sko-mazurskiego ma powierzchnię 18 038 ha. Lasy zajmują 62% jego powierzchni i stanowią bramę zachodnią Zielonych Płuc Polski. Teren parku wyróŜnia się zwartymi kompleksami leśnymi, rzeźbą młodoglacjalną z równinami sandrowymi i licznymi jeziorami. Na obszarze parku i jego otuliny znajdują się 43 jeziora o łącznej powierzchni 6 003 ha, z której 50% przypada na kompleks wodny najdłuŜszego w Polsce jeziora Jeziorak (27,5 km). Świat ro- ślinny i zwierzęcy cechuje duŜa róŜnorodność. Szczególnie interesująca jest roślinność uza- leŜniona od wysokiego poziomu wód gruntowych: łęgi, grądy, olsy, bory bagienne, łozowiska i torfowiska. Kres naturalnego zasięgu występowania osiąga tu buczyna pomorska. Faunę parku reprezentują: łasica, wydra, jeŜ, padalec, Ŝmija zygzakowata oraz ptaki: bielik, orlik krzykliwy, kania ruda, krogulec, jastrząb, błotniak stawowy i kobuz. W granicach arkusza Za- lewo park i jego otulina występują na terenach gmin Zalewo i Stary Dzierzgoń. Na zachód od Małdyt znajduje się rezerwat florystyczny „Zielony Mechacz” utworzony w 1962 roku na powierzchni 94,30 ha. Celem utworzenia tego rezerwatu jest ochrona stanowiska reliktu glacjalnego, jakim jest malina moroszka oraz zespołu roślinności torfowiska wysokiego. Obejmuje on rozległe torfowisko przylegające od strony północnej do eksploato- wanego torfowiska „Budwity”. Odwodnienie terenów eksploatacyjnych siecią rowów o głę- bokości 3-4 m, nie pozostaje bez wpływu na stosunki wodne w rezerwacie. Prowadzi do jego osuszania, co z kolei wywołuje przerwanie procesu torfotwórczego i zastąpienie go procesem murszenia oraz systematyczne ustępowanie zespołów wysokotorfowiskowych, w miejsce któ- rych rozprzestrzeniają się gatunki obce dla torfowisk wysokich oraz osłabienie Ŝywotności

46 i częstotliwości występowania maliny moroszki. Rezerwat znajduje się na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Kanału Elbląskiego. W pobliŜu Witoszewa planuje się utworzenie rezerwatu „Witoszewskie Grądy” w celu ochrony grądowego charakteru lasu z drzewostanem mieszanym z przewagą buka. Teren pro- jektowanego rezerwatu leśnego o powierzchni 131,09 ha znajduje się na terenie Parku Krajo- brazowego Pojezierza Iławskiego, co stwarza naturalną strefę ochronną. Rozporządzeniem Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z 2003 roku zostały ustanowione Obszary Chronionego Krajobrazu: Pojezierza Iławskiego część B, Kanału Elbląskiego, Rzeki Wąskiej i Rzeki Dzierzgoń (część naleŜąca do województwa warmińsko-mazurskiego, a w 1985 roku część naleŜąca do województwa pomorskiego). Powołane zostały one w celu zachowania wyróŜniających się krajobrazowo i przyrodniczo terenów o cennych ekosyste- mach (Raport…, 2004). W południowo-zachodniej części omawianego obszaru znajduje się Obszar Chronionego Krajobrazu Pojezierza Iławskiego część B, a w zachodniej, obejmującej dolinę rzeki Dzierzgoń i jej dopływu Dzierzgonki, Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Dzierzgoń (w dwóch polach). Pierwszy z nich, stanowiący otulinę parku krajobrazowego, po- łoŜony jest na 3 246,00 ha (całkowita powierzchnia) terenu gminy Zalewo w granicach arkusza, a drugi na 2 413,00 ha (całkowita powierzchnia) terenu gminy Rychliki i na 4 371,00 ha (całkowita powierzchnia) terenu gminy Stary Dzierzgoń. Północną i wschodnią część obszaru arkusza Zalewo zajmuje fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Kanału Elbląskiego (w trzech polach) o całkowitej powierzchni 30 149,80 ha. Ochroną objęto malowniczą dolinę kanału oraz jego dopływów, a takŜe liczne jeziora wytopiskowe i rynnowe: Sasiny, Piniewo, Sambród, Pozorty i Kęty oraz kompleksy leśne. Wyjątkowe miejsce zajmuje w nim system Ŝeglugowy Kanału Ostródzko-Elbląskiego, unikalny w skali światowej kanałowy szlak wodny o długości 147 km. Urządzenia hydrotechniczne tego systemu Ŝeglugowego funkcjonują od 1860 roku. Obecnie kanał jest uŜytkowany wyłącznie w celach turystycznych. W granicach arkusza Zalewo omawiany obszar występuje na terenach gmin: Rychliki, Pasłęk, Małdy- ty i Zalewo. Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Wąskiej występuje fragmentarycznie na omawianym obszarze w północno-wschodniej części. Został on utworzony na powierzchni 8 019,50 ha i w granicach arkusza Zalewo występuje na terenach gminy Małdyty. Obejmuje on swym zasięgiem rejon źródłowy rzeki Wąskiej. Obszary Chronionego Krajobrazu: Kanału Elbląskiego oraz Rzeki Wąskiej w części naleŜącej do powiatu elbląskiego zostały utworzone w 1985 roku. Na obszarze arkusza występuje 65 pomników przyrody (tabela 7). Wśród pojedynczych drzew przewaŜają dęby szypułkowe, lipy drobnolistne i buki pospolite. Pod opieką konserwa-

47 tora znajdują się równieŜ: choina kanadyjska, jesion wyniosły i sosny wejmutki w Śliwicach; jesiony wyniosłe, modrzew japoński, olsza czarna i klony pospolite w Kątach; modrzewie eu- ropejskie w Rejsytach i wiśnia ptasia w Małdytach. WzdłuŜ nieuŜytku w miejscowości Fol- wark rośnie grupa 12 dębów szypułkowych, a w Małdytach w „Starym Parku” grupa 16 drzew – dębów szypułkowych, lip drobnolistnych, buków pospolitych, kasztanowca białego i lipy szerokolistnej. W ośrodku „Jantar” w Małdytach zlokalizowana jest grupa 10 drzew: dębów szypułkowych i buków pospolitych. Na omawianym obszarze znajdują się dwie aleje drzew pomnikowych. Jest to aleja śródpolna 60 drzew pomnikowych, odchodząca od drogi Zalewo – Sadławki i aleja 99 dębów szypułkowych w Bądkach. W lesie nieopodal miejsco- wości Buczyniec znajduje się głaz narzutowy, granitoid, uznany za pomnik przyrody nieoŜy- wionej. Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Małdyty Fl – „Zielony Mechacz” 1. R Zajezierze/Budwity 1962 ostródzki (94,3) Zalewo L – „Witoszewskie Grądy” 2. R Witoszewo * iławski (131,09) Rychliki 3. P Liszki k/Jelonek 1957 PŜ – dąb szypułkowy elbląski Śliwice Rychliki 4. P 1998 PŜ – buk pospolity park dworski elbląski Śliwice Rychliki 5. P 1998 PŜ – choina kanadyjska park dworski elbląski Śliwice Rychliki 6. P 1998 PŜ – jesion wyniosły park dworski elbląski Śliwice Rychliki 7. P 1998 PŜ – lipa drobnolistna park dworski elbląski Śliwice Rychliki 8. P 1998 PŜ – sosna pospolita park dworski elbląski Śliwice Rychliki 9. P 1998 PŜ – sosna wejmutka park dworski elbląski Śliwice Rychliki 10. P 1998 PŜ – sosna wejmutka park dworski elbląski Nadleśnictwo Dobrocin Rychliki 11. P Leśnictwo Buczyniec 1975 PŜ – lipa drobnolistna oddz. 41 c elbląski

48 1 2 3 4 5 6 Nadleśnictwo Dobrocin Rychliki 12. P Leśnictwo Buczyniec 1961 Pn – G (granitoid) oddz. 45 m elbląski Kąty, Pasłęk 13. P 1993 PŜ – buk pospolity przy drodze do kanału elbląski Kąty, Pasłęk PŜ – buk pospolity 14. P przy drodze do kanału elbląski 1993 Kąty, Pasłęk PŜ – buk pospolity 15. P przy drodze do kanału elbląski 1993 Kąty, Pasłęk PŜ – dąb szypułkowy 16. P przy drodze do kanału elbląski 1993 Kąty, Pasłęk 17. P 1993 PŜ – buk pospolity na cmentarzu elbląski Kąty, Pasłęk przy drodze prowadzą- 18. P 1993 PŜ – jesion wyniosły cej elbląski do kanału Kąty, Pasłęk przy drodze prowadzą- PŜ – 11 lip drobnolistnych 19. P cej 1993 elbląski do kanału Kąty Pasłęk 20. P 1993 PŜ – buk pospolity park dworski elbląski Kąty Pasłęk 21. P 1993 PŜ –dąb szypułkowy park dworski elbląski Kąty Pasłęk 22. P 1993 PŜ –dąb szypułkowy park dworski elbląski Kąty, Pasłęk 23. P 2001 PŜ – buk pospolity park dworski, część N elbląski Kąty, Pasłęk 24. P 2001 PŜ – buk pospolity park dworski, część N elbląski Kąty, Pasłęk 25. P 2001 PŜ – dąb szypułkowy park dworski, część N elbląski Kąty, Pasłęk 26. P 2001 PŜ – modrzew japoński park dworski, część N elbląski Kąty, Pasłęk 27. P park dworski, część N 2001 PŜ – olsza czarna nad stawem elbląski Kąty, Pasłęk 28. P park dworski, część 2001 PŜ – buk pospolity NW elbląski Kąty, Pasłęk PŜ – dąb szypułkowy park dworski, na E tara- 29. P 2001 klon pospolity sie wzgórza elbląski Kąty, Pasłęk 30. P park dworski, na E tara- 2001 PŜ – jesion wyniosły sie wzgórza elbląski

49 1 2 3 4 5 6 Kąty, Pasłęk 31. P park dworski, na wzgó- 2001 PŜ – jesion wyniosły rzu, gdzie był dwór elbląski Kąty, Pasłęk 32. P park dworski, na wzgó- 2001 PŜ – klon pospolity rzu,gdzie był dwór elbląski Kąty, Pasłęk 33. P park dworski, na wzgó- 2001 PŜ – lipa drobnolistna rzu,gdzie był dwór elbląski Kąty, Pasłęk park dworski, przy dro- PŜ – jesion wyniosły 34. P dze na wzgórze pałaco- 2001 elbląski we Kąty, park dworski, śródpolna Pasłęk PŜ – dąb szypułkowy 35. P alejawychodząca z S 2001 strony parku elbląski Kąty, Pasłęk 36. P park dworski, nad du- 2001 PŜ – lipa drobnolistna Ŝym stawem elbląski Kąty, Pasłęk 37. P park dworski, nad du- 2001 PŜ – lipa drobnolistna Ŝym stawem elbląski Pasłęk-Kąty, Pasłęk przy drodze po lewej 38. P 1993 PŜ – dąb szypułkowy stronie, ok. 250 m od elbląski skrzyŜowania Rejsyty Rychliki 39. P 1998 PŜ – buk pospolity park dworski elbląski Rejsyty Rychliki 40. P 1998 PŜ – buk pospolity park dworski elbląski Rejsyty Rychliki 41. P 1998 PŜ – buk pospolity park dworski elbląski Rejsyty Rychliki 42. P 1998 PŜ – dąb szypułkowy park dworski elbląski Rejsyty Rychliki 43. P 1998 PŜ – dąb szypułkowy park dworski elbląski Rejsyty Rychliki 44. P 1998 PŜ – dąb szypułkowy park dworski elbląski Rejsyty Rychliki 45. P 1998 PŜ – lipa drobnolistna park dworski elbląski Rejsyty Rychliki 46. P 1998 PŜ – modrzew europejski park dworski elbląski Rejsyty Rychliki 47. P 1998 PŜ – modrzew europejski park dworski elbląski Rejsyty, Rychliki 48. P za jeziorem przy rozwi- 1998 PŜ – 2 dęby szypułkowe dleniu dróg polnych elbląski

50 1 2 3 4 5 6 Nadleśnictwo Dobrocin Małdyty 49. P Leśnictwo Zamczysko 1952 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 324 b ostródzki Małdyty PŜ – grupa 16 drzew: Nadleśnictwo Dobrocin 5 dębów szypułkowych Małdyty, ”Stary Park” 3 lipy drobnolistne P 1999 50. k/Hotelu pod Kłobu- ostródzki 1 lipa szerokolistna kiem, W strona drogi E7 6 buków pospolitych 1 kasztanowiec biały Nadleśnictwo Dobrocin Małdyty P Małdyty, ”Stary Park” 1999 PŜ – lipa drobnolistna 51. ostródzki E strona drogi E7 Nadleśnictwo Dobrocin Małdyty PŜ – grupa 10 drzew: P Małdyty, ośrodek 1999 4 dęby szypułkowe 52. ostródzki TKKF „Jantar” 6 buków pospolitych Nadleśnictwo Dobrocin Małdyty P Małdyty, stadion gmin- 1999 PŜ – wiśnia ptasia 53. ostródzki ny k/ przejazdów PKP Zalewo PŜ – aleja drzew pomnikowych: śródpolna aleja odcho- 39 lip drobnolistnych dząca od gruntowej dro- 2 głogi P gi Zalewo-Sadławki 2007 9 jesionów 54. iławski w kierunku Bądek do 1 grab zabudowań Folwark 6 dębów szypułkowych 3 jabłonie śródpolna kępa rosnąca Zalewo PŜ – grupa 12 drzew: P wzdłuŜ nieuŜytku przy 2007 55. iławski 12 dębów szypułkowych zabudowaniach Folwark śródpolna aleja odcho- Zalewo PŜ – aleja drzew pomnikowych: P dząca z Bądek na W od 2007 56. iławski 99 dębów szypułkowych zabudowań Folwark Bądki Zalewo PŜ – 1dąb szypułkowy, P wśród zabudowy przy- 1993 57. iławski 1 platan pałacowej Nadleśnictwo Susz Stary Dzierzgoń P Leśnictwo Mortąg 1996 PŜ – dąb szypułkowy 58. sztumski oddz. 116 k Nadleśnictwo Susz Stary Dzierzgoń P Leśnictwo Mortąg 1996 PŜ – dąb szypułkowy 59. sztumski oddz. 116 k Nadleśnictwo Susz Stary Dzierzgoń 60. P Leśnictwo Mortąg 1996 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 116 k sztumski ś Nadle nictwo Susz Stary Dzierzgoń 61. P Leśnictwo Mortąg 1996 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 116 k sztumski Nadleśnictwo Susz Stary Dzierzgoń 62. P Leśnictwo Mortąg 1996 PŜ – dąb szypułkowy oddz.116 l sztumski Nadleśnictwo Susz Stary Dzierzgoń 63. P Leśnictwo Mortąg 1996 PŜ – dąb szypułkowy oddz.100 a sztumski Nadleśnictwo Susz Stary Dzierzgoń 64. P Leśnictwo Mortąg 1996 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 100 a sztumski

51 1 2 3 4 5 6 Nadleśnictwo Susz Stary Dzierzgoń 65. P Leśnictwo Mortąg 1996 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 98 c sztumski Nadleśnictwo Susz Stary Dzierzgoń 66. P Leśnictwo Mortąg 1996 PŜ – dąb szypułkowy oddz. 98 c sztumski Zalewo Zalewo 67. P 2007 PŜ – dąb szypułkowy „Ewingus” ul. Sienkiewicza 3 iławski Rychliki „Uroczysko Brzeźniak” 68. U Brzeźniak * elbląski (ok. 10) Rychliki „Bagno Rychliki” 69. U Rychliki * elbląski (ok. 20 ) Rubryka 2 – R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody; U – uŜytek ekologiczny Rubryka 5 – * – obiekt projektowany Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: FL – florystyczny, L – leśny – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieoŜywionej – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W części północno-zachodniej proponuje się utworzenie dwóch uŜytków ekologicznych: „Uroczysko Brzeźniak” – zarastające jeziorko z charakterystycznym zespołem roślin- ności bagiennej i wodnej oraz „Bagno Rychliki” – fragment zabagnionej doliny fluwiogla- cjalnej. WaŜnym elementem środowiska przyrodniczego są równieŜ gleby wysokich klas bonitacyjnych i łąki na glebach pochodzenia organicznego. Gleby chronione, w obrębie których przewaŜają gleby brunatne, zajmują około 70% omawianego obszaru. Występowanie łąk na gruntach organicznych związane jest z dolinami rzecznymi: Dzierzgonki, Szlazówki, Fiugajki i bagnami. DuŜe ich powierzchnie występują w obniŜeniach polodowcowych w części połu- dniowo-zachodniej, w okolicy Zalewa. Są to gleby torfowe i mułowo-torfowe. Lasy zajmują około 15% powierzchni arkusza i występują w zwartych kompleksach na wschód od Rychlik i Zielonki Pasłęckiej oraz na zachód od Zalewa. Gmina Małdyty rozwaŜa moŜliwość utworzenia, wokół Jeziora Sasiny, rezerwatu przyrody „Bagno Sasiny” w celu ochrony terenów lęgowych ptactwa wodno-błotnego. Opisany obszar nie jest zaznaczony na mapie (brak dokładnych granic). Proponuje się utworzyć stanowisko dokumentacyjne przyrody nieoŜywionej obejmujące odsłonięcie osadów moreny spiętrzonej w miejscowości Sambród (tabela 8). Odsłonięcie są- siaduje od strony południowej z cmentarzem, od strony północnej ze złoŜem kruszywa, a od strony wschodniej z nasypem kolejowym. W koncepcji przyjętej w Strategii wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, red., 1998) w obrębie arkusza znajduje się krajowy korytarz ekologiczny 11 k – Kanału Elbląskiego oraz międzynarodowy obszar węzłowy 13M – Zachodniomazurski (fig. 5).

52 Tabela 8 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieoŜywionej Nr obiektu Gmina Rodzaj Miejscowość Uzasadnienie wyboru na mapie Powiat obiektu 1 2 3 4 5 Małdyty unikalne odsłonięcie, o wysokości około 3 m, osa- ę 1 Sambród ostródzki O dów moreny spi trzonej w postaci obalonego fałdu, w osi którego występują zaburzone glacitektonicznie mułki i iły. Rubryka 4 – rodzaj obiektu: O – odsłonięcie

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Zalewo na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) System ECONET 1 – międzynarodowy obszar węzłowy, jego numer i nazwa: 3M – Ujścia Wisły, 13M – Zachodniomazurski. 2 – mię- dzynarodowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 2m – Kwidzyński Dolnej Wisły, 6m – Pojezierza Iławskie- go. 3 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numer i nazwa: 11k – Kanału Elbląskiego, 12k – Pasłęki

Na omawianym obszarze, w południowo-zachodniej części arkusza, występuje jeden obszar specjalnej ochrony ptaków systemu Natura 2000 – Lasy Iławskie (tabela 9). Występuje w nim co najmniej 29 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i 10 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK) m. in.: bielik, gągoł, kania czarna, kania ruda, podgorzał- ka, podróŜniczek, trzmielojad, bocian czarny, orlik krzykliwy, Ŝuraw i rybitwa czarna.

53 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000

Nazwa obszaru PołoŜenie centralnego punktu Powierzch- PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ i obszaru Lp. Kod obszaru nia obszaru obszaru symbol oznacze- Długość Szerokość (ha) Kod nia na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 warmińsko- 19o34’03’’ 53o44’07’’ PL0E1 iławski, 1 A PLB280005 Lasy Iławskie (P) 25 218,54 mazurskie, Zalewo, Stary Dzierzgoń E N PL0B2 sztumski pomorskie 19o41’24’’ 53o54’43’’ warmińsko- 2 B PLH290010 Budwity (S) 450,93 PL0E1 ostródzki E N mazurskie, Małdyty

Rubryka 2: A – wydzielone OSO (obszary specjalnej ochrony) bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, B – wydzielone SOO (specjalne obszary ochrony) bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie

54 54 P – obszar specjalnej ochrony ptaków S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Obszar ten waŜny jest dla ochrony dobrze zachowanych siedlisk buczyny, zboczowych lasów klonowo-lipowych i grądu subatlantyckiego oraz ochrony bobra i wydry. Na zachód od Małdyt występuje specjalny obszar ochrony siedlisk systemu Natura 2000 – Budwity. Obszar obejmuje torfowisko wysokie (330 ha). Na większości kopuły jest ono eksploatowane. W po- łudniowej części torfowiska (rezerwat „Zielony Mechacz”) dominuje bór bagienny oraz wy- stępują płytkie, odsłonięte fragmenty torfu porośnięte brzeziną bagienną. W środkowej części kopuły pozostały niewielkie enklawy roślinności torfowiskowej. Wydobywanie torfu przy- czynia się do stopniowego jego osuszania, powodując zmiany w charakterze roślinności tego obiektu. Występują tu 2 gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG m.in. bielik i Ŝuraw oraz 4 typy siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG.

XII. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków znajdujących się w granicach arkusza Zalewo naleŜą stanowiska archeologiczne pochodzące z neolitu. W wykazie najcenniejszych stanowisk archeologicznych z omawianego obszaru znajduje się grodzisko staropruskie w Rejsytach. Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o duŜej wartości poznawczej i wpisane do rejestru za- bytków. Naniesiono je na podstawie map stanowisk archeologicznych opracowanych dla Kra- jowej Ewidencji Zabytków Archeologicznych. Reprezentują one odcinek czasu od neolitu do średniowiecza. Większe nagromadzenie tych obiektów znajduje się w obszarze źródłowym rzeki Dzierzgonki i Brzeźnicy oraz wokół jeziora Ewingi. Z neolitu pochodzą fragmenty na- rzędzi wykonanych z krzemieni i ceramiki zachowane w miejscowości Bajdy. Ślady osady neolitycznej – kultury pucharów lejkowatych – znaleziono w Przezmarku, przykryte młod- szymi warstwami kulturowymi z epoki Ŝelaza, okresu wpływów rzymskich i średniowiecza. Ślady kultury kurhanów zachodniobałtyckich znaleziono w Bajdach i na północny wschód od Jarnołtowa. Cmentarzyska z kolejnego okresu – kultury wielbarskiej – występują w okolicy Nowego Dworu i nad jeziorem Kęty. W miejscowości Rychliki znajduje się osiedle obronne wysoczyznowe związane z kulturą kurhanów zachodniobałtyckich, datowane na IV–II w. p.n.e. Najlepiej zachowane stanowiska dokumentują rozwój osadnictwa w średniowieczu. W Rejsy- tach znajdują się dwa cenne obiekty z przełomu XII i XIII w. – osada i grodzisko pruskie wpisane do rejestru zabytków. Pozostałości osad średniowiecznych z XIV-XV w. zachowały się równieŜ w Rejsytach, Bajdach i okolicach Zalewa. Interesującym zabytkiem archeologicznym są nawarstwienia kulturowe starego miasta w Zalewie z przełomu XII i XIII w. Miasto Zalewo zostało załoŜone w miejscu dawnej wsi pruskiej, w której KrzyŜacy wy- budowali warownię pod koniec XIII w. JuŜ w 1305 roku Zalewo otrzymało prawa miejskie.

Do systemu obronnego miasta włączony był równieŜ kościół zbudowany w XIV w. i mury obronne z XV w. Zalewo było kilkakrotnie niszczone podczas wojny trzynastoletniej, a po zara- zie w 1710 roku uległo prawie całkowitemu wyludnieniu. W drugiej połowie XIX w. do rozwoju miasta przyczyniła się budowa linii kolejowej. Ścisłą strefą ochrony konserwatorskiej jest za- łoŜenie urbanistyczne starego miasta. Wpisany do rejestru zabytków jest kościół św. Jana Ewangelisty wzniesiony w latach 1351–1407. W zachodniej części miasta wznosi się wieŜa ciśnień wybudowana w 1905 roku., która nadal pełni swoją rolę w instalacji wodociągowej. Na uwagę zasługuje cmentarz Ŝydowski z pierwszej połowy XIX w. i budynek szkoły z 1930 roku. W Małdytach, miejscowości która w połowie XIV w. była osadą pruską, a około 1400 roku stanowiła folwark naleŜący do Zakonu KrzyŜackiego, znajduje się zespół pałacowy z XVIII-XIX w. Do rejestru zabytków wpisane są jego trzy oficyny i park. Po rozwiązaniu państwa zakonnego i utworzeniu Prus KsiąŜęcych Małdyty pozostawały aŜ do końca II wojny światowej w rękach szlachty pruskiej. We wsi Jarnołtowo, zachował się zespół kościoła Chrystusa Króla z 1320 roku z cmentarzem przykościelnym i dzwonnicą z XIX w. We wsi znajduje się zespół dworski z XVIII– XIX w. z dworem i parkiem. Na uwagę zasługują zabytkowe budowle Sambrodu: kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki Przemienienia Pańskiego, z lat 1739–1741, oficyna pałacowa, chałupa i budynek szkoły. W Rychlikach do rejestru zabytków wpisany jest kościół Niepokalanego Serca NMP z XIX w., drewniany dom podcieniowy z pierwszej połowy XIX w., dwa domy z drugiej po- łowy XVIII w. oraz budynek gospodarczy. Drulity mogą się pochwalić zespołem pałacowym i folwarcznym z połowy XIX w., w skład którego wchodzą: pałac, park, folwark z trzema budynkami gospodarczymi, rząd- cówką, browarem, wieŜyczką studni i ogrodzeniem oraz nowy folwark z oborą, chlewnią i stodołą. Zabytkowe kościoły zachowały się w Zielonce Pasłęckiej – św. Jana Chrzciciela wraz z cmentarzem z lat 1778-1792 i w Myślicach – Wniebowzięcia NMP z początku XIV w. z cmentarzem i ogrodzeniem. Pozostałymi zabytkami budownictwa występującymi na obszarze arkusza są pałac w Barzynie z 1693 roku, dwór z oficyną w Dziśnitach z XVIII w., dwór w Rejsytach, zespół dworski z parkiem i dworem w Bądkach z1869 roku., zespół dworski z parkiem, spichrzem i dworem w Girgajnach z drugiej połowy XIX w., zespół pałacowy z parkiem i pałacem w Po-

zortach z XIX w., zespół dworski z parkiem i dworem w Tarpnie z XIX w., rządcówka z parkiem w Kątach oraz zespół pałacowy z parkiem i pałacem w Budwitach i Sasinach z połowy XIX w. Na uwagę zasługują drewniane domy podcieniowe z początku XIX w Zielonce Pa- słęckiej i Leśnicy. Do rejestru zabytków wpisane zostały równieŜ pozostałe parki dworskie stanowiące dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze. NaleŜą do nich obiekty w: Dargowie, Gumniskach Małych, Drynkach, Soplach, Klonowym Dworze i Półwsi. Skarbem Mazur Zachodnich jest Kanał Ostródzko-Elbląski zwany równieŜ Kanałem Elbląskim. Nie ma w świecie podobnych rozwiązań technicznych, urządzeń napędzanych ko- łami wodnymi, wciągających kilkudziesięcioosobowe statki na stumetrową górę. Cztery śluzy i pięć pochylni, słuŜy pokonaniu tej róŜnicy poziomów wód pomiędzy mazurskim jeziorem Piniewo, a Ŝuławskim jeziorem DruŜno. Oryginalne rozwiązanie przewozu statków wyróŜnia ten XIX-wieczny obiekt spośród innych znajdujących się w świecie. W obszarze omawianego arkusza znajdują się dwie z pośród pięciu pochylni – w Kątach i Buczyńcu. Podstawowym przeznaczeniem i powodem budowy kanału był przewóz towarów (drewna budowlanego i opałowego, płodów rolnych) z okolicznych majątków ziemskich. Regularna Ŝegluga pasa- Ŝerska o charakterze turystycznym rozpoczęła się w 1912 roku, a więc 52 lata po oddaniu ka- nału do uŜytku. W trakcie działań wojennych kanał został zniszczony – zdewastowano ma- szyny, zatopiono tabor pływający, miejscami zostało przerwane obwałowanie kanału. W sierp- niu 1946 roku uruchomiono kanał i udostępniono na całej długości do transportu drewna, a w lipcu 1947 roku wyruszył z Elbląga do Ostródy pierwszy statek pasaŜerski. Stopniowo przewozy transportów zaczęły maleć, a kanał zaczął być postrzegany jako atrakcyjny krajobrazowo zabytek techniki. W 1978 roku Kanał Elbląski został wpisany do rejestru zabytków. Interesującymi zabytkami technicznymi są równieŜ dwa wiatraki holenderskie w Lepnie i w Zielonce Pasłęckiej z XIX w.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Zalewo obejmuje tereny rolnicze i atrakcyjne turystycznie. NaleŜy pod- kreślić walory przyrodniczo-krajobrazowe tego obszaru: liczne jeziora, rezerwaty przyrody, Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego z otuliną, Obszary Chronionego Krajobrazu – Rze- ki Dzierzgoń, Pojezierza Iławskiego część B, Rzeki Wąskiej, Kanału Elbląskiego i zabytki kultury. Gospodarka regionu ma charakter rolniczy i jest preferowana do rozwoju rolnictwa ekologicznego. Produkcja rolna jest głównym rodzajem działalności miejscowej ludności,

a działalność handlowo-usługowa ogranicza się do dwóch większych miejscowości – Zalewa i Małdyt. Centrum administracyjne stanowią Zalewo, Rychliki i Małdyty. W granicach arkusza udokumentowano siedem złóŜ kruszywa naturalnego i jedno złoŜe torfów. Obecnie piaski i Ŝwiry eksploatowane są ze złóŜ: „Awajki”, „Sambród”, „Sam-bród I” i „Sople”, piaski ze złoŜa „Półwieś”, a torfy ze złoŜa „Budwity”. Dotychczasowe badania geologiczne pozwoliły wyznaczyć szereg obszarów perspektywicznych torfów, trzy piasków, cztery piasków i Ŝwirów oraz osiem obszarów perspektywicznych kredy jeziornej. Celowe wydaje się maksymalne wykorzystanie złóŜ juŜ udokumentowanych, aby uchronić inne obszary przed zmianą sposobu uŜytkowania. Przez wschodnią część arkusza przechodzi Kanał Elbląski, a na obszarze całego arkusza połoŜonych jest ponad 10 jezior. Wyniki przeprowadzonych badań jakości wód powierzchniowych Kanału Elbląskiego wykazują wody IV klasy. Czystość wód jeziora Ewingi nie odpowiada normom. Po zamknięciu garbarni, odprowadzającej ścieki bezpośrednio do jeziora, jakość wód powinna ulegać systematycznej poprawie. Jest to bardzo waŜne dla władz gminnych, poniewaŜ jezioro Ewingi usytuowane w otulinie Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego, połączone systemem kanałów z Jeziorakiem, stanowi wodny szlak turystyczny, a dodatkowo zbiornik ten moŜe stać się w najbliŜszej przyszłości znanym rejonem turystycznym i rekreacyjnym. Aby tak się stało, poprawie musi ulec nie tylko stan sanitarny wód, ale równieŜ zagospodarowanie brzegów zbiornika oraz zlokalizowanego nieopodal wyrobiska na złoŜu „Gajdy”, w którym planuje się utworzenie składowiska gminnego. Na razie wyrobisko to jest nieogrodzone i wypełnione odpadami ułoŜonymi w sposób nieuporządkowany. Wody podziemne eksploatowane są z poziomu czwartorzędowego, a jakość tych wód jest średnia i niska. Na obszarze arkusza Zalewo znajduje się udokumentowany czwartorzę- dowy zbiornik GZWP nr 210 – Zbiornik Iławski. Ochrona jakości wód powinna być brana pod uwagę w planach zagospodarowania przestrzennego. Zaopatrzenie ludności w wodę odbywa się poprzez wodociągi grupowe oraz z indywidualnych studni kopanych i wierconych. Na obszarze arkusza Zalewo preferowane obszary lokalizacji składowisk odpadów wią- Ŝą się z występowaniem falistej, podrzędnie płaskiej wysoczyzny morenowej zbudowanej z glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły zlodowaceń południowopolskich oraz piaszczysto-Ŝwirowych rezyduów. W wielu miejscach leŜą one bezpośrednio na glinach star- szego stadiału zlodowacenia wisły i tworzą z nimi, a lokalnie takŜe z glinami zlodowacenia warty, dość grubą (40–77 m) naturalną warstwę izolacyjną. ZróŜnicowanie form i osadów, często zaburzonych glacitektonicznie, obniŜa własności izolacyjne podłoŜa. Decyzje o lokalizacji składowisk odpadów muszą być poprzedzone dokładnymi badaniami geologicznymi

sprawdzającymi i uzupełniającymi. Najkorzystniejsze tereny dla lokalizacji składowisk odpa- dów obojętnych są w okolicy Rychlik i Śliwic. Równie korzystne warunki występują koło Za- jezierza i Sopli. Dla składowisk odpadów komunalnych wytypowano obszar wychodni muł- ków zastoiskowych w okolicy Budwit. Jeśli szczegółowe badania geologiczno-inŜynierskie i hydrogeologiczne nie potwierdzą ich przydatności dla tego typu składowisk to moŜna je re- komendować dla odpadów obojętnych. Na części potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów wyznaczono warunkowe ograniczenia wynikające z sąsiedztwa zabudowy mieszkaniowej, ochrony przyrody i sporadycznie kopalin. Wytypowane obszary naleŜy brać pod uwagę równieŜ przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niŜ składowiska odpadów, gdyŜ wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Korzystnymi warunkami dla budownictwa charakteryzują się rejony w okolicach Sam- brodu, Bajd, Małdyt i Zalewa. Niekorzystne warunki związane są głównie z terenami bagien- nymi i podmokłymi. Na obszarze arkusza Zalewo występuje specjalny obszar ptaków wchodzący w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – w południowo-zachodniej części arkusza – Lasy Iławskie i we wschodniej części, specjalny obszar ochrony siedlisk – Budwity. Ze względu na niepowtarzalne walory przyrodnicze regionu nadrzędną sprawą powinna być kompleksowa ochrona środowiska przyrodniczego. NaleŜy wykorzystać pozagospodarcze funkcje obszaru poprzez propagowanie ich jako miejsc turystyki, wypoczynku i rekreacji. NaleŜy podjąć działania w zakresie budowy kanalizacji, oczyszczalni ścieków i upo- rządkowania gospodarki odpadami. Bardzo waŜne jest właściwe nawoŜenie roślin. Przedsię- wzięcia w zakresie ochrony środowiska powinny iść w kierunku przeciwdziałania negatyw- nym skutkom związanym z zanieczyszczeniem wód oraz powierzchni ziemi.

XIV. Literatura

BOBEL T., 2001 a – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kat. C1 ze zbadaniem jakości kopaliny w kat. B złoŜa kruszywa naturalnego Awajki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BOBEL T., 2001 b – Uproszczony projekt zagospodarowania złoŜa kruszywa naturalnego Awajki. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazur- skiego w Olsztynie, Olsztyn.

BOBEL T., 2006 – Dodatek nr 2 do „Dokumentacji geologicznej kruszywa naturalnego

Awajki w kat. C1”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996 a – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych województwa olsztyńskiego z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gmina Małdyty. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BUJAKOWSKA K., PARECKA K., 1996 b – Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych województwa olsztyńskiego z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska gmina Zalewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHUĆ E., 1997 – Ocena oddziaływania na środowisko kopalni kruszywa naturalnego „Awaj- ki II” w obrębie miejscowości Sambród. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Wo- jewództwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. GIENTKA M., MALON A., DYLĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2007 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), JURYS l., NEUMANN M., WOŹNIAK T., 2007 a – System Osłony Przeciwuskokowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wystę- powania ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), POCHODZKA-SZWARC K., 2007 b – System Osłony Przeciwu- skokowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ru- chów masowych w województwie warmińsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D., WALENTEK I., GLIWICZ T., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Zalewo (134). Państw. Inst. Geol., Warszawa. GURZĘDA E., 1994 – Inwentaryzacja złóŜ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk odpa- dów na obszarze gminy Stary Dzierzgoń. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. HELWAK L., 1990 – Sprawozdanie z badań geologicznych za złoŜami kruszywa naturalnego wykonanych w rejonie m. Kikoły, gmina Tolknicko, Morzewo, Borzynowo, gmina Pasłęk, Plajny, Godkowo, gmina Godkowo, woj. elbląskie. Archiwum Urzędu Mar- szałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn.

HELWAK L., 2007 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat.C1 zło- Ŝa piasku „Półwieś”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ILNICKI P., 1997 – Ocena oddziaływania projektowanej eksploatacji torfu i rekultywacji po- torfii obiektu Budwity na środowisko przyrodnicze. Archiwum Urzędu Marszałkow- skiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JUSZCZAK E., 1994 a – Inwentaryzacja złóŜ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk od- padów na obszarze gminy Pasłęk. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JUSZCZAK E., 1994 b – Inwentaryzacja złóŜ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk od- padów na obszarze gminy Rychliki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków. KOKOCIŃSKI M., 1979 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego drobnego w miejscowości Małdyty dla potrzeb drogownictwa. Archiwum Urzędu Marszał- kowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN., Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasku ze Ŝwirem „Sambród”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorzędowe utwory węglanowe województwa olsztyńskiego. Archiwum Przedsiębiorstwa Geologicznego w Warszawie, Warszawa. LIDZBARSKI M., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Zalewo (134) wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIDZBARSKI M., BIAŁACH I., ODOJ M., ORŁOWSKI R., ROEDING E., 1996 – Doku- mentacja hydrogeologiczna głównych zbiorników wód podziemnych nr 209 – Kar- nicki, 210 – Iławski, 211 – Samborowski. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wydawnictwo Fundacja IUCN Poland. Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIWSKA H., 1988 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kruszywa naturalnego w dolinie rzeki Drwęcy i obszarze do niej przyległym woj. olsztyńskie oraz w połu- dniowej części woj. elbląskiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MEDYŃSKA K., 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Awajki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MODLIŃSKI Z., 1977 – Profile głębokich otworów wiertniczych – Olsztyn IG 2. Inst. Geol., Warszawa. MODRZEJEWSKI A., 1961 – Dokumentacja torfowiskowa – szczegółowa „Budwity”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

OLSZEWSKI J., WALUSZKO W., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa piasku „Półwieś”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. In- stytut Melioracji i UŜytków Zielonych. Falenty. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas Hydrogeologiczny Polski, Część II – Zasoby, jakość i ochrona zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PONCZEK E., 2005 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego – pospółki „Sople”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PONCZEK E., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego – pospółki

„Sambród I” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PROGRAM Ochrony Środowiska Miasta i Gminy Zalewo na lata 2004-2007 z uwzględnie- niem perspektywy na lata 2008-2011. 2004 a. Miasto i Gmina w Zalewie. Zalewo. PROGRAM Ochrony Środowiska Powiatu Iławskiego na lata 2004-2007 z uwzględnieniem lat 2008-2011. 2004 b. Starostwo Powiatowe w Iławie. Iława. PROGRAM Ochrony Środowiska Powiatu Ostródzkiego. 2004 c. Starostwo Powiatowe w Ostródzie. Ostróda. PROGRAM Ochrony Środowiska Powiatu Sztumskiego na lata 2004-2007 z uwzględnieniem lat 2008-2011. 2004 d. Starostwo Powiatowe w Sztumie. Sztum. PROGRAM Rozwoju Lokalnego Powiatu Ostródzkiego. 2004 e. Starostwo Powiatowe w Ostródzie. Ostróda.

RAPORT o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2003 roku. 2004. In- spekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsz- tynie. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn. RAPORT o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2004 roku. 2005. In- spekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsz- tynie. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn. RAPORT o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2006 roku. 2007. In- spekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsz- tynie. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Olsztyn. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. 2002 a. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 z dnia 14 maja 2002 r., poz. 498. 2002 b. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw Nr 61 z dnia 10 kwietnia 2003 r., poz. 549. 2003. RZEPECKI P., 1984 – Jeziorne osady wapienne południowej części województwa elbląskie- go (Sprawozdanie ze zwiadu generalnego). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SOLCZAK E., 1987 – Sprawozdania z badań geologiczno-zwiadowczych za złoŜami kruszywa naturalnego na terenie woj. elbląskiego. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. STACHY J. (red.), 1987 – Atlas hydrogeologiczny. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wod- nej. Wyd. Geol. Warszawa. STEFANIAK K., 1978 – Sprawozdanie z wierceń poszukiwawczych złoŜa kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Przezmark. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Wo- jewództwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. STEFANIAK K., 1979 – Sprawozdanie z wykonania wierceń zwiadowczych za złoŜami kruszywa naturalnego w okolicy Pasłęka. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Woje- wództwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZAŁAMACHA G., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 arkusz Zalewo (134) wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K., 2001 – Mapa węglanowych osadów jeziornych wo- jewództwa warmińsko-mazurskiego w skali 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TUROWSKI M., 1996 a – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa torfu „Budwity” (dodatek nr 1). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TUROWSKI M., 1996 b – Uproszczony projekt zagospodarowania złoŜa torfu Budwity. Ar- chiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsz- tynie, Olsztyn.

UŚCINOWICZ J., 1987 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 ze zbadaniem jakości kopaliny w kat. B złoŜa kruszywa naturalnego Awajki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ZAPRZELSKA M., ZAPRZELSKI Z., 1984 a – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Gajdy” dla potrzeb budownictwa gminnego. Archiwum Urzędu Marszałkow- skiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. ZAPRZELSKA M., ZAPRZELSKI Z., 1984 b – Opinia geologiczna o przydatności podłoŜa pod wysypisko odpadów z kartą rejestracyjną złoŜa piasku, miejscowość Półwieś, Gm Zalewo, woj. Olsztyńskie. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn.