Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie University School of Physical Education in Cracow, Poland Studies TDE NSOTHMNTE 14 STUDIES IN SPORT HUMANITIES in Sport Humanities 14

ISNN 2300-6412

Cracow 2013 Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie University School of Physical Education in Cracow, Poland Studies in Sport Humanities 14

Cracow 2013 Redakcja czasopisma / Editorial board

Redaktor naczelna / Editor-in-Chief Associate professor Halina Zdebska, Ph.D.

Zastępca redaktora naczelnego / Vice Editor-in-Chief Associate professor Jan Blecharz, Ph.D.

Kierownicy działów / Department editors fi lozofi a kultury fi zycznej / philosophy of physical culture – Associate professor Maria Zowisło, Ph.D. pedagogika kultury fi zycznej, olimpizm / pedagogy of physical culture, Olympism – Associate professor Halina Zdebska, Ph.D. teoria wychowania fi zycznego / physical education theory – Associate professor Grażyna Kosiba, Ph.D. psychologia kultury fi zycznej / psychology of physical culture – Associate professor Jan Blecharz, Ph.D. socjologia kultury fi zycznej / sociology of physical culture – Piotr Nowak, Ph.D. (Jagiellonian University) historia kultury fi zycznej / history of physical culture – Associate professor Ewa Kałamacka, Ph.D. Associate professor Ryszard Wasztyl, Ph.D.

Sekretarz redakcji / Secretary to the Editorial Board Agata Kiluk, Ph.D.

Rada programowa / Advisory Board Prof. Sandro Anastasi (Università di Messina) Prof. Richard Gordin (Utah State University) Prof. Ivo Jirásek (Univerzita Palackého v Olomouci) Prof. Scott Kretchmar (Penn State University) Prof. dr hab. Jerzy Kosiewicz (AWF Józefa Piłsudskiego Warszawa) Prof. dr hab. Józef Lipiec (Uniwersytet Jagielloński) Prof. Jim Parry (Charles University in Prague) Prof. Artur Poczwardowski (University of Denver) Prof. dr hab. Mirosław Ponczek (AWF im. J. Kukuczki w Katowicach) Prof. dr hab. Wojciech Lipoński (AWF im. E. Piaseckiego w Poznaniu) Associate professor Janusz Zdebski, Ph.D. (Wszechnica Świętokrzyska w Kielcach)

Adiustacja i korekta / Edited by Grażyna Fall – język polski

Tłumaczenie / Translation Sylwia Willcox (Transatlantic Communication) – English dr Tomasz Skirecki – English

Adres redakcji / Editor’s Offi ce Studies in Sport Humanities AWF im. B. Czecha al. Jana Pawła II 78, 31-571 Kraków, Poland

Skład / Typesetting Wydawnictwo FALL ul. Garczyńskiego 2, 31-524 Kraków www.fall.pl

Copyright © University School of Physical Education in Cracow, Poland

ISNN 2300-6412

2 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Spis treści / Contents

Od redakcji / From the Editor ...... 5

Wojciech Lipoński: Role of sport in European history and culture ...... 6

Zbigniew Dziubiński: Sport as a sphere of social inequalities ...... 17

Jerzy Kosiewicz: Sport and foul play ...... 25

Ondřej Štaud: Two actual questions about nationality in national sport teams ...... 38

Mateusz Ingarden: Socio-cultural determinants of rugby evolution in New Zealand ...... 43

Joanna Bańbuła: Th e role and signifi cance of the FIS Ski Jumping World Cup competitions held in Zakopane, Poland ...... 51

Marcio Domingues, Carlos Eduardo Gonçalves: Perspective of social change in voluntary sport institutions in Portugal ...... 59

Tadeusz Rychta: Dyspozycje osobnicze młodzieży uprawiającej gry zespołowe i nieuprawiającej sportu / Individual predispositions of adolescents playing team games and adolescents who do not do any sports . . . . . 68

Paweł Ochwat: Kara jako narzędzie utrzymania dyscypliny stosowana w wychowaniu domowym i szkolnym / Punishment as a tool of maintaining discipline implemented in upbringing at home and school education . . . 77

Grażyna Kosiba, Eligiusz Madejski: Rola nauczyciela w świetle wybranych koncepcji funkcjonowania w za- wodzie (na przykładzie nauczycieli wychowania fi zycznego i innych specjalności) / Th e role of the teacher in view of the selected concepts of their professional functioning (based on the example of PE and other sub- ject teachers) ...... 82

Dominika Zapotoczna: Sport ekstremalny – podejmowanie ryzyka czy panowanie nad nim? / Extreme sport – risk-taking or risk-managing? ...... 88

SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI  CONFERENCE REPORTS

Katarzyna Kąkol: II Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Edukacja przygodą”, Akademia Wychowania Fi- zycznego Józefa Piłsudskiego, Warszawa 2013 / Th e Second National Conference “Education by Adven- ture”, Józef Piłsudski University of Physical Education, Warsaw 2013 ...... 93

Michał Lenartowicz: Sprawozdanie z Konferencji AIESEP „Teraźniejszość i przyszłość wychowania fi zyczne- go i zdrowotnego”, Warszawa 2013 / Th e AIESEP Conference “Present and Future of Physical and Health Education”, Warsaw 2013 (report) ...... 95

Joanna Femiak: 5 Konferencja Międzynarodowego Towarzystwa Nauk Społecznych o Sporcie, 26–29 września, Porto, „Społeczne aspekty sportu” / 5th Conference of International Society for the Social Sciences of Sport, 26–29 Sep 2013, Porto. “Social Aspects of Sports” ...... 98

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 3 Spis treści / Contents

Anna Pawlikowska-Piechotka: Sport i turystyka – uwarunkowania historyczne i wyzwania współczesności / Sport and tourism – historic realities and challenges of the present day ...... 101

Zuzanna Mazur: Ogólnopolskie sympozjum naukowe „Kultura fi zyczna a różnice i nierówności społeczne” / National Scientifi c Symposium “Physical culture vs. diff erences and social inequality” ...... 104

RECENZJE  REVIEWS

Piotr Rymaczyk: Kultura fi zyczna w świecie nierówności – zwierciadło czy coś więcej? / Physical culture in an un- equal world – is a mirror or something more? ...... 107

Jan Blecharz: Małgorzata Siekańska: Talent sportowy. Psychologiczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju uzdolnionych zawodników / Małgorzata Siekańska: Sports talent. Psychological and environmental determi- nants of talent development in sport...... 109

INFORMACJE  INFORMATION

Szczegółowe zasady przygotowania artykułu do druku / Instructions for authors ...... 111

Wykaz recenzentów / List of reviewers ...... 112

4 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Od redakcji

From the Editor

Studies in Sport Humanities (dawniej Studia Huma- Studies in Sport Humanities (previously Studia Hu- nistyczne) to czasopismo naukowe, w którym publikowa- manistyczne) is a scientifi c journal that publishes origi- ne są oryginalne prace dotyczące kultury fi zycznej w uję- nal works on physical culture prepared from multidisci- ciu multidyscyplinarnym (m.in. z perspektywy historii, plinary approach (including the perspectives of history, pedagogiki, socjologii, fi lozofi i, psychologii, antropologii pedagogy, sociology, philosophy, cultural antropology, kulturowej, olimpizmu, teorii wychowania fi zycznego, olympism, physical education theory, recreation and teorii rekreacji i turystyki, nauk o zarządzaniu), a także: tourism theory, and management sciences). Th e journal polemiki, recenzje książek, sprawozdania z konferencji includes book reviews, polemics, conference proceed- i innych wydarzeń ważnych dla środowiska naukowe- ings, and reports from other important scientifi c events. go. Szczegółowe zasady dotyczące przygotowania tekstu, Detailed guidance for preparing text, procedures for re- procedury recenzowania oraz innych wymogów redak- views, and other editorial requirements are located in the cyjnych zawarte zostały w regulaminie publikowania. publishing regulations. Wydawcą czasopisma jest Akademia Wychowania Th e journal is published by the University School of Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie, przy współudziale Physical Education in Cracow, in fi nancial partnership fi nansowym Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego with the Ministry of Science and Higher Education with- w ramach programu wspierania działań upowszechnia- in the framework of the science dissemination activities jących naukę. Czasopismo znajduje się na liście B cza- support program. Th e journal appears on the Ministry of sopism naukowych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Science and Higher Education scientifi c journals list B. Wyższego, indeksowane jest też w bazie Index Coperni- It is also indexed in the Index Copernicus internation- cus International. Pierwotna jest wersja papierowa, wer- al database. Th e original version is the hardcopy version, sja elektroniczna dostępna jest na stronie internetowej re- while the electronic version can be found on the editorial dakcji: www.sporthumanities.pl. board`s website: www.sporthumanities.pl W bieżącym roku zmienił się tytuł czasopisma, a tak- Th e title of the magazine and frequency of edition że częstotliwość edycji (dwa razy w roku). Mamy nadzie- (twice a year) has been changed in this year. We hope ję, że angielska nazwa, a także sukcesywne zwiększanie that the English title and subsequent increase of num- liczby tekstów publikowanych w tym języku przyczynią ber of articles published in that language will result with się do poszerzenia kręgu naszych autorów, recenzentów enlargement of the authors, reviewers and readers’ cir- i czytelników. Liczymy również na popularyzację dorob- cle. We count too on popularisation of Polish science ku polskiej myśli naukowej w obiegu międzynarodowym achievements within the international environment and i publikacje na naszych łamach najciekawszych opraco- publications of the most interesting articles of foreign au- wań autorów zagranicznych. thors in our periodic.

Editor-in-Chief

Associate professor Halina Zdebska, Ph.D.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 5 Role of sport in European history and culture

Wojciech Lipoński Adam Mickiewicz University & The University School of Physical Education Poznań, Poland

Summary The paper undertakes the diffi cult task of discussing and analyzing the role of sport in European history and cul- ture. The etymology and meaning of word “sport” not only in English, where it was shaped, but also in diff erent European languages are explained. The cultural aspects of sporting developments in diff erent epochs are discussed, beginning with ancient times and ending with the role of sport in the 20th century, with special stress on some neglected areas of sports history, such as developments in Eastern Europe which are usually omitted in Western sports historiography. Author also attempts to create specifi c historical defi nition of sport, not formulated so far by… historians who usually have used defi nitions of general character or borrowed from sociology and political sciences. The paper also introduces the cultural analysis of sport as an area of human playfulness and competitive activity where both protagonists and spectators submit to freely agreed principles of symbolic imitation of real life. This is termed mimesis and is understood as a conventional set of esthetic principles shaped in ancient Greece as an unique product of Mediterranean culture, later becoming typical and common in all European forms of litera- ture, art and also in theatre (where a dramatic plot and the relations between spectators and the stage is quite similar to sport). This is why the author maintains that European sport contains respective cultural ingredients and features which in turn, is quite rare, or even non-existent in playful and physical forms of competition out- side of European civilization (for instance in old Asian forms of wrestling and pugilistic fi ghts for life and death, deprived of symbolic conventionality, or in Central American ball games, where the leader of the losing team was ritually sacrifi ced and simply killed). The paper was initially read as a key-note speech at the CESH Conference in Gorzów Wielkopolski, Poland, 2008, but through the surprising negligence and ignorance of the editors it was omitted from the offi cial Conference Proceedings. Key words: sports history, cultural history, European culture, mimesis, etymology of sport

Streszczenie Niełatwym do osiągnięcia celem artykułu jest ukazanie, omówienie i analiza roli sportu w historii i kulturze eu- ropejskiej. Wyjaśniona została też etymologia i zasięg znaczeniowy pojęcia „sport” nie tylko w języku angielskim, gdzie to słowo zostało ukształtowane, ale i w różnych językach europejskich. Omówione zostały kulturowe aspekty dziejów sportu w poszczególnych epokach, poczynając od antyku aż po wiek XX, ze szczególnym uwzględnieniem zaniedbanych terytoriów historii sportu, jak np. jego rozwój w krajach Wschodniej Europy, terenu zwykle pomijanego przez zachodnią historiografi ę sportu. Autor proponuje defi nicję sportu w ujęciu historycznym, której dotąd nie sformułowali historycy, posługujący się defi nicjami ogólnymi, szczególnie zapożyczonymi z innych dziedzin, jak socjologia czy politologia. Artykuł wprowadza także element kulturowej analizy sportu jako zabawowej i emulacyjnej aktywności człowie- ka, gdzie tak protagoniści na arenie, jak i widzowie zgromadzeni wokół niej dobrowolnie podporządkowują się umownej mimesis, tj. zasadzie symbolicznego naśladownictwa realnego życia, rozumianej jako konwencjonalny zestaw kategorii estetycznych, ukształtowanych w antycznej Grecji, typowych dla kultury śródziemnomorskiej i powszechnych potem w europejskiej literaturze, sztuce, architekturze, a także w teatrze, który jest podobny do sportu dramatycznym przebiegiem akcji, układem widowni i sceny. Zdaniem autora sport zawiera w sobie podobne cechy kulturowe, czym różni się od form zabaw i emulacji fi zycznej innych kręgów cywilizacyjnych, gdzie ten element nie jest w podobnym stopniu rozwinięty, a często jest zupełnie nieobecny (np. w pozbawio- nych symbolicznej umowności dawnych azjatyckich pojedynkach zapaśniczo-pięściarskich „na śmierć i życie” lub w środkowoamerykańskich grach piłkarskich traktowanych serio i kończących się rytualną śmiercią lidera przegranej drużyny). Tekst artykułu był oryginalnie wygłoszony jako główny referat podczas Konferencji CESH w Gorzowie Wielko- polskim w roku 2008, lecz za sprawą zaskakującego zaniedbania i edytorskiej niekompetencji został pominięty w pokonferencyjnej monografi i. Słowa kluczowe: historia sportu, historia kultury, kultura europejska, mimesis, etymologia pojęcia sportu

6 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Role of sport in European history and culture

port as an important factor in European history and using the term ‘sport’ for descriptions of ancient Greek culture is usually undervalued and quite frequent- athlesis or athletismos, for instance. Perhaps the reason Sly entirely ignored in general histories of the Old is that it is Greek type of physical competition at their Continent. Most historians take little account of the sig- games which was most closely copied by Western coun- nifi cance of the role of sport in more universal histories, tries thanks to the expansion and infl uences of the Ro- and treat it as a secondary even trivial element occasion- man Empire which had absorbed much of Hellenic tra- ally added as supplementary colour to their writing rath- dition and transmitted much of it to its provinces. er than an element of real importance in the main stream But can we call the old forms of competition and of history. Non-sporting historians rarely invite into their recreation in Scandinavia by the same name, where it working teams or conferences those scholars who con- was traditionally called idrott, idraet or idret in Sweden, duct research on sport history. Also, they generally do Denmark or Norway respectively? [see: Syabn 1979, pp. not attend conferences on sports history (how many gen- 20–41]. And what about Eastern Europe? How many of eral historians are present among those reading papers us, including the historians of this cultural area, know or even in the audience of this CESH conference?). And what these same forms were called in Old Polish, Old vice versa, how many of specialized sports historians par- Czech, Old Russian or Old Hungarian? Such names re- ticipated in conferences or collective works on general main in obscurity and even specialists are unaware of the history? It is an extremely easy task to provide numerous respective terminology because, beginning at the end of examples of general histories of world or European civili- the 18th century, the term ‘sport’ gradually supplanted zation where sport is entirely, or almost entirely, ignored other names in particular languages. due to this mutual lack of interest. And the sins of the In 1773 we note the fi rst written usage of the word sports historians seems to me equally bad. We operate in ‘sport’ in French, in Memoir pour moi by Louis de Brancas our ivory or rather “sporting” tower, largely neglecting duc de Lauragais after his return from England (he had more signifi cant participation in wider historic activities to say to the king Louis 16th upon his return from Eng- either in international, or national arenas. Regardless, it land: “it was there where I started to think of sport and is rather diffi cult to envisage wider, systematic coopera- horses”). In Germany the word ‘sport’ appeared for the tion between these two classes of historians. Th is paper fi rst time in 1826 in the travel book of Hermann Pückler will oppose and criticize such a state of aff airs and stress von Muskau entitled Reise zu Grosse Britanien3. In Poland the ways in which the importance of sporting cultural the fi rst written and published usage of the term ‘sport’ history in Europe is substantially diminished by this very can be found in 1856 in Konstanty Gaszyński’s comedy negligence described above. Wyścigi konne w Warszawie (Horse racing in Warsaw): Before we start discussing the importance of sport Mamy wyścigi konne, SPORT wzmaga się wszędzie in European culture and history, let us explain what we [Gaszyński 1857, p. 1]. understand by the term “sport”. From the purely etymo- We have horse racings at last, SPORT is spread all logical point of view it is an English borrowing from the around.4 late Latin disporto, then French desport and, simultane- I am not aware when it happened in most other Eu- ously, disport, which in the time of the French-speaking ropean countries. Most Romanic countries, like Italy, Normans entered gradually into English as disporte. Th en Portugal and Spain preserved a form of this word much it was aphetisized into sporte (aphesis is the disappear- closer to its Latin original: Portuguese esporto or despor- ance or loss of an unstressed initial vowel or syllable). As to, Spanish deporte, or Italian diporto, although the Eng- such it appeared for the fi rst time in an English transla- lish sport infi ltrates those languages gradually but steadi- tion of the French rhymed romance Ipomedon by Hugh ly. Celtic countries, although much infl uenced by English de Rotelande: sport, also have their own description of it, as in Welsh When they had taken to SPORTE in halle, Th e kynge sbort but simultaneously also diff yrrwch. Slavic languages to counsele gan hyr cale1 [New English Dictionary are entirely subdued by English ‘sport’ and modern speak- 1919, p. 665]. ers of this language group do not even remember how What can be translated in modern English as: similar activities, recreations and competitions in their When they took to SPORT in the hall, Th e King for part of the world were called. But historians should and counselling was called.2 must remember that, for instance, in Polish, in recreation- Th is raises the question of whether the forms of physical education or recreation which the English called 3 Word “sport” appears several times in Pückler von Muskau’s “sport” are equally applicable in other epochs and other Reise zu Grosse Britanien, vol. 1–2, 1824–1826. I used cultural areas. We do not have too much hesitation in much later and shortened edition of his memoirs under the title Fürst Pückler reist nach England, Berlin 1940, p. 426; both publications are surprisingly ignored in number of 1 Quot. after entry Sport; capital letters mine – WL encyclopedic and biographical entries on this person. 2 My own translation; capital letters mine – WL 4 Author’s translation.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 7 Wojciech Lipoński al forms it was called ucieszna igraszka and in competitive Its character was shaped by the two most important pil- form it was called spotkanie or chodzenie w zawód. None- lars in its historic and cultural development, i.e. the Hel- theless, international research on “pre-sporting” names of lenic and British components. Th e Greek contribution is forms similar to sport in particular countries and its ex- too well known to raise any question here. Since the great pansion in particular national languages are more impor- works of Norman Gardiner and number of his follow- tant for sports cultural history than is usually assumed. ers’ new and critical evaluations of ancient sport, noth- We should remember that language is the most important ing much new can really be added [Gardiner 1930, and element of human culture, and neglecting its history, also later issues; Spivey 2005; Miller 2006; Kyle 2006]. Let its parts belonging to and shaped by sport, like sports ter- me, however, mention and emphasize the great role of minology for instance, is to ignore a truly important cul- ancient sport in art and literature. European literature tural factor. Unfortunately, the language of sport is gen- would be much poorer without Pindar, greatest lyric poet erally overlooked and ignored among sports historians, of Hellas, who composed his epinikia exclusively on the with a few notable exceptions such as the historical pa- theme of the athletic games in Olympia, Delphi, Nemea per of Heiner Gillmeister [Gillmeister 1987, pp. 31–40]. and on the Korynthian Isthmos. One can hardly imag- Linguists have paid more attention to it, but still in an ine European sculpture without Myron of Euleuterai, insuffi cient way. Th ese include, for instance specialized who invented, in his famous Discus thrower, an imita- papers and sometimes broader works on modern sports tion of movement, enlivening static ancient monuments. terminology written by such scholars as Jacek Fisiak, Th is invention, achieved through showing the instant of Jan Ożdżyński and Charles Beard and some others [Fi- loss of balance in the moment of performance, is impor- siak 1964, pp. 230–236; Ożdżyński 1970; Beard 1998; tant even now in all modern, relatively realistic schools Ghadessy 1988, pp. 39–42]. But these linguistic works, of sculpture. We may add to this vase painting, one of whatever their scientifi c value, cannot be considered his- the most characteristic features of Ancient Mediterrane- torical. Th ey are just linguistic descriptions of particular an culture, which would be unimaginable without sport- language phenomena from a grammatical and stylistic ing scenes. point of view. A number of sports dictionaries also add From the purely practical viewpoint nothing could not too much from the purely historical point of view. To more emphasize the signifi cance of Hellenic sport than make use of the linguistic content of all these works is still the restoration of the Olympic Games. Based on the a matter for historians. Greek social system and containing bodily education and It is surprising but among all works containing defi ni- ethics, which together were sanctioned by the religious tions of sport I could not fi nd any truly historical concept games in Olympia and over one hundred games in other of it. So far sports historians have used mostly defi nitions Greek city-states – poleis. Th e experience of Ancient Hel- of sport borrowed from other sports sciences, mostly bi- lenic sport was unrivalled for centuries and was not eas- ology and sociology, which ignore the historical elements ily forgotten. Even after its extinction in Greece at the inherent in sport and its character, and where is nothing end of the 4th century, Olympic Games were preserved about those ingredients of sport which has anything to in literary tradition, and to some extent practically in the do with its participation in human history. Th is is why it Byzantine Empire, where some became a model for the seems quite proper to formulate one for the needs of this functioning of spectator sports, beginning with the ar- paper, and perhaps also for more general use. So, in my chitecture of the stadium, the principles of particular understanding sport is: “Th e conscious ludic activity of sports such as wrestling, the pentathlon, or discus throw- men having the characteristic of freely engaged-in com- ing, and ending with idea of the just mentioned modern petition which excludes serious military fi ghting and any Olympic Games, restored over 100 years ago in Europe tendency to kill one’s opponent, an activity that has a role and passed on to the entire world. in shaping the progress and fate of individual beings as Pierre de Coubertin learned about the Hellenic well as entire societies and nations through all-embracing games during his education in St. Ignatius College in physical and spiritual development, possessing a pacifi stic Paris, where classical languages and culture were taught element and also having the ability to co-exist and co-op- at a very high level. He was then inspired by Ernst Cur- erate in the realization of important goals of a particular tius’s excavations at Olympia. But he was aware that the society, including universal ethical purposes”. ancient system of the games would not work in the mod- Having this defi nition in mind let us now discuss the ern context. He considered that the best solution for the most important factors and events in European cultural restoration of the Olympics would be if it were based on history in which sport played an important, and some- the ancient idea but, at the same time, incorporate Brit- times very important part, either positively or negatively. ish sporting experience. It was in England that the very Sport (and its equivalents in diff erent areas and re- modern system of sports associations, clubs and their gions, regardless of their names) is one of the most mean- systematically organized events and championships, in- ingful and expressive products of European civilization. cluding the Olympian Games in Much Wenlock (ear-

8 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Role of sport in European history and culture lier in the Cotswold Hills, organized by Robert Dover tions, have not entered more widely into general histories and staged 1612–1852) and the beginnings of competi- of England, not to mention the cultural history of Eu- tion which would soon give way to the Imperial Games rope. Th e infl uence of the Puritans are considered there and then the Commonwealth Games, gave to Coubertin quite properly, with this one exception – their role in re- the inspiration how to initiate and arrange the modern fusing and negating sports and recreations. So, in histor- Olympic Games on an international scale. Th e most im- ic works on the English Civil War we rarely fi nd any in- portant diff erence between all earlier games, both ancient formation on the role of the Declaration of Sport, and as and British and the now existing Olympics was that in- a matter of fact of sport itself. In some works one or two ternational element, non-existent in all former, including sentences of information can be found. General histori- Greek and British games. ans usually treat this event as too trivial to include it in Sport, according to Gertrud Pfi ster is “a subsystem serious historical analyses. But it was not trivial. When of play”. In 1909 a Polish scholar Eugeniusz Piasecki we follow the complicated procedure of implementing wrote that a “human being can be realized fullest only in the Declaration of Sport we can easily see that, at the time play”[Piasecki 1911, pp. 116–117]. Some decades later, of its issuing, it was considered the most serious politi- the famous and well known work of Johann Huizinga cal and religious matter, and consequently cultural mat- [Homo Ludens, 1938] convincingly demonstrated that all ter, and it never lost its signifi cance, if we treat historical the most important ingredients of culture, such as craft, analysis seriously. art, literature, knowledge, and so on “have their roots in It is characteristic also that in Puritanical anti-diver- the soil of play”. Europe produced a very specifi c concept sion and anti-joy propaganda, sport is frequently com- of play, hardly known in other civilizations. One of the bined with theater, both considered as “satanic sessions”. most characteristic features of this European concept is What is common for both these hated areas of playful what was once called the playing attitude, while Drew A. public life, sport and theater – is European type of play- Hyland named a similar concept the “stance of play”. To ing convention based on imitation – mimesis. Th is con- understand its importance let us compare some events vention, so typical of European culture is so obvious to in European history in which a playing attitude is sharp- us Europeans, and so far extended, under European in- ly contrasted with an anti-playing attitude. Th is is the fl uence, to other cultures, that sometimes we overlook its well-known case of the English Sabbatarians, but espe- importance, uniqueness and meaning, which is unparal- cially their most rigorous part, known to us the Puritans. leled in any number of other cultural areas. Sport played Th eir religious ideology excluded any form of play and an important part in the establishing and development of joy from their life, while an ethos of work and reading this so important European cultural convention. With- the Bible were considered the most crucial parts of hu- out this convention so many cultural forms of diff erent man life. Meanwhile in 1618 King James the 1st issued spectacles could simply not exist: theater, ballet, opera, his famous Declaration of Sports, later reissued by his son as well as, most interestingly for us here, chivalric tour- Charles the 1st Books of Sport (1633). Th is royal edict naments, medieval and traditional games, then modern expected that in all selected types of sports will be prac- sports events, and so on. It is thanks to them that Eu- ticed after each Sunday service. Th e Puritan clergy and rope, and no other continent, provided modern culture other Sabatarians of diff erent religious denominations, with such rich and universal patterns of culture. refused to read this edict from the pulpit (the Church, Mimesis is a Greek term usually translated in English present in almost every village and settlement, was then dictionaries simply as “imitation”. But this term, derived the quite basic system of communication between the from the Greek mimos, which historically denoted an ac- King and his subjects). Th e refusal to read the Declara- tor imitating real life on the stage with the assistance of tion of Sports and royal eff orts to enforce it contributed dramatic text, and through physical activity, movement much to the well-known confl ict between the Puritans of the body, dance, facial expression, monologues, dia- and Royal authority, which resulted somewhat later in logues and fi nally songs, contains a much deeper sense.5 the English Civil War and Oliver Cromwell’s rule, so sig- nifi cant in changing the political and also cultural na- 5 According to its classic defi nition mimesis as a term, “is ture of England. Here we have an obvious example how customarily translated ‘imitation’ but with a diff erent and a playing attitude, and more specifi cally English sports, somewhat broader range of meaning than the English word. when clashed with a rigorous anti-sport attitude contrib- Ultimately derived from ‘mimos’ which in the historical period denoted the ‘mime’ or an actor therein mimesis seems uted signifi cantly to serious cultural and historic changes to have meant originally the mimicking of a person or creature in a particular European society, due to the fact that “re- through dance, facial expression and/or speech and song. But ligion and politics were more closely knit together in the the object of so ‘imitated’ might be a god, a mythical hero 17th century than any other period in British history” or a fabulous creature […] in other words mimesis could refer to an idea or a type as well as to an actual individual” [Dyer 1999, p. 33]. It is surprising that all these events, [Encyclopedia of Poetry and Poetics, ed. A. Preminger, Princeton so well elaborated and analyzed in specialized publica- University Press, Princeton – New Jersey 1965, p. 501].

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 9 Wojciech Lipoński

It is a sense of imitating reality deprived of real context timately be considered “anti-mimetic”, but we should re- and ends, in order to transmit to listeners or watchers member that sporting competition is agreed in another some truth in a metaphoric shape. It is not mere cop- way: it is real in its physical sense, but it is deprived of ying of reality, but according to Aristotle, who formu- real ends, as, say, in fencing, where killing is eliminated lated his great concept of mimesis, in which he said that from the event. In my opinion, despite all the diff erenc- the mimetic arts, i.e. poetry, painting, sculpture, drama es we can apply the concept of mimesis to sport, both in and partly music do more than just copy nature because ancient athletics and modern events. We should not ig- on top of the reproduction of nature they have elements nore it as an element including sport in this great Euro- of “playing the reality” and its free re-creation. When pean tradition. we see a murder scene in a Shakespeare play we are well To realize its sense and signifi cance let me remind aware that it is not only imitation, just copying a scene you how diff erent forms of sports and other cultural spec- of murder in any dark corner of a town, but according tacles existed in some other cultures before the European to the principles of mimesis something else is added: for convention of mimesis arrived there and was more or less instance an ethical reminder, to tell people that such be- spread. Take for instance physical competition in such havior is morally wrong (or right if done to prevent an distant areas as the Asian steppes, especially Mongolia or evil). I might risk calling this element “mimetic load”. Central American countries before Columbus reached Th e same can be said about European mimesis in oth- them. In both cases we can fi nd examples demonstrating er human arts, sculpture, painting, operas, ballet, and so that physical competitions similar to European sport had on. But can we talk about mimesis in sport? In my opin- no element of playing agreement at the end of the event ion, yes we can, although nobody has done so thus far, and assumed, for instance, the necessity of killing one and although in sport we can fi nd some diff erences when competitor, sometimes the winner, sometimes the loos- comparing them with, say, drama, poetry, music or any er. It was typical forms of early Asian wrestling mixed other traditional art. Sport in my opinion stems from ex- with boxing which were used for deciding unresolved actly the same tradition of European mimesis. It has an war expeditions. In Old Russian latopises (annual chroni- obvious “mimetic load” in its ethical message of fair play, cles) and medieval Polish chronicles we fi nd descriptions it delineates the aesthetics of the human body, teaches of such fi ghts on the border between Russia and Poland perseverance in aiming at goals. All of this is realized in with the Tartar empire of Genghis Khan and his follow- an imitative free action and context, separated from the ers. In each instance competition was to the death, and necessities of life, in a part of reality isolated in time and the winner provided his army with the benefi ts of victo- space when one submits to rules at his own will in order ry, such as a certain number of Slaves, ransom, the right not to hurt one another. It is not enforced by any duty, to plunder a certain number of villages and towns, and except for seeking pleasure, and as such it is a freely se- so on. Among the most interesting old Polish texts de- lected domain of life which can be initiated or stopped at scribing such an event is the poem by Maciej Stryjkowski any given moment, and thus is an expression of freedom. having long title: On the Arrogant Legation of the Tsar of All these features can be found in sport as well in theater the Volga and on Wrestling between the Samogitian noble- and in experiencing any other human art. At least “sport man Boreyko with a Giant Tartar in 1306 [Stryjkowski constitute a diff erent sort of art form […] but an art form 1970, pp. 99 – 102]. Th is text shows a wrestling/boxing nonetheless.” [McComb 2004, p. 5]. But sport contains duel between representatives of Lithuania and the Tartar in its nature something more than other arts. Th eatrical invaders following a long and undecided war. Th e Lithu- action is settled by the playwright and his script. In mu- anian wrestler wins by beating and strangling the Giant sic, too, the main course of the orchestra is fi xed by the Tartar to death. In order to see the sharp contrast be- score. In painting, at least in fi gurative painting, regard- tween the European tradition of sport and this ancient less of how realistic particular pieces are they becomes form of Asian physical competition, we can analyze for just a superfi cial calques or mirrors of reality in which a while the surprising convention in which the literary an artist embodies principles of nature. If any artist over- description of this event was written down much later comes these limitations – mimesis automatically ends in (1577). Stryjkowski’s poem is based on two assumptions: favor of imagination, which ends up being called art for he uses real events of both Lithuanian and Mongolian art’s sake, having nothing to do with the following of re- origins but he gives to this description literary shape bor- ality. Sport and its European concept is something more rowed from the ancient fi ght between Entellus and Dares than these fi elds of art: it has unpredictable factor inside. in Virgil’s Aeneid. In the Aeneid both fi ghters fi ght until While the course of events typical of the principles of mi- one of them cannot continue, the fi ghters are still alive mesis in any form of play or art is well fi xed by conscious and the fi ght is stopped in order not to hurt the loser artistic assumption, in sport nobody knows the result be- too much. In Stryjkowski’s poem, however, according to fore the sporting competition starts. It is known only af- real facts taken from the Lithuanian/Asian border, one of ter the sporting action stops. Real competition might ul- the participants has to be killed in order to demonstrate

10 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Role of sport in European history and culture who has really won. Another example lacking Europe- what conventional principles European culture was built, an mimesis can be taken from Central America and her and how other cultures, not always, but frequently, mis- ball games, such as pokyah or tlachtli in which the leader understood this cultural code. Sport obviously contrib- of the losing side was destined for ritual killing sacrifi ce. uted to that cultural code. Th us it can be seen that a number of non-European cul- Ethics, and especially the concept of fair play, is an- tures in their play and games did not know the limita- other segment of European culture in the spreading of tions of the European concept of mimesis. which sport played an important role. It was not sport, By the way, this is seen not only in sporting games. however, which is responsible for creating that ideal. We can observe a similar phenomenon in theatrical con- Some years ago I showed that the concept of fair play is vention. In non-European cultures we fi nd a lot of reli- a product of Celtic fi r fer, a principle respected by ancient gious performances similar to the beginnings of Europe- Celtic warriors. It passed into the Middle Ages thanks to an drama and theater. But their religious rituals, which the tremendous infl uence of Celtic legends, but especial- could eventually be considered as similar to European ly the Arthurian cycle [Lipoński 1993, pp. 3–5; Lipoński theater, lack the aforementioned element of mimesis: the 1994, pp. 111–119]. resignation from a real end. And when such non-Euro- Undoubtedly, Arthurian principles of the fair fi ght peans met European forms of theater their reactions were became, in medieval times, a basis for chivalric ethics. It frequently marked by a complete lack of comprehension. was spread all over Europe through diff erent means, but One such case is described in an old Polish memoir by most importantly through literature and tournaments, Jan Chryzostom Pasek. Pasek saw in Warsaw a Polish no- where they were practically employed. Soon, in English bleman most probably of partly Asian descent, or at least literature the chivalric ethic gained its most character- of Asian mentality, who had lived his entire life on the istic expression as fair play as contrasted with foul play. fringes of Poland, bordering the Tartar empire which for In such a sense it was used probably for the fi rst time in some ages threatened the Eastern borders of Europe. Th e Middle English epic poem titled Th e Siege of Jerusalem mind of this nobleman was completely “orientalized”, written at the beginning of the 15th century (used in with surprising eff ect during his visit to Warsaw and older form as faire play, v. 2132). At the turn of the 16th participation in public theatrical performance in 1664. century its meaning and circulation was undoubtedly Th ere was a scene in which the Emperor representing one strengthen by powerful literary infl uences of two WiIl- hated country is caught and put into chains. Th is noble- iam Shakespeare’s plays: he used the phrase “fair play” man, who did not understand the theatrical convention twice in his dramatic chronicle of King John (V, 1 and 2) shot at the French actor playing the role of the Emperor and once in Th e Tempest (V, I, v. 194). But purely sport- and killed him for his immoral ruling.6 A similar event ing sense of the expression was employed in a letter dated representing complete lack of understanding for theat- from 1568. Th e author of the letter, Sir Francis Knollys, rical convention could be observed among the Ameri- an envoy of Elizabeth I, used the phrase fair play in his can Indians. When, at the beginning of the 18th centu- description of a ball game played by courtiers of Mary, ry, the fi rst English theater was established in Williams- Queen of Scots.7 burg, the local chief of an Indian tribe, in old sources Chivalric tournaments were associated with specta- called emphatically “Th e Emperor of the Cherokee Na- cle rich in custom, and rich literature associated with the tion”, accompanied by his wife and “Empress”, after sol- event. In fact, chivalric tournaments cannot even be im- emnly smoking a peace-pipe, signifying a treaty of peace, agined without the bards in Celtic countries, minnesäng- was invited to the theater in order to demonstrate to ers in Germany, troubadours in France, skalds in Scandi- him richness of European culture. According to Hugh F. navia or scopes and gleemen in England. Th ere was even Rankin in his book Th eater in Colonial America, “during a type of knight errand, fi ghting for the honor of the poor the course of play, the actors fought with naked swords, and – most of all – ladies chosen by him, that traveled the ‘Empress’ turned to several of her warriors and bade across Europe. Such a knight was frequently a poet and them halt the action on the stage to prevent their killing a singer. In Poland, an example of such man was prince one another” [Rankin 1965, p. 57]. Certainly, in her im- Henry Probus of Silesia. Sympathizers of Arthurian leg- agination, a potential killing would destroy the eff ects of end, closely associated with the tradition of tournaments, smoking a peace-pipe which one day earlier completed peaceful agreement between the Indians and the whites. 7 I added informations on the application of fair play in Th ese examples randomly taken from the fi eld of Knollys’ letter and in Th e Siege of Jerusalem post-factum as sport and theater demonstrate beyond any doubt on they were discovered by me as late as in August and November 2013 respectively. Also I would like to express my gratitude to Professor Piotr Gąsiorowski from the Faculty of English 6 Long description of this event is contained in: J.Ch. Pasek, at Adam Mickiewicz University for his kind and patient Pamiętniki (Memoirs), ed. by A. Brückner, Ossolineum, assistance in identifying the use of faire play in the Th e Siege of Kraków 1928, pp. 224–225. Jerusalem.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 11 Wojciech Lipoński created hundreds of associations which usually gathered connected with such events in the life of a town. Parades, in specialized buildings usually called “Arthurian Hous- music and singing complete the picture. In a way simi- es”. On Polish soil we have at least two such houses, lar to knights errand, traveling shooters soon appeared, called “Dwór Artusowy” in Gdańsk and Toruń. Tourna- contributing much to cultural exchange in Europe, so ment scenes belong to the lay tradition of European me- important before modern means of cultural communica- dieval painting in an era of the domination of religious tion started to play their role. painting. In Cracow, in the royal castle called the Wawel Examples demonstrating the much wider impor- we can observe one of the most beautiful wall-paintings tance of diff erent games in European culture are innu- of this kind: four walls of the large room are covered with merable. Among the macro-ideas penetrating Europe in four diff erent scenes from a chivalric tournament. Spe- which sport played a part, we can list the strengthening cialized tournament armament became, in the course of of national identities, especially among nations deprived time, more and more diff erent in comparison with that of independence. Sport in those cases played the role of used on the battlefi eld. Jousting alone produced several a reservoir of national vitality, preserver of national cus- types of lance deprived of the full ability to kill, thus real- toms, songs and dress. Th e role of the Scottish Highland izing sports basic prerogative: excepting accidents, which Games and Gatherings are probably the best known ex- can always happen, in imitation of martial combat ar- ample of this kind, well elaborated by scholars like Grant mament should not kill, or not even severely hurt. Th ere Jarvie and many others. Th e example of the Basque Peo- was also special harnessing and saddles for tournaments. ple is less known, although their sports, especially aiz- Th us chivalric tournaments initiated the much later de- kolaris (the Basque style of wood chopping) and pelota velopment of sporting equipment, beginning with fenc- provide some of the most interesting examples of how ing and horse riding, for instance, and ending with the a small nation is able to survive while surrounded by same tendency used in non-chivalric competitions. See an incomparably stronger and more expansive culture. how widely the infl uence this fi eld of chivalric activity But it was not sport alone which did it. Th e Basque Peo- extended: literature, painting, architecture, material cul- ple produced a kind of distinguished heroic literature in ture and fi nally ethics. Th is created on the battlefi eld the which the champions of aizkolaris or pelota were immor- principle of fair play, which together with the “demilita- talized. It is only the fact that the Basque language has rization” of chivalric sports, when new methods of mili- no international status, and that all of it was produced in tary combat, including powder shooting, rifl es and ar- the shadow of the Spanish language, that we are ignorant tillery, altered the character of individual combat. Such about the importance and beauty of this literature. “demilitarization” was especially visible in fencing and Speaking about nations deprived of their independ- horse exercises, and was responsible for developing for- ence, we should mention the role of the gymnastic move- mer military activities into sports as such. All of this con- ment in 19th century Europe. Gymnastics was invented tributed to creating a cultural alternative to war through simultaneously in Scandinavian and continental coun- blunting the militaristic character of European civiliza- tries, especially Germany, Switzerland, Italy and France tion. Unfortunately – not entirely, as our history con- precisely to prevent the negative eff ects of modern civ- vinces us. ilization, especially the lack of natural physical move- A role similar to chivalric tournaments in medie- ment in towns. Despite all the diff erences in the princi- val towns was played by Fraternitas Sagitariorum, which ples developed by such pioneers of gymnastics like Guths were urban organizations, in fact the fi rst European Muths, Pestalozzi, both Lings etc. one element of their sporting clubs, which specialized in archery, then cross- ideas was the same: to save human individuals and soci- bow shooting and fi nally rifl e shooting, in more recent eties from physical and mental decay. As such, gymnas- times. Th is type of sport was called, according to diff er- tics was for a long time quite sharply distinguished from ent times and countries, free shooting, in Germany Frei- sports, and in fact it was substantially diff erent from eschissen, then popinjay in England, papingo shooting in them. Th e exercises of the gymnasts were based on arti- Scotland, le papageau in France, or papagoejen in Den- fi cial movements, invented and applied for counter par- mark (all these names were coined after the old name for ticular imperfections of the human body, created on the the parrot, brought to Europe during the time of the cru- one hand by excessive and one-sided work in factories sades). Th e fi rst events of this kind aimed at a live parrot, and on the other by the lack of any natural movement then later its image as a target. In Poland, due to a gen- among middle class society, especially clerks and intel- eral lack of parrots – colorful cocks were used as a target, lectuals. Meanwhile, English sport embodied a totally and thus called “strzelanie kurkowe” – “cock shooting”. diff erent concept: it aimed at providing people with the Townsmen participating in such shooting soon created most completely natural movements and actions possible their own associations, in fact the prototypes of sporting in a natural setting. clubs, meeting and competing regularly on diff erent oc- But it was in Germany, where a new, ideological el- casions, especially religious ones. Rich religious ritual was ement was added to gymnastics: Germany, composed

12 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Role of sport in European history and culture of some 300 petty states and principalities at the turn other means of national revitalization, also rich artistic of the 18th century, suff ered much from a lack of po- eff ects, including the famous school of “sports mysti- litical power. Th e oppression brought to them by Napo- cism”, with its most brilliant masterpiece by Henri de leonic expansion, and an increasing awareness of their Montherlant – Les Olympiques (1924) followed among own decay and infi rmity inspired a feeling of national- other international writers also by Polish poets and nov- ism combined with a necessity to build a society able to elists, such as Kazimierz Wierzyński, who four year later fi ght and be strong physically and mentally. It was the in 1928 won the gold medal in Olympic Literary com- German ideology of Friedrich Jahn and his concept of petition in Amsterdam for his volume of poetry titled Turnbund, emphasizing the necessity to combine politi- Laur olimpijski (Olympic Laurel). Th e English were not cal awareness with biological strength, that were consid- idle in artistic and literary output. In fact they devel- ered the basis for the movement. Soon in Slavic Europe, oped it some 100 years earlier, much before other Eu- too, apart from Russia, similar sentiments were responsi- ropean countries. It was George Stubbs in sport paint- ble for the creation of the Sokol (Falcon) Movement, ini- ing who initiated a tradition which was soon followed tiated fi rst in Bohemia and then in Poland, then parti- by such eminent European painters as Th eodore Gerri- tioned among three powers, Russia, Austria and Prussia. cault in France or three generations of the Kossak Fam- Soon the Falcon Movement was used also in the struggle ily in Poland (Juliusz, Wojciech and Jerzy, respectively). to preserve ethnic identity in other such enslaved coun- Th e history of European sporting art is a separate mat- tries like Bulgaria, Croatia and Serbia and, most forgot- ter which I am unable to cover here even in the briefest ten among them, Lusatia, a small Slavic nation still living form. Look however, for a while on some Polish tradi- on the soil of East Germany. tion of horse painting before infl uences of England, like All European gymnastics movements, regardless of in this Hunting with Falcon by Juliusz Kossak, or car- their nationalistic features, played an important role in toon ridiculing English snobbery in horse sports by Fran- preserving the biological vitality of the general popula- ciszek Kostrzewski. Th is are only some single examples of tion, which in the course of civilization was deprived of masterpieces of diff erent kind present in European tradi- contact with nature, with bodies distorted by one-sided tion of painting and drawing. In this light one thing is body movements (workers in factories) or a general lack for certain: sport played an important cultural role even of physical eff ort (the case of clerks and intellectuals). All in such traditionally separate fi elds as art and literature, of this was seen by military circles, which needed more and soon also the movies, with its brilliant Chariots of able soldiers. And not surprisingly it was the army that Fire, the story of two British athletes participating in the was responsible in many instances for developing mod- Olympic Games at Paris in 1924 and their diff erent mor- ern sports and gymnastics (for a long time gymnastics al motivations. Th is movie was accompanied by unfor- was treated as separate, non-sporting movement). Af- gettable music by Greek composer Vangelis (real name ter France lost the war with Germany in 1871, a similar Ewangelos Odiseas Papatanasiu). Th e best art pieces of movement, enriched by English sport, was initiated there this kind spoke not only about sport as such, but about precisely to assist in the restoration of national strength. much more important human aff airs seen through sport. No serious general history of that region of Europe can International sporting history is now dominated by be considered without these movements. Western historians who use their international languag- Simultaneously to the nationalistic sporting move- es, especially English, but also French, German, Span- ments of continental Europe, England produced the idea ish and Italian to spread their concept of sports histo- of Muscular Christianity, which soon spread to other con- ry, disregarding almost completely the achievements of tinents, especially to North America. Stemming from Eu- other nations, especially their traditional sports. Th e in- rope, however, it provided our civilization with a religious digenous games and recreations of nations other than concept of sport, much ignored since ancient times. It was Greece and England played an important, though less the British Young Men’s Christian Association (YMCA) visible role in sports development, and this is why they and somewhat later also Young Women’s Christian Asso- are not so well emphasized in sports history, often, in ciation (YWCA), established by a group of English writ- fact, omitted, sometimes completely ignored, sometimes ers and intellectuals, but soon transferred to the USA, present only in a single sentence. Th e history of boxing that equipped sport with strong Christian ethics and also or horse racing is known mainly as an expression of re- … newly invented, and, so popular nowadays, sports such spective English sports, while such eminent phenomena as basketball and volleyball, both created in two YMCA as Russian boxing, called kulatshnoye boyi (fi ghting with College: Springfi eld and Holyoke. And it was in Britain, fi sts) or Polish kułajki, once upon a time practiced com- again, that the fi rst ever sporting newspaper was pub- monly by crowds of ordinary townsmen and villagers, are lished [Th e Sporting Magazine, October 1792]. most usually completely disregarded. Quite recently Da- Th e experience of World War I, where France lost vid McComb in his Sports in World History [2004] wrote millions of healthy, young soldiers stimulated, among with obvious under appreciation, if not disdain, that “tra-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 13 Wojciech Lipoński ditional sports, those played by indigenous peoples, for did not submit to the pressure of the Turkish authorities the most part, rarely developed a global span. Th e sports and boldly did not oil his body.” [Lipoński 1999, p. 217; that became global were those carried by the Europeans see also: R. Petrov 1983, pp. 32–35]. and Americans who reached into the world as a part of Needless to say, wrestlers who did not oil their bod- their historical evolution, communication and infl uence” ies were commonly prosecuted, frequently arrested and [McComb 2004, p. 2]. And further, McComb ascribed jailed. Th e national poet of Bulgaria, Hristo Botev, who to other nations a very specifi c role: “other people and in his youth was a winner of several tournaments, spent nations have adopted, and adapted these (Western) activ- several months in Turkish prison just because he refused ities” [McComb 2004, p. 2]. At fi rst glance he is correct. to oil his body during one tournament. But as European contribution for sport McComb under- And now I would like to ask: are such facts impor- stand exclusively contribution of Western European na- tant for European culture and history? Are means of cul- tions and he disdainfully ignores developments in Euro- tural and political survival, visible also in sport, less im- pean sport east of Elbe river. Looking at his point of view portant than the expansions and aggressions of western more carefully we can see his obvious simplifi cation. Th e countries, dominating world and European historiogra- experience of subjugated minor European nations is an phy? For how long will minor nations be ignored by nar- obvious part of the global world, although their cultural row-minded Western historians just because they were and historic destination can only be traced on the other, subdued, or geography did not provide them with the dark side of globalization, the side of those persecuted opportunity to expand? and subordinated. Is it an experience less important than I think it will last until Western historians decide to the expansion and aggression of which our history is so learn the histories of other nations, look for sources hid- full, not exclusively, but to a prevailing degree thanks to den in documents usually written in less well-known na- Western nations? But it does not mean that this negative tional languages. Without this, the history of European side of globalization, of which the West is frequently so culture, including sport, will be incomplete and one-sid- kind as to forget, is a real part of the contemporary glo- ed, or, using stronger words, castrated and deprived of balized world. Th e reactions and behavior of peoples not an important element taken from “the other, forgotten being lucky enough to popularize their sports on an in- side”. ternational scale should not and must not be forgotten In this question, East European historians have an by any historian just because other sporting movements opportunity to see this question much more objectively, were stronger. For a particular nation, or group of na- just because they are at least in one sense superior: they tions, their traditions are specifi cally important, and they more and more often know Western languages and have still belong to the same human family, at least if we em- more and more easy access to sources in those languages, ploy a universal view of history and do not employ its while Western scholars rather rarely learn East European pluralistic equivalent, which divides the world into im- tongues. Th ey have poor access to sources in non-inter- portant and less important cultures. Take for instance the national languages. Moreover, they even do not use those example of “wrestling confl ict” seen in Bulgaria, enslaved sources which East European scholars produce in interna- by Turkey for over 400 years. It was here, that “tradition- tional languages. Bulgarian historians of sport produced, al Bulgarian wrestling […] came into sharp confl ict with some years ago, a wonderful history book on their physi- the Turkish authorities who tried to impose certain char- cal culture, where they described a number of extreme- acteristics alien to local Balkan custom […] of so-called ly interesting events, like the aforementioned confl ict be- dry wrestling […] which excluded oiling the body be- tween oiled and dry wrestling. I never saw any Western fore a match. Th e Turks recognized oiling as a symbol of history of sport, except some papers written by myself and ‘Turkisation’ and even prosecuted, though usually to no some of my East European, in this case Bulgarian, col- eff ect, those wrestlers who fought ‘dry’. […] Nonetheless leagues, in which such facts were mentioned. Hundreds matches between representatives of both ethnic groups of examples of such negligence can be provided at any were frequent and considered a source of national pride given moment. Try to remember that these materials were by the Bulgarians deprived of other means of expressing prepared in English for Western scholars, who in return their national identity. One of the best public and popu- were not even courteous enough to read them. lar means to demonstrate anti-Ottoman feelings in Bul- To complete the general picture of sporting infl u- garia, for centuries was ‘to come out and publicly chal- ences on European culture and history we should men- lenge Turkish wrestlers. Th e fi nest wrestlers in those Bal- tion its role in totalitarian systems. In Fascist Italy and kan countries under Turkish occupation were treated as Nazi Germany sport served the process of national uni- national heroes. Th e most famous of them all was Kanatli fi cation, and was used to try to prove the racial superior- Dimo, who won at the most important Muslim tourna- ity of a particular nation. Innumerable means were used ments, including the famous Kirkapanar Wrestling Tour- for these purposes: special organizations, propagandistic nament. His prestige was strengthened by the fact that he events, literary works and art exhibitions. Th e racist mo-

14 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Role of sport in European history and culture tifs of the famous fi lm produced by Leni Riefenstahl, Hit- naissance it started to successfully prevent physical de- ler’s darling, were openly present in the Olympic Games generation of humanity, which in one way or another in Berlin (1936) and emphasized in Riefenstahl famous continues to the present day. Sport contributed to de- fi lm titled Olympia – Fest der Völke (Olympia – Festival of veloping nationalism in many European nations, espe- Nations, 1938). It led to the famous controversy in which cially Germany, France and almost all the Slavic nations the unquestionable high artistic values of this production except Russia, defended national identity in Scotland, are endlessly contradicted by the base racist goals. It was the Basque Country and Balkan states, it also co-built the “Nazi Olympics” which employed for the fi rst time totalitarian systems and their propaganda eff orts. In the ever TV cameras to transmit a sporting event, although purely cultural area, since Ancient Greece and her po- not yet on a wider scale but to 19 receivers placed in ets, vase painters and sculptors, sport has produced ar- some public areas. tistic and literary output of unquestionable importance, While sport in Italy and Germany (and to some de- in modern times, continued in modern English sporting gree in Franco’s Spain) served selected ethnic strata of literature (73 novels on cricket alone), paintings and en- people, in the Communist ideology implemented in the gravings, then the French literature of “sport mysticism”, Soviet Union after World War I, and then after 1945 the Polish literature of physical revival so important af- in its satellites in Eastern Europe, offi cially had to serve ter the First World War. Finally it was sport which was a universal concept of mankind … after the elimination co-responsible for the development of the modern press, from public life of all elements of capitalistic society. Th is radio and TV. All these contributions, both positive and is why during the fi rst decades of the Soviet Union’s exist- negative, but playing an important part in the cultural ence this country refused to participate in the “bourgeois history of Europe should be studied not only in its “in- Olympic Games” and created its own system known as ternal” sporting content, but should include general, cul- Spartakiads” – “Spartakiady”, named after Spartacus, the tural and historic links with the context in which sport famous gladiator who raised a rebellion against the rich played a part. classes of Rome. He thus became a Communist symbol Meanwhile, sports history and the general history of of the struggle against capitalist oppression, while sport European civilization resemble two rivers stemming from was used to disseminate this ideal. In a way similar to the same spring but fl owing, separately, to diff erent seas Nazi sport, its propaganda function was heavily empha- with no signifi cant channels linking mutual communi- sized. Big spectacles needed big stadia, and thus the ar- cation. chitecture of sporting venues was highly developed. Big events were also organized in the open air, beginning with mass running, walking, bicycle and motor rallies, usually References organized to commemorate revolutionary events such as May Day, the October Revolution in Russia, or anniver- Beard A. [1998] Th e Language of Sport. London – New York: saries of the most important military victories, and so on. Routledge – Intertext. At a competitive level it included, for instance, the cy- Bogeng G.A.F. (ed.) [1923] Geschichte des Sports aller Völker cling Peace Race, covering routes in three countries: Po- and Zeiten. Leipzig: Seemann. land, East Germany and Czechoslovakia (thus also called Coubertin P. de [1985] Textes choisis, tome 1–3, Rioux G., the Berlin–Prague–Warsaw Race), considered as the big- Müller N., Schantz O. (eds.). Lausannne – Zurich – gest event of this kind in Europe after the Tour de France. Hildeshein – New York: Comité International Olympique All mass media, the press, radio and budding television, – Weid mann. Daniel L. (ed.) [2007] L’art et le Sport, Lorient; Actes du XXe then fi lms, literature and art were employed to make all Colloque International du Comité Européen pour l’Histoire such ideas more widely accepted by the common people. des Sports, vol. 1–2. It was only after 1948 that the Soviet Union accepted Dyer C. [1999] Th e Historical Context of the 1618 ‘Declara- the universal values of the Olympic Movement, but the tion of Sports’ Issued by the King James I and Reissued by “Spartakiad Movement”, imposed also in the East Euro- the King Charles I in 1633, Studies in Physical Culture and pean satellites of the USSR, was maintained until the po- Tourism, vol. VI, p. 33. litical changes in 1989. Preminger A. [1965] Encyclopedia of Poetry and Poetics. Prince- In all examples of sport as a cultural factor in Euro- ton – New Jersey: Princeton University Press. pean history we can see all the ingredients important in Favre S. [1969] Civilta, arte, sport (Society, art and sport). Citta di Castello: Societa Editrice Dante Alighieri. the development of civilizations, both positive and neg- Fine G.A. (ed.) [1987] Meaningful Play, Playful Meaning. Th e ative. Sport was a part of the civilizing process in An- Association for the Anthropological Study of Play, Human cient Greece, was responsible for creating chivalric cul- Kinetics, vol. 11. ture and the pan-European ethos of fair play, was respon- Fisiak, J. [1964] English Sports Terms in Polish, English Stud- sible for the fi rst civic associations on the basis of archery ies, vol. XLV, Amsterdam. and cross-bow shooting in Medieval towns. In the Re- Floc’hmoan J.Le. [1962] La genèse des sports. Paris: Payot.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 15 Wojciech Lipoński

Gardiner N. [1930] Athletics of the Ancient World, Oxford. Morgan W.J., Meier, K.V. (eds.) [1988] Philosophic Inquiry in Gaszyński K. [1857] Wyścigi konne w Warszawie, Lwów. Sport, Champaign, IL: Human Kinetics. Ghadessy M.A. [1998] Case for the Language of Sport. Th e New English Dictionary [1919] Oxford: Vol. IX. English Teaching Forum, vol. XXVI, No. 3, July. Ożdżyński J. [1970] Polskie współczesne słownictwo sportowe Gillmeister H. [1987] Linguistic and Sports Historiography, (Polish Modern Sporting Terminology). Wrocław – War- Practising Sport History, International HISPA Seminar, szawa – Kraków – Gdańsk. Renson R., Lämmer M., Riordan J. (eds.), Sankt Augustin. Pasek J.Ch. [1928] Pamiętniki (Memoirs) Brückner A. (ed.). Guttmann A. [1978] From Ritual to Record. New York: Colum- Kraków: Ossolineum. bia University Press. Petrov R. [1983] Emergence and Development of Wrestling in Jusserand J.J. [1986] Les sports et jeux d’exercice dans l’ancient Bulgaria, Physical Culture and Sport in Bulgaria through the France. Paris – Geneve: Champion-Slatkine (fi rst. ed. 1901). Ages. Sofi a: Sofi a Press. Kyle D.G. [2006] Sport and Spectacle in the Ancient World. Piasecki E. [1911] Zabawa jako czynnik społeczny (Play as a So- Wiley – Blackwell. cial Factor), Srebrna Księga Sokoła Poznańskiego, Poznań. Lipoński W. [2012] Historia sportu (History of Sport). War- Pückler-Muskau H.F. von [1824–1826] Reise zu Grosse Brit- szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. anien, Vol. 1–2, . Lipoński W. [1974] Sport – literatura – sztuka (Sport, Litera- Pü ckler-Muskau H.F. von [1940] Fürst Pückler reist nach Eng- ture and Art). Warszawa: Sport i Turystyka. land, Berlin: von Hugo. Lipoński W. [1993] Celtic Origins of Fair Play, Coaching News. Rankin H.F. [1965] Th eater in Colonial America. Chapel Hill: Dublin: Gaelic Athletic Association, GAA, vol. 3, no 1. Th e University of North Carolina Press, Second Edition. Lipoński W. [1994] Th e Celtic Roots of the Concept of Fair Spivey N. [2005] Th e Ancient Olympics, England: Oxford Uni- Play, Almanach 1994. Warszawa: Polish Olympic Com- versity Press, Oxford. mittee and Polish Olympic Academy. Strutt J. [1833] Sports and Pastimes of the People of England, Lipoński W. [1999] Sport in the Slavic World before Commu- London: T.T. & J. Tegg, (1st ed. 1801). nism: Cultural Traditions and National Functions, Sport in Stryjkowski M. [1970] O poselstwie hardym Cara Zawolskiego Europe. Politics, Class, Gender, “Th e European Sports History i o zapassach żmodzkiego szlachcica Boreyka z Tatarzynem Review”, vol. 1, Mangan J.A. (ed.). London – Portland. O(l)brzymem (On the Arrogant Legation of the Tsar of MacAloon J. [1984] Th is Great Symbol. Chicago – London: the Volga and on Wrestling of Samogitian Nobleman Bo- Th e University of Chicago Press. reyko with Tartar Giant), Zapomniani piewcy sportu (For- McComb D. [2004] Sports in World History. London – New gotten Poets of Sport), Lipoński W. (ed.). Warszawa: Sport York: Routledge. i Turystyka. Mergen B. (ed.) [1986] Cultural Dimension of Play, Games and Syabn A. [1979] ‘Idrott’ und ‘Sport’ eine semantische Studie Sport, Champaign Illinois: Th e Association for the An- zu zwei schwedischen Fachtermine, Stadion. Internationale thropological Study of Play, Vol. 10, Human Kinetics. Zeitschrift für Geschichte des Sports, nr 5, Sankt Augustin. Merve F. van der (ed.) [1996] Sport as Symbol, Symbols in Terret Th . [2007] Histoire du sport, Paris: PUF. Sport, Proceedings of the 3rd ISHPES Congress. Cape Town. Wroczyński, R. [1979] Powszechne dzieje wychowania fi zyczne- Miller S.G. [2006] Ancient Greek Athletics. Yale University go i sportu (Universal History of Physical Education and Press. Sport). Wrocław: Ossolineum.

16 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport as a sphere of social inequalities

Zbigniew Dziubiński Józef Piłsudski University of Physical Education in Warsaw

Summary The aim of this study is to discuss sport as a sphere of social inequalities of three types: symbolic, socio-cultural and economic. The analysis makes use of various scientifi c theories, including structural functionalism, symbolic interactionism, theory of social confl ict, etc. The basic methodological assumptions characteristic for theoretical and questionnaire studies from the fi elds of the humanities and social sciences were applied. The collected data revealed that social inequalities were present in professional sport and were essential for its proper function- ing. Sport can be treated as a model of a merit-based society, where access to desired social resources (money, power, prestige) is determined by athletes’ competences, i.e. the level of sports mastery and prestige of practised sport. Key words: professional sport, social inequalities, money, prestige

Streszczenie Celem pracy jest ukazanie sportu jako przestrzeni nierówności społecznych, ich występowania w trzech na- stępujących sferach: symbolicznej, społeczno-kulturowej i ekonomicznej. Do analizy zagadnienia zostały wy- korzystane różne teorie naukowe, w tym teorie strukturalizmu funkcjonalnego, interakcjonizmu społecznego, konfl iktu społecznego i innych. Przyjęto podstawowe założenia metodologiczne charakterystyczne dla nauk humanistycznych i społecznych – dla prac o charakterze teoretyczno-przeglądowym. Z analizy zebranych da- nych wynika, że nierówności społeczne w sporcie profesjonalnym występują i są niezbędne dla prawidłowego jego funkcjonowania. Sport może być traktowany jako modelowe rozwiązanie społeczeństwa merytokratyczne- go, w którym o dostępie do pożądanych zasobów społecznych (pieniądze, władza, prestiż) decydują posiadane kompetencje, tj. poziom mistrzostwa sportowego oraz prestiż uprawianej dyscypliny sportowej. Słowa kluczowe: sport profesjonalny, nierówności społeczne, pieniądze i prestiż

Introduction their arguments is that the existential value of all peo- ple is the same, and that access to valuable social goods Divisions and hierarchies are inherent in all societies. should be equal for everyone. Some individuals and communities are situated higher For a long time there has been a voluntaristic con- in the social structure than others. Diff erent social po- viction that social inequalities result from misgovern- sitions also entail diff erent distributions of privileges. ance, and that its replacement with “good governance” Th ose at the very top usually possess the most valuable will lead to the abolishment of inequalities. Th e 18th- social goods such as good education, wealth, power and century French Revolution abolished the existing social prestige. Th ose at lower levels possess limited amounts of order and demonstrated that neither the introduction of these goods or do not possess them at all. Social diff er- equality provisions to the constitution, nor a fundamen- ences and inequalities have always been associated with tal transformation of the political system eliminated in- the history of mankind and they have been the subject of equalities in social life. One of consequences of the rev- philosophical and scientifi c refl ection. olution was the development of a broad awareness that Science and various ideologies seek explanations of diff erences and inequalities were integral components causes of social diff erences and inequalities, and try to of societies, and that “societies of universal happiness” explain in a variety of ways limitations of access to valu- would never exist. able social resources. Some point to the benefi cial role of In consideration of the above, it is interesting to ex- social diff erences in the functioning of societies, others, amine the presence of inequalities in sport understood who recall social egalitarianism, question the inequalities as an element of universal culture, with its system of val- and call for social equality [Dziubiński 2008]. One of ues, norms and patterns of behavior, i.e. as a sort of su-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 17 Zbigniew Dziubiński perstructure in social life. It is particularly interesting to classes towards means of production1, i.e. of owners and study inequalities in particular categories of sport such as non-owners of means of production. Th e former reap competitive, high performance or professional. profi ts and live in the lap of luxury, the latter must earn Th e issue of social inequalities in sport will be ex- their livelihood by selling their labour power to barely plicated in view of various scientifi c theories. According meet the basic existential needs. Marx called the former to S. Nowak, a theory is an ordered set of propositions the capitalists, and the latter the working class or prole- constituting an inherently coherent logical construct) tariat. Th e two collectivities were perceived by Marx as [Nowak1970, p. 370]. Th ese theories include structural antagonistic and set apart according to economic criteria functionalism, social interactionism, social confl ict theo- [Marks, Engels 1962]. ry and some others related to the aforementioned. Marx pointed to the permanent confl ict between the Th e present study makes use of the basic methodo- classes and treated it not as a threat to the social order, logical assumptions of the humanities and social scienc- but as a natural element of social life. He saw an oppor- es, often applied in theoretical works and reviews, such tunity to eradicate social inequalities in class solidarity, as literature analysis, comparative method or axiologi- leading to a revolutionary transformation of the socio- cal method [Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, pp. political system. Th e new system was to be communism 220–319]. understood as the highest stage of historical development and resulting in the formation of a classless society with- out inequalities and with full social justice. Characteristics of social divisions Th e Weberian three-component theory of stratifi ca- tion stands in some opposition to Marx’s theory. Max One does not have to be a professional sociologist to no- Weber indicated other social categories between the two tice diff erences between individuals or communities. In- classes defi ned by Marx. He also noted the traditional di- dividuals can be of diff erent sex or body size, and can visions related to inheriting social prestige by individuals have diff erent education levels or wealth. Some charac- “of noble birth”. Weber distinguished three components teristics make us similar to one another (sex, age, educa- of social stratifi cation constituting the basis of social dif- tion), while some make us unique (genetic makeup, per- ferences and inequalities: 1) Wealth, i.e. economic situa- sonality). tion being the criterion of class division; 2) Prestige, i.e. Sociology is not concerned with individual diff er- status situation; and 3) Power, i.e. parties. ences and inequalities. It deals with social diff erences and Like Marx, Weber saw the sources of class divisions inequalities, i.e. characteristics, that make certain com- in economy and associated them with the market-based munities or social groups similar to one another, and re- economy and the capitalist mode of production [Weber sult in diff erent positions (statuses) of these communi- 1975, p. 417]. However, Weber believed that class posi- ties and social groups in a social structure. For example, tion was determined by a person’s skills and education, a trait shared by the collectivity of students is studying in rather than by their relationship to the means of produc- college, but it is not a trait common to all athletes, who tion. Th us social inequalities resulted from unequal op- do not have to be all students. Th e trait shared by all ath- portunities within a competitive, capitalist system. For letes is practicing sport or, perhaps, having predisposi- example, a doctor would have diff erent opportunities tions to practice sport. Membership and a high position than an unskilled worker [Lenartowicz 2012]. in a given group entail better possibilities of access to val- According to Weber, one’s prestige was determined uable social resources. by a social status common to a certain collectivity. Pres- Social diff erences and inequalities are consequences tige is gained by leading a certain lifestyle and through of diff erences in access (or lack thereof) to valuable so- a quality of consumption. A person’s class can often cor- cial goods experience by diff erent social collectivities. To respond to a person’s status, e.g. a millionaire is highly put it bluntly, these diff erences can be said to derive from esteemed by other millionaires as well as by less wealthy the division of members of society into the better ones people, but not always, e.g. a nouveau riche may futilely and the worse ones. Sociological studies on social divi- expect respect from the fi nancial elite. sions identify three classic perspectives into social diff er- Parties in Weber’s view are associations (formal organ- ences and inequalities: Marxist theory of social classes, izations) that aimed at securing power for their leaders in Weberian three-component theory of stratifi cation, and order to attain advantages for their members. In this way Davis–Moore hypothesis of social stratifi cation [Szacka 2003, pp. 280–290]. 1 In his works Marks identify two concepts of social classes. Th e Th e Marxist theory of social classes developed on the fi rst is a dichotomous concept of two antagonistic classes; the other is a concept involving fi ner class subdivisions as well as basis of Karl Marx’s observations of the capitalist society intermediary classes. In fact, the dichotomous perception of in England. Marx noticed social inequalities and injus- the capitalist society was dominant in Marx’s works due to the tices as resulting from diff erent attitudes of dichotomous clarity of diagnosis of class struggle.

18 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport as a sphere of social inequalities parties can attain signifi cant social goals. Parties may not new symbolic social facts such as “high social esteem, ad- necessarily be exclusively class-based or status-based but miration, respect, popularity, fame, privileges and oth- involve diff erent combinations of both categories. er kinds of satisfaction refl ecting social recognition. Al- Th e concept of social stratifi cation developed by though deriving from diff erent areas of life they are sym- American sociologists can be used to describe diff erences, bolically and non-symbolically established in sport” inequalities and divisions in societies in which the distri- [Tyszka 1970, p. 92]. bution of valuable social goods is unequal. Stratifi cation Th e names of Olympic gold medalists such as Jerzy theory situates individuals on particular levels of “social Kulej, Irena Szewińska, Waldemar Baszanowski or Oty- ladders”, e.g. of wealth, prestige or access to a desired lia Jędrzejczak are well-known, while on the other hand, profession. For instance, following stratifi cation theory, names of athletes who won gold medals at the World a university dean stands above a head of department, and University Championships or Paralympic Games remain a doctor stands above a nurse. According to W.L. Warn- obscure. Th e hierarchy of prestige among professions ex- er, one’s social position is not only determined by his or ists also among sports. Sport disciplines such as football, her income level but also by other factors, e.g. prestige volleyball, track and fi eld, tennis or Formula 1 occupy [Warner, Lunt 1942]. higher positions than niche sports such as sled dog rac- Kingsley Davis and Wilbert Moore [Davis, Moore ing, orienteering or hot air ballooning. Th us an athlete’s 1945, pp. 242–249] developed a social stratifi cation the- prestige depends on the prestige of sport in which the ory based on the idea of functional necessity, which justi- athlete achieves success. Everybody in Poland knows F1 fi ed merit-based American ideology. Th ey understood so- racing driver Robert Kubica, who in fact did not achieve cial stratifi cation as inequality in access to social resourc- a top level position in his sport but was merely a high- es, in particular, to material goods and prestige. Th ey ly promising competitor. Th e Poles also know an equal- argued that the most diffi cult jobs in any society were ly promising tennis player Jerzy Janowicz, who may yet the most necessary and required the highest rewards and reach the top level in his sport. However, since both Ku- compensation to suffi ciently motivate individuals to fi ll bica and Janowicz practice prestigious sports, their suc- them. Th e most skilled and competent individuals are re- cesses are valued higher than achievements of athletes in warded for: 1) occupying high social positions of great other sports. A given sport may or may not lend prestige functional signifi cance to society; 2) unique predisposi- to outstanding athletes. Prestige, therefore, is determined tions, abilities and talents as well as long-term education not only by objective sports results but also by the level and acquisition of professional skills; 3) bearing costs and of competition in which these results are attained, the sacrifi ces, devoting time and energy, maintaining self-dis- sport’s prestige and also by the athlete’s individual char- cipline and expenditure; 4) achievement motivation and acteristics and the ability to function in popular culture. continuous self-development; 5) functional necessity of A good example of an athlete possessing all these traits is their skills and knowledge. David Beckham, who became a favorite of the media not Th erefore, the existence of social inequalities may be only because of his sport achievements but also thanks a motivation to learn and acquire professional compe- to his unique self-promotion skills, use of self-image to tences, to make eff orts, to act dynamically, and to be in- advertise luxurious goods, original lifestyle, clothes, and novative and proactive. Th is is advantageous to individ- marital relations with a former Spice Girl Victoria Adams uals and to an entire society in which the most educat- that were seen as personal and intimate but also generat- ed, competent and motivated individuals occupy the best ing prestigious eff ects [Whannel 2002]. positions. In view of social stratifi cation hypothesis social Prestige enjoyed by the most famous athletes is often inequalities are necessary, universal and permanent ele- compared with the prestige of fi lm actors, singers and mu- ments in every society [Sztompka 2005, pp. 356–368]. sicians. Athletes enjoying prestige are coveted by organizers and participants of important cultural, economic and po- litical events. Sport prestige is then transferred to diff erent Symbolic inequalities in sport areas of life outside sport and is frequently used to accom- plish specifi c goals. Esteemed athletes are invited by lead- A signifi cant social value in sort is prestige, whose dis- ers of political parties to stand for election and thus add tribution is defi nitely unequal. Th ose who enjoy high prestige to the party and contribute to the fi nal electoral prestige are athletes attaining the best results at top-level victory. Th anks to their prestige, athletes can be quite suc- sports competitions (Olympic Games, World and Euro- cessful in politics. Members of the Polish Parliament have pean Championships, Wimbledon, Formula One, etc.), included such famous Polish athletes as Leszek Blanik, and in sports enjoying high social recognition. Th us it is Iwona Guzowska, Roman Kosecki, Grzegorz Lato, Zbig- not only the sports result that is important but also the niew Pacelt, Zbigniew Pietrzykowski or Jan Tomaszewski. level of competition and type of sport. A. Tyszka notes Politicians want to share the spotlight with athletes, that sport success, so popularized in mass, culture entails especially if the latter take part in events attracting wide

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 19 Zbigniew Dziubiński media attention. Th is was the case with the former Pol- cial recognition thanks to Zygmunt Chychła, Kazimierz ish Presidents Aleksander Kwaśniewski, who truly loves Paździor, Jerzy Kulej, Jan Szczepański, Józef Grudzień, and is highly knowledgeable about sports, and Lech Marian Kasprzyk, Aleksy Antkiewicz, Zbigniew Pie- Kaczyński, whose “knowledge of sport” was often sub- trzykowski, Leszek Drogosz, Tadeusz Walasek and Artur ject to many jokes and anecdotes. Presidents of Poland Olech. often watched matches of the Poland national team from Formal sport organizations, i.e. sports clubs, of dif- the stadium grandstands, attended the Olympic Games, ferent legal statuses, also predominantly built their pres- world and European championships, or cheered Pol- tige thanks to sport achievements of their members. In ish ski jumper Adam Małysz during the FIS cup com- many cases, especially in team sports, the prestige of petition in Zakopane. Th ey also invited famous athletes the team is identical with the prestige of the club. Ex- to the Presidential Palace, shook hands with them and amples include football teams of FC Barcelona or Real awarded them with state decorations. All these events Madryt FC, volleyball teams of Trentino Volley or Skra were broadcast live and the Presidents’ closeness to sport Bełchatów, or handball teams of HSV Hamburg or Vive was to improve their image and attain prestige, not re- Targi Kielce. sulting from the fact of exercising the highest offi ce in Th e best teams and trade-mark clubs attract wealthy the country but from their identifi cation with masses of and well-known producers of valuable goods and servic- sport spectators, i.e., prospective voters. In 2007, Presi- es. For example, the main shirt sponsor of world’s rich- dent Lech Kaczyński even went to Germany to decorate est football club Real Madrid is the world’s largest sports the players of the national team with the silver medals at betting company bwin.com. Other famous offi cial sports the World Handball Championships. sponsors include such leading business companies as Top sports results not only command respect and ad- Coca-Cola – an international beverage corporation and miration for athletes, but also for coaches, club manag- manufacturer, Adidas – sportswear manufacturer, Audi – ers, sports activists, sponsors and marketing and promo- automobile manufacturer, the Emirates airline, Movistar tional agents. Names of sports coaches such as Kazimierz – a mobile phone operator, Mahou-San Miguel – a brew- Górski, Andrzej Niemczyk, Henryk Łasak, Jan Mulak, ing company and Hugo Boss a clothing manufacturer. Zygmunt Szelest, Hubert Wagner or Feliks Stamm are Outstanding achievements of athletes aff ect the for- widely recognized in Poland. Th eir share of social pres- mation of fans’ identities based to a large degree on their tige is not lower than the athletes’, but it derives fi rst membership in a (real or imagined) successful group as of all from the prestige of the athletes who earned it well as on the prestige shared (subjectively) by the spec- with their top results. Th e Polish football coach Kazi- tators. Th e identifi cation of fans with a successful athlete mierz Górski gained prestige after the Poland national or a team gives them prestige, not so much in social but team won the Olympic gold medal in Munich in 1972 rather in individual sense. and came third during the World Cup in West Germa- Another situation, especially in football stadiums, ny in 1974. Górski’s team consisted of such famous Pol- occurs when fans’ expectations of results of their belov- ish players as Kazimierz Deyna, Włodzimierz Lubański, ed team are not fulfi lled and are compensated for with Andrzej Szarmach, Zygfryd Szołtysik, Jan Tomaszewski, brawls with fans of the opposing team or other social Rober Gadocha, Grzegorz Lato, Henryk Kasperczak, Jer- groups. In such situations the prestige of their beloved zy Gorgoń, Władysław Żmuda and others. Henryk Łasak team is incommensurate with their expectations and they led the Poland road cycling team to unprecedented suc- want to ensure their own prestige not in sports rivalry cesses in the history of this sport in Poland, i.e. to win- but through acts of vandalism and ruthless brutality to- ning the fi rst ever medal (bronze) in the world champi- wards “others” for not being part of their collectivity, re- onship 100 km race in 1971 and bronze Olympic medal gardless of who these “others” might be. Sometimes such in 1972. Henryk Łasak’s team included such famous cy- fans may be “successful.” Th e most active fans are shown clists as Ryszard Szurkowski, Stanisław Szozda, Jan Mag- in the media, and in semi-offi cial Internet rankings they iera, Zygmunt Hanusik, Zenon Czechowski, Lucjan Lis gain neo-tribal prestige derived not from their social rec- and Edward Barcik. After his tragic death Łasak’s pro- ognition but from adoption of deviant and often crimi- tégés Ryszard Szurkowski and Stanisław Szozda became nal standards [Dziubiński 2007]. world champions and vice-champions in both individual and team road cycling events. Jan Mulak, the founder of the Polish track and Socio-cultural inequalities in sport fi eld “Wunderteam”, owed his social esteem to a num- ber of outstanding athletes, including long-distance run- Socio-cultural inequalities in sport refer to an unequal ners, Zdzisław Krzyszkowiak and Jerzy Chromik. Feliks distribution of such valued and coveted goods as cultural Stamm, a coach and manager of dozens of boxers, world consumption, access to high society as well as social ties champions and Olympic medalists, enjoyed great so- and good manners.

20 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport as a sphere of social inequalities

One of the pioneering researchers of consumption economic to personal. Th e unequal distribution of social was Max Weber, who linked consumption and accumu- resources so characteristic for cultural consumption re- lation of material goods in traditional societies with the sults from administering of wealth and prestige by top- natural and innate human needs, that in modern socie- level athletes in the most prestigious sports. ties became the aims of individuals and group, not the However, the coveted and achieved social goods are means [Weber 1984]. also squandered by famous athletes. Th is happens when On the other hand, T. Veblen thought the aim of an athlete is unable to deal with his fame and cannot “conspicuous” consumption is to ensure survival. He manage his fi nances rationally. Instead of continuing his considered it to be a demonstration of one’s social sta- sport career and reaching the highest levels in the sport tus and economic advantage over others [Veblen 1971]. hierarchy, athletes choose to live dissolutely and abuse In a postmodern society, according to J. Baudrillard, sex, alcohol and drugs. A good example of a fall from the consumption is a social act with a broad spectrum of signs ladder of sport career is arguably the greatest star of Man- and symbols of important social values. Th e material di- chester United, George Best, who as much as football mension of consumption loses its signifi cance and becomes loved also women, debauchery, alcohol and intoxicants. replaced with the symbolic dimension [Baudrillard 1998]. His lifestyle not only interrupted his sport career but also Athletes and their social environment participate in contributed to his premature death. Another example the distribution of cultural consumption unevenly. Th e could be a member of the 1990 World Cup and 1996 basic criteria aff ecting this participation are the attained European Cup England squad Paul Gascoigne “Gazza”, sport result, prestige of a competition and prestige of the who played for Newcastle, Tottenham, Lazio, Glasgow practiced sport. Th e athlete’s sport quality and achieved Rangers, Middleborough, Everton and Burnley. Gazza sports results gain a free-market value. Th e profi le of cul- was embroiled in numerous sex, alcohol and drugs scan- tural consumption also depends on an athlete’s education dals. Today, he has truly gone downhill, penniless and and cultural competences as well as interests and person- struggling with alcoholism. al passions. Th e foundations of elite theory were laid out by such Outstanding athletes with great fi nancial resourc- intellectuals as Vilfredo Pareto, Gaetano Mosca and Rob- es take part in the global cultural consumption by pur- ert Michels, for whom elite was a political concept un- chasing land estates and property in places not only of derstood as a group holding the most power. Colloqui- high geographical and climatic qualities but also enjoy- ally, an elite is a group of the best people in some respect. ing prestige, e.g. luxurious residences of famous athletes In political science, and especially in sociology, the elite’s in Florida, the United Arab Emirates or Qatar. In the attribute of quality is replaced with a description of for- Principality of Monaco, where the price of a square me- mal roles and positions of individuals in various organi- ter of land downtown is 32,000 euro, a large proportion zations [Wasilewski 1998, pp. 184–189]. of its population are famous athletes, actors and singers. Elite athletes are also members of elite social groups Monaco is a tax haven, has a great Mediterranean climate (real or imagined). Because of their position in the sports and excellent transportation links to large cities and the hierarchy, they certainly belong to the imagined sports Nice Côte d’Azur Airport. One of the former athletes elite, informally created in the social awareness as a result living in Monaco is the Swedish tennis star Bjorn Borg. of social recognition and labeling as elite athletes. Th is Other Monaco residents include current and former F1 type of imagined sports elite is constituted on the basis drivers Jenson Button, Robert Kubica, Nico Rosberg, of perception of members of society. Th e membership in David Coulthard and Alex Wurz as well as tennis players this type of elite is determined by applying subjective cri- Rafael Nadal and Novak Djokovic. teria and intuition. Expensive cars and airplanes do not only serve as Th e real type of sports elite results from formal regu- eff ective means of transportation, but also signify their lations guiding the creation of elite clubs of Olympic ath- owners’ membership in the fi nancial elite. Wearing de- letes, gold medalists, various sports boards, sport associa- signer clothes, jewelry, watches or eyeglasses also confi rm tion boards or members of the IOC Executive Board. To one’s membership in the elite group. become a member of such an elite collectivity one must Th e most famous athletes also participate in prestig- meet specifi c criteria, e.g. win an Olympic gold medal or ious cultural, business, political, artistic, and entertain- secure the required number of votes of delegates during ment events. On the one hand, the organizers want to an electoral convention. add importance to their events by inviting the athletes; Elite athletes in the highest positions of world sport on the other hand, athletes participate in these events be- belong to, or more often are coveted and expected guests cause they feel it will correspond with their adopted life- of elite bodies outside sport, whose members come from style and high social position. the spheres of business, politics and culture. Th e partici- Th e cultural consumption of athletes and their social pation of the best athletes in elite bodies can be a result environment is determined by a number of factors: from of their aspirations to a membership in positive reference

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 21 Zbigniew Dziubiński groups which allow them to fulfi ll their needs of luxury; but also with formal regulations, statutes or legal codes but on the other hand, can result from the need of those [Dziubiński 2011, pp. 121–137]. elite bodies to acquire some prestige of sport provenance. Since its very beginnings sport has been based on For an athlete, being part of an elite body can be moti- ethical principles and directives. In ancient Greece the vated by his or her autotelic needs, and the said organi- crucial concept was courage, in the Middle Ages – honor, zation may seem to the athlete as expressive but also as and in modern times – thanks to Pierre de Coubertin – instrumental in realizing other needs and values [Rymar- fair play. However, in postmodern times, these rigorous czyk 2011, pp. 96–107]. rules or postulates of sport give way to variously under- Famous athletes through their great sports achieve- stood utilitarian ideas [Krawczyk 2000, pp. 17–25]. Th is ments contribute to the establishment of peculiar so- means that moral standards often lose against eff ective- cial ties of sport. In sociology, a social tie can be under- ness, ability to achieve success and profi t. stood widely as anything that ties human collectivities [Szczepański 1963, p. 119], or narrowly as determined by subjective factors. Th e latter approach is represented Economic inequalities in sport by S. Ossowski who defi ned social tie as an approving awareness of membership in a group, tendency to main- Economic inequalities exist in various areas of sport and tain the most important conformisms, cult of common can be studied using diff erent research theories. For ex- values, awareness of mutual interests, readiness to prefer ample, the Marxist class theory can be applied to demon- group interests over individual interests […] sharing the strate situations in professional sport between employers same attitude towards certain symbols, objects and per- and employees or sports club owners and athletes. From sons [Ossowski 1967, pp. 153–155]. time to time, we are informed that employees (athletes) Athletes who often draw attention of large masses are not satisfi ed with the distribution of profi ts, which of fans contribute to the development of social ties on in their view is unequal and unjust. A good example a cultural basis and on a structural basis [Merton 1982, was the situation in the NHL which, due to the lack of p. 366]. Th e former results from fans’ adoption of cer- a proper legal document regulating labor relations be- tain common norms and values. Th e latter derives from tween the hockey league and the players, was forced to the contrast between “my” collectivity of fans and “their” suspend most of matches in the 1994 season (only 48 collectivity of fans who support other athletes or teams. matches were played). In 2004 the entire NHL season Social ties are formed through identifi cation of a col- was canceled, and in 2012 a dispute about a collective lectivity of fans with certain elements of symbolic cul- bargaining agreement with the NHLPA led to another ture such as team colors, team name, and – fi rst and fore- lockout. most – good results achieved by our team that lend us Th e Weberian three-component theory of stratifi ca- prestige, make us proud and subjectively feel that we are tion, Davis–Moore hypothesis of social stratifi cation and better than others [Giulianotti 2003]. Th e more we feel theory of profession classifi cation can be very useful in threatened by other collectivities, the more the oppos- explaining inequalities in professional sports. Th e main ing team threatens to score higher, the stronger social tie criterion in the Weberian class division, unlike in Marx, there is with our team. Our collectivity comprises rela- is not the ownership and control of means of produc- tions of friendship, peace, solidarity between our fans as tion, but market opportunities depending on the quali- well as relations of hatred and war with opposing fans. fi cations of professional athletes. Th e opportunities on Such tensions occasionally spin out of control and take the market depend on skills which in turn determine the the form of verbal or physical aggression towards oth- level of acquired economic assets. Th e elite football play- ers. A drastic example are the tragic events at the Heysel er Robert Lewandowski has diff erent market opportuni- Stadium on May 29, 1985 during the European Cup Fi- ties from a striker from a 3rd league team. Th e value of nal between Juventus F.C. and Liverpool F.C., where in the former is estimated by Bayern Munich at 30 million result of clashes between fans of both clubs, 39 persons euro, the value of the latter is unknown. were killed and hundreds were injured. Th at tragic event Economic inequalities in sport can be eff ectively became synonymous with the worst aspects of football. studied by applying the concept of social stratifi cation Th e share of athletes in the distribution of such rooted in American sociological tradition. In an empiri- goods as moral standards is determined by a number of cal perspective, stratifi cation is understood as social divi- socio-cultural factors. Certainly, participating in sport is sions determined by some measurable traits, e.g. income conducive to conformist behaviors; on the other hand, or wealth. In sport, the income hierarchy is determined however, the multifaceted value of sport success (affl u- by, for example, the competition level. At the top of the ence, fame, media coverage, recognition, possession of sport hierarchy are, for example, the best earning players material goods) induce non-conformist behaviors, not from the premier league, and below them players from only in confl ict with conventional standards of conduct the fi rst and second leagues. Each league features its own

22 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport as a sphere of social inequalities hierarchy of players on diff erent income levels. Th e posi- fessional sport. He has signed highly profi table sponsor- tion of players in the income hierarchy depends on their ship deals with such corporations as Nike, McDonald’s, professional skills and competences that are converted Coca-Cola and State Farm, or recently with Dunkin’ Do- into income. We can state that sport is an ideal model of nuts and Baskin Robbins in Asia. Th e top earning ten- a merit-based society in which talent, sport level, physical nis player is currently Roger Federer from Switzerland, and motor fi tness and technical and tactical skills decide who has earned 54.3 million dollars (9.3 from his played about one’s position in the income hierarchy. Th ere is no matches, and 45 outside the tennis court). His most im- place for nepotism, henchmanship or workplace favorit- portant partners are Credit Suisse, Gillette, Mercedes- ism in sport. Athletes constantly test their skills and com- Benz, Nike and Rolex. Finally, the highest earning foot- petences during various sports competitions. It is unim- ball player is David Beckham who in 2012 earned 46 aginable that a club manager or a coach would invest million dollars, including 37 from lucrative endorsement money in an athlete who has no achievements or market deals [www.forbes.pl]. value. Th e social control in sport, in the form of mass Economic inequalities can be also analyzed in terms culture, fans’ pressure and sponsors’ opinions, is so strict of other criteria, for example, age level. A good exam- that other than merit-based actions in sport are hardly ple would be the structure of income of English Premier possible. In many other areas of life individuals with no League goalkeepers below 30 years of age. Currently, the professional competences can be appointed to high so- highest earning goalie is 26-year-old Hugo Lloris from cial positions. Such practices are known and experienced. Tottenham Hotspur (90 thousand pounds a week). He Inequalities in sport not only result from attained is followed by Joe Hart from Manchester City (26 years, sports results, but also – or fi rst of all – the type of 80 thousand pounds) and David de Gea from Manches- practiced sport. Such inequalities can be studied us- ter United (26 years, 70 thousand pounds). Th e Polish ing the theory of classifi cation of occupations [Pohoski, goalkeeper Wojciech Szczęsny earns 50 thousand pounds Słomczyński 1978]. In general, by applying this theory a week, and being unhappy with his wages he recently one can generate two scales: scale of prestige and scale proposed a deal to Arsenal F.C., which if concluded will of socio-economic positions [Słomczyński, Kacprowicz make him the top earning goalie in England below the 1979]. On the basis of the socio-economic criterion we age of 30 years [sport.wp.pl/kat,1744,title,Szczesny-chce- can position sports disciplines in a hierarchical structure zarabiac-w-Arsenalu-krocie, wid,16089497,wiadomosc. and position representatives of diff erent sports in a sport html? ticaid=111845]. (social) space. At the top of the hierarchical, economic It should be noted that the organization of profes- classifi cation of sports one can certainly fi nd boxing, golf, sional sport can serve as a model of merit-based socie- basketball, tennis, football. In the middle of the hierar- ty due to its unconstrained sport (social) mobility and chy are less fi nanced sports and at the bottom sports that easiness in crossing boundaries between sports levels and can barely balance out their budgets. classes. Th is mobility is highly desired in sport, more than Boxing is defi nitely on the highest level in the hierar- in any other areas of life. It is enforced by sport trainers, chy of fi nancial distribution. Th e richest representative of club managers, sport activists, sponsors and fans. Th e this sport is the American boxer Floyd Mayweather, who lack of mobility in sport is often treated as a failure of in 2012 earned 85 million dollars, all of which he “won an athlete but also his coach and other persons in formal in the boxing ring”. Th e second in the fi nancial rankings sport organizations. is the Filipino boxer Manny Pacquiao, who earned 62 million dollars (56 million from his fi ghts, and 6 from commercial contracts). Pac-Man’s sponsorship portfo- Conclusion lio includes deals with such companies as Nike, Hewl- ett-Packard, Monster Energy and Hennessy. Th e third Th e present discussion of social inequalities in sport is no in the income classifi cation is the somewhat discredited way holistic. It does not even attempt to cover all inequali- golfer Tiger Woods with 59.4 million dollars. As com- ties in sport and is far from being exhaustive. For example, pared with the early years his income decreased when the present study does not tackle the issue of diff erences TAG Heuer and Gillette refused to extend their endorse- and inequalities in sport resulting from inherited biological ment deals with him, and his own golf course designing traits such as sex [Scraton, Flintoff 2002; Organista 2012, company faced a serious crisis. Despite these diffi culties, pp. 193–202] or race [Summary Report… 2010; Kraw- thanks to a profi table deal with Nike, Tiger Woods still czyk 1995, pp. 162–164]. It is an important issue consider- remains of the highest earners in sport. He is followed by ing the fact that such inequalities are inconsistent with the the basketball player LeBron James, who earned 53 mil- idea of merit-based society, whereby inherited traits may lion dollars (13 million from played basketball matches, not have an impact on the social (sport) situation of an in- and 40 from advertising contracts). LeBron James is an dividual. Th e present study also does not discuss inequal- advertising giant not only in the NBA but in entire pro- ities in access to sport [Lenartowicz 2011, pp. 266–283.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 23 Zbigniew Dziubiński

It must be stated, however, that the social organiza- Krawczyk Z. [1995] Rola czynnika rasowego w sporcie, Socjo- tion of sport can be regarded as a model of merit-based logia kultury fi zycznej, Z. Krawczyk (ed.). Warszawa: AWF. society in which particular positions and roles are at- Krawczyk Z. [2000] Sport jako symbol, Sport w zmieniającym tained because of athletes’ professional competences and się społeczeństwie. Warszawa: AWF. opportunities on the market. Th e position in the hierar- Lenartowicz M. [2011] Klasowe i warstwowe uwarunkowania chy precisely determines the distribution of valued and kultury fi zycznej, Socjologia kultury fi zycznej, Dziubiński coveted social goods of symbolic, socio-cultural and eco- Z., Krawczyk Z. (ed.). Warszawa: AWF. nomic character. Th anks to their achievements the most Lenartowicz M. [2012] Klasowe uwarunkowania sportu i rekre- outstanding athletes enjoy prestige, respect, social recog- acji ruchowej z perspektywy teorii Pierre’a Bourdieu. War- nition and membership in sport and extra-sport (busi- szawa: AWF. ness, cultural, political, artistic) elite bodies. Th ey also Marks K., Engels F. [1962] Manifest komunistyczny, Dzieła, vol. 4. Warszawa: KiW. occupy positions on the highest levels of income strat- Merton R. [1982] Teoria grup odniesienia i struktura społecz- ifi cation (hierarchy). Th e distribution of social goods na. Kontynuacje, Teoria socjologiczna i struktura społeczna. among athletes is determined by the sport result as well Warszawa: PWN. as by the type of practiced sport and its position in the Nowak S. [1970] Metodologia badań socjologicznych. Warsza- hierarchical classifi cation of sport disciplines. wa: PWN. Sport can be also a model of merit-based society in Organista N. [2012] Nierówności płciowe w procesie socjali- view of its openness and social mobility. Moreover, the zacji do kultury fi zycznej, Kultura fi zyczna a socjalizacja, mobility in sport is expected and also enforced by sports Dziubiński Z., Jankowski K.W. (ed.). Warszawa: AWF, trainers, sponsors and fans; the lack thereof is often re- SALOS RP. garded as a failure of all. Ossowski S. [1967] Wielogłowy Lewiatan i grupa społeczna. Social inequalities related to the unequal distribution O perypetiach pojęciowych w socjologii, Dzieła, vol. 4. of valued social (sport) resources are “the salt of sport”. Warszawa: PWN. Th ey are desired since they are the motor of sport de- Pohoski M., Słomczyński K.M. [1978] Społeczna klasyfi kacja velopment and pursuit of excellence. Inequalities are de- zawodów. Warszawa: PAN. sired as eff ects of diff erences on the championship levels, Rymarczyk P. [2011] Wpływ globalizacji na kulturę fi zyczną, but must be eliminated at the level of access to sport and Socjologia kultury fi zycznej, Dziubiński Z., Krawczyk Z. equality of opportunities. (ed.). Warszawa: AWF. Th e application of the Davis–Moore stratifi cation Scraton S., Flintoff A. (eds.) [2002] Gender and Sport: A Read- theory in sport is perfectly justifi ed. According to this er. London: Routledge. theory, the distribution of social (sport) resources should Słomczyński K.M., Kacprowicz G. [1979] Skale zawodów. be determined by the level of sports development and Warszawa: PAN. hierarchical position of the practiced sport. Diff erences Summary Report. Racism, ethnic discrimination and exclusion of and inequalities in sport are necessary as they are a com- migrants and minorities in sport: Th e situation in the Euro- pensation for the best athletes for their eff orts, sacrifi ces, pean Union [2010]. Wien: FRA – European Union Agen- and gained competences in the form of their high posi- cy for Fundamental Rights. tions in rankings. Szacka B. [2003] Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Ofi - cyna Naukowa. References Szczepański J. [1963] Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa: PWN. Baudrillard J. [1998] Th e Consumer Society: Myths and Struc- Sztompka P. [2005] Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków: tures. London: Sage Publications. Znak. Davis K. Moore, W.E. [1945] Some principles of stratifi cation, Tyszka A. [1970] Olimpia i Akademia. Szkice o humanistycznej American Sociological Review, No. 2. treści sportu. Warszawa: SiT. Dziubiński Z. (ed.) [2007] Sport a agresja. Warszawa: AWF, Veblen T. [1971] Teoria klasy próżniaczej. Warszawa: PWN. SALOS RP. Warner W.L., Lunt P.S. [1942] Th e Social Life of a Modern Dziubiński Z. [2008] Kościół Rzymskokatolicki a kultura Community. New York. fi zyczna. Warszawa: AWF. Wasilewski J. [1998] Elita, Encyklopedia socjologii. Warszawa: Dziubiński Z. [2011] Olimpizm a nowoczesność, Socjologia Ofi cyna Naukowa. kultury fi zycznej, Dziubiński Z., Krawczyk Z. (ed.). War- Weber M. [1975] Klasy, stany, partie – podział władzy w obrę- szawa: AWF. bie wspólnoty, Elementy teorii socjologicznych. Materiały do Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D. [2001] Metody badaw- cze w naukach społecznych. Poznań: Zysk i S-ka. dziejów współczesnej socjologii zachodniej, Derczyński W., Giulianotti R. [2003] Th e Twentieth-Century Sport. Football, Jasińska-Kania A., Szacki J. (eds.). Warszawa: PWN. Class and Nation, Globalization: Critical Concepts in So- Weber M. [1984] Szkice z socjologii religii. Warszawa: KiW. ciology, Robertson R., White K.E. (eds.). London, New Whannel G. [2002] Media Sport Stars. Masculinities and Mora- York: Routleudge. lities. London, New York: Routledge.

24 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport and foul play1*

Jerzy Kosiewicz Józef Piłsudski University of Physical Education in Warsaw

Summary The article has strictly a theoretical and non-empirical character. The author presents examples resulting from various observations. The aim of the paper is to present the causes, functions, and results of fouls, fouling, and foul play. Although fouls do not comply with the rules of games, the paper demonstrates that fouls are often used; they enjoy a quiet acceptance of the sporting world; they are tolerated and accepted; even more, they are often – more or less explicitly – desirable. The author employed the idiographic method (descriptive), that is, an approach typical for the general method- ology applied in the non-empirical humanities and social sciences; the analytical method (referring to the British analytical philosophy); the nomothetic method (explanatory), the approach based on exegesis and hermeneu- tics of cultural texts utilized in order to create a closer understanding of the phenomenon of foul; the axiological method (evaluating of the use of foul); and the synthetic method, which was mainly used in the summary and the abstract. Author also applied a specifi c methodology typical for sociology, which refers to interpretationism based, in this case, on a genetic approach (referring to the sources and causes of phenomenon of foul), as well as on a realistic and empathetic approach. Keywords: sport, foul play, causes of foul play, theatralization of foul play, game regulations.

Streszczenie Artykuł ma charakter ściśle teoretyczny i pozaempiryczny. Posługuje się jedynie w niektórych miejscach przykła- dami wynikającymi z nieintencjonalnych spostrzeżeń. Skoncentrowany jest na zjawiskach, przyczynach, funk- cjach i efektach stosowania fauli, faulowania i gry faul. Wskazuje, że mimo iż niezgodne z przepisami, to jednak są one często stosowane. Cieszą się w środowisku sportowym cichą akceptacją, są tolerowane, akceptowane i nawet częstokroć – mniej lub bardziej jawnie – pożądane. Autor zastosował charakterystyczną dla metodologii ogólnej dotyczącej pozaempirycznych nauk humanistycz- nych i społecznych metodę idiografi czną (deskryptywną), metodę analityczną (nawiązującą do brytyjskiej fi lozo- fi i analitycznej), nomotetyczną (wyjaśniającą), metodę przybliżającą rozumienie fenomenu faulowania: opartą na egzegezie i hermeneutyce szeroko rozumianych tekstów kulturowych, metodę aksjologiczną (wartościują- cą jego stosowanie) oraz metodę syntetyczną zlokalizowaną głównie w podsumowaniu i w abstrakcie. Autor zastosował także właściwą socjologii metodologię szczegółową, nawiązującą do interpretacjonizmu opartego w tym wypadku na metodzie genetycznej (odwołującej się do źródeł i przyczyn faulowania) oraz realistycznej i empatycznej. Przedstawione rezultaty dotyczą szeroko rozumianych nauk społecznych o sporcie. Nawiązują do socjologii i fi - lozofi i społecznej, dlatego że autor rozważa zjawisko i znaczenie faulowania w kontekście społecznym. Z jednej strony są one świadectwem teoretyczno-socjologicznego namysłu nad rolą i znaczeniem oraz moralnymi, a tak- że pragmatyczno-prakseologicznymi aspektami fauli, faulowania, gry faul w środowisku osób zajmujących się sportem; z drugiej zaś – fi lozofi czną refl eksją nad fenomenem faulowania, immanentnie związanym z aktywno- ścią sportową, refl eksją, która może być wykorzystana w – kształtującej się dopiero – fi lozofi i sportu. Słowa kluczowe: sport, gra faul, przyczyny gry faul, teatralizacja gry faul, przepisy gry

*1 Th e study was supported by Ministry of Sciences and Higher Education (Grant No. 152 Józef Piłsudski University of Physical Education).

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 25 Jerzy Kosiewicz

Introduction ize or destroy values and autotelic attitudes. Th is invali- dates the need for recognition, interiorization, and ac- Th e main objective of the paper is to point out that al- ceptance of normative ethics in sport, including the idea though fouls and fouling in sports are prohibited by reg- of fair play. A strictly pragmatic and praxeological point ulations of particular disciplines, and despite the threat of view exists: the balance of costs and profi ts, the poten- of more or less strict penalization for such behavior, tial benefi t, and the advantage(s) accompanying a com- fouls and fouling are commonly and frequently used petition’s fi nal results dictates what is accepted and de- by competitors (the scope and motivation for their per- sired in sport. In order to achieve success in sports, the formers doesn’t change). Fouls and fouling are stimulat- regulations of specifi c disciplines are also used. It is nei- ed by the particular society connected to the sport and ther compliance with the standards of pure play (that is, competitors. strict application of the provisions) nor adherence to the Neither rules and regulations nor prohibitions and rules of pure play that are of any importance when the injunctions having a practical and praxeological (assum- only thing that matters is the fi nal, concrete result of the ing effi cacy) character are able to eliminate fouls, fouling, competition. and foul play.1 Moral penalization doesn’t help either. In sports, moral types of penalization have, at best, second- ary importance. Th e rules of game are treated instrumen- Game regulations and fouls tally, rather than as autotelic. No one takes the rules of game as inspiration for moral behavior or as a challenge When considering the occurrence of fouls, fouling, and to behave morally. Th e rules are not a measure of univer- foul play in sport, a variety of forms of fouls can be dis- sal and necessary ethical obligation (the basis for the for- tinguished, regardless of whether one is considering di- mulation of necessary and universal moral norms). rect or indirect competition. Th is is the same for the phe- Morality (or in this case, moral standards) is, in fact, nomena of any other form of aggression. One can thus external to sport: it is not internally, that is essentially distinguish fouls that aff ect the body, psyche, and rela- and inherently, tied to sport. Morality does not penetrate tionships. In the latter case, fouls impact social condi- the structure and content of sport; it is not essentially tioning, social involvement, and the determinants of meshed with sport, because the essence of each sport is those involved with particular forms of athletic activi- solely designated by its regulations and rules. Skills – that ty. When categorizing fouls, we can also distinguish the is, technical and tactical training – and the entire sports fouls committed on the fi eld from fouls committed off infrastructure, including the buildings and architectural the fi eld, including those fouls not even related to a par- space, the necessary equipment, accessories and players’ ticular game. Our considerations include fouls of a verbal apparel, are adapted to the statutory objectives. or auditory nature; fouls in the form of printed material; Since the rules of games and competition, as well as and fouls in the form of appearances in fi lm, TV, or the the various administrative sports associations (legalized Internet. Th is can include feature fi lms and dramatized in the court registers), are not eff ective and do not pro- documentaries. Th ese fouls can also occur in reports pre- duce restrictive results relating to the reduction of fouls, sented in various publications, festivals, and exhibitions the greatly relativized moral standards, including the var- in which participants, adversaries, or competitors make iously understood fair play, do not subsequently prevent comments about past or future events. Such events might and will not prevent the occurrence of fouls.2 Th is is due have happened during a competition or beyond the con- to the fact that there is vital demand with various motiva- fi nes of a competition. tions for fouls, fouling, and foul play existing in the com- Fouls will always stand in confl ict with other forms munity of people who are interested in sport. of aggression or violence, which some sport disciplines Th is demand is manifested not only in the form of not only justify through their rules but also support and tacit acceptance, but is also manifest in many situations encourage as a statutory element for those disciplines. when a foul is carefully planned and desirable. Th ese other forms of aggression and violence are ele- Th e demand, need, acceptance, desire, and toler- ments that are required, intrinsic, coherent, instrumen- ance for fouls, fouling and foul play relate primarily to tal, and task-oriented for these particular disciplines [Ko- athletes, their teams, their coaches, owners of particular siewicz 2010a; Parry 2002]. clubs, fans, and other people or institutions connected Fouls in sport, particularly those committed by ath- with the teams. On the other hand, players aff ected by letes during competition, will never be in accord with the a foul, and the community associated with them, take, in accepted rules of the game, i.e., with the offi cial regula- this case, the opposite position: they demand exemplary tions. Fouls will also always infl uence – in annoying, de- punishment of the rivals performing the foul(s). pressing, harmful, or sometimes even tragic ways – the A afore mentioned demand, need, acceptance, desire fate and health of athletes. When only taking into ac- and tolerance for fouls, fouling, and foul play neutral- count the rules of the game and the legislative intent ex-

26 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport and foul play plicitly expressed (included) in regulations, fouls in sport may not anticipate its appearance, foul play may, but are negative phenomena. Th ey are therefore not neces- does not have to, appear. sary, coherent, or recommended in sport. Th ere is no log- Th e behavior of an outstanding heavyweight boxer, ical relationship, i.e., cause and eff ect-based relationship, Andrzej Gołota, could serve as an example. Gołota, between a foul and the regulations governing a particu- annoyed by his opponent’s resistance in the fi ght for lar sport discipline. Neither the need for nor praise of the top position in the ranking of candidates (chal- foul play stems from the rules. To be more precise: this lengers) to fi ght for the title of world champion in means that a description of the pragmatic (that is, practi- professional boxing, repeatedly struck below his op- cal) rules of conduct in particular disciplines, which are ponent’s belt. Gołota was therefore disqualifi ed. similar in their regulatory overtone to legal provisions, Boxer Mike Tyson, in turn, was disqualifi ed for bit- do not logically (that is, according to the logical proce- ing off a piece of Evander Holyfi eld’s ear. Tyson’s be- dure employed by David Hume in his analysis of the havior was the result of negative emotional experi- concept of naturalistic fallacy [Hume 1947 and 1963; ences and showed dissatisfaction with the course of Jedynak 1974] indicate, that foul play might or ought to the competition. Holyfi eld not only successfully re- appear in sports.3 Th is cannot be logically derived from sisted, but even began to prevail over Tyson in the regulations or their description that the major or even match for the world championship. minor (whether secondary or related to particular phase 2. Th e provisions of a competition may contain implic- of actions) goal or task for participants in a sports com- it suggestions regarding what can be done to achieve petition is, or must be, fouling. Further, it cannot be im- the assumed goal beyond the accepted and recom- plied from the regulations or their description that the mended (in conformity with applicable regulations) use of procedures, techniques, and means that enable, fa- tactical and technical solutions particular to a given cilitate, or lead to fouling are permitted or recommend- sports discipline. In fact, the goal might be of ma- ed as a moral possibility, duty, or categorical imperative. jor or minor importance; the goal may only relate In accordance with the standards expressed in the provi- to a stage within a contest or the goal could be for sions of particular sports disciplines, foul play is neither the entire competition itself; the goal may be for one implicatively nor instrumentally tied to the regulations or several competitions; and the goal may be either of sports disciplines. Th e rules do not encourage players temporary or fi nal. to use foul play; the rules may only predict the occur- An example of such a case is common in the disqual- rence of foul play as undesirable phenomena and deter- ifi cation that occurs in ski jumping due to a candi- mine the form for its penalization. date’s unauthorized clothing. Even though the rules clearly defi ne the parameters of a ski outfi t, individ- ual skiers and their managers are constantly trying Fouls, fouling, and foul play as a result to improve the clothing’s surface to extend the fl ight of non-statutory activities of a jumper. Th e skiers and their managers interpret the restrictions contained in the rules of this sport – Th e absence of any formal or statutory validation of foul contrary to the will of the rules’ creators – such that play – that is, the lack of a source for the use of foul play a transgression of the rules can help skiers achieve in a discipline’s formal regulations – does not result in better results. the eradication of this kind of play. Th us, why do fouls 3. According to those involved in a particular sport, the occur? rules of a competition might create a corset that re- 1. Foul play might arise from emotional impulses, stricts creativity. Further, such rules may too harshly which are aimed at the opponent and that have in- and too oppressively hamper the progress, approach, jurious intent. Foul play might be the manifestation and eventual achievement of the pursued objectives. of a forbidden form of katharsis, a testimony to the To act against the rules is to manifest a desire for overwhelming need to purify negative and stressful freedom and for liberation from imposed and some- tensions. Fouls may also represent an increasing dis- times irrational constraints. Th ese actions can con- satisfaction with the unfavorable course of the com- tribute to adjustments to regulations: to the tight- petition; thus, it may be an expression of negative ening or easing of rules occurring in the regulations. emotions such as rage, anger, and aggression against Also, these actions might lead to the incorporation a rival who is the alleged or actual perpetrator of an of changes of a nature too diffi cult to predict. assumed – and therefore not necessarily real – fail- An example may be taken from volleyball. In the ure, or who can be perceived as the actual cause of past, individual players attempted to hit the ball an impending disaster. Anyway, this type of behav- twice: fi rst after the failed blocking of the opponent ior has the character of potentiality in the sense that, attack; after that, when the ball landed on their side, although the rules of a particular discipline may or they try to hit it with a hand or foot. It was then

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 27 Jerzy Kosiewicz

a clear breach of the competition’s rules. Currently, cessfully executed application of a deliberate (not ac- though, this kind of play is allowed. It increases the cidental) technical foul that results in interrupting attractiveness and the fl ow of the game. a game’s running time and is harmful to the oppo- nent (and his team) who was fouled. Th e foul is also disadvantageous in terms of the fouled player’s as- A planned foul play sumptions regarding the process of the competition. Paradoxically, when taking into account the perpe- A foul may be either accidental or carefully planned. In trator’s motivation, this type of foul play may have either case, it surprises all when it happens randomly or an autotelic, and not instrumental, nature. Th e foul accidentally; it only surprises some of the competition’s becomes for the perpetrator the goal itself; it does participants, players, coaches, and observers when it is not serve as a means for achieving pragmatic or utili- formerly planned. tarian objectives. Th erefore, it is the pursuit and ful- 1. Th e planned foul play can, from the standpoint of fi llment of the expectation of good fun. Some fans effi ciency and eff ectiveness, be skillfully and sensibly consider foul play to be an example of a certain type woven into the structure of a game and used as a tac- of pure fun. Th ough this type of good fun happens tical or strategic option [Simon 2007]. Warren P. Fra- at someone else’s expense, fouling – regardless of au- leigh calls this kind of foul an “intentional tactical totelic motives – is also the negation of the rules gov- rules violation” [Fraleigh 2007, 212–213]. Li-Hong erning a given discipline. (Leo) Hsu defi nes it after Fraleigh as a “good foul” or An example of this kind foul play is the fi gure of a “professional foul” [Li-Hong 2005, 6–7]. Foul play Leszek Drogosz, the famous boxer who fought in the in the indicated cases alters the spatial and tactical light weight, light welterweight, and middleweight cat- texture of the game, evoking unexpected emotions egories. Drogosz was multiple-time Polish champion and curiosity caused by unanticipated changes in the (in the 1950s and 1960s; he won his last title in 1970); situation. In examining foul play from a structural he was also a multiple-time European champion. His and formal position – and putting aside the tragic technical and tactical skills were superb. His specialty consequences that may occur, for example, to one’s was foul play in fi ghts against opponents in ways refer- health – it could be conceived that this phenomena ees could not perceive. Fans raved about his skills. He might have positive and benefi cial implications. achieved great popularity. However, the consequences of Two examples can be seen. Th e fi rst indicates that such behavior can be threefold: foul play greatly increases the attractiveness and a) experience of pleasure and an egoistic sense of fulfi l- spectacular aspects of professional ice hockey games. lment of the player’s own selfi sh needs; A professional hockey team sometimes has one play- b) exposure of the victim of the foul to psychological, er who specializes in one kind of play: he skillfully physical, and relational discomfort; the same danger and intentionally initiates fi ghts with other players of exposure relates to the team that is associated with on the ice. He fi ghts eff ectively. Th is type of behav- the completion of the victim’s sports-related objec- ior is desirable, although it exposes the hockey player tives; and his team to a variety of penalties. c) exposure of the perpetrator of the foul and his team Th e second example shows that foul play can bring to penalization; to random loss of opportunities on other and expected benefi cial results. Th is applies to the way to planned victory, a loss that is not associ- the player a football (soccer) fi eld, who in aiming to ated with the tactical assumptions of the game. score a goal, is fouled just outside the penalty area. Th is type of foul play – also called the „intentional tactical rules violation” – leads to a free kick outside Foul play and transparency of motives: the penalty area. It does not often result in a goal. manipulating the referee’s reaction For the defending team the benefi ts of the tactical foul are obvious: it moves the ball away and reduces When considering the aforementioned reasons for fouls the threat of giving up a goal. Th is type of foul not in terms of transparency of intention or motives, we deal only meets with tacit approval, but is also tolerated with two kinds of foul play. and accepted and even desired by fans of the defend- 1. Th e fi rst type is characterized by deliberate fraud, ing team. Th e opponents – players, coaches, fans, a planned hoax; a foul in which the real intentions and journalists – condemn this type of behavior and are not available to the referee. Foul play in this case demand its proper penalization. is a manifestation of a sort of “game” within a game 2. A foul may originate from a player’s desire to achieve that is based on the intentional misleading of a ref- pleasure that arises from the foul. Th is applies to eree. Th is type of game will be the subject of another a situation when the player is satisfi ed with the suc- paragraph later in this paper.

28 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport and foul play

2. In the second type of foul, we are dealing with open, 3. Mental and physical incapacity caused by an exist- transparent, and conscious foul play. Th e nature of ing illness or one that develops during a game. Th is this second type of foul is obvious with regards to includes interrupting competitors’ actions in a way the benefi ts that the player will gain when the foul is that is contraryto regulations: holding; intentionally noticed and, according to the rules of the game, pun- stepping in front of or undercutting an opponent’s ished. Th e intention of the player and his team in the leg in football or in handball; illegal clinching in the second case is for “the game” within the game to be boxing ring; noticed and identifi ed as such. Applied by the refer- 4. An improper selection of technical and tactical ee, punishment might bring both the player and his meansin certain situations. Examples can be found team essential advantage in the fi nal balance of bene- during rugby matches or American football match- fi t and loss. Such a possibility occurs, for example, in es: a poorly executed tackle: a defensive attack when some situations in basketball, which we will present a defensive player tries to stop a speeding opponent in more detail further in the paper. and throws the opponent to the ground. Regardless of the situation, we are dealing in both 5. Improperly prepared sports infrastructure: football cases with the manipulation of a referee’s behavior. Th e fi eld, running track, bicycle racetrack, or horse or car objective of the manipulation is to force the referee to racetrack. In such cases, we can observe stumbles on behave and act in a manner that the player committing a running track and collisions on a car or motorcycle the foul assumes and expects. It’s worth mentioning that track, thus eliminating competitors from competi- the foul in which the intention of player is disguised (as tions. compared to the foul with transparent and clear intent, 6. Sports equipment that is poorly prepared, poorly the so-called good foul), opens for the referee two possi- matched, or poorly designed. It could result in colli- bilities: he can either punish the actual perpetrator of the sions in races involving bicycles, motorcycles, or cars. off ense, or he can punish the fouling player’s victim. In 7. Poor weather conditions: rain, snow, and the slip- the fi rst case, the referee does not proceed in accordance pery playing surfaces that result from poor weath- with the intention of the manipulator, does not surren- er conditions. Th is is a common cause for collisions der to the fouling player’s manipulation, does not follow during F1 races. his suggestion and identify the manipulative character of 8. Major mental stress caused by the infl uence of ag- “the game” within the game. In the second case, the ref- gressive and demanding attitudes of rivals during the eree complies with the fouling player’s suggestions. He game; the negative impact of mass media, fans, club acts as the manipulator had assumed. owner, and trainer; excessive expectations of other From the perspective of those who like to consid- team members. Such a situation occurred with inter- er foul play in light of the principles of fair play, it can national football star Zinedine Zidan. During a foot- therefore be assumed that the obvious foul is a more neg- ball match attached end of his career, Zidan was the ative form of behavior than the foul skillfully disguised victim of an intense aggressive verbal attack from his or masked. Th e case of a transparent foul might be called opponent. He lost his temper and used his head to il- “open, obvious or insolent” foul play [Goff man 1981, legally hit (head-butt) the off ending opponent in the 104]. However, in both cases, not only are the rules of chest. He was dismissed from the fi eld. the game violated (which always seems to be a negative quality from the point of view of supporters of fair play), but even worse, the decisions of the referee are manipu- Fouls, fouling, and foul play and attrac- lated. tiveness of spectacle

Is a foul able to bring benefi ts: a) to the practice of com- Foul play as an accidental phenomenon petitive sports, and b) to a sports event by increasing its attractiveness? Undoubtedly yes. It is a phenomenon Foul play may also occur as an unintentional mistake in that has become accepted and tolerated but also some- sport that results from series of situations. Among others thing that is desirable. Th e following reasons might as- aspects, foul play could be testimony to: sure a positive answer: 1. Poor training or preparation for competition. For ex- Th e observations stated above in point number three ample, in boxing it is hitting the opponent with an (the paragraphs regarding fouls, fouling and foul play as open glove or below the belt; a result of non-statutory activities) indicate that foul play 2. Th e manifestation of fatigue and loss of a player’s may (not necessarily directly) result in, inspire, or high- necessary physical and mental agility. For example, light the need to introduce positive, perhaps even signifi - when physically and mentally exhausted F1 drivers cant, changes that would be especially valuable for com- lose control over their cars, and then hit other cars; petitive sport [Reddiford 2002]. Foul play may in fact

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 29 Jerzy Kosiewicz contribute to the modifi cation of a competition’s regu- The temptation and the penalty lations or the provisions of a particular discipline. Foul associated with fouls play may also contribute to the exacerbation or mitiga- tion of ensuing fouls and to a signifi cant or less notice- Why are athletes tempted to consciously risk disgrace able (but still signifi cant in term of potential damage) re- and moral condemnation despite threats of oft-onerous duction of trauma. penalties, despite an awareness of harm to the health of With regards to this, two examples can be provided: the individual, and despite the social harm related to the use of foul play? Why do they decide to become subject Th e fi rst relates to the evolution of boxing regula- to the penalties according to the provisions of the com- tions, which has reduced the possibility of fouls by play- petition and, moreover, subject to the potential adminis- ers. Th e referee’s power and ability to penalize competi- trative, civil, and criminal legal procedures? tors has been increased with the power to apply admoni- tions, warnings, and player disqualifi cations. 1. Th ey pursue a willful victory or a tie. In the fi rst case, for example, football players must “intercept Th e second example relates to soccer. For some time the ball from the rivals, conduct an action, in which now, players (with the permission of trainers) have been they will not allow the opponents to knock them trying to ease the game’s rules in order to make games down on the fi eld (in fair or unfair approach) and more humanitarian by helping the referees execute the fi nd themselves in a situation in which they might fi eld rules. Th is applies to situations in which a player score a goal” [Janus 2010, 34]. And it has to be at who was the object of a foul is lying on the fi eld and least one goal more than the opponents have scored. needs immediate medical attention. Even if the referee On the other hand, for football players to fi nish does not notice the foul and the unfolding situation, the a competition in a tie they must at least prevent the other team’s players would kick the ball out of bounds. opponents from scoring one more goal. In both sit- Following medical intervention, the injured player’s team uations, the player must avoid his opponent’s un- would pass the ball to their opponents, and they would fair, non-regulatory actions. By playing strongly start the game again. against rivals, a player can often move a game closer to a more or less distant aim. Often, a player con- In response to the second question posed above, sciously exceeds the game’s regulations. Fouling foul play might in many ways signifi cantly contribute to may be the key to success, especially if it impacts the changes in the spatio-temporal, spontaneous, or planned competition’s performance or plays a decisive fac- structure, blueprint, or scenario of an event and its cog- tor in deciding the winner in a championship or in nitive and emotional reception. Foul play may contrib- a tournament [Janus 2010] ute to the temporary removal of a competitor or the re- moval of a greater number of athletes from a competi- 2. Th ey take risk because they think that the poten- tion. Th is may also result in the temporary or permanent tial benefi ts coming from the foul clearly outweigh removal from athletic circles, or even in the removal of the possible – but not inevitable – punishment or an athlete from society to the penal system. Foul play negative health eff ects. Th e benefi ts can be fi nancial, not only changes the formal structure of a game and political, religious, or cultural. Benefi ts can include a game’s so-called dramatics, but it also – regardless of fame or even immorality that ensues from the op- the legal and moral overtones, that is, withdrawing the timum publicity. Usually, foul play is made implic- multiple axiological and pragmatic contexts as well as the itly acceptable by players and secretly endorsed by consequences of foul play – brings more attention to the the whole environment: in social circumstances, in course of events (for example, on the fi eld). It also in- the changing room, in the coach offi ce, on the fi eld, creases the general interest in the fate of the penalized in- backstage, and throughout the ethos of sports, the dividuals and teams. Th e interest can extend to their ca- ethos practiced within their profession. In this re- reers and any transfers or changes in the standings of the spect, the fi nal football match of the 2010 World individual or team. Cup in South Africa can serve as one of many exam- For these reasons, fouls, fouling, and foul play are ples. Th e game between Spain and the Netherlands phenomena not only tolerated and accepted, but also de- was full of mutually ruthless and harsh fouls. Hockey sirable, as they increase the attractiveness of sports per- game brawls are examples as well. formance, hence its pageantry and profi tability. Finan- cial benefi ts from advertisers help to strengthen and re- 3. Th is type of behavior enjoys quiet approval; it’s even fi ne the club and team through the ability to acquire new desirable– despite offi cial proclamations otherwise – players and better coaches. amongst athletes, coaches, authorities, team owners, and fans.

30 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport and foul play

Beyond doubt, foul play signifi cantly increases which the primary pragmatic and praxeological goal a sporting event’s attractiveness. Th is includes: is to succeed (in whatever way this concept is under- – Heightening the aleatory nature of a sports event by stood, for example: depending on the situation or adding unexpected, unpredictable (for competitors relatively understood success). and observers), and random components that occur Th e main and the most important purpose of com- in both fi xed and schematically arranged elements petition – in pragmatic, praxeological, and axiologi- during the event. cal meaning – is not a strict adherence to the rules of – Enriching the dramatic component of a perfor- the competition, but the optimal use of their content mance as a licentia poetica of its own kind, by satu- in order to achieve success. Th e purpose of modern rating it with here-and-now authentic emotion and professional sport is not so-called pure play (not to eff ort, i.e., with content that is beyond the sport’s be confused with the fair play), that is, a strict and normal events. Fouls of both kinds – planned and without exception adherence to the rules of the dis- spontaneous – can lead to real personal (and team) cipline. Th e purpose of modern professional sport is tragedy. Th e hardship might haveovertones related to to use the rules to achieve another, fully pragmatic ambition (due to unfulfi lled plans, disappointment (from the standpoint of the fi nal benefi t and advan- over broken hopes for applause and fame, or dreams tage), praxeological (with regards to eff ectiveness and of winning the championship); related to fi nance effi cacy), and strictly egotistical purpose that was as- (the elimination of resources for further training and sumed in the competition’s score. Th erefore, people maintenance); related to health; or related to dam- who co-create the plan of the game weigh, on the aged national, ideological, or political relations. one hand, the benefi ts of adherence to the rules, and In theatrical plays, events such wars, fi ghts, mutila- on the other hand, disobedience in order to achieve tions, or the aforementioned individual and interperson- both short – and long-term goals (even at the price al tragedies are not real. Th ey happen as a part of writ- of severe penalties). ten and scripted sequence of events as seen on stage; they are designed by the playwright, producer, and director. Th erefore, the variety of fouls can be listed. If the Although previously planned, they have power to elicit foul is planned in advance and appears to be feasible in sublime aesthetic and artistic experiences, especially in predictable situations during the game, we are dealing cases of good performances. Viewers of a show experi- with so-called tactical fouls. Th e opposite parties accept ence deep emotions regarding the success or failure of them, even if such fouls result in painful consequences. persons involved in the drama on stage. Th ese fouls are in fact included in the profi t and loss bal- Dramatic situations that occur during a sports spec- ance of the game. Th ey are a part of the unwritten agree- tacle, such as a permanent injury or even a death due to ment, a sort of protocol commonly known to particular foul play, happen for real: they are not an isolated met- circles. Th ere they abide, regardless of the possible eff ects aphysical aesthetic composition suspended in a world of the actions of judges, commentators, or general pub- of artistic abstraction, separated from the real life by lic opinion. Analogous is the silent acceptance of the use a “fourth wall” or a “magic curtain.” Th ey cause deep, of various types of doping that occurs in many social and varied and authentic experiences. Th ey often result in sporting circles. It is accepted among those who remem- permanent mental, physical, and relational changes (e.g., ber that for many decades drugs accounted for a signifi - family) in athletes, as well as direct and strong emotional cant stimulator in the work of eminent artists and were excitement among the observers and fans. A positive per- a part of the ethos of theatristic society. ception of the whole event (a structural stand-alone enti- ty) is infl uenced by one’s presence or even better: partici- 5. One of the reasons for the increased occurrence of pation in a most surprising performance, full of dramatic foul play is the widespread commercialization of tension, fouls, and unforgettable changes of action. Th e sport, which is a fetish of contemporary times, the greater the mass media attention and public opinion the importance of which continuously grows. It right- event garners, the longer it will be remembered. fully intensifi es popular interest in sports, especially sports spectacles. Th is factor, as well as the increasing 4. Th e people responsible for the score, the course, and expectations of demanding employers who pay huge the eff ectiveness of professional sports competition salaries and bonuses and the expectations of wealthy treat the provisions of particular disciplines both as sponsors hungry for success and ruthlessly enumer- formalized guides which defi ne the general rules and ating failures, will certainly increase number of fouls. characteristics, and as general indicators of a com- Th is phenomena will also stimulate the development petition’s limits. Th e provisions constitute an initial of fouling, foul play, the eff ectiveness of fouls, the framework, the basis for a road map that contains all technical skills of players in achieving them, as well the detailed data, that is, the performance’s score, in the development of other forms of aggression.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 31 Jerzy Kosiewicz

Based on the foregoing considerations, it can be con- er than other penalties, as the foul is judged to be inten- cluded that fouls, fouling, and foul play are phenomena tional fraud. not only tolerated and accepted but also desirable, espe- Sociologist Erving Goff man shares this point of view cially when they increase the attractiveness of sports per- in a book that characterized human life in light of theat- formance as well as increase the growth of income dra- rical categories [Goff man 1981]. He claims: “When we matically and positively. Financial benefi ts in the form speak of those who mislead and deceive, we think about of income from advertisers help to strengthen the infra- the discrepancy between the pretence their created and structure of sports club and team and help to increase the reality. We also think about how risky is a situation a team’s quality through hiring new players and better in which at any moment something might happen that and increasingly more expensive coaches. the performers of the play will be caught red-handed, at any moment the precipice between reality and the sta- tus of things the performers openly presented can be re- The theatricalization of the foul play – vealed. It brings the jeopardy of humiliation and some- or the “play” element in the game times a complete loss of reputation” (ibid., p. 101). Further, Goff man indicates “When we discover that Th e use of foul play is treated by the players, their coach- someone with whom we deal is a quack or a wriggler, we es, employers, and supporters of the team as a constant feel that he had no right to play the role he had played and essential component of the techniques and tactics of before” (ibid., p. 102); that this person fraudulently ben- competitive sport. Foul play is a manifestation of a pecu- efi ted from the status that created the illusion of honesty. liar game; in another words, it is manipulation that aims Th e competitor undertakes this quite exciting and to mislead a referee. Th e foul leads to the punishment or thrilling procedure either because he likes such extreme even elimination of a competitor, and ultimately weak- challenges, or because it has been assigned to him by the ens the opponent’s team. Finally, it results in the defeat coach as a necessary – but not statutory – technical and of rivals, who like their fans are embittered by a bad ver- tactical operation. Even when intentions are reprehen- dict. N. van Quanquebecke and S.R. Giessner state that sible, the player’s good performance results in a feeling “many fouls committed in football (called soccer in some of satisfaction and approval, or even admiration, among countries) are ambiguous, and there is no objective way members of his team, coaches, and fans. Th e feeling of of determining who is the ‘true’ real perpetrator or who disapproval, on the other hand, arises within the injured ‘true’ victim” [2010, 3]. opponent and people associated with the opponent. Th is foul play as a “game” appears during a normal Th e foul play “game” that occurs during a football game, one consistent with the rules. We then deal with match, for example, requires extraordinary skill. It is per- a “game” within a game. Th e off ender “plays” the role formed by top athletes, whose conduct and action usu- of the victim. We are therefore witnessing a game with ally gains popular moral and professional trust, partic- quasi-theatrical characteristics. Th e player who performs ularly amongst referees and spectators. However, the a foul skillfully simulates, imitates, and applies acting “game” takes place beyond moral good and evil. It aims tricks while playing his role of the victim. Th e “game” to achieve adopted pragmatic advantages: to punish the within a game contains secret, carefully hidden, and skill- victim, not the actual off ender. Th e rules are treated as fully disguised intentions. In fact, the foul is a psycho- a convention that can be uniquely interpreted and ap- and socio-technical procedure aiming to aff ect the refer- plied as an aid in order to attain a benefi t. ee’s decision. Th is is in line with the expectations of the Th us, some kind of dramatization, a dramatic act, is person committing the foul. Th e referee does not seem happening: one party is pretending to be someone other to be conscious of the real causes of the situation and the than actually is. Th e foundation for such a play is thor- possible consequences of his wrong conduct. Th us, foul oughly and reliably learned behaviors, adjusted to exist- play is a deliberate manipulation, a deception mislead- ing situations. Th e basis for the application of the behav- ing the arbitrator [Fraleigh 2007; Li-Hong (Leo) Hsu ior is relevant practical knowledge (phronesis) [Gallagher 2005; Reddiford 2002; Leaman 2001]; it is unfair con- 1992; Gallagher 1993; Dreyfus 2004] and intuition that duct that hurts rivals, both the individuals as well as an indicates at what point and how to play the victim.At the entire team. Th e referee is objectifi ed and treated instru- same time the task is to, in extremely skillful ways, blame mentally as a passive tool used to achieve a goal extrane- the actual victim for the result of a situation. ous to him, contrary to his intentions, which was created Reference to the theater is not accidental.4 Although by one of the rivals. the incidents or situations that happen are certainly not From the standpoint of a competitor who performs manifestations of any form of theatrical drama, they do the foul, the considered “game” is a highly risky task that comprise highly aleatoric elements of performance, i.e., puts him – when his real intentions are discovered – in sports spectacles [Kosiewicz 2010b]. Th ey can be defi ned danger of incurring the deserved punishment, often stiff - as an episode or scene, the existence of which was not

32 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport and foul play previously known. Even when it was assumed that a foul Th e causes of their mistakes are primarily rooted is going to occur, it was not generally known where, in in the regulations of particular sports disciplines. Th e what part of a sports arena, and at what point during rules require that the perpetrators of a foul will be im- a sports spectacle it will occur. mediately identifi ed and possibly punished. Th erefore, Such an episode can be compared to an event, a spon- there is no time for in-depth analysis of the event. Th e taneously played situation that had previously been de- time defi cit does not allow for consultation with other signed. One person provokes an incident involving, sup- referees or with any objective observers of the event. No posedly by accident, selected persons such as rivals as well recording devices register the foul play. To play back as the referee. Th e referee, of course, is from a distance the video recording would facilitate analysis of the situ- tracking the course of the “game” during a game. All the ation. people involved in the situation – the opponent and the For example, the referee (main referee) in football referee – have their roles assigned without their own ap- makes his decisions based only on his subjective assess- proval. Th ey are involved in staging this pre-planned ment of a given event. It is based literally on one-sid- dramatization regardless of their volitional and emotion- ed observations on what he saw from one place. While al attitude towards the event. dealing with ad hoc situations, a referee is not allowed Th e main operator in the situation, the perpetrator to take into account diff erent perspectives of the situa- of the event, is a director. At the same time, the director tion that are available through relevant technology. Th e plays a major, well planned, and prepared role. event’s data are accessible to him from only one perspec- Th e referee’s role can be compared to that of a char- tive, one place. acter from puppet’s theater: the puppet. Th e puppet’s be- During boxing matches, at least four judges are pre- havior is controlled by the director, the most important sent: one referee and three scoring judges. Yet even they participant of the event. In a given play, the role of the make mistakes because they are not able to see every- referee is the worst possible role, since he will be ridi- thing. Players (not just football players) take this under culed if his decision complies with the intention of the consideration, and with their skillful “game” dupe judg- director. His is a tragicomic fi gure, arousing sympathy, as es, deliberately injuring their opponents. do some characters in the plays of Jean-Baptiste Molière: Quanquebecke and Giessner [2010] noticed that in a) comic, because he does not realize in time that he has the case of popular team sports, such as rugby or Ameri- been led astray; can football, video recording devices are used. Replayed b) tragic, as in fact he is put to shame, loses his authority, in slow motion, the recordings take into account a va- and exposes himself to ridicule, mockery, and laughter. riety of shots and angles of view. Th e use of these video In turn, a player who is involuntarily hurt plays recordings ought to serve in resolving ambiguous situa- a tragic role, since he is found guilty, even though he is tions. Meanwhile, the Federation Internationale de Foot- the real victim of the incident. ball Association (FIFA) presents in this case a diff erent, Th e culprit, on the other hand, blows his own trum- defi nitely conservative, position. Th e federation opposes pet, like a hardboiled crime fi ction character. Not only the application of new technological solutions by refer- has he escaped justice, but his fraud (his fraudulently ees [FIFA 2007; Warshaw 2006]. In spite of the examples used of quasi-imitative acting skills) has been generous- set by rugby and American football, FIFA believes that ly rewarded. He played the role of victim so suggestively such instruments only create the technological illusion of that the referee trusted him. objectivity, and might become in fact the cause of other Th is form of foul play, the theatricalization of this types of errors and distortions during the game. phenomenon, can be seen in the perspective of two con- It is worth mentioning that football referees often fl icting approaches. First, from the perspective of the rely on data, which they use as quasi-tips when making player or team that uses foul play and for the team’s man- decisions in complex, ambiguous situations involving ager or owner of the club, foul play is not only tolerated, contact on the fi eld [Mascerenhas, O’Hare & Plessner but even desirable. Second, from the perspective of the 2006]. Th is refers to implicit suggestions contained in disadvantaged player, the team and those more or less psychological research regarding the various causes and closely related to them, this kind of behavior is reprehen- conditions of a foul. Among the factors that may aff ect sible and deplorable. the decisions of referees in selected situations, the follow- ing knowledge can be distinguished: that the “colour of the players uniform” (for instance: black) induces aggres- Sources of referees’ misjudgments sive action towards rivals [Frank & Gilovich 1988; Tir- yaki 2005]. Also, an important infl uence on a referee’s Why can even the most eminent referees, experts of rec- decisions is the context of “preceding foul judgments” ognized authority with long-standing international prac- [Plessner & Betsch 2001]. In their verdicts on an am- tice, be misled? biguous situation, referees more or less consciously also

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 33 Jerzy Kosiewicz take into account opinions about the team and “a team’s fouls, as there is widespread and quiet acquiescence of reputation” [Nevill, Balmer & Williams 2002]. Th e im- such play. Foul play is strongly opposed by supporters pact a player’s height has on behavior, including the use of the principle of fair play, by those who do not regard of foul play on the fi eld, was also analyzed. Th erefore, the sports competition as a phenomena that can be consid- possible application of studies in the fi eld of cognitive ered independently beyond moral good and evil [Kosie- psychology is considered, showing an automatic associ- wicz 2010, 21–29]. ation of tall height with the need to dominate [Quan- Fouls, fouling, and foul play are also seen as desirable quebecke & Giessner 2010]. Greater height gives a sense phenomena, when regardless of the various penalties im- of strength, power, and physical advantage over rivals posed on players and team, it helps – in the fi nal balance [Barsalou 1999, 2008; Glenberg 1997; Niedental, Barsa- of losses and benefi ts – to achieve the planned success. lou, Winkielman, Kraut-Gruber & Rick 2005; Lakoff & It is worth adding that the so-called good foul in bas- Johnson 1980]. ketball enables one to stop the game clock, the so-called Quanquebecke and Giessner [2010], referring to pure-play time of the referee [Li-Hong 2005, 6; Simon the aforementioned authors, supposed that during sev- 2007, 223–224]. Th is creates the possibility of obtain- en-year-long studies focused on football matches in the ing at least one more point (a possible 3-point shot) than German Bundesliga, the UEFA Champions League, and the team that executes its two one-point penalty shots is the FIFA World Cup, taller players would foul more of- granted for the off ense (that is, “good foul”). ten than shorter players. It was shown, however, that the If foul play can bring a player or a player’s team taller players were fouled more often. In fact, it was the a positive result, then it is highly rated by community re- shorter players who fell down more frequently and then lated to that team or player. Th is is similar in terms of the suggested that they had been the victims of a foul. eff ectiveness future solutions that will not only be expect- Nota bene, the additional, aforementioned data ed, but also desirable: if a player executes them in a way concerning the determinants of aggressive behavior and that the occurrence surprises competitors, the profession- foul play are double-edged, as this knowledge is broad- alism, and sophistication will impress the fans. ly available, not only to referees but also to players and Fouls, fouling, and foul play may also enhance the others associated with professional competition, inter course of the sports spectacle and encourage spectators to alia, those involved in contact team sports. Th ey can use cheer more frequently. Th ey more or less positively infl u- it skillfully, trying to deceive referees during plays in- ence the structure and esthetics of sport spectacle. Due to volving fouls. the occurrence of fouls, the course of events is less sche- Th e codifi cation and application of fouls (with their matic, less predictable, and aleatoric [Kosiewicz 2010b]. associated prohibitions and commandments, as well as Also, the spectacle is more dramatic. Th ere is authentic rules of punishment) must urgently and comprehen- pain, suff ering, blood from ahead injury, and limping. sively be described, characterized, and constantly updat- Th is dramatization is enhanced by a close-up visible on ed, as they are an integral part of professional sports. As the stadium screen oron a spectators’ television at home. such, they will always accompany the conduct of compe- Th is is also particularly important when professional ath- tition in a particular discipline of sport as a possible or letic contests are treated as a form of business. Th e the- actual course of action. For the information of all con- atricalization of foul play as a creation of “game” within cerned, the formal rules of certain sports should also in- a game can also be an additional and desirable attraction clude descriptions of obvious, noticeable, and poten- of the competition; foul play might be used as sophisti- tial non-authorized techniques used during competi- cated and spectacular trickery that dismays and hurts in tion. Such knowledge should be available not only for its pragmatic-aesthetic construction both the referee and those involved in the particular discipline of sport –fans, the opponent. journalists, and the general public – but also for chil- Foul play in sports has so many forms and will prob- dren and adolescents, and especially parents, in order to ably never lose its popular and sometimes spectacular acquaint them with the characteristics of risk in profes- character. Knowing that, everything should be done to sional sports. protect players from bothersome health, interpersonal, and cultural disablements resulting from foul play. Th e presented results regard the broadly defi ned so- Conclusions cial sciences of sport. Th ey refer to sociology and social philosophy because the author considers the phenomena In conclusion: in light of the discussed considerations, and importance of the foul in a social context. On the fouls, fouling, and foul play is used in sport, although one hand, the paper is testimony to theoretical and soci- these elements are not a form of competition that com- ological refl ection on the role and importance of fouls, to ply with rules of particular sports disciplines. Yet people the moral, pragmatic, and praxeological aspects of fouls, directly associated with sports tolerate, accept, and allow as well as to fouls, foul play, and gamesmanship in the

34 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport and foul play society of people involved in sport. On the other hand, play of participants of the 2010 World Cup], Sport Wyczy- it is a philosophical refl ection on fouling that is inher- nowy, 3, 34–46. ently connected with sports activities; it is a refl ection Kosiewicz J. [1989] W poszukiwaniu sensu i źródła wartości that can be used in the continually developing philoso- [In a quest for sense and source of values], Człowiek phy of sport. i Świato pogląd, 1, (276), 83–94. Kosiewicz J. [2010a] Aggression in sport, Sport and Philoso- phy: From Ethics to Sport (pp. 284–295). Warsaw: BK Wydawnictwo i Księgarnie. References Kosiewicz J. [2010b] Th e sporting spectacle from the point of view of aleatorism, Sport and Philosophy: From Eth- Barsalou L.W. [1999] Perceptual symbol system, Th e Behavio- ics to Sport (pp. 77–283). Warsaw: BK Wydawnictwo ral and Brain Sciences, 22, 577– 609. i Księgarnie. Barsalou L.W. [2008] Grounded cognition, Annual Review of Kosiewicz J. [2010] Sport beyond moral good and evil, Physical Psychology, 59, 617–645. Culture and Sport. Study and Research, vol. XLIX, 21–29. Black M. [1964] Th e gap between “Is” and “Should”, Th e Phil- Kotarbiński T. [1982] Traktat o dobrej robocie [Praxiology. An osophical Review, 73 (2), 165–181. introduction to the science of effi cient action]. Wrocław: Geach P.T. [1977] Murder and sodomy, Philosophy, 5 (197), Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 346–348. Lakoff G. & Johnson M. [1980] Metaphors we live by. Chicago, Dreyfus H.L. [2004] What could be more intelligible than eve- London: Th e University of Chicago Press. ryday intelligibility? Reinterpreting division I of Being and Leaman O. [2001] Cheating and fair play in sport, Ethics in time in the light of division II, Bulletin of Science, Technol- Sport, Morgan W.J., Meier K.V., Schneider A.J. (eds.), ogy & Society, 24 (3), 265–274. pp. 91–99. Champaign, IL: Human Kinetics. FIFA [2007] Platini rules out video replays. Press releases from Li-Hong (Leo) Hsu [2005] Revisiting fair play: cheating, the the 122nd Annual General Meeting of the Internation- ‘good foul’ and sport rules, Academic Supplement of Fair al Football Association Board. Retrieved September 27, Play! Th e Offi cial Publication of the European Fair Play 2007 from http://www.fi fa.com/worldfootball/news/ Movement, 4, 6–7. newsid=606659.html Nevill A.M., Belmer N.J. & Williams M. [2002] Th e infl uence Fraleigh W. [2007] Intentional rules violations – one more of crowd noise and experience upon refereeing decision in time, Ethics in sport (pp. 209–218), Morgan W.J. (ed.). football, Psychology of Sport and Exercise, 3, 261–72. Champaign, IL: Human Kinetics. Niedental P.M., Barsalou L.W., Wilkielman P., Kraut-Gruber Frank M.G. & Gilovich T. [1988] Th e dark side of self- and S. & Rick F., Embodiment in attitudes, social perception, social perception: Black uniforms and aggression in pro- and emotion, Personality and Social Psychology Review, 9, fessional sports, Journal of Personality and Social Psychol- 181–211. ogy, 37, 74–85. Parry J. [2002] Violence and aggression in contemporary sport, Gallagher, S. [1992] Hermenutical Possibilities, Hermenutic Ethics and Sport, McNamee J.M. and Parry S.J. (eds.), pp. and Education (pp. 123–168). New York: State University 205–224. London and New York: Spon Press. New York Press. Philips D.Z. [1965] Th e possibility of moral adviser, Analisis Gallagher S. [1993] Th e place of phronesis in postmodern her- 25, (2), 37–41. menutics, Philosophy Today, 37, 298–305. Reddiford G. [2002] Cheating and self-deception in sport, Goff man E. [1981] Człowiek w teatrze życia codziennego [Th e Ethics and Sport, McNamee J.M. and Parry S.J. (eds.), pp. presentation of self in everyday life]. Warszawa: Państwowy 225–239. London and New York: Spon Press. Instytut Wydawniczy. Quadsnquebecke van N. & Giessner S.R. [2010] How em- Hare R.M. [1964] Th e Promising Game, Revue Internationale bodied cognition aff ects judgments: high-attribution bias de Philosophie, 70, 398–412. in football foul calls, Journal of Sport & Exercise Psychol- Hołówka J. [1981] Relatywizm etyczny [Ethical relativism]. ogy, 32, 3–32. Warszawa: PWN. Searle J.R. [1978] Jak wywieść „powinien” z „jest” [How to de- Hume D. [1947] Badania dotyczące rozumu ludzkiego [An en- rive “ought to” from “it is”], Etyka, 16, 163–177. quiry concerning human understanding]. Kraków: PWN. Simon R.L. [2007] Th e ethics of strategic fouling: a reply to Hume D. [1963] Traktat o naturze ludzkiej [A treatise of hu- Fraleigh, Ethics in Sport, Morgan W.J. (ed.), pp. 219– man nature]. Warszawa: PWN. –227. Champaign, IL: Human Kinetics. Hume D. [1974] Związek konieczny [Th e necessary connec- Tiryaki M.S. [2005] Assessing whether black uniforms aff ect tion], Jedynak, Hume D. (pp. 157–159). Warszawa: PW the decisions of Turkish soccer referees: Is the fi nding of Wiedza Powszechna. Frank and Gilovich’s study valid for Turkish culture. Per- Jones M.V., Paull G.C. & Erskine J. [2002] Th e impact of ceptual and Motor Skills, 100, 51–57. a team’s aggressive reputation on the decisions of associa- Szacki J. [1981] Słowo wstępne [Introduction], Człowiek w te- tion football referees, Journal of Sport Sciences, 20, 991– atrze życia codziennego [Th e presentation of self in eve- –1000. ryday life], Goff man E. Warszawa: Państwowy Instytut Janus T. [2010] Czy gra faul jest drogą do sukcesu w piłce Wydawniczy. nożnej? Analiza gry uczestników Mistrzostw Świata 2010 Warshaw A. [2006]. Blatter vows to block video evidence in [Is foul play the way to success in football? Analysis of the the game. Th e Independent, November 28.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 35 Jerzy Kosiewicz

Endnotes particular sports disciplines and the descriptions of pragmatic and praxeological rules of behavior in sport (which are similar 1 Th ree expressions play an important cognitive function in in their regulative scope to legal provisions) does not logically the paper: fouls, fouling, and foul play. Th ey require at least imply, for two reasons, that fouling might or should be used. shortened clarifi cation. Th ey refer in this paper to sporting Firstly, more or less detailed regulations or rules of particular events and other events related to sports. Each of these con- sports disciplines are also its most representative, competently cepts can be presented or defi ned in general terms, as they comprehensive and summarized defi nition. It is a summarized relate to many popular and lesser-known sports disciplines. defi nition because almost all its threads/aspects can be ex- Th e particular types and the most typical cases of fouls, foul- tended or be made more specifi c, more detailed, and relevant ing, and foul play have been characterized in this paper. Th us, examples can be provided to justify the adopted provisions. It the paper provides the most characteristic phenomena of the is a comprehensive defi nition in the sense that the provided aforementioned expressions. information is suffi cient to determine the rules of the compe- A foul is a concept referring to the phenomenon of a delib- tition related to that discipline. It implicitly or explicitly refers erate or accidental violation of rules of the game, the regu- to the existing or potential – that is, those that are still to lations, and provisions of the competition associated with a come – technical and tactical solutions or the infrastructure, particular sports discipline and the competition on a local, equipment, supplies, or sports clothing. Th is type of defi ni- national, international, continental, or global level. Examples tion is also the description of the properties of the particular are the Olympic or club level competitions. A foul leads to sports discipline; it contains explanations connected with it a distortion of the current course of a game; interrupts physi- and allows people to understand it. Th e defi nition also con- cal eff ort; impedes psychological motivation and concentra- tains specifi c postulates in the form of instrumental values of tion; and deranges the technical and tactical assumptions of strictly utilitarian properties. Th e regulations do not contain game. It causes the opponent to be unable to continue com- any guidance of moral overtone. If, however, the regulations peting in the previously developed form. contained such moral guidance,they would not have ethi- Th e concept of fouling refers to the deliberate or accidental cal properties (in the sense of normative ethics), but would actions appearing in the game, which confl ict with its provi- rather have praxeological character, conditioning the proper, sions (rules, regulations). In the fi rst case, that is, in deliberate eff ective and effi cient course of sport competition, that is, an fouling, intentional actions are conducted, such as harmful effi cient action characterized by Tadeusz Kotarbiński in Praxi- and illegal catches (the player grabbing an opposing team’s ology: An introduction to the science of effi cient action [1982]. player T-shirt to prevent him from carrying out a successful Secondly, Hume argued that from a “pure” and devoid-of- attack), or disabling, powerful punches (for example, by wa- value description of nature and the description of human ter polo players under water) or kicks. In the latter case, we being characteristics any “oughts” or other stimulants of hu- are dealing with accidental fouling, resulting, for example, man behavior cannot be and are not derived. In his opinion, from an incorrectly applied technical element (for instance, the standards of moral conduct cannot, and are not, derived the result of an incorrectly applied slide tackle in soccer when from any objective description (for example, the description the player wants to stop the opponent but instead of striking of the value contained in the descriptive sociology of moral- the ball, the player undercut the opponent’s legs). ity) that is devoid of values. Another question is whether the Foul play can be understood in at least three ways: description indicated by Hume is impossible to be composed. – In the fi rst approach the concept of foul play is under- Th is subject was considered by M. Black [1964], R.M. Hare stood as a game (in this case, a sports rivalry), during [1964], D.Z. Philips [1965], J.S. Searle [1976], P.T. Geach which there are fouls in which players foul their oppo- [1977], J. Hołówka [1981], and J. Kosiewicz [1989]. nents. Th e purpose for this consideration is to show that the mor- – Th e second understanding is the deliberate use of a foul al postulates – moral oughts – don’t stem from the rules or against the opponent in order to use its eff ects to im- regulations of a particular sports discipline (regulations are prove one’s own situation in the pursuit of sports success. understood as the ideogenetic, nomothetic and praxeologi- Th is is a tactical foul play. Th is paper discusses it in more cal defi nition of sport discipline intended to facilitate the un- detail. derstanding of particular physical activity). Th erefore, ethical – In the third approach foul play is regarded as a manifes- standards are external to the sporting regulations. While they tation of a “game” within the game. It involves a player may impact the athletic competition, they are not the source playing a game and pretending to be the victim of a foul, and the internal component of competition; they are not the or imitating being injured during the clash in which the essence and the meaning of competition. Taking this point rules of game are being broken. In such cases we can call into consideration, it might be stated – in my opinion – that this theatricalization or dramatization of behavior dur- the premises of sport are beyond moral good and evil. To in- ing the competition (sports game). terfere with the conduct of competitive sport with morality 2 Six major approaches towards the interpretation on the mean- means to try to change the source identity of sport competi- ing of fair play might be distinguished. Among them there are tion [Kosiewicz 2010]. views claiming that the rules of fair play are an anachronistic From this point of view, the content and a spirational tone and quixotic phenomenon in contemporary sport; that the of the category of gamesmanship loses its importance some- values of fair play are external in relation to the sport, even what. Th e category refers to use of ethically dubious means though they are considered to be important; and that sport to achieve success (for instance, the victory) but without for- takes place beyond moral good and evil [Kosiewicz 2011]. mally breaking the rules of the competition. Th is concept fo- 3 In the sentence referring to D. Hume, I would like to point cuses on the moral valuation, on the ethical attitudes, on the out (this footnote is to clarify my point of view) that in tak- attempt to determine what in the sport – that is, in the behav- ing into account the concept of the naturalistic fallacy of the ior of players – is morally good or evil. Th is raises signifi cant Scottish philosopher, it may be said that the regulation of concerns, because moral standards (not only in my opinion)

36 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport and foul play

have no objective or universal criteria or other – fi xed and pact on players abiding by the rules of the game is positive, unchanging – points of reference; they have no common de- their role, with some reservations, may be approved. But this nominator: in formal terms (they are situated outside the true is not necessary, as they are not the aim in itself. Ethical stan- and false in the logical sense), methodological terms, and axi- dards may only have additive, supportive, and instrumental ological terms. Th ey have relative, relational, subjective, oc- character in sport. Incidentally, if the rules must be necessar- casional, or situational character. Th is is due to the fact that ily enhanced by ethical standards, it is an indication that the they depend on geographical, historical, civilizational, cul- regulations need to be modifi ed to give them a new regulative tural, political, economic, national, ethnic, racial, religious, shape, so they would be optimally – that is, as precisely as or ideological conditions. possible – adapted to the current and anticipated needs of the However, it is possible to assume that the relativity of moral praxeological character. good and evil does not apply to Socrates’s view. For him the Th e occurrence of fouls, fouling, and foul play during games virtue is absolute (not relative) good. Also, in Plato’s philoso- indicates that the rules of competition are breached. On the phy the idea of the good is objective and universal. Imman- other hand, the concept of gamesmanship, which describes uel Kant’s categorical imperative in his opinion also applies behavior that is consistent with the game’s regulations but at universally and necessarily. Similarly, part of Catholic ethics the same time morally reprehensible from some point of view, assumes consistent moral rigor (but not Christian prudence suggests an association of two valuating assumptions that do that is close to moral situationism). not correspond with each other. Th is lack of compatibility Because there is a large number of diff erent and contradic- stems from ambiguous and autotelic moral standards as well tory – from a logical, methodological, and axiological point as from praxeological standards of an instrumental character, of view – positions, it is impossible to unequivocally and un- adopted and considered from the point of view of their ef- questionably determine what may be morally reprehensible fectiveness and effi ciency. Th e violation of the latter – as op- and doubtful. It always depends – not just in my opinion – on posed to the fi rst – may be subject to objective penalization the adopted and relative point of view. Th is is the reason for when taking into consideration the codifi ed rules of the game – as I defi ne it – disorientation, confusion, and moral chaos: or (if the need arises, and the justifi cation relevant to it) the chaos in the realm of existing and recommended ethical stan- administrative code, the civil code, and the code of criminal dards. It can be assumed now that the term “ethical relativ- procedure in force in certain countries in which the rules and ism,” used in relation to the heated melting pot containing a the law had been breached. Th is concerns, for example, the mixture of moral norms, is an insuffi cient concept that is too banned doping in Italy and the United States. Moral penal- moderate. We are currently experiencing a complete chaos, a ization has, on the other hand, no universal character: it is lack of compatibility of various and diff erently justifi ed moral always – I think – relational and non-objective. assessments, standards, models, schemes, and codes (that is, 4 Jerzy Szacki, in the Introduction to Erving Goff man’s book moral models). It is legitimate to say that with regard to moral Th e Presentation of Self in Everyday Life, in taking his posi- models we are experiencing uncontrollable confusion. tion on the concept that justifi es considering human relation- If during the game there is no incident of breaking the rules, ships in light of theory and category of theater, states that as it is indicated by the defi nition of gamesmanship, then we “theatrical metaphors from everyday speech penetrated soci- are dealing with a case of pure play (and not with foul play, ology; the best example of this is the theory of social roles fouls, and fouling), which is a phenomenon expected and also originated by Ralph Linton and Florian Znaniecki; defi nitely worthy of approval (from the point of view of a specifi c defi - this theory was also present in the work of Georg Simmel, nition of sport, which includes the regulation of this game). If Charles Cooley, George H. Mead, Robert E. Park and a few this is the case, the assumption or belief that an opponent can others. Ralf Dahrendorf does not exaggerate when he states be charged with the additional non-objectifi ed and non-com- that ‘… Shakespeare’s metaphor becomes a central principle monly accepted moral standards (in a formal sense) by the of a modern science of society.’ Park wrote more than half a registration court of the particular country (where the sports century ago: ‘Everyone always and everywhere, more or less club and the related institutions were registered) loses – in my consciously, plays a role […] It is that we know each other opinion – the sense and perhaps can be even objectionable. and ourselves from the roles that we play.’ Where does, then, Th is attitude may be exacerbated when the competition will the growing popularity of Goff man come from? Why does require participants to adhere to the variables rules that are his ‘dramaturgical approach’ become more and more popular, subjective, relative, impermanent, culturally alien to them, convincing many people that this approach opens a new way, and occur beyond the established rules of the game. Th ese or even a path, in sociology? norms can be treated as unnecessary and burdensome moral I think that at least two major reasons for the growing popu- ballast. Normative ethics and related expectations are in fact, larity of the author of Th e Presentation of Self in Everyday Life in my opinion, external (transcendent or transcendental, de- can be identifi ed. Th e fi rst reason is the consistency and cre- pending on the viewpoint) in a logical and sociological sense ativity in using old theatrical metaphor; by those two means (in light of the sociology of morality), and in philosophical the metaphor can be converted into the theoretical scheme, sense (in terms of moral philosophy) – in relation to the regu- capable of accommodating probably even more than Goff - lation of a specifi c sport discipline. If the ethical norms’ im- man himself imagined it could include.” [Szacki 1981, 7]

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 37 Two actual questions about nationality in national sport teams

Ondřej Štaud Masaryk University, Faculty of Sport Studies, Brno, Czech Republic

Summary: Aim of the article is to describe issues related to nationality and multiculturalism in sport. Crucial is the primary historical analysis and the establishment of the nations in history and also description of important terms nation and state. In the early twentieth century when the concept of the nation-state was created, these two concepts started to be arbitrarily confused. These terms are afterwards confronted with the world of contemporary inter- national sport where we elaborate on a question whether the individual representation teams should be called national teams or state teams. Each case is based on examples, how important role nationality in sports plays and how important it is and when athletes are representing only certain territory in the “international” competi- tion. In the second follow-up part we try to map twentieth century and the issues of multiculturalism in society, especially after blending of cultures, their coexistence and a big migration of people in the twentieth century. On the basis of experimental research, we observe dividing of state representations, according to the degree of multiculturalism in the composition of their national teams in context of function and purpose of international sport. Key words: sport, nationality, multiculturalism, migration, society

Introduction In the fi rst phase, it will be necessary to explain what nation, national pride and national self-confi dence is. Topics related to nationality and statehood are gener- Basic diffi culty lies in the fact that for a tool in analy- ally more than two centuries old, older than creation of sis processes taking place in modern society we use term, modern sport, which is dated to approximately half of which was applied since the Middle Ages and then was the nineteenth century. Even so, these phenomena, i.e. used continually to the modern times. Even though the sports and national issues, have interlaced since 1872, common root for this term was Latin word: “natio”, after when, with the fi rst international football match, rival- it was transferred to diff erent languages under diff erent ry between England and Scotland started. In this work, political and cultural conditions, the term often ended we aim to interpret the conceptual level, which is play- up with somewhat diff erent meaning, diff erent conno- ing concepts of nation and state, and also frequently tations. discussed role of multiculturalism in today’s world of Th is diff erence, rooted in the language awareness of international sport. In addition to general introduction, each nation, survived until the present time. At this point where we defi ne some terms and get familiar with the is- it is important to point out the diff erent interpretations sue, the work will be divided into two parts. In the fi rst of this term in English, French and German (of course part we will discuss the conceptual level of the words with regard to the Czech language custom). For com- nation and state, mostly on qualitative example of the pleteness it should be noted that the medieval term “na- United Kingdom and also on examples of some other tio” apparently did not originally mean part of a nation states. In the second part we will get more acquainted or ethnic group, as we understand it today. Ethnicity was with the issue of multiculturalism in sports teams using often expressed by the term lingua (tongue) and in ad- experimental group of nations (countries) with a high dition, especially applied in humanistic Latin, the term number of immigrants, which will be arranged accord- gens (originally: tribes) and both were used as a synonym ing to the composition of their national teams. for “natio”. Only at the dawn of modern times the supe-

38 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Two actual questions about nationality in national sport teams riority of derivatives of the term “natio” stabilized, but it search where the individual states were analyzed accord- was often in parallel with other terms. ing to their ethnic composition. In the 18th century the English language term “na- In the seventies, researching 132 entities, generally re- tion” started to prevail over the synonymously used term garded as States, has brought the following specifi cations: “people”. Th e term people“ gradually lost its attachment 1. Only 12 states can be rightfully described as nation- to statehood while term “nation“ has got into a tight con- states nection with term state and it remains that way in this 2. Th e 25 states include the nation or potential nation language until today. In French, the original understand- representing more than 90% of the total state popu- ing of” la nation” is very close to English. In German lation, but also an important minority. the term “Volk” has remained the same until modern age 3. Another 25 states include the nation or potential na- since it has been translated from Latin “natio” just before tion representing 75–89% of the population it was transformed into the “Nation”. Th e Czech lan- 4. In 31 States the largest ethnic element represents 50– guage always defi ned nation by shared language, culture 74% of the population. and history [Hroch 2003, pp. 11–12]. 5. In 39 States the largest nation or potential nation In consideration of our main subject, which is the represents less than half of the population. world of sport and its relationship to the nation and the [Connor 2003, p 160] state, we must point out one important issue. Th at issue is the delicate question whether we have to call a specifi c It is also necessary to take into consideration that set of athletes, which have the task of representing their this research was done in the seventies of the 20th cen- nation, the national representation, or state representa- tury and since then there has been a signifi cant trend of tion. Are these expressions equivalent? Or is it necessary breaking the big states up into smaller ones – for exam- to avoid confusing these two? Th e main problem here ple the former USSR (14 new states) or former Yugosla- is, that beside national identity we could also talk about via (6 new states). But most of the times not even in these state identity, i.e. identifi cation with a state, which is of- relatively new states does the „main nation“ have the vast ten made up of several nations and ethnic groups. Which majority. Mostly these artifi cially united states were eth- one will prevail in this case: national or state identity? nically mixed before their unifi cation and at times of uni- Should national identity be associated with the domi- fi ed state this mixing of nations became even stronger. nant nation in the respective country? What is the rela- Th us we cannot say about e.g. Bosnia and Herzegovina, tionship between national and state identity in multina- Serbia, Ukraine, Latvia or Kazakhstan that they are abso- tional states? [Hodaň 2006, p 186] lutely hundred percent „one-nation states.” Let’s look at this issue from a diff erent point of view. Hannah Arendt sees the main problem mainly in two in- Meaning of terms “nation” and “state“ terlacing phenomena that defi ne modern political reality. in contemporary world (of sport) According to her, we have newly created, after feudalism reconstructed state on one hand and on the other hand Marriage between state and nation is not certainly fatal – it we have nation. Nation is a closed community to which is a marriage of convenience. one is born, which has been shaped historically and its Zygmunt Bauman correlate is a member of this nation, incommensurable (Th inking sociologically, p. 60) and non-transferable to another. While state is an open community which should guarantee human rights and American theorist Walker Connor says that the confu- civil legal status; its correlates are equal citizens. Arendt sion of terms nation and state is one of the most com- admits certain validity to this concept of origin and de- mon manifestations of terminology wilfulness. He says velopment of imperialism but her approval of this va- that we can defi ne state as a political subset of the world, lidity is precisely limited. Nationalism and imperialism while it is much more diffi cult to defi ne and delimit na- would not develop from mere occupation of a state by tion. For example, he also claims that the state has inhab- a nation; the most essential prerequisite was the transfor- itants, but the nation has members [Connor 2003, pp. mation of society. Both modern state, which in its liber- 156–159]. Here we can put easily defi nable and quanti- al self-interpretation rules over atomized individuals, as fi able state against nation which is defi ned by the imagi- well as nation bringing these individuals together form- nary psychological bond that unites certain people and ing one populace, one national society of states, must by their subconscious convictions fundamentally sepa- necessarily emphasize their similarity of these individu- rates them from others. It is likely that the habit of inter- als as members of one nation. Th is assumption only sup- changing the terms nation and state has spread because ports suppression of the diversity in society and weaken- they were used as alternative abbreviations of the term ing of fellowships, churches, associations, local connec- „national state“. As an example, Connor also cited a re- tions, etc. [Profant 2008, pp. 176–177].

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 39 Ondřej Štaud

Anthony Giddens also comments on the issue of to win this prestigious trophy in eighty-two years and terms nation and state in his “Th e Consequences of Mo- he has become very popular in his country. Th e main dernity.” Giddens argues that “society” refers to national paradox is whether Englishmen can consider this Wim- states. Sociologist who is speaking about a particular socie- bledon triumph as a victory for their nation, especially ty can indeed use the terms “nation” or “state”, but rarely is when Murray himself declares he is a Scotchman and his it the term “national state” that is subjected to a theoretical nation is only a part of the United Kingdom. We also analysis. While explaining the nature of modern society we should not forget to mention the web site Andymurray- must consider the specifi c characteristics of national state ometter.com which exclusively deals with the question as a type of social community which is fundamentally dif- of whether is this tennis player representing Scotland or ferent from the pre-modern states [Giddens 1999, p 20]. is it Great Britain. Th ere is also an interesting saying in England which states that if he wins (Murray), he can call himself British but if he loses he remains “only” Scottish First problem: “old“ multinational states [Andymurrayometer.com, 2013]. (kingdoms, monarchies, empires) Th e golf player from Northern Ireland, Rorry McIl- roy, is also in a similar situation. Golf recently became one Relatively interesting topic is the implementation of this of the Olympics sports again after a long time and Ilroy issue into the system of sports representation. Th erefore has to decide which county he will represent in the next our fi rst fundamental question concerns the concepts of games in Rio de Janeiro. He said he would like to play for national and state representation in practice. In most cas- his native Northern Ireland. However, unfortunately the es, these two concepts merge into one, namely that the only choice he has is between the United Kingdom and state representation is an equivalent to the national rep- Republic of Ireland. He also said that it is hard for him to resentation. It is logical that the territory of a sovereign choose between these two and that he is considering not state is occupied by one or more nations (such as the for- playing at OG at all [bbc.co.uk, 2012]. Athletes in this mer Czechoslovakia, Belgium, Russia) and most of these event must always perform under the banner of a sov- nations are represented by a common state representa- ereign country. However, due to the occurrence of ath- tion. However, this assumption may not be true in every letes representing a nation which is not acknowledged by case. Here we can use a typical example. As noted above, any of the international sport organization, this rule has the fi rst international football match was played between become a bit more complicated in today’s world, [Sage, teams of Scotland and England. However, these two na- 2011, p 88]. From this point of view there is a very in- tions have been united in one kingdom since the begin- teresting situation in Ireland, where national rugby team ning of the eighteenth century. Th e same example is the is represented by players from both the Irish Republic as independent Czech representation at the times of being well as Northern Ireland and together they form a nation- a part of Austria-Hungarian Empire. Nowadays, the is- al team of the whole island. Th is also gives this sport a sta- sue of divergence of these two concepts mainly concerns tus of uniqueness in Ireland [Coakley 2009, p 27]. the popular team sports (football, rugby, cricket) and We could again justify the existence of four nation- more specifi cally the United Kingdom of Great Britain al representations in Great Britain as a country by high and Northern Ireland, where each area divided by four popularity of football and other sports mentioned (rug- historic lands (England, Wales, Scotland and Northern by, cricket and golf) in these countries and identifi cation Ireland) has its own national team. Th us talking about of fans with their National Teams, which at least partially a state football team of Great Britain would be complete- distinguishes their nation from the constitution, which ly misleading and it could be compared to a situation was target of many protests and the reason for numerous when some ignorant people refer to the people of the UK uprisings in the past. as “Englishmen”. Th erefore we cannot say about English Th e well-known writer George Orwell spiced up football or rugby representation that is a state representa- these national squabbles in following words: Th e so-called tion. Th is anomaly is of course a result of historic devel- British breeds are very diff erent. If you call an English- opments in this area. man a Scotchman, for example, I’m sure that he will not Also another very interesting fact is that the in some be pleased. […] But all these diff erences do somehow dis- other popular sports such as tennis or athletics we can, appear immediately when any two Britons are confronted on the contrary, talk about state representation of Great with an European. Very rarely you meet a stranger, with the Britain only. We can also show exact examples. Th e fi rst exception of Americans, who could distinguish between an one is the tennis player Andy Murray, who although he Englishman and a Scotsman or Englishman and Irishman. offi cially represents the UK, describes himself as a Scots- [Orwell 2008, pp. 146–147]. man. Th is tricky question became even more impor- If we want to transfer these issues to the world of sport tant after Wimbledon of 2013, when Murray was the national teams we can use following defi nition. According fi rst player from the United Kingdom who has been able to already mentioned Walker Connor general term “state”

40 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Two actual questions about nationality in national sport teams is only political sub-part of the world which is quantifi a- course represented by African-Americans, people of ble. It is also easily defi nable. Nevertheless term “nation” is Asian origin and descendants of immigrants from all more diffi cult to defi ne because the essence of the nation over Europe who live in this country for generations. is rather abstract and exact defi nition is usually extensively We can observe the necessary solidarity with their complicated. Th e essence of the nation is psychological at- country and with the American people. It is valid tachment that connects its members and separates them also for U.S. national sport teams. from other nations. When we apply this defi nition in rela- – In the second category we can include for example tion to our problem we can say that the state sports teams France, Great Britain and Netherlands with Bel- is only an administrative defi nition, entitling teams to be gium, i.e. countries which are former colonial pow- members of an international sport association (e.g. FIFA, ers. Large minorities live in these countries and they UEFA, IIHF etc.) and it is quantifi able and easy to defi ne. do represent a part of sport national teams. It is pos- Whereas national sports teams must have a subconscious sible to say about these countries that people from psychological connection to their nation. former colonies were relatively assimilated with in- habitants of these countries. However, this group is somewhat problematic (e.g. France on FIFA World Second problem: “new“ multinational championship in 2010). state teams – Th ird group is a bit more diffi cult because of the is- sue with high number of immigrants, seeking refuge Multicultural society must gain political form; we (Germa- in these countries in the late 20th century. Th ese are ny) have to develop into a modern multi-ethnic republic. namely Germany, Canada, Sweden, Australia, Swit- zerland and many others. Here it should be noted One of the theses of Claus Leggewie who tries that for these immigrants the nation does not play to promote the idea of “Multi-Kulti” in Germany a large important role, but the state they migrated to [Leggewie 2000, p. 153]. is really just some kind of representation of any area, which is considered quantitatively and where these As the opening quote aptly marks, in the second part we people just came to live, have citizenship in a more will primarily deal with widely discussed cases where the developed country or in a country with regime is not state or nation is being represented by an athlete who is as fi rm as in their homeland. originally from another state or nation. Subtitle of this – In the last group are so called buyer states, e.g. UAE, section could also be “sports representation in a glo- Kazakhstan, Qatar. Th ese are usually oil-rich coun- balized world – the preservation of traditional nations tries in which their representatives “buy” athletes versus naturalized foreigners and inhabitants of the for- from other countries or nations. For this type of mi- mer colonies.” Th us, unlike the previous issue, which gration the main motives are the fi nancial aspect and tends to deal more with the blending of old European better conditions for training and other stuff . nations, living in close proximity for centuries, we will According statistic of IAAF (International Associa- now try to clarify the question of “artifi cial” blending of tion of Athletic Federation), in 2012 only approximately cultures which began largely at the late nineteenth cen- 70 professional athletes have changed nationality and be- tury. We are talking about a process that puts relatively tween years 1998 – 2011 it was almost 400 others (iaaf. diff erent cultures side by side and tries to integrate them org, 2013). Th erefore, it is entirely clear that the tradi- and/or assimilate them. tional sporting rivalry between nations is in today’s post- Now we can divide state representations, in which modern world practically obsolete and purpose of national immigration and multiculturalism play an important sports teams at this level somewhat lost its function. Th e role, into four groups according to development, chro- contents of these sporting events were moved only to rep- nology and geographical context. We will not set out resent a certain area. We can look at the results lists of prac- some strict limits for these groups to avoid faulty conclu- tically any sport discipline. It should be noted that all four sions; there will be only experimental resolution accord- groups mentioned above may overlap and intermingle. ing to these factors. Especially the historical development of the country, its geographic position and, last but not least, economic conditions. Conclusion

Role of nations and states in the world of sports interlace Basic four experimental groups: more than it would seem. Our issues come from, fi rstly, the unclear conceptual explanation, where for the most – In the fi rst group we have the United States (coun- of disinterested observers, both of mentioned terms (na- try declaring itself as Nation of nations), which is of tion, state) are practically equivalent, and secondly from

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 41 Ondřej Štaud the “change” of nationalities which are now nothing out References of ordinary. Th us, in the fi rst case there are large uncer- tainties in the determination of a nation and its “national AndyMurrayometer.com [2013, online] Available on the Inter- state”. Here it is the important to point out if nations are net: http://andymurrayometer.com/indexa.htm a part of a particular state or are the nations which are Bauman Z. [1996] Myslet sociologicky. Praha: Sociologické na- dominant in the country. Th is equation is also applicable kladatelství. to the world of sports representations where de facto ath- bbc.co.uk [2012, online] Rory McIlroy’s open letter on his ‘na- tional allegiance’. Available on the Internet: http://www. letes represent only a state and not their nation. Th e na- bbc.co.uk/news/uk-northern-ireland-19549606 tion as a whole cannot become a member of the interna- Coakley J., Pike E. [2009] Sport in Society: Issues and Controver- tional sports organizations. Member can be only an eas- sies. New York: McGraw-Hill Education. ily quantifi able state. In the second case migration plays Connor W. [2003] Národ je národ, národ je stát, národ je et- a major role when athletes change their nationality. In nická skupina, národ je…*, Pohledy na národ a nacional- English, this process is known as “transfer of allegiance”, ismus: čítanka textů, Hroch M. (ed.). Praha: Sociologické where equivalent of word “allegiance“ can be expressions nakladatelství (SLON). as loyalty, devotion or dedication. Giddens A. [2010] Důsledky modernity. Praha: Sociologické na- kladatelství. As the results of this paper we could emphasize fol- Hodaň B. [2006] Sociokulturní kinantropologie 1: Úvod do lowing important points. First is confusion of general problematiky. Brno: Masarykova Univerzita. terms nation and state (country) as well as terms nation Hroch M. [2003] Pohledy na národ a nacionalismus: čítanka and state sport representation. Second is downgrading of textů. Praha: Sociologické nakladatelství (SLON). international sport due to representation by anonymous Transfer of allegiance [2013, online] International Associa- people from any area put together with crisis of pur- tion of Athletics Federations. Available on the Internet: pose of international competition. We can also remind http://www.iaaf.org/about-iaaf/documents/transfer-of- thought of Italy magnate Silvio Berlusconi about sport allegiance#athlete-transfer-of-allegiance representation. He said back in 1991 for World Soccer Leggewie C. [2000] Multikulturní společnost. „Kulturní roz- manitost místo kulturní uniformity, V jaké společnosti Magazine that future of sport is only in artifi cial clubs, vlastně žijeme?, Pongs A. (ed.). Praha: ISV nakladatelství. not in national teams. We can expect uncertain future of Orwell G. [2008] Anglie, tvoje Anglie, Národ a občanství: international competition which will be threatened by čítanka textů, Profant, M. (ed.). Praha: SPVH. growing importance of sport clubs (especially football, Profant M. [2008] Národ a občanství: čítanka textů. Praha: ice hockey and other team sports). SPVH. Sage G.H. [2011] How Organizations Corporations Politics and Media Are Changing Sport. London: Paradigm Publishers Sartori G. [2011] Pluralismus, multikulturalismu a přistěho va- lec tví: Esej o multietnické společnosti. Praha: Dokořán.

42 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Socio-cultural determinants of rugby evolution in New Zealand Społeczno-kulturowe determinanty rozwoju rugby w Nowej Zelandii

Mateusz Ingarden Jagiellonian University, Cracow

Summary New Zealand is a country located on the two islands in the south-west Pacifi c Ocean. From the 10th century is settled by the Maori, who came there from Polynesia. For centuries they created their own society based in par- ticular on family values (which they understood very widely). The main element of the social stratifi cation was mana – the spiritual power depends on the rank of a person, which may vary depending on the merits in the course of life. In the 18th century, the fi rst European ship landed on the island. Europeans quickly settled both islands and fi ght with Maori for many years. At the end of the 19th century, “white-men” started playing rugby in New Zealand. Rugby became Maori’s national sport because it perfectly fi t in their natural abilities, physique and the personality. Being a “fi ght without bloodshed” has replaced the wars, becoming one of the main factors that increase mana. In the article readership can fi nd analysis why rugby permeate into Maori culture and how this process looked like. Author tries also to explain the role of rugby in Maori life nowadays. Keywords: New Zealand, Maori, rugby, maori culture, All Blacks, sport

Streszczenie Nowa Zelandia to kraj leżący na dwóch wyspach na południowo-zachodnim Pacyfi ku. Od X wieku zamieszkiwa- na jest przez Maorysów, którzy przypłynęli tam z Polinezji. Przez stulecia rozwijali swoje społeczeństwo oparte w szczególności na wartościach rodzinnych (rozumianych przez nich bardzo szeroko). Głównym czynnikiem stratyfi kacji społecznej była u nich mana, czyli siła duchowa zależna od rangi osobnika, która w ciągu życia mo- gła się zmieniać w zależności od zasług. W XVII wieku do wyspy przybił pierwszy europejski statek. Europejczycy szybko zasiedlili obie wyspy, prowadząc wieloletnie wojny z Maorysami. Pod koniec XIX wieku wprowadzili do tego kraju rugby, które świetnie wpasowało się w naturalne zdolności, budowę fi zyczną oraz charakter rdzen- nych mieszkańców, stając się ich narodowym sportem. Rugby, będąc „walką bez rozlewu krwi”, zastąpiło woj- ny o terytorium, stając się jednym z czynników zwiększających mana. Artykuł tłumaczy przyczyny, dla których rugby wpasowało się w maoryską kulturę, jak przebiegał ten proces oraz stara się wyjaśnić, czym rugby jest dla Maorysów obecnie. Słowa kluczowe: Nowa Zelandia, Maorysi, rugby, kultura maoryska, All Blacks, sport

Introduction 1. An outline of Maori history

New Zealand is a country comprising two large islands in 1.1. The arrival of the Polynesians the Pacifi c Ocean. Since the 10th century New Zealand has been inhabited by the Maori people. Th e fi rst Euro- All information about the beginning of human settle- peans reached the islands in the 17th century, and soon ment on both islands of New Zealand is known only after the European settlement of New Zealand began. In from the oral tradition. According to legend, around the the late 19th century the sport of rugby was introduced year 950 AD, seven large Polynesian sail boats reached in New Zealand, which perfectly fi t into the Maori nat- the Bay of Plenty in the North Island. Th e leader of that ural abilities and character, and became their national expedition was Kupe. When his wife saw the island sur- sport. Th e article explains the reasons for and the pro- rounded by clouds, she was supposed to call out: “He ao cess of adoption of rugby by the Maori of New Zealand. he ao! He aotea! He aotearoa”, which meant “A cloud,

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 43 Mateusz Ingarden a cloud! A white cloud! A long white cloud!”. Th e new 1.4. Family and relationship land was then named Aotearoa, i.e. “the land of the long white cloud.” Free Maori people lived among their relatives all their Th e beginning of human presence in New Zealand lives. Inside a hapū all were related to one another by is known as Th e Period of Moa Hunters. Th e fi rst Poly- provenance or marriage, while within an iwi only by nesian settlers were fi shermen and hunters of the moa provenance. (extinct large fl ightless birds endemic to New Zealand). Because of these specifi c relationships (big families) Th at stage in New Zealand history was very hard for the Maori developed an extensive terminology of relation- Polynesians due to the necessity of adaptation to new cli- ships. All relatives in the same generation and of the same matic conditions [Metge 1971, pp. 19–22]. sex were defi ned by the same designation. For example, the name matua tane was used for the father, all brothers 1.2. Maori social structure of both parents, and even their distant cousins. Children were taken care of by their grandparents Th e Maori population was divided into around fi f- (all hapūi in the same generation) who taught them the ty tribes (iwi), being separate political units with their Maori language, history and ways of dealing with tapu. own territories. Internal disputes were solved peaceful- When children got older they started to spend more ly, but the borders of the tribal territories and the po- time with their parents, who thought them craftsman- litical laws were guarded by force. Th e tribes were ge- ship suitable for children’s gender. Th ose with special pre- nealogical groups based on blood relations. Th eir desig- dispositions were under the care of masters who taught nations were names of the forefathers preceded by the them how to be warriors, priests, craftsman or hunters word “posterity.” [Metge 1971, pp. 37–42]. Each iwi consisted of smaller groups called hapū, which were households comprising the patriarch, his 1.5. War and peace wife, children, grandchildren and slaves. Th e social posi- tion among Maori was based on the seniority in each ge- Th e declaration of war among the Maori resulted from nealogical group and was diff erent for the mana and the insults, disrespect or material damages by other tribes tapu. Th e mana was an inherited spirit force dependent or hapū. Bloodshed (utu) was a compensation which on one’s social rank. Th is power was changing during the strengthened the mana. Th e fi ghts were conducted in the life of a person. It could be multiplied or reduced, ac- summer, and while Maori men were fi ghting, Maori wom- cording to gained social prestige. Th e tapu was the super- en were taking care of the land. Th e most popular way of natural and mysterious force, which captured only some fi ghting was a sudden and surprising attack in a thick for- of the nature creations, sanctifying or making them un- est, followed by a quick retreat. Th ey Maori warriors used clean. small arms, mostly bludgeons with stone heads. Maori tribal authority was inherited along the male Th e success of a war expedition was measured by the line, but each tribal leader always consulted his decisions social status of the dead enemies. Some of the conquered with the other leaders, priests, commanders of each hapū enemies were captured but most were killed and eaten. and elders. Maori societies did not employ courts of law Cannibalism, besides supplying proteins, had a symbolic or law enforcement. Th e leaders together with the elders meaning to Maori: it reduced the opponents to the role controlled the society, often seeking justice in magic and of food [Metge 1971, pp. 47–49]. war [Metge 1971 pp. 22–27].

1.3. Colonization 2. Arrival of Pakeha

Th e most characteristic Maori structures were fortifi ed 2.1. First Europeans in New Zealand settlements called pā. Th ey were centres of farming set- tlements called kāinga. Each kāinga consisted of hous- Th e First European to arrive in New Zealand was the es, granaries and Marae. Th e last was a large square used Dutch explorer Abel Tasman in 1642. Th e explorer who for meetings and consultations – a place of daily life of dropped an anchor in Aotearoa and began European col- the Maori society. A Marae included a council house onization was James Cook. His fi rst contacts with Maori (Whare Runanga) serving as the showcase of each pā led to fi ghts and killings. Later, crews of arriving ships [Metge 1971, pp. 28–29]. Researchers of the Maori cul- started to exchange tools, weapons and blankets for po- ture claim that Marae and Whare Runanga are so impor- tatoes, pigs and women. In spite of good relations with tant for the Maori that without them the Maori will lose the natives, the Europeans treated Maori with superiority their identity. and disdain. In 1809, in response to such behavior, Mao- ri killed and ritually ate most of the white people who

44 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Socio-cultural determinants of rugby evolution in New Zealand were in the Aotearoa islands. In 1814 the Reverend Sam- 2.3. The 20th century uel Mardsen came to the North Island on a Christianiza- tion mission. Th e Maori, however, refused to convert and After the wars of the second half of the 19th century the expressed only their interest in trade. In particular, they Maori population became decimated. Th e Maori birth coveted daggers and muskets for their wars against other rate started to improve at the beginning of the 20th cen- hostile tribes. During the next 30 years the Maori popu- tury thanks to, inter alia, better living conditions. Maori lation was decimated by diseases and muskets brought started to assimilate with the white New Zealand popula- by the white man to the islands. Priests help the Maori tion. Also the government began reforms aimed at equal- make peace for the price of conversion to Christianity. ing the rights of Maori and Pakeha. Maori were allowed From 1838 traders started to buy Maori areas. In 1840 to take out loans, received farming subsidies, and were William Hobson came to Aotearoa to start negotiations paid compensations for the stolen lands. Slowly but sys- leading to establishing British sovereignty over New Zea- tematically, Maori were gaining more rights and privileg- land [A.N.O. 1873, pp. 558–580]. es until eradicating all legal diff erences between the white Before the arrival of Europeans in New Zealand, the and Maori people [Metge 1971, pp. 60–63]. Today, New natives had had plenty of tribal names, but lacked a sin- Zealand is a state with liberal policies, devoid of serious gle name to defi ne them as a nation. To distinguish Pa- racial problems. It is a country of two intertwined cul- keha (Europeans) from themselves, they started to call tures that enrich each other. themselves gata maori (ordinary men). Th e Europeans thought that gata was an adjective so they started to use the word Maori to denote all Aotearoa inhabitants 3. Maori culture [Metge 1971, pp. 51–54]. Maori culture has been forming for many years and un- 2.2. Confl icts and agreements dergoing multiple changes. It has lost some of its origi- nal elements, but the main ones which make it so diff er- In 1840, a turning point in New Zealand history, fi fty ent from other cultures have survived until today [Metge Maori chiefs and Captain William Hobson signed the 1971, p. 68]. It is worth noting, for example, that Mao- Treaty of Waitangi. Under the treaty provisions the Mao- ri art diff ers from Polynesian art although they are both ri chiefs relayed the sovereign power over their tribes to of the same origin. In fact, the Polynesian culture on Queen Victoria. In return they received the privileges Aotearoa has been shaped in a new and dissimilar envi- of being British subjects and the right to own land and ronment and climate. property. To describe a typical Maori man we have to look at For Maori that was a time to learn and internalize him from two diff erent points of view. On the one hand, the knowledge about the goods of white men and, also, a Maori is a disciplined man of tradition, who highly val- of acculturation. Maori changed stone into steel, lin- ues family ties and tribal relations strengthened at marae en into European fabrics, started to use plows in farm- meetings. Every guest of a hapū has always been treat- ing, and many of them became carpenters, blacksmiths, ed with appropriate respect. On the other hand, there wheelers and sawyers. Th ey had energy to work and they is a Maori who had to master really hard climatic con- were very thrifty. ditions, who is an ideal warrior – brave, strong, aggres- Europeans carried not only technical progress but sive, with great physical strength and fi ghting effi cien- also many confl icts. Th e main matters in dispute with cy. In a Maori traditional family it was the woman who Maoris were problems connected with property, re- took care of the household and children [Buck 1983, pp. demption, and annexation of lands. Th e white settlers 213–228]. treated Maori as cheap man-power and at every step they took advantage of their “higher social status”. Mao- ri were paying more than one half of taxes in New Zea- 3.1. Carving and tattoo land, but for their needs allocated only 5% of the na- tional income. Carving and tattoo are two inseparably connected ele- In 1858 on there were more European settlers in ments of Maori art. Embellishments on the whare runan- New Zealand than its native inhabitants. Th at was the ga, i.e. a Maori carved meeting house, or on decorative reason behind the New Zealand Land Wars of the 1860s. canoes (waka) were the inspiration for the moko tattoos, Many Maori died during the confl ict and the Crown and the process of pricking and staining the skin was took even more Maori lands. At the end of the 19th cen- a form of Maori human body sculpturing. tury the native inhabitants of Aotearoa lost the majority Maori developed the Polynesian carving art using the of their lands. Th eir situation started to change in the soft wood of totara trees, as well as basalt and jade as mate- 20th century [Metge 1971, pp. 54–60]. rials for making durable tools. Th e Maori carving designs

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 45 Mateusz Ingarden are tight winding lines forming uniform mosaics. Th ey 3.2. Body language were traditionally used to decorate objects, meeting hous- es and representative canoes. Carving was encased tapu, An inherent element of Maori culture (often associated and was performed according to strict rules [Buck, 1983, with the All Blacks New Zealand national union rugby pp. 226–228]. Sculptures and tattoos often referred to the team) is the haka – a traditional war cry, dance and vo- human form, but only in a symbolic way, because Maori cal spectacle. Th e haka was a way of speaking with gods, believed that representation of the human form may lead a celebration of victories, honouring chiefs and guests, to an uncontrolled resurrection by the Gods and to rein- revoking the memory of ancestors as well as expressing carnation of the dead [Durand 1921, p. 106]. emotions, ethnic identities, tribal unity and solidarity. In all Polynesian islands the carving art is strictly A few types of haka exist, but the most interesting ones connected with the affi liation with culture, custom and are taparhi and peruperu which were performed before the ancestral group. Th e perfect skill of Maori tattoo the fi ght as a warm-up or a warning to the enemies. masters evolved into the tradition of severing and pre- Th e war version of the haka is performed in a slight serving the heads of great chiefs (totally covered with tat- squatting position, with the legs apart, displaying strained toos) and enemies. Th ey served as trophies and were used quadriceps and the genitals as symbols of the warriors’ while making peace or declaring wars. masculinity. Th e warriors rhythmically shout simple lyr- According to tradition, male and female tattoos were ics along a poor melodic line. Th e war haka is to expose diff erent. Women’s moko had only aesthetic purposes and their physicality by strong clapping of the palms against covered the arms, hands, breast, cheek and mouth. Men the thighs, arms and torso, stamping, kneeling on one adorned their thighs, chest, arms, hands and faces. Tat- knee and hitting the ground with the fi st, and rhythmi- toos provided the Maori with respect and admiration as cally and slowly approaching the opponent. Th e haka is well as made them visually more dangerous during wars. also inseparably connected with facial movements such Tattoo was the part of territorial identifi cation, as each as sticking out the tongue, goggling, infl ating cheeks and tribe had its own, original style, and the tattoo bearer hissing through clenched teeth. Th e warriors’ protruding was very proud to have it. Ta moko involves deep sym- eyes symbolize the window of the soul, while the exposed bolic representations of pain, loss, death, and linking the tongue shows the way of externalizing thoughts. While skin in a new improved entirety, which expressed values dancing each warrior faces the enemy, except for the war , character and personality of the tattoo bearer. It consti- party leader, who is walking among his warriors, giving tuted a specifi c relationship with nature and homeland. instructions and shouting questions that dancers are an- Tattoos told the story and provided a personal mythol- swering. All these elements combined provide an image ogy. Th ey refl ected man’s life. Finally, they were manifes- of strength, agility, anger, self-control and battle fury in tations of Maori values. which Maori warriors are about to fall in immediately Nowadays, a great rebirth of Maori body tattoo tradi- [Youngerman 1974, pp. 75–100]. tion can be observed in New Zealand. However, ta moko Th e Haka is one of primary Maori customs. Th e is still associated with tapu and with the importance of most popular haka is Ka mate which is performed before what you wear. Th e Maori have decided to have tattoos every international rugby game by the All Blacks. Th e ka and live following certain rules, e.g. quitting smoking mate lyrics can be translated as follows [http://www.all- and drinking. [Cyganik 2009, pp. 56–59]. blacks.com]:

Maori language English language

Ka mate! Ka mate! Ka ora! Ka ora! ’Tis death! ’tis death! (or: I may die) ’Tis life! ’tis life! (or: I may live)

Ka mate! Ka mate! Ka ora! Ka ora! ’Tis death! ’tis death! ’Tis life! ’tis life!

Tēnei te tangata pūhuruhuru Th is is the hairy man

Nāna nei i tiki mai, whakawhiti te rā Who brought the sun and caused it to shine

A, hupane! A, kaupane! A step upward, another step upward!

Whiti te ra! Th e Sun shines!

Hī! Ha!

46 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Socio-cultural determinants of rugby evolution in New Zealand

Despite its simple lyrics the haka tells the true story Th erefore, sport took over that function, becoming of the Te Rauparaha chief running away from the white a space for gaining prestige, respect and tribute of Mao- (hairy) man with a military advantage (who brought the ri communities as well as for creating heroes. Rugby was sun). After a successful escape (the sun shines) a haka was from the very beginning the only area where the Mao- sung as a symbol of immortality [Turley 2008, p. 161]. ri could compete against the European settlers on equal terms [Cyganik 2009, p. 71]. In the 19th century white people thought that Maori 4. Maori rugby had naturally a lower level of intelligence, and considered them savages. Sport became a way of teaching the primi- Rugby supports the concept of male domination. It is an tive men the basic rules of European societies. Rugby was opportunity to prove one’s strength, speed and effi ciency also an element which knitted two diff erent races and be- on the fi eld. It is a truly virile game, in which he prevails came one of the main factors aff ecting the construction who can stand more pain. As the national sport of New of modern national identity of new Zealanders [Hoko- Zealand, rugby is practiced by almost every boy; how- whitu 2004, pp. 269–270]. ever, most senior players are the Maori, who exceed their According to Chris Collins four more factors ex- peers in physical conditions [Cyganik 2009, p. 72]. plaining the impact of rugby on Maori culture can be distinguished [after Cyganik 2009, p. 74]: 4.1. Common features of Maori culture and rugby • it socializes young boys to live in the society by teach- ing them endurance, strength, fortitude and charac- Th anks to the characteristic climate and genetic condi- ter; tions Maori boys grow up much faster than their Europe- • it teaches that through hard team work one can an counterparts. At an early age they look like muscular achieve success; adults and possess exceptional skills, motor coordination • it provides the opportunity for a healthy discharge and dynamism. For centuries before the arrival of pake- of frustration and stress by way of a joyful form of ha, they had been raised in the warrior spirit – the most physical development; expected skills were those that gave one an advantage in • it off ers an opportunity for social advancement. combat, e.g. courage, strength, cunning, physical fi tness. Combat training was the main form of recreation for all 4.2. The Maori impact on rugby male Maori. Th at is why, after the end of wars and the stabilization of the political situation in the country, the Th e Maori introduced the new standards into rugby. Maori had to fi nd a substitute for their very active life- When they appear on the fi eld, they could scare even style. Th e solution became rugby – a male, contact sport, the best world teams. Th ey have invented a unique game which perfectly fi t in Maori values, abilities and charac- style being a combination of a strong defense with very ter. Th e fi rst Bishop of New Zealand wrote that rugby fast, smart and spectacular off ensive actions. Th e char- saved Maori from extinction by changing their increasing acteristic Maori elements in the New Zealand national war passion into a peaceful but sometimes frantic race rugby team known as the All Blacks, are the haka and for the implementation of warlike ambition on a rugby the Maori carving designs (mainly in the form of moko fi eld [Ryan 2005, pp. 89–104]. According to Brendan tattoos). Hokowhitu rugby became a component of self-determi- Th e Haka is nowadays one of the basic material and nation and the determinant of prestige and Maori na- symbolic ways of Maori expression. On both New Zea- tionalism [McCreanor 2010, pp. 237–238]. land islands tourists can watch artistic demonstrations Th e collective nature, strenuous activity and physical of this military custom being the quintessence of the is- contact of rugby made it the national sport for the Maori landers’ character and culture [Youngerman 1974, pp. people. Th e Maori warfare tradition of rapid, group at- 75–100]. However, the most popular haka version is the tacks followed by strong defense was ideally transferred one performed before every match of the New Zealand to a rugby fi eld. Also the collective nature of rugby fi ts national rugby team since 1888, when the All Blacks the Maori community lifestyle. By changing the way of consisting in 80% of purebred Maori, played a number life, the frequency of meetings in the marae declined. of games on their tour of the United Kingdom. When Th erefore the rugby fi eld became a meeting point for iwi the Kiwis danced the haka all the audience felt dumb, or hapū and for supporting tribal ties [Metge 1971, pp. but warmly accepted the “savages’” initiative. Initially the 146–148]. haka was danced in traditional costumes, but they were Another explanation of the popularity of rugby exchanged quickly for sport outfi ts. Th e Aotearoa team among Maoris is mana and the social need of heroes. Af- stands in two circles facing the opponent. Th e team cap- ter the Pakeha settlement there was no more space for tain starts to give the instructions in order to place the capturing the spirit power by combat and bloodshed. players in position:

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 47 Mateusz Ingarden

Maori language English language

Ringa pakia! Slap the hands against the thighs!

Uma tiraha! Puff out the chest!

Turi whatia! Bend the knees!

Hope whai ake! Let the hips follow the moves!

Waewae takahia kia kino! Stomp the feet as hard as you can!

Th en the Ka Mate haka starts. At the end the play- the All Blacks demonstrated a new Haka Kapa o Pango. ers shout loudly Hi!, jump, and stick out their tongues. During the dance, one of gestures signifying the inser- During the fi rst Rugby World Cup in 1987 the All tion of the breath of life into the heart and lungs, caused Blacks were unbeatable and many thought it was because controversy because the swipe of the thumb across the of the haka, which, thanks to television, was shown all neck was interpreted as slitting the throat. Th e lyrics were around the world. Since then the haka has become an written especially for the purpose of sport competition, expressive and unequivocal symbol of New Zealand and which is a great example of the continuous Maori need of has also infi ltrated other sports [http://www.rugbymuse- creating their cultural distinctiveness [http://www.rugby- um.co.nz]. worldcup.com]. Th e professionalization of rugby began in 1995 and Apart from the haka another All Blacks symbol is the generated many negative consequences. Inter alia, it silver fern image worn on their black jerseys. Th e silver brought the haka to the role of an advertising lure. For fern is reminiscent of the time of the fi rst Polynesians on example, the Adidas company, which has been the of- Aotearoa, who often resorted to eating fern roots when fi cial All Blacks sponsor since 1995, conducted a cam- they lacked food. Maori rugby players also proudly show paign which used the Maori culture. It stirred up contro- their moko tattooed bodies to manifest their origin and versy because it showed a stereotyped, aggressive Mao- ethnicity. Th e shapes of moko are widely used in advertis- ri savage – a clear reversal to the colonial perception of ing campaigns of global companies such as Adidas, Mc Maori intelligence and abilities [Cyganik 2009, p. 77]. Donald’s, Lion Red, Lotto and Ford Motor Company. Th e haka was always performed on special occa- Unfortunately, none of these companies has contribut- sions. During a friendly match against the Sprinboks – ed fi nancially to the Maori population in exchange for the South African national rugby union team – in 2006 using their cultural heritage [Ryan 2005, pp. 151–205].

Maori language English language

Kapa o Pango kia whakawhenua au i ahau! All Blacks, let me become one with the land

Hī aue, hī! Ko Aotearoa e ngunguru nei! Th is is our land that rumbles!

Au, au, aue hā! It's our time! It's our moment!

Ko Kapa o Pango e ngunguru nei! Th is defi nes us as the All Blacks!

Au, au, aue hā! It's our time! It's our moment!

I āhahā! Ka tū te ihiihi Our dominance!

Ka tū te wanawana Our supremacy will triumph

Ki runga ki te rangi e tū iho nei, tū iho nei, hī! And be placed on high

Ponga rā! Silver fern!

Kapa o Pango, aue hī! All Blacks!

48 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Socio-cultural determinants of rugby evolution in New Zealand

Th e Maori shapes can be also found on the rugby equip- and won 10 of them [Tyrley 2008, pp. 144–153]. Th e ment and the offi cial logo of the 2011 Rugby World Cup fi rst offi cial international test match took place on 15th which took place in New Zealand. of August 1903 in Sydney and ended in New Zealand’s victory of 22 to 3. A few months later the England na- tional team went on a tour of the antipodes. After they 5. Historical outline of the All Blacks won all games in Australia they had to experience the bitter taste of defeat in New Zealand losing three games Rugby union was brought to New Zealand by Charles and drawing one. John Monro, a nineteen-year-old graduate from English Th e New Zealand team’s tour of Great Britain, Christ’s College Finchley. When he returned to Aotearoa France and North America in the years 1905–1906 was in 1870 he started to organize a group of people who were a crucial event in New Zealand rugby history. Th e team, interested in playing rugby. After a few months he organ- called at that time Th e Originals, played 35 matches and ized two teams: one from Nelson College and the other lost only one against Wales. Th e players showed confi - from Nelson Football Club. On 14th May 1870 those dence, attractiveness, aggressiveness and the great poten- teams played the fi rst rugby match in New Zealand. Th e tial of Maori rugby. match was won by the Nelson Football Club team. Later At the beginning the New Zealand national rugby on Monro organized a rugby team and opened the Wel- team was called by diff erent names, e.g. Th e Māorilanders, lington Football Club in the capital, thanks to his fa- Th e New Zealanders, Th e Colonials. After the 1905 games ther who was the Speaker of the New Zealand House they were named the All Blacks. However that name did of Representatives. On 12 October 1870 at Petone near not really refl ect their team colors since at that time they Wellington the fi rst offi cial international rugby game was wore navy blue jerseys, dark shorts and white socks. Fif- played in New Zealand. Th e European settlers immedi- ty years after Th e Originals’ triumphs, team member Bil- ately fell in love with that sport which found a fertile ly Wallace said that the name All Blacks was connected ground in both islands at that time. Th e wars between with a typographical error. After the impressive victory the white men and Maori were over and New Zealanders against the Hartlepool team, the British Daily Mail was had now plenty of free time and excesses of energy. Mon- delighted about the New Zealanders’ physical capacities ro’s father moved to Palmerston North, where he died and ball handling skills and published an article about a few years later. In his honor the world’s fi rst rugby mu- the New Zealand scrum players who could pass the ball seum was founded there in 1969. and run as fast as the backs. Th e title of the article was In 1871 rugby matches were played in Wellington printed as “New Zealand All Blacks” instead of “New and soon gained popularity around the Wanganui region. Zealand All Backs”. Th e name was later adopted by the In 1873 rugby was played in Auckland and in 1874 in NZRU as the offi cial name for the Aotearoa national Hamilton. By 1885 rugby had been known throughout rugby team [Tobin 2005]. New Zealand. In 1879 the fi rst Rugby Union was estab- In 1921 the All Blacks played three matches against lished in Canterbury and Wellington. Th e New Zealand the South Africa national team, the Springboks, which Rugby Football Union was established in 1892 [McLean all ended in draws. During their tour of Great Britain, 1991, pp. 1–10]. France and Canada in 1924–1925 the New Zealanders Th e fi rst offi cial national New Zealand rugby team won all 32 games and were hailed Th e Invincibles. was assembled in 1884 for their fi rst trip to New South In 1956 the All Blacks won for the fi rst time against Wales. During the three-month tour of Australian clubs the Springboks – their greatest adversary. In 1959 they the New Zealand team won all eight games, and the best played their 100th Test match, losing to the British Isles player became the prop, James Allan from Otago. team, known since 2001 as Th e British and Irish Lions. In the years 1888–1889 the New Zealand Māori In 1978 the All Blacks won their fi rst time gained Grand team played 107 games in New Zealand, Australia and Slam having defeated England, Wales, Ireland and Scot- the United Kingdom. Th e team name was changed to land during one tour. Th e next Grand Slam was won by Th e Natives after fi ve Pakeha joined the team. Follow- the New Zealand team in 2005. ing their successful games in the antipodes they went to Th e 1981 South Africa rugby union tour of New Great Britain. During the six-week sea voyage they were Zealand caused protests against South Africa’ policies of training by throwing coal into the steamer furnace. On apartheid. Th e All Blacks won 2 of 3 games but the tour 3 October 1888 Th e Natives, wearing black jerseys with was dominated by a wide debate about hosting an all- the silver fern, performed the haka for the fi rst time in white rugby team from the apartheid state. New Zea- history, before a match in Surrey. In 1893 the fi rst of- landers were divided over the issue. Some wanted to see fi cial New Zealand Rugby Union (NZRU) was formed a sport contest, without mixing it with politics; while and adopted the silver fern as its symbol. During the others protested against the presence of the Springboks next two years Th e Natives played 11 games in Australia as representatives of the apartheid government of South

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 49 Mateusz Ingarden

Africa. Th e controversial tour revealed the true impor- years 1926–1927. At present, the Māori All Blacks still tance of rugby to New Zealanders. play games and their most recent spectacular achieve- In 1987 the All Blacks won their fi rst Rugby World ment was a victory against the British and Irish Lions in Cup, which took place in Australia and New Zealand. 2005 [Ryan 2005, pp. 89–104]. Th ey repeated this success in 2011 in New Zealand. In 2006 they became the second national rugby team in the world (after France) which gained 10,000 points during Bibliography the Test matches, and since 1996 they have won the Tri- A.N.O. [1873] Among the Maoris, Th e St James’s Magazine, Nations championship (known as the Rugby Champion- vol. 11, London. ship since 2012) eleven times. Buck P.H. [1983] Wikingowie Pacyfi ku. Warszawa: PIW. Cyganik K. [2009] Rola rugby w procesie konstruowania toż sa- mości etnicznej Maorysów z Nowej Zelandii. Kraków: mas- 6. Māori All Blacks ter thesis under the supervision of prof. dr. hab. Maria Flis, Uniwersytet Jagielloński. Th e fi rst Maori rugby player on the record was Wirihana, Durand R. [1921] Maori Art, Th e Burlington Magazine for who on 22 June 1872 played a game in the Wanganui Connoisseurs, vol. 38, 216, Th e Burlington Magazine Pub- lication. Country club. Th e fi rst natives who played on the New Hokowhitu B. [2004] Tackling Mäori Masculinity: A Colonial Zealand national team during their New South Wales Genealogy of Savagery and Sport. Th e Contemporary Pa- tour in 1884 were Joe Astbury Warbrick (Ngāti Rangiti- cifi c, vol. 16, 2, Fall. hi) and Teone Kerei ‘Jack’ Taiaroa (Ngāi Tahu). McCreanor T. et al. [2010] Māori Sport and Māori in Sport, Th e fi rst Māori team was the one that played the Alternative 6(3). Auckland. 1888 games in New Zealand, Australia and the United McLean T.P. [1991] Th e All Blacks. London: Sidgwick & Jack- Kingdom (including, in fact, fi ve Pakeha). Th e team con- son Limited. sisting of native players only was founded in 1904, when Mulholland M. [2009] Beneath the Māori Moon: an Illustrated David ‘Darky’ Bedell-Sivwright’s British team came to History of Māori Rugby. Wellington. http://www.rugbyworldcup.com/home/news/newsid=2006651. Rotorua [Mulholland 2009, pp. 3–34]. html [03.04.2011, online]. At the beginning, rugby in New Zealand was an ex- Ryan G. [2005] Tackling Rugby Myths. Rugby and New Zealand clusive sport, popular only in towns. A very special role Society 1854–2004. Dunedin. in rugby development was played by Te Aute College, Th e Haka – In the Beginning, New Zealand Rugby Museum, which began socialization courses for the Maori by way http://www.rugbymuseum.co.nz [02.04.2011, online]. of rugby. On 24 February 1910 Wiremu Teihoka „Ned” http://www.allblacks.com/index.cfm?layout=haka Parata applied to the NZRU to create a New Zealand [31.03.2011, online]. Maori Rugby Team. His application was granted ap- Tobin C. [2005] Th e Original All Blacks 1905–06. Auckland: Hodder Moa Beckett. proval and the fi rst Māori All Blacks game was played Turley A. [2008] Rugby, Th e Pioneer Years. Auckland: Harper against the Rotorua team on 21 May 1910. Th e great- Collins Publishers. est achievement of that team in the fi rst years was a se- Youngerman S. [1974] Maori Dancing since the Eighteenth ries of thirty wins and only ten defeats during their tour Century, Ethnomusicology, vol. 18, 1. University of Illinois of France, England, Canada, Ceylon and Australia in the Press.

50 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 The role and signifi cance of the FIS Ski Jumping World Cup competitions held in Zakopane, Poland Rola i znaczenie zawodów Pucharu Świata w skokach narciarskich organizowanych w Zakopanem

Joanna Bańbuła University School of Physical Education in Kraków

Summary Ski jumping has become one of the most signifi cant and popular winter sports in Poland. The successes of ski jumper Adam Małysz created a great interest among the Poles in this niche sport. The FIS Ski Jumping World Cup competition held annually in Zakopane has truly become the most important sport event of the season. The aim of the following paper is to discuss the signifi cance of the Zakopane ski jumping competition for tour- ism development in the Podhale region of Poland. The author also evaluates the impact of the competition on the improvement of tourism attractiveness of Zakopane and Poland as well as on popularization of winter games, especially ski jumping, with a special emphasis on the importance of Adam Małysz’s successes. Theoretical considerations are supplemented by results of questionnaire survey conducted on a group of ski jumping spectators during the 2011 Zakopane competition. The research clearly shows that the mentioned sports event greatly aff ects the quality of promotion of Poland and Zakopane. Keywords: mass sport event, ski jumping, World Cup, Zakopane

Streszczenie Skoki narciarskie należą do najpopularniejszych sportów zimowych w Polsce. Celem niniejszej pracy jest poka- zanie znaczenia konkursów Pucharu Świata w skokach narciarskich organizowanych w Zakopanem dla rozwoju turystyki w tym regionie oraz ocena ich roli w podniesieniu atrakcyjności turystycznej tego obszaru, promocji Zakopanego i Polski, a także popularyzacji sportów zimowych i skoków narciarskich – ze szczególnym uwzględ- nieniem znaczenia sukcesów odniesionych przez Adama Małysza. Słowa kluczowe: masowa impreza sportowa, skoki narciarskie, Puchar Świata, Zakopane

Introduction sponsors. Th e majority of services off ered to consum- ers on the sports market are those related to mass sport Th e 20th century was the period of mass development events. Th ey all respond to the needs of entertainment, and popularization of sport. Sports events characterized sports fascination and interpersonal ties. Mass sport by political neutrality contributed to the international events also arouse extraordinary emotions. Th ey play an fl ow of information and to the establishment of person- important role in society and fi t in the pages of history al contacts worldwide. Voluntary participation in sport [Sznajder 2008, pp. 102–104]. distinguishes it from many other areas of human activity Th e annual FIS Ski Jumping World Cup competi- [Ryba 1998, pp. 12–13]. Sport has become a global busi- tion held in Zakopane is defi nitely one of the most im- ness generating spectacular fi nancial benefi ts. Its tremen- portant sport events in Poland. Th e incredible atmos- dous growth has created a market for sport services and phere created by Polish fans gathered every year at the products. Th e latter are defi ned as tangible goods, ser- foot of the Wielka Krokiew ski jumping hill in Zako- vices, or combinations of both, which satisfy the needs pane arouses admiration in Germany, Austria, Switzer- of participants in mass sports events, athletes and their land, Norway and Finland. Walter Hofer, the FIS Ski

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 51 Joanna Bańbuła

Jumping Race Director, always stresses the fact that the northern slopes of the Krokiew hill. Its main origina- Zakopane competition overshadows all other ski jump- tor was President of the Ski Section of the Polish Tatra ing events. Society, Karol Stryjeński. In 1922, he launched a pri- How did ski jumping achieve the status of a Pol- vate company called Th e Zakopane Sports Park, which ish national sport? What is the secret behind the enor- included a ski jumping venue. Th e construction plans mous popularity of the Zakopane ski jumping competi- for the ski jump were devised by the Swedish engi- tion? How can this sport event attract almost 30 thou- neer Sandstrom, and the entire venue was designed by sand sports fans to the ski jumping hill in Zakopane and Karol Stryjeński. Th e construction started in 1923, and millions of Poles to their TV sets at home every year? Th e its completion was made possible thanks to the help of following paper is an attempt to provide answers to these the Polish army [Ibid]. Th e inauguration of the hill took questions. place on March 22, 1925. Th e fi rst competition was won by Stanisław Gąsienica Sieczka (b. 1904 d. 1975), who jumped over the distances of 30 and 36 meters. A year The historical development of later, the ski jump take-off was rebuilt, and in 1927 the ski jumping in Zakopane fi rst radio broadcast of a ski jumping competition was made. Th e Wielka Krokiew’s 60 m limit was crossed in According to Józef Lipiec [2001, pp. 9–13] winter sports 1928 by Bronisław Czech (b. 1908 d. 1944), after whom gained their popularity gradually. For centuries, the tradi- a street connecting the Zakopane Sport Center with the tion derived from Ancient Greece recognized only sports ski jumping hill was named [Długołęcka-Pinkwart 1994, played in mild and warm weather. Th e turning point was p. 290]. the fi rst Winter Olympic Games in 1924, in Chamonix, In preparation for the FIS Ski Jumping World Cup France. For the fi rst time an organized sports event was in 1961–62, two state-of-the-art ski jumps were built moved from the stadium to the snowy mountain slopes, in addition to two small training ski jump. Th e Wiel- and the competitors were forced to face not only their ka Krokiew hill was modernized by adding stands for opponents but also adverse weather conditions. spectators, and towers for judges [Moździerz 2001, pp. Th e largest winter sport center in Poland is Zako- 277–287]. In the 1970s the hill lost its license to host pane, situated in the southern Polish Tatra Mountains, FIS competitions, and until 1989 no World Cup com- the cradle of Polish skiing [Bachleda Curuś 2001, p. 14]. petition took place in Zakopane. In February 26, 1989, In 1876, on the initiative of the Tatra Society, the School the venue was named after the legendary ski jumper of Woodworking Industries was founded in Zakopane Stanisław Marusarz (b. 1913 d. 1993). Currently, the that taught young boys sculpture, carpentry and wood- Wielka Krokiew is the largest ski jumping hill in Po- carving. Its fi rst director Stanislaw Barabasz (b. 1857 d. land with the K-point of 120m. Th e hill is equipped 1949) was a great skiing enthusiast, who awoke a passion with artifi cial lighting for organizing evening contests for this winter sport among his students. Th e school be- [Długołęcka-Pinkwart, 1994, p. 290]. came one of the fi rst ski-making workshops in Poland. In 1907 the Skiing Section of the Polish Tatra Society (SNPTT) was established, and on 26 December 1919 The phenomenon of ski jumping delegates from fi ve ski companies in Poland founded the popularity in Poland Polish Ski Association. First ski championships were or- ganized on 21 and 22 March 1920. In the beginning, Th e enormous popularity of ski jumping in Poland is ine- only adult skiers could take part in the Nordic combined xtricably linked with Adam Małysz’s international achie- event, which included ski jumping and cross-country vements. Th e Polish ski jumper Adam Małysz, known as skiing competitions. In the 1920s more new ski clubs the Eagle from Wisła, is a national hero in Poland as well were founded, for example, the legendary Sokół club in as a great sports marketing product. It is estimated that Zakopane in 1923. Another famous club that has played during his entire career Adam Małysz earned around 20 a great role in the history of Polish skiing was the Wisła million zlotys on advertising contracts. Th is makes him Club in Kraków. At the turn of 1926/1927 the Strzelec the truly fi rst marketing icon of present-day Poland. He sports club was also established [M. Matzenauer 1991, also was the fi rst Polish athlete who crossed the bounda- pp. 87–101]. ry of 1 million zlotys from an advertising contract [Ryn Th e fi rst ski jumping hill in Poland was built in 1910 2001, pp. 30–39]. in Kalatówki in Zakopane. After World War I ski clubs Sports marketing experts claim that the position on were founded in Antałówka and the Jaworzynka Valley. the advertising market can be built in two ways: on the Ski jumping hills were built on the natural slopes of the basis of a strong personality, if an athlete fails to attain Tatra Mountains. All of them, however, lost their signif- regular spectacular successes; or on the basis of results icance when a truly modern ski jump was built on the that speak for themselves. Adam Małysz undoubtedly be-

52 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 The role and signifi cance of the FIS Ski Jumping World Cup competitions held in Zakopane, Poland longs to the latter category. What is his secret and how questionnaire also examined people’s motives of partici- did he steal the hearts of Poles so easily? pation in the sport event. Th e fans answered questions Halina Zdebska [2005, pp. 51–56] claims that about various aspects of the organization of the World Adam Małysz became the type of one-of-its-kind sports Cup Ski Jumping competition in Zakopane and were hero. His status is not only due to the size of his suc- also asked to grade the promotion quality of the event cess or its repeatability, but also thanks to his personality and disclose their source of information about it. An im- traits such as humility, diligence, concentration on the portant element of the study was to investigate the re- goal and avoidance of scandals. All these Adam Małysz’s spondents’ preferences of accommodation type and their characteristics should be also coupled with rich ski jump- length of stay in Zakopane. Th ey fi nally gave their an- ing traditions in Poland. swers to questions on the quality of the organization of His immense popularity in Poland gave rise to the the competition, ticket prices and the perceived sports so-called Małysz Mania phenomenon that began in the level of the ski jumping competition. early 2000s following his outstanding performances in the FIS World Cup and World Ski Championships. Th e successes of the Polish ski jumper led to the explosion of Characteristics of respondents a nationwide interest in ski jumping. His performanc- es were followed by millions of Poles. Th e Małysz Ma- Th e respondents were ski jumping fans attending the FIS nia became a sociological phenomenon in Poland [Ryn World Cup ski jumping competitions in the 2010/2011 2001, pp. 34–35]. Th e unique atmosphere created by season. Usually, two ski jumping contests per year are or- thousands of fans at the foot of the Wielka Krokiew was ganized in Zakopane, but in 2011 three events were held. noticed not only by the Polish but also by the interna- Th ey take place in late January on Friday and Saturday. tional media. Th e additional competition in the 2011 World Cup se- Ski jumpers adore the uniqueness of the Zakopane ries was organized because the cancellation of the compe- competition, and say that everyone feels there at home tition in Harrachov, Czech Republic. Th e precise calen- with Polish fans cheering all competitors. Undoubtedly, dar of ski jumping events is prepared by the Internation- the mood which accompanied Polish ski jumping fans al Ski Federation (FIS) after each season, therefore, there was closely linked with Adam Małysz’s numerous suc- are no fi xed dates of particular competitions. cesses [Gangdal, pp. 268–269]. After Kamil Stoch’s vic- tory in the World Cup competition in 2011, the media Respondents’ sex hailed the beginning of a new era in Polish ski jump- 28 respondents were women (56%) and 22 were men ing. After the Małysz Mania, the time may come for the (44%). Stoch Mania. Respondents’ age 22 ski jumping fans (44%) participating in the Zakopane Aim and methods event were between 19 and 26 years of age. Th e event was also enjoyed among fans between 27 and 36 years of age Th e main aim of this research was to examine the opin- (18 people = 36%). 4 people (8%) were children and ad- ions of spectators attending the FIS Ski Jumping World olescents under the age of 18, and their parents were be- Cup competition in Zakopane. A Q&A diagnostic sur- tween 37–54 years old. Only two respondents (4%) were vey was held to collect data from 50 randomly ski jump- above 55 years of age. ing fans during the Zakopane competition on January Th e results show that the Zakopanie ski jumping 21–23, 2011. Th e questionnaire study was anonymous. event was most popular among college age fans and fans Th e questionnaire consisted of thirteen items: two between 27 and 36 years of age. Both groups can be close-ended questions, three scale score questions, one called the generation of Adam Małysz’s successes. Th ey open-ended question, and four multiple choice questions might have followed his career from the beginning and with the possibility to provide one’s “other’ answer. Th e witnessed his greatest achievements. respondents were also to give answers to two multiple choice questions, one supplemented by an open ques- Place of residence tion, the other requiring listing of the reasons for the 20 respondents (40%) lived in cities with more than choice. Th e respondents also provided data on their sex, 500,000 inhabitants; 13 supporters (26%) lived in cit- age, place of residence, region of origin, and income. In ies between 100 and 500 thousand inhabitants, and 9 this way a detailed profi le of the respondents was created. (18%) lived in villages. 16% of the respondents (8 peo- Two questionnaire items focused on the assessment ple) came from cities with 100,000 inhabitants. of the impact of the FIS Ski Jumping World Cup compe- Th e highest percentage of respondents who took part titions on the promotion of Poland and Zakopane. Th e in the FIS Ski Jumping World Cup competition in Zako-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 53 Joanna Bańbuła pane were big city dwellers. It can be assumed that an im- answers they could select more than one and also give portant factor contributing to this was the proximity of their own answer. Kraków to Zakopane. Well-developed transportation in- 67 responses (100%) were obtained from a group of frastructure and prosperity level of people living in large 50 ski jumping fans. Th e largest group (44.78%) of long- and medium-sized cities make them the largest percent- time ski jumping fans expressed diffi culties at determin- age of supporters who can aff ord expenses related to their ing the sources of information about the Zakopane event. attendance of ski jumping competitions. 22.39% (15 people) learned about the ski jumping com- Th e collected data indicated that 22% of surveyed fans petition from television. 10.45% (7 persons) indicated the (11 people) came from the Lesser Poland and Masovian Internet or family and friends as sources of information; provinces of Poland. 18% (9 people) lived in Lower Silesia, 8.96% of participants (6 people) learned about the event and 12% (6 people) came from the Pomeranian province. from the radio, and only 2.99% (2 persons) from the press. 6% (3 people) were from the Lublin, Lubusz and Subcar- pathian provinces and 2% indicated the Silesian, Opole, and Świętokrzyskie and Warmia-Mazury provinces. Evaluation of the promotion quality Th e analysis showed that the highest percentage of re- of the FIS Ski Jumping World Cup spondents lived in the largest, most populous and wealthi- competition in Zakopane est region in Poland. Th e high percentage of people from Malopolska and Silesia is probably due to the proximity Th e fans were also asked to assess the promotion of the of Zakopane and good transportation infrastructure. Th e Zakopane competition by giving their answer on a fi ve- low percent of fans from the south-west of Poland may be -point scale (from 1 – very bad to 5 – very good). Th ey caused by the proximity of World Cup ski jumping venues evaluated the promotion of the event at the average of in Liberec and Harrachov in the Czech Republic, situated 4.08, i.e. as good. close to the Polish border and often visited by Polish fans. Th e study showed that the respondents positively as- sessed the promotion of the event. It was mostly pro- The income level moted on television, which covered the FIS Ski Jumping Th e study showed that the income level of 42% (21 peo- World Cup competitions. ple) of ski jumping fans did not exceed 1,500 zł. Th e sec- ond group (15 people = 30%) were fans earning between 1,501 and 2,500 zł per month. Th e third (7 persons = Reasons for attending the FIS Ski 14%) came the fans reaching incomes above 4,500 zł. Jumping World Cup competition 8% (4 persons) of respondents earned between 3,501 as a spectator and 4,500 zł, and the income of 6% (3 persons) was be- tween 2,501 and 3,500 zł. Th e respondents were asked to rate the importance of eight reasons for their attendance of the Zakopane com- petition on a fi ve-point scale, from the least to the most Summary characteristics of the important. respondents Th e respondents’ main motivation was supporting Adam Małysz (4.58), followed by spending free time Th e research showed that the typical ski jumping fans at- with friends (4.50) and experiencing the unique atmos- tending the FIS World Cup Ski Jumping competition in phere at the foot of the Wielka Krokiew ski jumping Zakopane were women between 19 and 26 years of age, hill (4.38). Supporting Polish ski jumpers was assessed who lived in a city of more than 500,000 residents, from at 4.20, passion for ski jumping at 3.42, pursuing lei- the Lesser Poland or Masovian provinces of Poland, earn- sure activities for the entire family at 2.84, and watch- ing to 1,500 zł per month. Th e study revealed that the ing a live international sports event at 2.56. Th e lowest “weaker sex” had got a lot of passion for sports and took note (2.52) was given to supporting foreign ski jump- part in sports mass events. ers. None of the spectators chose “other options” in their evaluation of reasons for participation in the Zakopane event. Th e results clearly showed that the top-rated mo- Sources of information on the FIS tive of respondents’ participation in this sport mass event World Cup Ski Jumping competition was cheering Adam Małysz. in Zakopane Respondents’ length of stay in Zakopane Th e respondents were also asked to indicate the source of information about the FIS World Cup Ski Jumping 32% (18 people) from the studied group participat- competition in Zakopane. From the list of six possible ed in the whole sports event, including the qualifying

54 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 The role and signifi cance of the FIS Ski Jumping World Cup competitions held in Zakopane, Poland round and three competitions. 26% of the respondents red and is a place where the unity of the nation can be felt (13 people) stayed in Zakopane for longer then the du- and patriotism expressed. 2 respondents (5.3%) said they ration of the event. 20 fans (10 persons) stayed to watch came to Zakopane because they were simply interested in the qualifi cations and one competition, and 18% (9 peo- ski jumping. For some, the event was not important, and ple) came to town only on Saturday. 4% (2 people) at- their participation motive was pure curiosity (2.6% = 1 tended only one competition on Friday. person). For some it was simply an additional attraction Th e 13 respondents who stayed in Zakopane longer during their holidays in Zakopane. than the competition program were asked to declare the number of days of their stay. Th e number of declared days of stay ranged from 4 to 7 days. Th e highest per- The signifi cance of participation in the centage (12% = 6 people) stayed in Zakopane for a week, FIS World Cup Zakopane ski jumping 6% of respondents (3 people) for 4 days, and 4% (2 peo- competition for regular fans ple) for 5 and 6 days. Th e collected data revealed that most respondents Th e largest group of ski jumping fans who attended the came to Zakopane for a weekend. A large part of them Zakopane competitions on a regular basis (19% = 8 peo- remained in the city for a week, and for them the ski ple) wrote that attendance in this mass sport event had jumping competition was an extra attraction. Th e re- become an annual tradition for them. 14.3% (6 people) sults showed that Zakopane is a very attractive area and claimed that the main motive for them was the interest in the ski jumping fans like to spend their winter holidays ski jumping. 11.9% (5 persons) came to have fun, 9.5% there. Th e ski jumping competitions attract crowds of (4 people) to support Adam Małysz, 7.1% (3 people) to spectators to Zakopane every year, and many of them meet friends with whom they can cheer ski jumpers and stay in town a little longer the FIS Ski Jumping World share a passion for this sport. 4.8% (2 persons) came be- Cup competition. cause of the attractiveness of a mass sport event and also Th e most popular type of accommodation among to support their heroes live. the ski jumping fans (46%, 23 people) were privately Th e successes of the “Eagle from Wisła” had created rented rooms. 28% (14 people) chose boarding houses, a phenomenon dubbed by sociologists the Małysz Ma- 14% (7 persons) hotels, and 2% (1 person) was a Zako- nia. Crowds of faithful supporters accompanied the Pol- pane resident. ish ski jumper on ski jumping hills worldwide, creating an amazing atmosphere and generating strong patriotic feelings. For many respondents their participation in the The chosen method of travelling to the Zakopane competition is very emotional. By standing event and cheering at the foot of the ski jump they can leave their problems behind and share time with their compa- 98% of respondents (49 people) organized a trip the ski triots. Only 2 people (4.8% respondents) stated that the jumping competition by themselves; only 2% (1 person) participation in the World Cup ski jumping had no emo- used the services of another trip organizer. tional signifi cance for them. Th e study showed that the ski jumping competitions in Zakopane had great emotional signifi cance for ski The signifi cance of participation in the jumping fans. Th ey expressed their individual reasons for FIS World Cup Zakopane ski jumping participation. For some, it was entertainment or social competition for fi rst-time fans reasons, and others patriotic sentiments. Th ey all shared a desire to cheer and the opportunity to get away from 23 surveyed ski jumping fans provided 38 reviews stat- everyday reality. For one weekend a year they can forget ing diff erent reasons for their attendance of the event. 9 about any kinds of problems. In a sense, this was related fans (23.5%) attended the ski jumping competition for to the symbolism of a ski jump: when a ski jumper takes- pure entertainment. Th ey visited Zakopane because of off from the ski jump, fans can also take off from the the unique atmosphere at the foot of the Wielka Krokiew humdrum of life. ski jumping hill. 7 fans (18.4%) came to Zakopane to Th e collected data showed that 46% of fans (23 peo- support Adam Małysz. For 6 spectators (15.8%) partici- ple) took part in the Zakopane competition for the fi rst pation in this sport event was of a social nature. 4 peo- time; 24% (12 people) came to watch the contest for the ple (10.5%) wanted to witness a live ski jumping event. second time; 8% (4 persons) for the third time, 4% (2 Sports fans also eagerly attended the competition to sup- people) for the fourth and eleventh time, and 2% (1 per- port Polish ski jumpers (13.2% = 5 people). 4 people son) for the sixth, seventh, eighth or tenth time. (10.5%) pointed to the patriotic symbolism of the event. Th e highest percentage of respondents took part in Th e Wielka Krokiew is drowned each year in white and the Ski Jumping World Cup competition in Zakopane

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 55 Joanna Bańbuła for the second time (54% = 27 people). Th is demon- Motives for attending the World Cup strates their commitment to this event, and emphasizes ski jumping competition as spectators its importance and excellent organization. A large per- centage of the fans attended the event for the fi rst time 16% of ski jumping fans (8 people) came to Zakopane to (46% = 23 people). Th is phenomenon may be caused by experience again the atmosphere they remembered from the media speculations about Adam Małysz fi nishing his the earlier competitions. For 8% (4 people) participation sports career. Ski jumping fans who had never partici- in this mass sport event was an annual custom; 4% (2 pated in this event before might have wanted to see the persons) liked to cheer their sports hero live; and 2% (1 “Eagle from Wisła” for the last time “live” in Zakopane. person) came to Zakopane because of their love of the Th ey might have wanted to experience the incredible at- sport and because they could not imagine a winter with- mosphere around him. out this experience. Th e same number of people will come again to Zako- pane, because it is simply an annual meeting place with Evaluation of the organization of the their friends. 5.56% will again participate in the com- competition petition because “it is a fantastic experience”. Th e study showed that 16% of surveyed fans (8 people) would take Th e highest scores were given by the respondents for the part again in this sport event because of its “unique”, organization of the Zakopane ski jumping event (3.29), “cool”, “nice”, “good”, “unforgettable”, and “fantastic” and the lowest for the access road to the ski jumping hill atmosphere. (2.78). In the opinion of respondents, the second most valued aspect of the organization of the competition (3.26) was its promotion, followed by security arrange- Recommending attending the World ments (3.10), and other entertainments during the com- Cup ski jumping in Zakopane to others petition (3.00). Th e results show that 86% of respondents (43 people) would recommend attending the Zakopane competition Ticket prices to others; 7% (7 persons) had no opinion in this subject. Th e high percent of positive responses to the question Th e collected data showed that 50% of respondents (25 proved the respondents’ satisfaction with the event. people) believed that the price of tickets for the ski jump- Th e 43 respondents who would recommend partici- ing competition in Zakopane was reasonable; 44% (22 pation in the World Cup ski jumping competition in the people) said that it was too high; and 6% (3 persons) future justifi ed their statements. 28% (14 people) would did not have any opinion about ticket prices. Th e results recommend attending the Zakopane competition due to showed that ski jumping fans were satisfi ed about the its atmosphere; 16% (8 people) stressed the emotions as- proposed tickets prices. Th e participants also rated well sociated with participation in this live event; 10% (5 per- the quality of provided services. sons) said that it is worth seeing once in a lifetime. Other reasons for recommending participation in the Zakopane competition was fun, integration with others, a good Willingness to attend the World Cup way to spend free time, and a good opportunity to relax. competition in Zakopane in the future Some respondents stated simply that it was a “fantastic” event worth seeing “live”. Th e data showed that 46% of respondents (23 people) Th e study showed that the fans’ main reason to rec- were willing to attend the Zakopane competition in the ommend attending the World Cup ski jumping compe- future. Th e same percentage said they were unsure, and tition in Zakopane to others is the unique atmosphere of only 8% (4 people) decided they would not take part in the event. the World Cup ski jumping in Zakopane again. Out of 23 spectators (46%) who stated that they would not participate in the World Cup ski jumping The impact of the FIS Ski Jumping competition, 18 justifi ed their statements. 8% respond- World Cup competition on the image ents (4 people) did not provide any justifi cation for their and promotion of Poland and Zakopane decisions. 23 fans (46%) did not write justifi cations be- cause, they did not know whether they would participate In the opinion of 86% of respondents (43 people) the again in this event. organization of the ski jumping event in Zakopane defi - nitely and positively aff ects the promotion of the Zako- pane region and the whole of Poland. According to 14%

56 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 The role and signifi cance of the FIS Ski Jumping World Cup competitions held in Zakopane, Poland of the respondents (7 persons) the World Cup ski jump- the Zakopane event became an annual tradition. One ing event adequately promotes Zakopane and Poland. of respondents wrote: “Ski jumping has become a part According to 46% of the respondents (23 people) the of my life. I meet friends and players in Zakopane. Th is presence of large numbers of foreign ski jumping fans in is an opportunity to meet new people and take a break town greatly improves the promotion of Poland and Za- from it all. I marvel at the amazing phenomenon of the kopane. Th e second reason indicated by 30% of respond- Małysz Mania, which surprises me more and more eve- ents (15 people) as contributing to the promotion of the ry year.” region and Poland was the unique atmosphere created It can be assumed that ski jumping has become by the supporters; 10% (5 persons) indicated television one of the most important sports in Poland. Zakopane, broadcasts to other countries; 8% (4 people) stressed the which at the time of the World Cup competition is deco- presence of many great athletes in town (8% = 4 persons), rated in white and red colors of Poland allures fans with and 6% (3 people) emphasized the growing prestige of its amazing atmosphere and unique native culture. Zakopane as a winter sports venue (6% = 3 people). Another ski jumping fan stated that his attendance of the Zakopane sports event was a symbolic “escape”: “Za- kopane is a magical place, and one of its kind, giving the The FIS Ski Jumping World Cup impression of being part of a better world, outside the re- competition in Zakopane in the light ality that surrounds us. Attending the ski jumping World of collected data Cup competition is relaxing and allows me to look at my life from a diff erent perspective. Besides, it is pure fun.” Th e aim of the work was to identify opinions of sports Th is statement proves that attending the event is for fans attending the ski jumping World Cup competition many people a great opportunity to relax and “clear their in Zakopane. Th e study showed that 86% of spectators minds”. (43 people) believed that the event had a positive eff ect According to another regular fan who took part in on the image of Poland and Zakopane. As a major fac- World Cup: “Th is is the most important event of the sea- tor in promoting Poland and Zakopane, the respondents son, because of its atmosphere, which is praised even by mentioned the presence of foreign tourists. Th e role and foreign sports teams participating in competitions. I en- signifi cance of this sports event have also been recognized joy the opportunity to get autographs or to take pictures by the municipality of Zakopane. Th e document Sustain- with my ski jumping heroes. I meet friends here. It is able Development Strategy for 2004–2013 assigns to the simply nice to spend time in the beautiful Polish moun- FIS Ski Jumping World Cup competition in Zakopane tains.” a key role in shaping the town as a modern, international Th is statement proves the importance of the organ- center of sport, culture and tourism. Th e organization of ization of the ski jumping competition in Zakopane. sports events in Zakopane strengthens the tourist poten- Spectators, ski jumpers, and coaches are amazed by the tial of the region. Multiple benefi ts from the competition marvelous atmosphere created by Polish fans. can be obtained not only by the organizers themselves, but also by local entrepreneurs, hoteliers, restaurateurs, and private accommodation owners. Th e study showed Conclusion that 98% of fans (49 people) participating in the survey used accommodation facilities in Zakopane. Ski jumping plays an important role in the culture of Th e study also identifi ed opinions of spectators con- Central Europe and Scandinavia. Ski jumpers are natio- cerning the organization of the event. Th e ski jumping nal heroes in those parts of Europe. Th eir successes be- fans greatly appreciated the organization of the ski jump- come parts of history, and they are remembered for ages. ing competition in Zakopane (3.29 out of 4 score). 50% Ski jumping is unique in many ways. First, it bears refe- of respondents (25 people) thought that the ticket prices rence to the Greek myth of Daedalus and Icarus, which is for competitions were reasonable; 46% (23 people) said a manifestation of the eternal human dream of fl ying. Se- they would attend the ski jumping competition in the condly, this sport can be practiced by few. While anyone future. Finally, 86% of spectators (43 people) said they can play tennis, soccer and basketball, ski jumpers must would recommend it to others. possess enormous technical skills, since even the smallest Th e FIS Ski Jumping World Cup competitions are mistake during a jump can be fatal. Th irdly, the scene- not only a valuable instrument of promotion and stimu- ry of snow-capped mountains provides a unique visual lation of tourism but also play an important social role. experience for ski jumping fans. We should also pay at- Ski jumping hills are places where fans can share a pas- tention to the character of ski jumping fans. Ski jumping sion of this unique sport, support their heroes, and watch competitions have become venues for meetings with the the competition live. For 19% of fans (8 people) who family and friends. Th ere have been no cases of sport ho- regularly participated in the World Cup competitions, oliganism during the ski jumping competitions.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 57 Joanna Bańbuła

Th e purpose of these considerations was to describe Gangdal J., Mika Kojonkoski – tajemnica sukcesu. Wyd. Muza, the role and signifi cance of the ski jumping World Cup s. 268–269 competition in Zakopane. Th is mass sport event has Krasicki S. (red.) [2005] Sporty zimowe. Strategia rozwoju, ba- a multi-dimensional importance: economic, social and dania naukowe. Kraków: AWF im. B. Czecha w Krakowie, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego. cultural. It exerts an economic impact on the increasing Krasicki S. (ed.) [2001] Sporty zimowe u progu XXI w. oraz tra- attractiveness of the region, and it strengthens regional dycje i perspektywy Zakopanego. Kraków: AWF im. B. Cze- tourism. It also has an infl uence on the prestige of Za- cha w Krakowie, Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego kopane, by becoming one of the town’s most recogniza- w Zakopanem, Zeszyty naukowe nr 84. ble icons. Th e unique atmosphere of the Zakopane com- Lipiec J. [2001] O istocie sportów zimowych, Sporty zimowe petition has become a showcase of Poland in the sports u progu XXI w oraz tradycje i perspektywy Zakopanego, Kra- world. Adam Małysz’s successes elevated ski jumping to sicki S. (red.). Kraków: AWF im. B. Czecha w Krakowie, the rank of a Polish national sport. Adam Małysz’s per- Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, Ze- sonality is also remarkable. His innate modesty won szyty Naukowe nr 84, s. 9–13. Matzenauer M. [1991] Sport – lata 1870–1918, Czterysta lat him huge respect among ski jumping fans and the entire dziejów, Tom II, R. Dutkowa (ed.). Zakopane: Krajowa sports world. For many years, Adam Małysz was the rea- Agencja Wydawnicza, s. 87–89. son to come to the capital of the Tatras, and for once be Moździerz Z. [2001] Zimowe obiekty turystyczne i narciarskie a part of white-and-red patriotic festivities. w tatrach polskich i Zakopanem (1891–2000), Sporty zi- During the ski jumping competition Zakopane is mowe u progu XXI w. oraz tradycje i perspektywy Zakopane- full of tourists, which greatly aff ects the condition of lo- go, Krasicki S. (ed.). Kraków: AWF im. B. Czecha w Kra- cal small businesses, entrepreneurs, private tour guides, kowie, Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego w Zakopa- hoteliers and restaurateurs. Th e Zakopane ski jumping nem, Zeszyty Naukowe nr 84, s. 277–287. Ryba B. (red.) [1998a] Zarządzanie przedsięwzięciami sporto- event has become not only a sports product, but also wymi. Warszawa: Polska Korporacja Menedżerów Sportu. a valuable tourist commodity. Ryba B. [1998b] Zamiast wstępu, Zarządzanie przedsięwzięcia- From the cultural point of view, the behavior and mi sportowymi, Ryba B. (ed.). Warszawa: Polska Korpora- emotions of spectators at the Zakopane FIS Ski Jump- cja Menedżerów Sportu, s. 12–13. ing World Cup competition should be emphasized. Th e Ryn Z.J. [2001] Fenomen Adama Małysza z perspektywy psy- unique atmosphere created by the ski jumping fans is one chologicznej, Sporty zimowe u progu XXI w. oraz trady- of the strongest points of the competition, which draws cje i perspektywy Zakopanego, Krasicki S. (ed.). Kraków: the attention of the sports world to Zakopane and Poland. AWF im. B. Czecha w Krakowie, Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, Zeszyty Naukowe nr 84, s. 30–39. References Strategia zrównoważonego rozwoju miasta Zakopane na lata 2004–2013, załącznik do uchwały Nr XXII/209/2004 Bachleda Curuś A. [2001] Tradycje i perspektywy rozwoju Za- Rady Miasta Zakopane z dnia 28 lipca 2004 r., Zakopa- kopanego jako ośrodka sportów zimowych, Sporty zimowe ne, lipiec 2004 r. u progu XXI w. oraz tradycje i perspektywy Zakopanego, Kra- Sznajder A. [2008] Marketing sportu. Warszawa: Polskie Wy- sicki S. (red.). Kraków: AWF im. B. Czecha w Krakowie, dawnictwo Ekonomiczne, s. 102–104. Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem, Ze- Zdebska H. [2001] Rola sportowców wysoko kwalifi kowanych szyty Naukowe nr 84, s. 14–16. w życiu społecznym. Adam Małysz jako bohater sporto- Długołęcka-Pinkwart L., Pinkwart M. [1994] Zakopane od wy, Sporty zimowe – strategia rozwoju, badania naukowe, A do Z. Warszawa: Sport i Turystyka, s. 290. Krasicki S. (ed.). AWF im. B. Czecha w Krakowie, Urząd Dutkowa R. (ed.) [1991] Zakopane – czterysta lat dziejów, Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków Tom II. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza. 2005, s. 51–57.

58 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Perspective of social change in voluntary sport institutions in Portugal

Marcio Domingues, Carlos Eduardo Gonçalves University of Coimbra, Portugal

Summary The ecological approach allowed the researchers to appreciate the historical, contextual and social nature of changing and to discuss the role of managers and various forces in shaping its course and outcomes. The aim of this study was to explore the ecological perspective in diff erent levels of practice and organizations with diff erent social backgrounds to determine social change in youth athletes. The study used 21 semi-structured interviews, fi eld diary and participant observation with signifi cant others (coaches, directors and parents) in two contrasting football clubs, a social oriented and a professional oriented club to record their perceptions and at- titudes to being expected to serve social change and the current pressures on themselves and their clubs. It is clear that social clubs have a very important role in their communities and are in need of more attention from political parties. Key words: sport oganizations; volunteer activity; social change; youth athletes

Introduction continues to be the city halls. Portugal has a large part of sport participation dedicated to football, an increase of Australia, Switzerland and Sweden are among the coun- public funding to national federations, it is characterized tries that have a high amount of members in voluntary by poor and traditional directors; there is a need to clari- sport organizations. In Europe the sports organization fy governmental interventions regarding policies towards grounded in culture and practice of the voluntary ac- the normal club or the elite. tion represent the social backbone of the sports system Th ere exist two diff erent profi les regarding leader- at large. In fact it is well understood that, in many coun- ship in sport asssociativism according to Portuguese real- tries, voluntary sport organizations make up the largest ity. First, the professional profi le possesses the advantage part of the voluntary sector in western countries [Seippel of accumulation of experience and knowledge, but sport 2006, p. 172]. directors tend to eternize in power. Th e amateur/social A diffi cult task emerges in an attempt to measure dif- profi le, normally tend to have a person, which is an es- ferent types of voluntary work and various kinds of club sential fi gure with passion for the sport. Although lack- characteristics [Seippel 2002, p. 257]. Th is is to say that ing in formation, time availability and often common the nature of voluntarism/professionalism varies signifi - and specifi c knowledge about the role serve as obstacles cantly between sport organizations. to the development of sport programs. Portuguese football organizations are based on tra- In fact, involvement with any extracurricular activity ditional voluntary work quite diff erent from new waves has been associated with lower rates of delinquent behav- of approach where voluntary work is applied to create ior, but in regards to risky behaviors, only the protective some kind of commercial profi t. Portugal has a specifi c value of sports [Gottfredson, Gerstenblith, Soulé, Wom- design very diff erent from the system-wide trends toward er, Lu 2004, p. 256; Lipsey & Wilson 1998, p. 347] and increased professionalization and bureaucratization [Ki- church activities reached statistical signifi cance. Although kulis, Slack & Hinings 1992, p. 349]. Portuguese vol- the sporting context reveals to be important in determin- untary sport organizations (nature of organizations) are ing the direction of these behaviors research shows that among the most ancient and constitute a specifi c nation- some particularities might even foster rather than dimin- al heritage of high value where volunteering continues to ish delinquency [Miller, Melnick, Barnes, Sabo & Farrell be dominant and where the primary source of funding 2007, p. 718; Shields & Bredemeier 2001, 592; Weber,

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 59 Marcio Domingues, Carlos Eduardo Gonçalves

Miracle, Rosicky & Crow 2001, p. 324]. Th e delivery of (SOC). It is hypothesized that from the professional per- sport for development at a community level represents spective, social change is a product of a more caring and more importantly the role that traditional sports clubs nurturing environment that compels personal develop- and local government have in delivering social inclusion ment in young athletes. On the other hand, the SOC programs [Skinner, Zakus & Cowell 2008, p. 260] in or- tries to provide a social environment, heavily dependent der to foster character development. on volunteers, in order to avoid delinquency and at risk Furthermore, context in professional sport organiza- behaviors. Finally, in terms of the club’s volunteer activ- tions has become an important area of research in youth ity the SOC is more dependent on social relatedness and sport development in recent years. Recent studies claim mutual help of its members, while the POC is more for- that three aspects of sport organizations (not only organ- mal and structured and therefore less dependent on hu- izational but the interpersonal relations in the club) are man relations. crucial in life skills development at a micro level in pro- fessional environments: practice settings, social relations in the club and success factors in sport [Domingues & Methodology Gonçalves 2012a, p. 30; Domingues & Gonçalves, in press]. Th e following methods served to enhance the researcher’s Following up on Mintzberg’s work [1989, p. 45–53 understanding of the processes taken in each club in or- & 1992, p. 87–98] he dedicated intensive research in an- der to promote and develop social change, and concomi- alyzing organizations in terms of their fl uxes and internal tantly, the role that these volunteer organizations with structure. It is known that a number of sport organiza- diff erent characteristics play in promoting such a change tions depend on their physical surroundings for success; in young athletes. ecological factors are an important part of their general environment [Slack 1997, p. 40–45]. Perceived environ- Participants ment also comes into play when diff erent actors operating Participants (n = 21) were selected according to their re- in the club may perceive diff erently the sporting context, presentativeness and importance in two contrasting foot- considering it dynamic with opportunities for growth or, ball environments, a Professional Oriented Club (POC) on the other hand, passive organizations for the goal di- and a Social Oriented Club (SOC), such as parents with rectors intend to achieve. Th at is, while the actual envi- managerial roles, directors, coaches with a rich past se- ronment aff ects the sport organizations, it is the perceived rving the club, former senior players and youth coordi- environment to which signifi cant others respond. nator. Th e term POC refers to a club with a senior pro- Specifi cally, Ecological Systems Th eory suggests that fessional squad with wide history in the Portuguese fi rst both human development and behavior is the product division. Th e club is located in the center area of Portu- of reciprocal interactions between human agents and gal and has sixteen youth teams competing at a national the objects, symbols and people in their environments and regional level. [Bronfenbrenner 1979, p. 23–45; Bronfenbrenner 1994, p. 44–53]. Bronfenbrenner’s Ecological Th eory holds Data Collection that “development” is infl uenced by several environmen- Data was collected and analyzed longitudinally during tal systems and since 1950 he has been engaged in ad- two sport years. Several methods of data collection were dressing questions that emphasize the dynamic inter- used, namely, 22 semi-structured interviews, participant play of processes across time frames, levels of analysis and observation (accounted for more than 145 hours of direct contexts, in which time and timing are central. observation, with the construction of a fi eld diary (see Ta- Within a Portuguese context and drawing on the ble 1) and completion of observation grills which served ecological approach to organisational change [Bron- the purpose of cross checking the interviewers statement) fenbrenner & Morris 1998, p. 118; Bronfenbrenner & were employed to provide a thick description of the real- Evans 2000, p. 128] this paper focus on two types of ity of a professional club. Th is multi method approach al- sport organizations (professional and social oriented). lowed a cross validation and added emergent descriptions Th is approach tries to ascertain how perceived and gen- [Lessard-Hérbert, Goyette & Boutin 2008, p. 12–35]. eral environment make up of social change in young ath- letes, namely social competence [Malina & Cumming Procedures 2003, p. 11; Petitpas & Champagne 2000, p. 121] and Various meetings were held prior to data collection to the sense of belonging [Walseth 2006, p. 450; Weiss & introduce procedures and establish further visits. Partici- Stuntz 2004, p. 33–42]. pant observation was partially co-organized on a weekly It is hypothesized that a more Professional Orient- timetable with the youth coordinator in order to observe ed Club (POC) necessarily has diff erent characteristics training sessions and arrange the interview meetings with and social meaning than a more Social Oriented Club the coaches. Th e scheduled observations were distributed

60 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Perspective of social change in voluntary sport institutions in Portugal

Table 1. Field Descriptive Analysis

Denomination Time Reference Pysical Time Month Day Hour Temperature Structure Physical Characteristics Internal Organization Context Planned Not Planned (Mycrosystem)

Person in context Race Sex Age Competence Dysfunction Individual Behavior (Person)

Interaction Patterns and Group Activities (Proximal Processes)

Content Intensity

Communication Time and language routine Function

Non verbal behavior Young athletes Adults and lingusitic propoerties Individual Gro u p Motivation and Goal Achievement

Proximal (Mesosystem) Non Proximal (Exosystem) Influence of other social systems in context

Note. Based on Bronfenbrenner & Morris (1998) amd Bronfenbrenner & Evans (2000)  in diff erent competitive phases throughout the sport sea- tion of specifi c themes through deductive analysis (uni- son in order to capture diverse informational cues. tizing); and lastly, inductive qualitative analysis with the Interviews were transcribed verbatim and tape re- identifi ed themes and the creation of categories. corder confi rmation followed the procedure. Th is study All of the categories were reviewed and ascertain was approved by the ethic board committee of the Facul- whether some categories could be merged or if some ty of Sports and Physical Education in Coimbra. In fact, needed to be sub-categorized against pre-determined ethical guidelines followed the work towards protecting codes [Miles & Huberman 1994, p. 33–45; Atkinson the individuals, communities and environments involved & Hammersley 2007, p. 20–28]. Finally researchers re- in the studies against any form of harm, manipulation or turned to the original transcripts and ensure that all the malpractice information that needed to be categorized had been so. Similarly, fi eld diary and observational grills were ana- Data Analysis lyzed sequentially to semi-structured interviews which Researchers used conceptual analysis in the study to allowed crossing data and statement verifi cation. Con- check for concepts and its occurrences, and relational tent analysis was made by hand and the usage of several analysis by examining the relationships among concepts methods by which data was collected in order to assure in the gathered information provided by the semi-struc- multiple forms of information served to enhance possible tured interviews as well as the fi eld diary. limitations of this data analysis method. Th e researchers proceeded with a thematic analysis of text in which a qualitative content analysis was employed Validity with four successive and interdependent steps [Bardin Th e researcher’s used the following four criteria rather 1988, p. 25–48; Krippendorff 2012, p. 33–51]. First, in- than Cook & Campbell’s [1979, p. 45–58] framework terview transcription (discourse reproduction); second of validity because they better refl ected the underlying step, careful reading and analysis (including second and assumptions involved in much qualitative research: cred- third reading) from both the main researchers and senior ibility, transferability, dependability and confi rmability researcher. In the third phase, identifi cation and descrip- [Guba & Lincoln 1981, p. 45–67].

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 61 Marcio Domingues, Carlos Eduardo Gonçalves

Table 2. Turbulence and Behavior

Social Oriented Club Professional Oriented Club

Reinventing day to day situations Weekly approach planning

Reconstruct opportunities Reconstruct opportunities

Attempt to take advantage of situations Attempt to take advantage of situations

Day to day surprise management Weekly Term Planning

Hunch and intuitive based knowledge Rational management

Table 3. Rate of Change and Complexity

Social Oriented Club Professional Oriented Club

Simple organizational structure More complex organizational structure

Rapid change Slow pace of change

Unpredictable scenario Not predictable scenario

Community based interventions Hierarchical based interventions

Informal fl ow management Formal fl ow management

Horizontal based relations Mixed based relations

Ad hoc decision making (moments) Purposeful decision making

Table 4. Major categories and groups of responses

Dimensions Major Category Statement group label

Club’s Social Goal’s Club and Identity Social Reality Professionalism Sport Context Sporting Culture Community and Achievement Social Context and Social Integration Status and Recognition Structure and Resources Organization and Structure Internal Organization Sport Goal’s Socjal Integration Climate and Social Values Personal Youth Identity Development Personal Development and Self-Improvement Adult’s Signifi cance Social Relations Youth Sport Role Youth Identity

62 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Perspective of social change in voluntary sport institutions in Portugal

After complete interpretation, emerging data was de- small club is their human heritage, through the support livered to the signifi cant others for feedback check and for young people growing up in poor neighborhood so- cross validation. Peer review was assured by an external cial environments: research specialist in content analysis and with extensive “… Maybe it makes more work and is more fruitful experience in conducting qualitative studies. Th is was in relation to these new athletes who often have nowhere a way to transfer the fi ndings to other sport organiza- to go and X here is almost their second house …” (CFJ) tions and confi rm the results. Furthermore, the extensive Th is fact diff erentiates the SOC from other teams time spent on participant observation was crucial to ful- who live from sponsorship in their work, “… it is a club ly characterize these two clubs in terms of organization, from a neighborhood but there is more union. It’s what’s structure and providers of social change. happening here, based upon people […] in a city club Th e thick description provided (Field diary and ob- […] lives more from sponsorship …” (PJBMM). Th e servational grids) helped in generalizing the results to club embodies itself on creating a context of interde- other context or sport settings providing in that sense the pendence often dubbed by the term “mystical” where transferability criteria. Th e dependability criteria, known close relationships strengthen the sense of unity: “… in in quantitative terms as reliability was more diffi cult to social neighborhoods is easier to get these mystical be- ascertain. In that sense the ever-changing context with- haviors because people are simpler, humbler and turn out in which research occurred and how these changes could to join up more often …” (CFJ). have aff ected the conclusions that were reached were de- Th is social context where the club is immersed rep- scribed. resents a degrading and problematic reality where sev- eral neighborhoods coexist, “… I know some kids play- ing here that if it weren’t for the club they were already Results tucked into trouble […]” (PJBG); a reality that is inher- ent to a certain kind of fragile family structure: From the fi eld diary and participant observation two ta- “… Th e reality is a bit degraded […] the drug cir- bles emerged based on the work on organizational stud- culates […] the social function of the club is to call the ies of Mintzberg [1992, p. 75–88 & 2009, p. 45–68], youngsters, take them out of this reality and insert them and with more specifi c detail on sport organizations con- in another, perhaps these youngsters are lacking in terms tributed the work of Pires [2007, p. 62–75] and Slack of family organization, many of them, this is the reality [1997, p. 95–112]. Two dimensions arose from this con- of this club.” (PJDCSE) tent analysis, they are summarized in table 2. Two main diffi culties are found at the POC: fi nan- Despite the diff erence in orientation and competi- cial and infrastructural; tive dimension, the two clubs under study presented “… Th e club became used to live on public bene- clear structural defi cits with few resources for the respec- fi ts and therefore have not established their own sources tive sport demands. Both clubs showed few consistent of revenue, and that’s why from time to time the club is training structures, although diff erent in nature with few shaking like now in fi nancial terms.” (TJB1) resources available for the amount of teams involved in the professional club as well as the social club. Community Integration Th ere was some diff erence between the two organi- Th e other signifi cant concerns that sport maybe linked to zations; the “professional” club was clearly composed of the economic capacity of parents to provide these experi- two contrasting inner realities, youth academy and the ences to the child with a diff erent sporting environment professional squad with its specifi c organization. are a charging reality of this club: Following on the theoretical background of Bron- “Th e big club looks for the athlete, they are trying fenbrenner initial work [1979, p. 32–43] and subse- to take economic advantages from them […] because quent reformulations [Bronfenbrenner & Morris, 1998, they have great conditions and parents pay for it, you p. 67–75; Bronfenbrenner & Evans, 2000, p. 120]. Th e will automatically be paying for your child, he will play, following table illustrates how the categories and dimen- since my son is from a neighborhood will not be able to sions were elaborated both inductively and deductively play…” (PJBMM) using the BioEcological Th eory. Th e club’s standing given by its signifi cance repre- sents a space for social change, “… here they aren’t get- Club and Identity ting bad habits […] there exist social neighborhoods that Th e club’s orientation reveals social intervention capac- are, drugs and stuff […] I had friends that died because ity and accessibility for sports, “… the club is training of this (drugs).” (PJCPA). youngsters and tries to get them out of the wrong ways Adults from the POC refer to the existence of an at- […].” (PJBMM). Th e other signifi cant resemble the club tempt to mobilize people to the club and promote a big- to a family structure in which the driving force of the ger intervention in society, “Th e club, at a senior level is

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 63 Marcio Domingues, Carlos Eduardo Gonçalves starting to do something like regular visits to hospital, lit- “Whether the players come from a social neighbor- tle promotions…” (PJA); however, there are few promo- hood or don’t come from there, we have sons from medi- tions that link decisively theses social actions to the com- cal doctors, here we have, graphics like me, we have sons munity: “… I have been participating in some actions of from locksmiths […] they (players) don’t make that dis- the Food Bank and I have never seen the X club, for ex- tinction. Here they are players and friends; they don’t ample, involved with two or three teams…” (PJA2). make that distinction…” (PJBG) People in the club resemble the main relationships Structure and Organization as a family structure, the absence of organizational and Th e SOC organization is based on immediacy and cas- structural barriers facilitate this approach. Th ere is a wor- uistic relation with the sport environment; the ongo- ry, among other signifi cant, to occupy the youngsters in ing change of the sporting context provides constant an attempt to deviate them from dangerous paths, foot- challenges: “…more voluntarism and free work, per- ball functions as a specifi c space that has social mean- haps there doesn’t exist any planning, with no goals, it is ing. Th e other signifi cant refer to the role that the sport a question of managing the present […] a fi ght for sur- organizations have in implementing team spirit, solidar- vival.” (PJDCSE) ity, sharing values, with youngsters from diff erent social Structural and organizational defi ciency represents backgrounds and understand each one’s habits. day to day diffi culties, especially when talking about ba- “I think that the role the club’s play is very impor- sic needs of the club, “diffi culties of every order, from dif- tant […] to implement, team spirit, solidarity… I think its fi culty arranging money for gas, water, light, dress rooms fundamental […] social integrating the players and seeing with problems, everything, and everything is a problem diff erent realities from diff erent social strata.” (PJCCVIF) for us.” (CFJ) Football is considered a space of social construction Th e club’s situation demobilizes youngsters and can that is useful in the community, whilst the recognition only secure the most problematic with more negative be- and status of the POC shows specifi c behaviors. Young- haviors. “… We always keep with what gives us more sters’ perception of the sport context carries them to dif- work, those youngsters that are socially more irreverent, ferent behaviors: “… when they arrive to the club, they sometimes more undisciplined…” (CFJ). Th e work that modify completely there sense of being, and become su- is being done here is based on these rejected youngsters per dedicated and committed athletes, with high stand- from surrounding clubs. ards of assiduity in training.” (CFJ) “…we have a lot of diffi culties because at a sport lev- “Team spirit, sacrifi ce, humility, sharing, I think el we are almost considered the garbage dump of Porto there are some values that they carry with them outside City […] any young athlete that wants to play football to the community and the club is making a real eff ort to […] goes to anywhere but here…” (CFJ) get closer, they have, for example, marketing in schools.” Th ere is a general consensus that the infra structur- (TJC2) al defi cit carries diffi culties in the overall organization Th e other signifi cant refer to the existence of a dif- namely, logistic, youth mobilization and practice condi- ferent orientation as soon as they arrive at the club, “… tions, “…it is the problem of the infra structures. Th is is rigor, goal defi nition […] they will have to be able to deal a club that doesn’t have, at this moment, a proper base with setbacks […] in our life we will be confronted with that could allow regarding training conditions, organiza- things that aren’t going to go well.” (DJA) tion, equipment a proper work…” (CFJ); a clear separa- tion and diffi culties in linking the professional with the Social Relations academy, “…bad, because there still are a lot of things Social support provided by the club represents a transi- that are channeled to the professional side as there is tion to another mesosystem in the youngsters’ life follow- a very big distance between these two.” (TC2) ing the athlete’s life span and an attempt of inclusion in Th e new reality of the SAD as a means to improve society. Th e directors of the club feel the need to try to the academy and general conditions for the club, espe- compensate the lack of family support. cially at an organizational level doesn’t present real solu- “We have a kid that was in need and addicted […] tions, “there’s a SAD that I’m unaware of! I only know the youngster is here, continues to work and therefore, the the coaches and the coordinator.” (PJA) he has a history of drugs as well as his parents were con- sumers and the athletes is clean now.” (PJBMM) Climate and Social Values Th e richness of the club and the real work is in pro- According to the other signifi cant, interpersonal relations viding an exchange of experiences that mix the positive are positive; players don’t distinguish between socioeco- points of every each part of the social line that comes to- nomic statuses and social stratifi cation. Fathers are care- gether in the club: “the social kid helps the one that has ful regarding social diff erences that tend to blind in the it all and good grades, and sometimes know part of life pitch and equal treatment. that he is not aware of.” (CFJ)

64 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Perspective of social change in voluntary sport institutions in Portugal

Recognizing that some social neighborhood young- est in programs that incorporated a high emphasis on so- sters are at risk with negative behaviors turns adults more cial skills and character development. careful: “Being sent off is exactly what he wanted, is what Conventional wisdom suggests that organized sport suits him, because these kids […] their role is to claim for deters adolescent’s delinquency by building character negative attention.” (CFJ) structuring their time and providing incentives for so- Coaches are responsible for group cohesion and cially approved behavior as confi rmed by this paper and youngsters aff ectivity: “Th e coach is not just a coach; it other studies [Lipsey & Wilson 1998, p. 220–223; Mill- is an older friend, a life living experience that they not er, Melnick, Barnes, Sabo & Farrell 2007, p. 715–722]. yet had…” (TJB2). Relations among adults in the club Th is study partially reinforces the fact that delinquency and voluntarism are considered positive assets with high prevention and structured preventive interventions such impact on their lives outside of football, “Th ere are peo- as sport must focus on social competency in the sense ple in which the club has an important impact […] I see that doing something valuable and noteworthy will im- that the club has that impact on their social life.” (TJC1) pede theses behaviors. In fact, in the bioecological model, development is defi ned as the phenomenon of continuity and change Discussion in the biopsychological characteristics of human be- ings, both as individuals and as groups [Bronfenbrenner Th ese fi ndings make the social mechanisms outlined & Morris 1998, p. 87]. As child develops, the interac- (sense of belonging and sense of competence) reason- tion within these environments becomes more complex able. Th ere is a positive eff ect of more connected rela- [Bronfenbrenner & Evans 2000, p. 119]. In this particu- tions in being a member of the professional sport organ- lar Bengoechea and Johnson [2001, p. 25–28] highlight ization and of the level of activity in that organization. youth sport interaction (coaches, parents) and consider Surprisingly, and although having diff erent sport orien- time as an intricate element with context developmental tations both clubs have a predominance of volunteer ac- characteristics. tivity, showing fragile structures and diffi culty in organ- Concerns have been voiced regarding the highly izing daily activities. competitive nature of youth sports; they are becoming Giving the positioning of the POC in Portuguese re- “professionalized,” with year-round training, early spe- ality, the professional club is inexistent regarding more cialization, ranking, and a focus on the outcomes of suc- formal social responsibility. Indeed, the growing corpo- cess rather than on educational goals or life skills devel- rate social responsibility in sport organizations is put in opment [Gould & Carson 2004]. When scientifi c evi- evidence by a growing number of “giving” initiatives and dence is examined athletic development research shows “charitable” programs [Bradish & Cronin 2009, p. 692]. that many of these “professionalized” practices may not Th e professional environment felt not only by the young be optimal approaches for fostering athletic talent devel- athletes but by signifi cant others (parents, coaches, direc- opment [Gould & Carson 2004, p. 23]. tors) were conducive to clear achievement behaviors of From early as 1975 sport has been put into ques- commitment and eff ort. tion concerning its socialization eff ects [Stevenson 1975, In fact, the ecological environment as conceived by p. 297]. Shields and Bredemeier [2001, p. 586–590] are Bronfenbrenner is highly infl uenced by the developing sometimes cautious in drawing conclusions from their person, diff erentiated in nested structures [Bronfenbren- fi ndings, noting that selection eff ects may be at work ner 1994, p. 111–124]. One of the most important ben- rather than anything intrinsic to sports play itself. In this efi ts reported in the interviews of the SOC was that with- sense, Malina and Cumming [2003, p. 9–13] outlined out volunteers there would not be so many opportunities social competence as possible benefi ts of participation for youngsters to participate in sport. Th e opportunities in sports. Taken into consideration that social compe- for young athletes to participate were also felt to be im- tence is the condition of possessing the social, emotional, portant to the local community where delinquency and and intellectual skills and behaviors needed to succeed as at risk behavior was common. a member of society, appropriate management and guid- Th ese results stress other fi ndings, for example, re- ance was highlighted by Petitpas and Champagne [2000, sults from the study of Gottfredson, Soul, Womer and p. 117–120] as crucial in developing optimal behaviors Lu [2004, p. 260–264] imply that participation in sports in youth. reduced delinquent behavior for middle-school but not Once again, the results reveal that the eff ects of the for elementary-school-aged youths. Th is reduction was proximal processes as defi ned by Bronfenbrenner are not achieved by decreasing time spent unsupervised or more powerful than those of the environmental con- by increasing involvement in constructive activities, but texts in which they occur. Furthermore, issues of person- by increasing intentions not to use drugs and positive al development and life enhancing skills are better con- peer associations. Eff ects on these outcomes were strong- structed and developed in the POC, with visible qualities

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 65 Marcio Domingues, Carlos Eduardo Gonçalves such as self-confi dence, the building of social relations References and sense of belonging. In fact, sport can provide peer interaction through both teammates and healthy com- Atkinson P., Hammersley M. [2007] Ethnography: Principles petition [Weiss & Stuntz 2004, p. 101–123]. In line and Practice (3rd ed.). New York: Taylor & Francis. with Walseth [2006, p. 449–452] the analysis presented Bardin L. [1988] Análise de conteúdo [Content Analysis]. Lis- here establishes a line of separation between traditional boa: Edições 70. community sport clubs that produce social support in Bengoechea G., Johnson G. [2001] Ecological systems theory and children’s development in sport: toward a process-person- the forefront of social change and resemble themselves context-time research paradigm, Avante, vol. 7, pp. 20–31. to a family structure [Domingues & Gonçalves 2012, Bradish C., Cronin J. [2009] Corporate Social Responsibili- p. 73–75] and a more “professionalized” sport club, with ty in Sport, Journal of Sport Management, vol. 23, no. 6, its oriented structure that contributes to more personal pp. 691–697. and life enduring skills. Bronfenbrenner U. [1979] Th e ecology of human development. Experiments by nature and design. Cambridge, MA: Har- vard University Press. Conclusion Bronfenbrenner U. [1994] Ecological Models of Human De- velopment, International Encyclopedia of Education, vol. 3, 2nd ed. Oxford: Elsevier. Th e aim of this study was to explore the ecological per- Bronfenbrenner U., Morris P. [1998] Th e ecology of devel- spective in diff erent levels of practice and organizations opmental process, Handbook of child psychology: Th eoreti- with diff erent social backgrounds to determine positive cal models of human development, Damon W., Lerner R. links to attitudes and behavior in youth athletes. Sport (eds.), 5th ed. New York, NY: John Wiley & Sons. organizations as shown here with diff erent levels of Bronfenbrenner U., Evan G. [2000] Developmental Science in achievements and orientations tend to show major dif- the 21st Century: Emerging Questions, Th eoretical Mod- fi culties in maintaining a proper structure that can ful- els, Research Designs and Empirical Findings, Social De- fi ll their day to day goals. More formal and professional velopment, vol. 9, pp. 115–125. Cook T.D., Campbell D.T. [1979] Quasi-Experimentation: De- institutions tend to have better scores in social indicators sign and Analysis for Field Settings. Chicago, Illinois: Rand among young athletes. It is clear however that more so- McNally. cial institutions as described here have a very important Domingues M., Gonçalves C.E. [in press] Talent Development role in their communities and are in need of more atten- and Ecology of Practice in a Professional Club, European tion from political parties. Journal of Sport in Society. What is clear from this study is a case analysis of Domingues M., Gonçalves C.E. [2012a] Context eff ects on two types of structures in Portugal sport system: a “pro- sport motivational orientation and attitudes in football fessional” and a social club and how they present them- players aged 14–16, Boletim SPEF, vol. 36, pp. 27–41. selves in the social spectrum as volunteer organizations. Domingues M., Gonçalves C.E. [2012b] Social Sport Club and Youth Sport Expectations: Personal and Social De- In combination with other public forces, social change terminants in Contrasting Ecologies of Practice, American from the SOC may represent an opportunity for diff er- Journal of Human Ecology, vol. 1, no. 3, pp. 71–78. ent actors to transform and implement important sport Gottfredson D., Gerstenblith S., Soulé D., Womer S., Lu S. programs in sensible areas of certain communities. Put- [2004] Do After School Programs Reduce Delinquency?, ting this clear, the POC, can introduce a particular envi- Prevention Science, vol. 5, no. 4, p. 253–266. ronment that enhances personal development and assure Gould D., Carson S. [2004] Myths surrounding the role of at the same time, the necessary acquisition of social en- youth sports in developing Olympic champions, Youth during skills. In both cases, volunteer activity resembles Studies Australia, vol. 23, no. 1, pp. 19–26. Guba E.G., Lincoln Y.S. [1981] Eff ective Evaluation. San Fran- an important feature in sport development, thus contrib- cisco: Jossey-Bass. uting to a better understanding of these particular sport Kikulis L., Slack T., Hinings B. [1992] Institutionally Specif- contexts. ic Design Archetypes: A Framework for Understanding Sport must constitute itself a social agglutinate and, Change in National Sport Organizations, International Re- in some cases, prophylactic with important social signif- view for the Sociology of Sport, vol. 27, no. 4, pp. 343–368. icance as well as a transversal response between educa- Krippendorff K.H. [2012] Content Analysis: An Introduction to tive, institutional and federative world. Further studies Its Methodology. New York (NY): Sage Publications. should include a more in depth approach (ethnograph- Léssard-Hebert M., Goyette G., Boutin G. [1990] Investigação ic) to community clubs with a strong social meaning in Qualitativa. Fundamentos [Qualitative Investigation. Fun- damentals], 3rd ed. Lisboa: Instituto Piaget. order to realize how organizational and contextual cues Lipsey M., Wilson D., Cothern L. [1998] Eff ective interven- can be fostered to help young athletes that are struggling tion for serious juvenile off enders, Serious & violent juve- in life. nile off enders: Risk factors and successful intervention, Loe- ber R., Farrington D.P. (ed.), pp. 313–345. Th ousand Oaks, CA: Sage.

66 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Perspective of social change in voluntary sport institutions in Portugal

Malina R., Cumming S. [2003] Current status and issues in Seippel O. [2006] Sport and Social Capital, Acta Sociologica, youth sports, Youth sports: Perspectives for a new century, vol. 49, no. 2, s. 169–183. Malina R.M., Clark M.A. (eds.), pp. 7–25. Monterey, CA: Shields D., Bredemeier B. [2001] Moral development and Coaches Choice. behavior in sport, Handbook of sport psychology, Singer Miles M.B., Huberman A.M. [1994] Qualitative Data Analy- R.N., Hausenblas H.A., Janelle C.M. (eds.), 2nd ed., pp. sis: An Expanded Sourcebook. Th ousand Oaks, CL: Sage 585–603. New York: Wiley. Publications. Skinner J., Zakus D., Cowell J. [2008] Development through Miller K., Melnick M., Barnes G., Sabo D., Farrell M. [2007] Sport: Building Social Capital in Disadvantaged Commu- Athletic Involvement and Adolescent Delinquency, Jour- nities, Sport Management Review, vol. 11, no. 3, pp. 253– nal of Youth and Adolescence, vol. 36, no. 5, pp. 711–723. –275. Mintzberg H. [1992] Structure in fi ves: Designing eff ective or- Slack T. [1997] Understanding Sport Organizations. Th e Appli- ganizations. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. cation of Organization Th eory. Champaign, IL: Human Ki- Mintzberg H. [2009] Tracking strategies: Toward a general the- netics. ory of strategy formation. New York, NY: Oxford Univer- Stevenson C. [1975] Socialization Eff ects of Participation in sity Press. Sport: A Critical Review of the Research, Research Quar- Petitpas A., Champagne D. [2000] Sports and Social Com- terly, vol. 46, p. 297. petence, Developing competent youth and strong communi- Weber L., Miracle A., Rosicky J., Crow T. [2001] Bonding to ties through after-school programming, Danish S.J., Gullot- Youth Clubs and Delinquency, Sociological Practice, vol. 3, ta T.P. (eds.), pp. 115–137. Washington, DC, US: Child no. 4, pp. 319–339. Welfare League of America. Walseth K. [2006] Sport and Belonging, International Re- Pires G. [2007] Agôn. Gestão do Desporto. O jogo de Zeus [Agôn. view for the Sociology of Sport, vol. 41, no. 3–4, pp. 447– Sport Management. Zeus’s Game]. Porto: Porto Editora. –464. Seippel O. [2002] Volunteers and professionals in Norwe- Weiss M., Stuntz C. [2004] A little friendly competition: Peer re- gian sport organizations. Voluntas: International Journal lationships and psychosocial development in youth sports and of Voluntary and Nonprofi t Organizations, vol. 13, no. 3, physical activity contexts. Morgantown, WV: Fitness Infor- pp. 253–270. mation Technology, Inc.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 67 Dyspozycje osobnicze młodzieży uprawiającej gry zespołowe i nieuprawiającej sportu Individual predispositions of adolescents playing team games and adolescents who do not do any sports

Tadeusz Rychta Wyższa Szkoła Kultury Fizycznej i Turystyki im. Haliny Konopackiej w Pruszkowie

Streszczenie Przedmiotem badań było porównanie nasilenia wybranych dyspozycji osobniczych młodzieży uprawiającej gry zespołowe i nieuprawiających sportu, a także poszukiwanie zachodzących między nimi współzmienności. Pod pojęciem dyspozycje osobnicze rozumiemy: wymiary (cechy) osobowości, wskaźniki motywacji osiągnięć i wy- miary zachowania celowego. W badaniach wykorzystano następujące narzędzia: Inwentarz Osobowości Costy i McCree’a (NEO-FFI), Kwe- stionariusz Motywacji Osiągnięć w Wychowaniu Fizycznym Nishidy (AMPET) i Kwestionariusz Celów Zaleskie- go (KCEL-II). Objęto nimi dwie grupy młodzieży męskiej w wieku 14–18 lat, liczące w zależności od narzędzia badawczego od 85 do 115 osób. Staż sportowy w grupie uprawiającej gry zespołowe wahał się w granicach od 2 do 6 lat. W wyniku badań stwierdzono między innymi, że młodzież uprawiająca sport charakteryzowała się nieprzypad- kowo wyższymi wynikami w: ekstrawersji, ugodowości i sumienności oraz ważności celu, wysiłku, wytrwałości w działaniu, zadowoleniu z uzyskanych wyników, a także w relacjach interpersonalnych z trenerem. W tej grupie badawczej były wyższe wskaźniki motywacyjne dotyczące: strategii uczenia się, przezwyciężania przeszkód, pil- ności i odpowiedzialności, poczucia kompetencji i wartości uczenia się, natomiast niższe w lęku osiągania i lęku porażki. Należy podkreślić, że istotne statystycznie korelacje pomiędzy badanymi dyspozycjami były liczniejsze w grupie sportowej i w większości przypadków w obu grupach zgodne ze sobą. Uzyskane wyniki i wnioski są zrozumiałe w świetle teoretycznych koncepcji Costy i McCraee’a, Nishidy i Zaleskie- go. Znajdują swoje potwierdzenie we wcześniejszych badaniach autora nad osobowościowymi uwarunkowa- niami zachowania celowego w sporcie. Słowa kluczowe: osobowość, motywacja osiągnięć w wychowaniu fi zycznym, zachowanie celowe, młodzież uprawiająca gry zespołowe, młodzież nieuprawiająca sportu

Abstract The object of study was to compare the intensity of selected individual predispositions of adolescents playing team games and those who do not do any sports, as well as to fi nd the covariance between them. Individual predispositions mean: personality dimensions (traits), achievement motivation indices and the dimensions of purposeful behaviour. The following tools were used in the research: Costa and McCrae’s Personality Inventory (NEO-FFI), Nishida’s Achievement Motivation in Physical Education Test (AMPET) and Zaleski’s Goals Question- naire (KCEL-II). Two groups of boys aged 14–18 were studied, including – depending on the study tool – between 85 and 115 persons. Those in the group playing team games had the sports experience of 2 to 6 years. The stud- ies proved, among others, that teenagers who played sports not accidentally had higher results in: extraversion, agreeableness and conscientiousness as well as the importance of goal, eff ort, perseverance, satisfaction with the achieved results and interpersonal relations with the coach. That study group achieved higher motivation indices concerning: learning strategies, overcoming obstacles, diligence and responsibility, the sense of compe- tence and the value of learning, whereas they had lower results of fear of achievement and fear of failure. It is noteworthy that statistically signifi cant correlations between the studied predispositions were more frequent in the group playing sports and in most cases they were compliant with each other. The obtained results are under- standable in the light of the theoretical concepts by Costa and McCrae, Nishida and Zaleski. They are confi rmed by the author’s earlier research concerning personality determinants of purposeful behaviour in sport. Key words: personality, achievement motivation in physical education, purposeful behaviour, adolescents play- ing team games, adolescents not doing any sports

68 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Dyspozycje osobnicze młodzieży uprawiającej gry zespołowe i nieuprawiającej sportu

Wprowadzenie 2. dla wymiarów celu i działania jako składników za- chowania celowego daje się wyznaczyć odmienne Przesłanki teoretyczne podjętych badań mieszczą się predyktory osobowościowe i motywacyjne, w modelu pięciu wielkich czynników osobowości P.T. 3. struktura wewnętrzna dyspozycji osobniczych wy- Costy i R.R. McCrae’a [1992], koncepcji motywacji rażająca się we współzmiennościach zachodzących osiągnięć w wychowaniu fi zycznym T. Nishidy [1987], między nimi w badanych grupach młodzieży jest psychologii zachowania celowego Z. Zaleskiego [1991]. nieco inna, a liczniejsze związki wzajemne pomiędzy Badania te stanowią kontynuację moich licznych badań nimi występują w grupie sportowej. nad osobowością polskich sportowców uprawiających Poszukujemy odpowiedzi na następujące pytania ba- sportowe gry zespołowe [np. Rychta 1980, 1990, 1993, dawcze: 2001]. Nawiązują także do badań nad związkami zacho- 1. Które dyspozycje osobnicze różnicują w sposób istot- dzącymi pomiędzy szeroko pojętą osobowością (tempera- ny młodzież uprawiającą gry zespołowe od młodzie- ment, osobowość, motywacja) a zachowaniem celowym ży nieuprawiającej sportu? sportowców uprawiających różne dyscypliny sportu [np. 2. Które zmienne osobowościowe i motywacyjne są do- Rychta 1998a i b, 1999]. brymi predyktorami dla wymiarów celu i działania Istotą obecnych badań jest poszukiwanie różnic w po- jako elementów zachowania celowego badanej mło- ziomie nasilenia wybranych dyspozycji osobniczych w gru- dzieży? pach młodzieży uprawiającej gry zespołowe i nieuprawiają- 3. Które dyspozycje osobnicze są najliczniej ze sobą cej sportu oraz określenie współzmienności zachodzących skorelowane oraz jakie podobieństwa i różnice wy- pomiędzy wymiarami osobowości, zachowania celowego stępują w korelacjach w obu grupach? i wskaźnikami motywacji osiągnięć w wychowaniu fi zycz- nym. Prowadzone są one zgodnie z paradygmatem różnic indywidualnych i paradygmatem korelacyjnym. Narzędzia badawcze i osoby badane W pracy tej pod pojęciem dyspozycje osobnicze rozu- miemy: wymiary (cechy) osobowości, wskaźniki moty- Poniżej przedstawiamy narzędzia badawcze i dyspozycje wacji osiągnięć w wychowaniu fi zycznym i wymiary za- osobnicze mierzone przy ich pomocy. W badaniach wy- chowania celowego. korzystano następujące narzędzia badawcze: Celem badań jest określenie wpływu uprawiania gier 1. Inwentarz Osobowości (NEO-FFI), Costy i McCrae’a, zespołowych na dyspozycje osobnicze i ich wewnętrzną mierzący następujące wymiary (cechy): neurotyczność, strukturę wyrażoną w korelacjach, a także wskazanie pre- ekstrawersję, otwartość na doświadczenia, ugodowość dyktorów osobowościowych i motywacyjnych dla celu i sumienność [B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepanik, i działania jako wymiarów zachowania celowego spor- M. Śliwińska 1998]. towców. 2. Kwestionariusz Motywacji Osiągnięć w wychowa- Cel aplikacyjny sprowadza się do wykorzystania wy- niu fi zycznym (AMPET) Nishidy, mierzący: strate- ników badań i wynikających z nich wniosków w procesie gie uczenia się, przezwyciężanie przeszkód, pilność szkolenia sportowego młodzieży i kształtowania ich dys- i odpowiedzialność, poczucie kompetencji, wartość pozycji osobniczych poprzez aktywne uczestnictwo w ry- uczenia się, lęk przed osiągnięciem, lęk przed poraż- walizacji sportowej. ką i kłamstwo [Z. Mroczyński 1993]. 3. Kwestionariusz Celów (KCEL-II) Zaleskiego w wer- sji dla sportowców mierzący: wymiary celu (ważność Założenia i pytania badawcze celu, oczekiwanie, konfl ikt celów), wymiary działa- nia (wysiłek, wytrwałość, zadowolenie), wymiary re- Przedmiotem badań jest analiza porównawcza poziomu lacji interpersonalnych (wspólność celu i wspólność nasilenia wybranych dyspozycji osobniczych w grupach emocjonalna) [Z. Zaleski 1991, T. Rychta 1998]. młodzieży uprawiającej gry sportowe i nieuprawiającej Dla celów wyznaczono średnioterminową perspekty- sportu oraz poszukiwanie zachodzących między tymi wę czasową (1–3 lata). dyspozycjami współzmienności, a także osobowościo- Przestrzegano przy tym odpowiednich procedur i in- wych i motywacyjnych predyktorów wymiarów zacho- strukcji ustalonych dla tych narzędzi badawczych. Bada- wania celowego. ni zaznaczali odpowiedzi na odpowiednich kartach. Wy- W pracy przyjmujemy następujące założenia: niki punktowe obliczono zgodnie z kluczami diagno- 1. młodzież uprawiająca gry sportowe różni się od mło- stycznymi. dzieży nieuprawiającej sportu pod względem wybra- Badaniami objęto młodzież płci męskiej w wie- nych dyspozycji osobniczych ułatwiających jej przy- ku 14–18 lat. W grupie sportowej młodzież uprawiała stosowanie się do sytuacji i wymagań występujących gry sportowe (piłka nożna, piłka ręczna i piłka koszyko- w sporcie, wa), jej staż sportowy wahał się od 2 do 6 lat. W grupie

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 69 Tadeusz Rychta

nieuprawiającej sportu nie zajmowano się sportem że młodzi sportowcy są z jednej strony bardziej przyja- w sposób systematyczny. Grupy były równoważne pod cielscy, serdeczni i rozmowni, życiowo aktywni, pełni wi- względem wykształcenia; wszyscy badani byli uczniami. goru, ugodowi, skłonni do udzielania pomocy innym, Liczebności badanych były różne w zależności od narzę- prostolinijni i prostoduszni niż ich koledzy nieuprawia- dzia badawczego i wahały się od 85 do 115 osób. jący sportu. Ponadto charakteryzują się dużą sumien- nością, wytrwałością, obowiązkowością i rzetelnością w pracy. Z drugiej strony są zaś mniej niż niesportow- Wyniki badań cy neurotyczni, słabiej reagują silnym lękiem, napięciem i gniewem. Tylko w jednym wymiarze – otwartości róż- Porównanie wyników badania osobowości nice w wynikach obu grup były nieistotne statystycznie. Wyniki pomiaru cech osobowości dokonane za pomocą Młodzież z obu grup jest więc w podobnym stopniu cie- Inwentarza Osobowości NEO-FFI Costy i McCrae’a za- kawa zjawisk świata zewnętrznego i wewnętrznego, kre- warto w tabeli 1. Z danych wynika, że młodzi sportowcy atywna, ujawnia podobnie żywą i twórczą wyobraźnię. uprawiający gry sportowe (S) w porównaniu do młodzie- ży nieuprawiającej sportu (NS) charakteryzują się nie- Porównanie wyników badania zachowania przypadkowo wyższymi wynikami (różnice statystycznie celowego istotne) w ekstrawersji, ugodowości i sumienności, nato- W tabeli 2 przedstawiono wyniki badań wymiarów za- miast niższymi na poziomie tendencji w neurotyczności. chowania celowego mierzonych za pomocą Kwestiona- Wychodząc z opisu wymiarów (cech) przedstawio- riusza Celów KCEL-II Zaleskiego w adaptacji dla spor- nych w podręczniku do Inwentarza można powiedzieć, towców. Młodzi sportowcy uprawiający gry sportowe

Tabela 1. Cechy osobowości młodzieży uprawiającej gry zespołowe (S) i nieuprawiającej sportu (NS)

Odchylenie Różnica Lp. Zmienna Grupa Liczebność Średnia standardowe tp S 90 17,69 6,28 1. NEU – neurotyczność 1.847 0.066 NS 90 19,54 7,16 S9032,23 6,25 2. EKS – ekstrawersja 2.258 0,025 NS 90 30,34 4,89 S 90 25,38 4,55 3. OTW – otwartość 0,640 0,523 NS 90 24,93 4,76 S9027,99 5,40 4. UGD – ugodowość 2,612 0,010 NS 90 26,01 4,73 S9032,44 5,48 5. SUM – sumienność 5,451 0,00 NS 90 28,22 4,89 Legenda: pogrubioną czcionką zaznaczono średnie różnicujące; do tabel 1–3: t – test t Studenta, p – poziom istotności różnic

Tabela 2. Wymiary zachowania celowego młodzieży uprawiającej gry zespołowe (S) i nieuprawiającej sportu (NS)

Odchylenie Różnica Lp. Wymiar Zmienna Grupa Liczebność Średnia standardowe tp S 115 30,30 3,81 WAC – ważność celu 3,762 0,000 NS 115 28,12 4,91 S 115 21,05 3,91 1. Cel OCZ – oczekiwanie 1,522 0,129 NS 115 20,28 3,80 S 115 11,73 3,51 KOC – konfl ikt celów 1,426 0,155 NS 115 13,34 3,50 S 115 28,03 3,87 WYSD – wysiłek 6,230 0,000 NS 115 24,39 4,91 S 115 19,47 4,28 2. Działanie WYTD – wytrwałość 4,139 0,000 NS 115 17,23 3,89 S 115 11,03 2,83 ZAD – zadowolenie 4,913 0,000 NS 115 9,24 2,66 WSPC – wspólność S 90 24,41 3,62 8,824 0,000 Relacje inter- celu NS 90 18,42 5,31 3. personalne WSPE – wspólność S 90 30,18 3,70 6,955 0,000 emocjonalna NS 90 25,12 5,81

70 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Dyspozycje osobnicze młodzieży uprawiającej gry zespołowe i nieuprawiającej sportu

Tabela 3. Motywacja osiągnięć w wychowaniu fi zycznym młodzieży uprawiającej gry zespołowe (S) i nieuprawiającej sportu (NS)

Odchylenie Różnica Lp. Zmienna Grupa Liczebność Średnia standardowe tp S8530,33 5,06 1. SU – strategia uczenia się 3,885 0,000 NS 85 27.29 5,11 S8532,54 4,57 2. PP – przezwyciężanie przeszkód 7,302 0,000 NS 85 27,32 4,75 S8531,59 4,76 3. PO – pilność, odpowiedzialność 3,488 0,001 NS 85 28,75 5,78 S8525,65 4,40 4. PK – poczucie kompetencji 3,730 0,000 NS 85 22,76 5,60 S8533,60 4,90 5. WU – wartość uczenia się 3,011 0,003 NS 85 30,99 6,31 S 85 17.72 6,16 6. LO – lęk osiągania 7,272 0,000 NS 85 24,13 5,29 S 85 17,07 4,97 7. LP – lęk porażki 4,628 0,000 NS 85 20,25 3,90 8. K – kłamstwo S 85 21,31 3,94 0,052 0,958 charakteryzowali się wyższymi wynikami średnimi w po- wiedzialnością i powagą w uczeniu się czynności spor- równaniu z młodzieżą nieuprawiającą sportu w następu- towych. Posiadają wyższą świadomość swoich zdolności jących wymiarach: ważność celu, wysiłek działania, wy- motorycznych wyrażającą się w poczuciu kompetencji trwałości działania i zadowolenie, a także we wspólno- i wierze w siebie, a także bardziej cenią wartości uczenia ści celu i wspólności emocjonalnej z trenerem. Brak było się. Jednocześnie ujawniają mniejszy lęk przed sytuacja- różnic istotnie statystycznych w oczekiwaniu i konfl ik- mi stresowymi oraz mniejsze napięcie w przypadku po- cie celu. Na podstawie bardziej szczegółowego opisu tych wodzenia i doznawania porażki. wymiarów [Zaleski 1991, Rychta 1998] można przy- Młodzież uprawiająca sport i nieuprawiająca sportu jąć, że sportowcy wyżej oceniali ważność stawianych so- uzyskała taki sam wynik średni w skali kłamstwa. Świad- bie siebie celów w perspektywie czasowej średniotermi- czy to o takim samym poziomie jej prawdomówności. nowej (1–3 lata) i podejmowali większy wysiłek, wnosili Należy podkreślić to, że we wszystkich wskaźnikach mo- większy wkład pracy i byli bardziej zaangażowani na rzecz tywacji osiągnięć różnice w obu grupach były statystycz- osiągnięcia zamierzonego celu. Wykazali przy tym więk- nie istotne. szą wytrwałość w pokonywaniu przeszkód i trudności po- jawiających się na drodze do celu. Towarzyszyło im więk- Osobowościowe i motywacyjne predyktory sze zadowolenie z uzyskanych wyników w rywalizacji zachowania celowego sportowej i wyższe poczucie kompetencji zawodniczych. W badaniach poszukiwano predyktorów dla wymiarów Ich relacje interpersonalne z trenerem były pełniejsze, do- zachowania celowego wykorzystując wielokrotną ana- tyczyło to zarówno wspólności celu, jak i więzi emocjo- lizę regresji metodą krokową. W pierwszym przypad- nalnych. Jedynie w dwóch wymiarach celu – oczekiwa- ku zmiennymi zależnymi były wymiary celu (tabela 4), niu i konfl ikcie celów różnice w wynikach obu grup były w drugim zaś wymiary działania (tabela 5). Natomiast nieistotne statystycznie. zmiennymi niezależnymi były wymiary (cechy) osobo- wości i wskaźniki motywacji osiągnięć oraz grupa spor- Porównanie wyników badania motywacji towa. osiągnięć w wychowaniu fi zycznym Jak wynika z danych przedstawionych w tabeli 4, Dane dotyczące motywacji osiągnięć umieszczono w ta- dla ważności celu dodatnimi predyktorami były: wartość beli 3. Wynika z nich, że młodzież uprawiająca gry spor- uczenia się oraz pilność i odpowiedzialność, ujemnymi towe uzyskała wyższe średnie w pięciu i niższe w dwóch zaś – lęk przed porażką i poczucie kompetencji. Te cztery wskaźnikach mierzonych za pomocą Kwestionariusza predyktory wyjaśniają razem 45,8% zmienności dla waż- AMPET w porównaniu do średnich uzyskanych przez ności celu. Zrozumiałe jest, że dodatnie predyktory po- młodzież nieuprawiającą sportu. zwalają przewidywać wpływ pozytywny, natomiast ujem- Można przyjąć, że młodzi sportowcy charakteryzują ne wpływ negatywny. się bardziej efektywnymi strategiami uczenia się i prze- Ekstrawersja, sumienność i wartość uczenia się były zwyciężania przeszkód, a także większą pilnością, odpo- dodatnimi predyktorami dla wymiaru oczekiwania.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 71 Tadeusz Rychta

Tabela 4. Predyktory wymiaru celu

Lp. Zmienna zależna Predyktor ßtp Model

wartość uczenia się 0,329 2,975 0,004 R2 = 0,458 lęk przed porażką –0,214 –2,851 0,005 F = 26,172 1. Ważność celu poczucie kompetencji –0,166 –0,248 0,017 p = 0,000 pilność i odpowiedzialność 0,255 2,316 0,220

ekstrawersja 0,271 3,199 0,002 R2 = 0,242 Oczekiwanie 2. sumienność 0,246 2,857 0,005 F = 13,653 (szansa) wartość uczenia się 0,182 2,114 0,037 p = 0,000 wartość uczenia się –0,471 5,588 0,000 R2 = 0,222 3. Konfl ikt celów kłamstwo –0,310 3,674 0,000 F = 17.964 p = 0,000

Tabela 5. Predyktory wymiaru działania

Lp. Zmienna zależna Predyktor ßtp Model

wartość uczenia się 0,385 4.486 0,000 grupa 0,418 6,354 0,000 R2 = 0,531 otwartość 0,211 3,092 0,003 F = 23,482 1. Wysiłek ugodowość 0,196 2,865 0,005 p = 0,000 sumienność –0,214 2,493 0,014 kłamstwo –0,158 2,313 0,023 przezwyciężanie przeszkód 0,311 3,209 0,002 R2 = 0,200 2. Wytrwałość F = 15,835 grupa 0,214 2,205 0,029 p = 0,000 R2= 0,294 3. Zadowolenie grupa 0,547 7,105 0,000 F = 50,471 p = 0,000

Pozwalają one przewidywać pozytywny wpływ na wiel- Współzmienność dyspozycji osobniczych kość oczekiwania jako element zachowania celowego Badając współzmienność pomiędzy wymiarami osobowo- i wyjaśniają 24,2% jego zmienności. ści i zmiennymi zachowania celowego obliczono współ- Natomiast dla wymiaru konfl iktu celów wyznaczono czynniki korelacji r-Pearsona, które zestawiono w tabe- jedynie ujemne predyktory i były nimi: wartość uczenia li 6. Pogrubionym drukiem zaznaczono wyniki uzyskane się i kłamstwa. Na ich podstawie możemy przewidywać w grupie nieuprawiającej sportu (NS). wpływy negatywne na wielkość konfl iktu celu. Wyjaśnia- Nie wchodząc w pełny opis danych, pragniemy jedy- ją one zaledwie 22,2% jego zmienności. nie zwrócić uwagę na: W tabeli 5 umieszczono dane dotyczące predykto- 1. najliczniejsze korelacje takich wymiarów osobowo- rów dla wymiaru działania. Wynika z nich, że dla wysiłku ści, jak: sumienność (9) i otwartość (6), a także wy- działania dodatnimi predyktorami były: grupa sportowa, miarów zachowania celowego: oczekiwanie (8) i waż- wartość uczenia się, otwartość i ugodowość; ujemnymi ność celu (6), – sumienność i kłamstwo. Przyjmujemy, że na wielkość 2. zgodność korelacji w obu grupach: ujawniła się działania jako wymiaru zachowania celowego pozytywnie w przypadku otwartości i sumienności z ważnością wpływają predyktory dodatnie, negatywnie zaś ujemne. celu; ekstrawersji, ugodowości i sumienności z ocze- Wyjaśniają one 53,1% jego zmienności. kiwaniem oraz sumienności ze wspólnością emocjo- Dla wytrwałości predyktorami dodatnimi były: prze- nalną, zwyciężanie przeszkód i grupa sportowa. Mają one pozy- 3. wspólność celu korelowała z wymiarami osobowości tywny wpływ na poziom wytrwałości i wyjaśniają 20,0% jedynie w grupie sportowców. zmienności. Jedynym predyktorem dodatnim dla zado- W tabeli 7 zestawiono współczynniki korelacji r-Pe- wolenia była grupa sportowa, od której zależy jego wiel- arsona pomiędzy wymiarami osobowości i zmiennymi kość. Wyjaśnia ona 29,4% jego zmienności. motywacji osiągnięć. Wynika z niej, że:

72 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Dyspozycje osobnicze młodzieży uprawiającej gry zespołowe i nieuprawiającej sportu

1. najliczniej skorelowanymi wymiarami były: otwar- Współczynniki korelacji wymiarów zachowania ce- tość (9) oraz ugodowość i sumienność (po 7), lowego ze zmiennymi motywacji osiągnięć zawarto 2. zgodność korelacji w obu grupach wystąpiła w przy- w tabeli 8. Wyniki wskazują, że: padku: ugodowości i sumienności ze strategią ucze- 1. najbardziej skorelowanymi wymiarami zachowania nia się, otwartości z lękiem porażki i kłamstwem celowego były: ważność celu (13), wspólność emo- (ujemna), a także ugodowości z przezwyciężaniem cjonalna (11) i wspólność celu (10), przeszkód, 2. oczekiwanie i zadowolenie ujawniły istotne statystycznie 3. ekstrawersja korelowała dodatnio ze zmiennymi mo- związki jedynie w grupie młodzieży uprawiającej sport, tywacji tylko w grupie młodzieży trenującej, podob- 3. najbardziej skorelowanymi zmiennymi motywacji nie jak wartości uczenia się z wymiarami osobowości, osiągnięć były: wartość uczenia się (14), pilność i od- z neurotycznością zaś ujemnie. powiedzialność (11) i strategia uczenia się (10).

Tabela 6. Korelacje wymiarów osobowości ze zmiennymi zachowania celowego (r-Pearsona)

Zmienna Osobowość Lp. Grupa zachowanie celowego NEU EKS OTW UGD SUM S .217x .313xx .289xx 1. WAC – ważność celu NS .231x .319xx .211x S .304xx .298xx .229x .304xx 2. OCZ – oczekiwanie NS –.228 x .312 xx .229x .208x S –.278xx 3. KOC – konfl ikt celów NS S 4. WYSD – wysiłek NS .315xx S .276xx .326xx 5. WYTD – wytrwałość NS .212 xx S 6. ZAD – zadowolenie NS S .304xx .344xx .385xx 7. WSPC – wspólność celu NS S .458xx .398xx 8. WSPE – wspólność emocjonalna NS .212xx Legenda: x – p<0,05, xx – p<0,010; do tabel 6–8 – pogrubioną czcionką zaznaczono dane grupy nieuprawiającej sport

Tabela 7. Korelacje wymiarów osobowości ze zmiennymi motywacji osiągnięć w wychowaniu fi zycznym (r-Pearsona)

Osobowość Lp. Zmienna motywacji Grupa NEU EKS OTW UGD SUM S .323xx .550xx .365xx .384xx 1. SU – strategia uczenia się NS .294 x .289 x S .373xx .594xx .369xx .423xx 2. PP – przezwyciężanie przeszkód NS .267 x S .345xx .594xx .256x .362xx 3. PO – pilność, odpowiedzialność NS S .283xx 4. PK – poczucie kompetencji NS S –.422xx .536xx .632xx .475xx .493xx 5. WU – wartość uczenia się NS S –.440xx 6. LO – lęk osiągania NS .286 x S .334xx –.348xx –.370xx 7. LP – lęk porażki NS –.407 xx S .285xx –.282xx –.407xx –.302xx 8. K – kłamstwo NS –.298 x

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 73 Tadeusz Rychta

Tabela 8. Korelacje zmiennych zachowania celowego ze zmiennymi motywacji osiągnięć w wychowaniu fi zycznym (r-Pearsona)

Zachowanie celowe Zmienna Wspól- Lp. Grupa Ważność Konfl ikt Wytrwa- Zado- Wspólność motywacji Oczekiwanie Wysiłek ność celu celów łość wolenie emocjonalna celu SU – strategia S .464xx .326xx 360xx .228x .420xx .555xx 1. uczenia się NS .504 xx .216 x .386 xx .359 xx PP – przezwycięża- S .549xx .427xx .567xx .451xx .321xx .525xx .571xx 2. nie przeszkód NS .337 xx –.265 PO – pilność, S .572xx .339xx .351xx .392xx .261x .501xx .505xx 3. odpowiedzialność NS .567 xx .312 xx .419 xx .513 xx PK – poczucie S .222x 4. kompetencji NS –.262 x WU – wartość S .532xx .482xx –.256x .585xx .362xx. .290xx .596xx .649xx 5. uczenia się NS .574xx –.291 xx .445xx .233 x .403 xx .470 xx S –.418xx –.223xx –.378xx –.506xx –.447xx 6. LO – lęk osiągania NS .249 xx .232 x S –.347xx –.523xx –.424xx 7. LP – lęk porażki NS –.267 x –.280 x S –.235x .243x –.317xx –.397xx –.540xx 8. K – kłamstwo NS

W wyniku badań stwierdzono zarówno zgodność, miarów celu powtarzającym się predyktorem była war- jak i niezgodność we współzmiennościach zachodzących tość uczenia się, a wymiarów działania – grupa sporto- w obu grupach. Niezgodność ujawnia odmienną struktu- wa. Oznacza to, że w zachowaniu celowym, a szczególnie rę wewnętrzną zachodzącą pomiędzy dyspozycjami oso- w wymiarze działania sportowca podstawową rolę spełnia bowymi. przynależność do grupy sportowej, w której to realizuje się potrzeby młodzieży i umacnia się jej tożsamość po- przez odniesienie do grupy. Zarówno dla wysiłku dzia- Dyskusja łania, jak i ważności celu wyznaczono dodatnie i ujemne predyktory. Warto odnotować, że zmienne osobowościo- W dyskusji pragniemy odnieść się do przyjętych zało- we występowały jako predyktory tylko w przypadku wy- żeń w świetle wyników badań. Nie wchodząc w bardziej siłku działania i oczekiwania jako szansy osiągnięcia celu. szczegółowe rozważania stwierdzamy, że założenie pierw- Ujmując rzecz bardziej ogólnie, można powiedzieć, że sze o zróżnicowaniu dyspozycji osobniczych w grupach ważniejszymi predyktorami dla wymiarów działania i ce- młodzieży uprawiającej gry sportowe i nieuprawiającej lów były zmienne motywacyjne. Tym samym potwier- sportu potwierdziło się. Dotyczy to wymiarów (cech) dzono założenie drugie, że inne predyktory motywacyj- osobowości, motywacji osiągnięć i wymiarów zachowa- ne i osobowościowe mają wpływ na wielkość wymiarów nia celowego. Zróżnicowanie to było większe niż przy- celu i działania. puszczano. Nie można jednakże tego tłumaczyć jedynie Założenie trzecie o odmiennej strukturze współ- wpływem uprawiania sportu. Ważny jest bowiem po- zmienności w obu grupach zostało potwierdzone częścio- ziom badanych dyspozycji przed jego rozpoczęciem. Za- wo. W wyniku badań stwierdzono zgodność dla wielu par sadne będzie więc przyjęcie założenia, że różnice w dys- skorelowanych ze sobą zmiennych w obu grupach mło- pozycjach osobniczych wynikające z badania obu grup dzieży. Świadczy to o podobieństwach w ich wewnętrznej mają swoje wyjaśnienie zarówno w tym, że młodzież po- strukturze szeroko rozumianej osobowości. dejmująca uprawianie gier sportowych posiada już na Jednakże liczne były także korelacje występujące tyl- wejściu dyspozycje osobowościowe sprzyjające ich upra- ko w jednej z grup. Nas szczególnie interesowały korelacje wianiu, a poprzez wieloletni trening nadal je kształtuje, w grupie uprawiającej sport. Dla przykładu można po- osiągając wysoki poziom w chwili badania. dać, że z wytrwałością korelowały dodatnio ekstrawersja W wyniku badań udało się wyznaczyć nieco odmien- i sumienność, a wspólność celu z trenerem z ekstrawersją, ne osobowościowe i motywacyjne predyktory wymiarów otwartością i sumiennością. Ponadto z wartością uczenia celu i działania jako składników zachowania celowego. się korelowały dodatnio: ekstrawersja, otwartość, ugodo- Interesujące było to, że w przypadku składowych wy- wość i sumienność, ujemnie zaś neurotyczność. Podob-

74 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Dyspozycje osobnicze młodzieży uprawiającej gry zespołowe i nieuprawiającej sportu ne korelacje dodatnie z wymiarami osobowości wystąpiły bowości, które warunkują młodym ludziom lepszą w przypadku pilności i odpowiedzialności. Oczekiwanie adaptację społeczną w trudnym okresie adolescen- i zadowolenie jako wymiary zachowania celowego kore- cji. Zastanawiający jest tak szeroki obszar zróżnico- lowały ze zmiennymi motywacji osiągnięć tylko w grupie wania osobowościowego korzystnego dla sportow- sportowej. ców. Oznacza to, że sport sprzyja kształtowaniu ich Badania potwierdziły także założenie, że w grupie wszechstronnej osobowości. uprawiającej gry sportowe korelacje z badanymi zmien- 2. W przypadku realizacji celów sportowych w perspek- nymi były liczniejsze. Można wnosić, że uprawianie spor- tywie czasowej średnioterminowej obejmującej okres tu ma wypływ także na strukturę wewnętrzną dyspozycji od 1 do 3 lat, wyższy poziom nasilenia wymiarów za- osobniczych i ich wzajemną współzmienność. chowania celowego, dotyczących głównie działania W konkluzji pragniemy podkreślić, że przeprowa- i relacji interpersonalnych oraz ważności celu, obser- dzone przez nas badania spełniły swoją rolę. Uzyskano wowano w grupie młodzieży uprawiającej gry sporto- w miarę pełny obraz różnic w poziomie nasilenia bada- we. Dobrze to świadczy o jej zaangażowaniu, deter- nych dyspozycji osobniczych, wyznaczono predyktory minacji i aktywności. Znajduje także swoje odzwier- dla wymiarów zachowania celowego młodzieży, określo- ciedlenie w odpowiednim stylu życia sportowca. no podobieństwa i różnice we współzmienności bada- 3. Najpełniej obserwowano wpływ uprawiania sportu nych zmiennych osobowościowych, motywacyjnych i za- w motywacji osiągnięć w wychowaniu fi zycznym. chowania celowego. Sportowcy uprawiający gry sportowe charaktery- Wyniki badania są zgodne z tymi koncepcjami teo- zowali się bowiem silniejszą tendencją do osiągania retycznymi, które przyjęto na początku. Potwierdzo- sukcesu, a także słabszą tendencją unikania poraż- no w sposób empiryczny osobowościowe i motywacyj- ki. Wpływa to niewątpliwie na wyższy poziom mo- ne uwarunkowania celów i zachowania celowego, któ- tywacji osiągnięć, a tym samym bardziej efektywne re szczególnie silnie wystąpiły w pracach J. Atkinsona, funkcjonowanie w sporcie. Znajduje to wyraz w sty- J. Nuttina i Z. Zaleskiego. lu działania młodych sportowców. Potwierdzono także wcześniej ustalone zależności za- 4. Badane grupy młodzieży nie różniły się pod wzglę- chodzące pomiędzy szeroko pojętą osobowością sportow- dem wskaźnika kłamstwa, co świadczy o podobnym ca i jego zachowaniem celowym zaobserwowane przeze poziomie nasilenia potrzeby aprobaty społecznej. mnie w badaniach sportowców wyczynowych. Można tym samym uznać wyniki badań jako wiary- Pozostało nadal kilka kwestii do wyjaśnienia: np. dla- godne i zgodne ze stanem faktycznym. czego poczucie kompetencji jest ujemnym predyktorem 5. Ważnym efektem badań było wyznaczenie osobowo- ważności celu? Dlaczego sumienność jako wymiar oso- ściowych i motywacyjnych predyktorów wymiaru celu bowości jest ujemnym predyktorem wysiłku działania? i wymiaru działania. Ujawniły się przy tym pewne pra- Dlaczego lęk osiągania koreluje ujemnie z ważnością celu widłowości. Najpełniej wykorzystano zakres zmienno- w grupie sportowców, a dodatnio w grupie nieuprawia- ści w przypadku ważności celu i wysiłku działania, przy jącej sportu? czym predyktorami ważności celu były tylko zmien- ne motywacyjne, natomiast wysiłku – głównie zmien- ne osobowościowe. Predyktorem występującym we Wnioski wszystkich składowych celu była wartość uczenia się, natomiast wymiarów działania – grupa. Przeprowadzone badania miały ograniczony charakter. 6. Wnioski wynikające z badania współzmienności do- Niezbyt liczne grupy badawcze nie upoważniają do for- tyczą: mułowania ogólniejszych wniosków. Ujawnione prawi- a) wskazania najbardziej skorelowanych ze sobą dłowości odnoszą się do badanej populacji młodzieży zmiennych osobowościowych, motywacyjnych i mogą być wykorzystane w analizach porównawczych i zachowania celowego, o zasięgu lokalnym. Wskazują jednocześnie na pewne b) zgodności w korelacjach w obu grupach bada- tendencje dotyczące zróżnicowania w zakresie dyspozycji nych, osobniczych młodzieży uprawiającej gry sportowe i nie- c) korelacji występujących tylko w grupie uprawia- uprawiającej sportu. Specyfi ka gier sportowych i wyma- jącej sport. gań, jakie one stawiają młodemu człowiekowi, wpływają Wskazują one zarówno na podobieństwo, jak i róż- korzystnie na jego funkcjonowanie w życiu w ogóle i spo- nice w zachodzących współzmiennościach w obu rcie w szczególności. grupach. Zrozumiałe jest, że najbardziej interesują Ważniejsze wnioski wynikające z badań są następujące: nas specyfi czne współzależności występujące tylko 1. Badania porównawcze wykazały, że wpływ uprawia- w grupie sportowej. nia gier zespołowych ujawnia się w sposób widoczny 7. Badania ujawniły potrzebę i celowość prowadzenia w wyższym poziomie nasilenia tych wymiarów oso- analiz porównawczych dotyczących dyspozycji oso-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 75 Tadeusz Rychta

bowych w grach zespołowych, szczególnie tych, które Nuttin J. [1984] Motivation, planing and action. Hillsdale: Er- są związane z zachowaniem celowym. Wiedza o za- lbaum. chowaniu celowym sportowców i jego uwarunkowa- Rychta T. [1975] Analiza porównawcza struktury osobowości za- niach może być z korzyścią wykorzystana w optyma- wodników gier zespołowych, Wych. Fiz. i Sport, 3, s. 71–84. Rychta T. [1980] Struktura osobowości studentów i sportowców lizacji procesu szkolenia sportowego, głównie w ob- w świetle teorii R.B. Cattella, s. 175. szarze przygotowania psychologicznego. Rychta T., Neff ati A. [1990] Interkorelacje wybranych cech W naszej ocenie uzyskane efekty i wnioski wynikają- osobowości zawodników piłki nożnej, Wych. Fiz. i Sport, ce z badań są zachęcające dla ich kontynuowania w przy- 4, s. 56–59. szłości. Obszar badawczy wyznaczony przez aktywność Rychta [1993] Syndromy osobowości zawodników piłki siat- człowieka wynikającą z faktu uprawiania gier sporto- kowej, Wych. Fiz. i Sport, 2, s. 47–51. wych nadal się rozszerza i powinien być jak najpełniej Rychta T. [1998a] Dyscyplina sportowa i wiek jako czynni- poznany. ki różniące osobowość i zachowanie celowe zawodników wysokiej klasy, Osobowość a zachowanie celowe sportowców, Rychta T. (red.). Warszawa: Biblioteka Trenera. Rychta T. [1998b] Zachowanie celowe a osobowość spor- Piśmiennictwo towców, Zachowanie celowe w sporcie a osobowość, Ry- chta T. (red.). Warszawa: Wyd. Sekcja Psychologii Sport. Atkinson J. [1983] Personality, motivation and action. New PTNKF. York: Praeger. Rychta T. [1999] Wybrane wymiary zachowania celowego jako Costa P.T., McCrae R.R. [1992] Revised NEO Personality In- czynniki różnicujące cechy osobowości, temperamentu ventroy (Neo-PI-R) and NEO Five Factor Inventory (NEO- i motywacji sportowców, Sport – psychologia – zdrowie. FFI). Professional manual. Odessa, Fl: Psychological As- Perspektywa badawczo-praktyczna, Krawczyński M. (red.). sessment Resources. Warszawa–Gdańsk. Mroczyński Z. [1993] Sport i motywacja osiągnięć w akademick- Rychta T. [2001] Osobowość gracza. Człowiek i ruch. Human iej edukacji wychowania fi zycznego. AWF Gdańsk. Movement, 1 (3), s. 76–85. Nishida T. [1987] A new test for achivement motivation for Zaleski Z. [1991] Psychologia zachowań celowych. Warszawa: learning in physical education: construction of a question- PWN. nairre and a preliminary study on typology of motivation, Zawadzki B., Strelau J., Szczepanik P., Śliwińska M. [1998] In- Nogoya Journal of Healthy Physical Fitness and Sports, 10,1, wentarz Osobowości NEO-FFI Costy i McCrae: Podręcznik. 47–60. Pracownia Testów Psychologicznych.

76 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Kara jako narzędzie utrzymania dyscypliny stosowana w wychowaniu domowym i szkolnym Punishment as a tool of maintaining discipline implemented in upbringing at home and school education

Paweł Ochwat Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie

Streszczenie Kara jest nieodłącznym atrybutem wychowania i występuję w połączeniu z nagrodą jako drugim elementem wychowawczym. Rozwój nauk społecznych na początku XX wieku, szczególnie psychologii i pedagogiki, rzu- cił wiele światła na skuteczność kar w wychowaniu. Obecnie stan wiedzy na temat negatywnego wpływu kar, szczególnie fi zycznych, na psychikę i osobowość dziecka jest wystarczający, żeby zdawać sobie sprawę z niewła- ściwości takich rozwiązań wychowawczych. Jednak w dawnych czasach świadomość tego była właściwie żadna. Dzieci traktowano jak małych dorosłych, bez rozróżniania w ich życiu osobnych okresów w rozwoju ontogene- tycznym. Ich doświadczeniem dzieciństwa było najczęściej bicie i karanie na różne, czasem bardzo wymyślne sposoby. W artykule przedstawiono krótki przegląd poglądów ówczesnych myślicieli na problem karania dzieci. Przedstawiono również przykłady stosowania różnorakich sankcji wobec dzieci zarówno w wychowaniu szkol- nym, jak i domowym. Słowa kluczowe: kara w dawnych szkołach, karanie uczniów, dyscyplina szkolna

Summary Punishment is indispensible attribute of upbringing and is usually combined with reward as the other element of upbringing. Development of social sciences at the beginning of the 20th century, especially psychology and pedagogy, shed more light on the effi ciency of punishment in upbringing. The present state of knowledge on the subject of negative impact of punishment, especially physical punishments, on child’s psyche and person- ality is suffi cient to make us realize that such solutions to behavioral issues are inappropriate. Yet, in the past the awareness of that was non-existent. Children were treated as little adults, with no diff erentiation between separate stages in ontogenic development. Thus their childhood experience was usually connected with beat- ing and various, sometimes intricate, punishments. The article presents short review of outlooks on the issue of punishment displayed by some major thinkers and philosophers of that time. It also discusses examples of vari- ous sanctions implemented towards children, both at home and school. Key words: punishment in schools of the past, punishing students, school discipline

Wstęp wane są liczne próby wychowania swobodnego, organi- zowania „szkół bez lęku”, „szkół bez stresu”, wydawane są Patrząc z perspektywy historycznej na dychotomię kwe- liczne pozycje poświęcone „edukacji w wolności”. stii przymusu i swobody w wychowaniu, można dojść do Szkoła jako instytucja, wraz ze swoją hierarchią, na- przekonania, że historię myśli pedagogicznej cechuje wy- rzędziami wychowawczymi, przepisami i sankcjami, od raźny dylemat, którą z możliwości, wraz z jej konsekwen- wielu lat jest krytykowana za to, że istotną rolę odgrywa cjami, należy przyjąć. W zależności od odpowiedzi na to w niej przymus stosowany wobec uczniów. Jedni traktują pytanie – rodziły się i współistniały obok siebie dwa nur- go jako konieczne zło, inni uporczywie poszukują sposo- ty: nurt wychowania swobodnego, liberalnego oraz nurt bów wyeliminowania go ze szkoły. Są i tacy, którzy do- wychowania represyjnego. patrują się w przymusie istotnych walorów kształcących Współcześnie obserwujemy nasilenie dyskusji na te- i wychowawczych. Argumenty przeciwników przymusu mat swobody, wolności, emancypacji dziecka. Podejmo- łatwiej trafi ają do wyobraźni niż argumenty jego zwo-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 77 Paweł Ochwat lenników. Jednak przymus jest naturalną okolicznością w dawnej Francji, Rossiaud [1997, s. 142] donosi o ban- szkolnej edukacji w rozwiniętych cywilizacjach. dach młodzieńców, którzy dokonywali zbiorowych gwał- Problem dyscypliny szkolnej oraz wypracowanie tów na dziewczętach, traktując to jako rozrywkę. sprawnego systemu jej egzekwowania wydają się być we Bić dziecko należało więc w obawie, że zejdzie na złą współczesnej szkole niezwykle aktualne i ważne. Warto drogę. Uważano, że kto dziecko kocha, ten je bije. Do- więc w tym kontekście spojrzeć wstecz i przypomnieć, minikanin Fabian Bierkowski [2003 s. 42] pisał: „Kto ża- jak w przeszłości nauczyciele (i nie tylko) radzili sobie łuje kija, ten ma w nienawiści syna swego”. Nie oznacza z dyscypliną, jakie metody wychowawcze stosowali i ja- to jednak, że traktowano bicie jako lekarstwo na wszel- kiego systemu kar używali w celu utrzymania poprawne- kie bolączki. Domagano się zachowania równowagi po- go zachowania uczniów oraz zapewnienia dobrych wyni- między surowością a miłością. Piotr Skarga [1999] dowo- ków w nauce. dził, że dzieci wieść należy ku dobremu „ludzkością, mi- Czasy, w których konfl ikty i problemy rozwiązywało łością i łaskawością”, a nie tylko za pomocą kija. Andrzej się przez stosowanie przemocy głównie fi zycznej, uznać Węgrzynowicz [1713], kaznodzieja i literat, autor Kazań obecnie można za anachronizm. Jednak, jak podaje Fou- niedzielnych pisał: „Miejcie ku dzieciom miłość, ale nie- cault [1993, s. 19], w przeszłości stosowano powszechnie pieszczoną, pokazujcie surowość, ale nie ostrą, karzcie przemoc, tortury, „kary maltretujące ciało”, akceptowaną żarliwie, ale nie po tyrańsku, miejcie politowanie, ale nie przez Kościół przemoc wobec kobiet, dzieci, służby czy nazbyt, nie często winy przebaczajcie”. chłopów. Zemsta rodowa zamiast postępowania sądowe- W podobnym tonie pisał też Stefan Wielowiejski go (słynne zajazdy), wojny – uważane były za naturalne [1792], autor Żalu za grzechy. Potępiał rodziców, którzy sposoby rozwiązywania konfl iktów. dzieciom „co im trzeba do pożywienia i odzienia nie dają, Nowoczesność od epoki oświecenia stopniowo eli- ciężko biją, łają, fukają z wrzaskiem i trzaskiem przywo- minowała przemoc z naszego życia, zastępując ją media- dząc do rozpaczy”, nie chwaląc jednak tych, którzy „wbi- cją, kompromisem i subtelniejszymi metodami opresji jają dzieci zaraz za młodu w pychę, radość, dumę, po- [Foucault 1993, s. 33]. Tak też stało się z biciem dzieci, zwalają swawoli, zalotów, pijatyk, złych kompanii, grania przeciwko któremu opowiedzieli się czołowi pedagodzy w karty, w kostki”. Wskazywano, że podstawą wycho- wieku: John Locke, Jean Jaques Rousseau i Johann Pesta- wania jest dawanie przykładu osobistą postawą. Andrzej lozzi. Bicia dzieci rózgami nie wyparto od razu, proceder Frycz Modrzewski twierdził [Pyla 2006]: „Ponieważ wiek ten istniał do końca XIX wieku, ale zmieniał się powoli młody uczy się od starszych, a zwłaszcza od rodziców, nie sposób myślenia. tylko uszami, ale i oczami, jak ma postępować, przeto W średniowieczu zrodziła się złota myśl tej epoki: niechże się starają wszelkim sposobem rodzice, by sami „Różdżką Duch Święty dzieci bić radzi, różdżką dzieci takimi byli w oczach dzieci, jakimi chcą, aby one były. Bo do nieba prowadzi”. Jak podaje Litak [2004 s. 78] bi- nie dokaże tego z pewnością ojciec pijanica, aby w synu cie w szkole średniowiecznej było najbardziej pospoli- wzbudzić zamiłowanie do trzeźwości”. tym doświadczeniem. Bito, bo nieukarane dziecko mo- Bić więc należało z umiarem. Modrzewski pisał gło nie znaleźć po śmierci spoczynku. Karano w sobo- o dziecku, że „od rózgi nie umrze. Bijesz je, a duszę jego ty za przewiny całego tygodnia i na zapas, aby zdusić złe uwalniasz od piekła”. Ojciec karać więc miał jak Bóg, nie popędy, których dopatrywano się w dziecku. Św. Augu- z okrucieństwem i złością, ale z miłością. Chłosta prze- styn pouczał o dziecku: „Gdyby mu pozwolić na robie- biegać miała w zaciszu domowym i koniecznie bez świad- nie tego, co mu się podoba, nie byłoby zbrodni, w której ków; ich obecność byłaby bowiem dla dziecka hańbią- by się nie pogrążyło”. Przekonanie o skłonności dziec- ca. Przed przesadą w stosowaniu przemocy wobec dzieci ka do występku było rezultatem wiary w grzech pierwo- ostrzegał też Mikołaj Rej: „nie trzeba go [dziecka] też na- rodny i ciążyło powszechnie nad poglądami przeszłości zbyt w grozie chować, bo ona młodość jego […] zbytnią na dzieciństwo i młodość. Moulin [2002, s. 121] pisze grozą a frasunkiem snadnie może być zgwałcona, iż po o ekscesach średniowiecznych uczniów i studentów, wy- tym zawżdy straszliwa, tępa a głupia być musi”. Andrzej stępkach, których nie powstydziliby się współcześni chu- Maksymilian Fredro przedstawił nawet specjalną techni- ligani. Regulamin uniwersytetu w Lipsku zabraniał stu- kę bicia: „Jeżeli stosownie do przewinienia karzesz, prze- dentom obrzucania profesorów kamieniami. W Krako- mawiaj przynajmniej łagodnie, występek nie osobę pięt- wie biskup Padniewski zezwalał studentom na posiadanie nując, bez hałasu i zgiełku karz winnego, a częściej ła- broni, zastrzegając jednak, „by wstrzymywali się od za- godnie i skromnie pokazuj po sobie, jakobyś to czynił bójstw i wzniecania w mieście tumultów”. Jak podaje Ba- przymuszony”. W owych czasach bicie było więc w nor- rycz [1935, s. 321], w 1551 roku żak Maciej Podolski, mie. Trafi ali się jednak łagodni rodzice, ale tych z kolei ćwicząc strzelanie z łuku, zabił dziecko. Innym razem potępiano. Sebastian Petrycy wskazywał, że źle czynią ro- dwaj studenci, strzelając dla zabawy z pistoletów, ustrze- dzice, którzy nie dają dzieci do szkoły, aby ich nie bito. lili zecera z drukarni. Takie przypadki nie były niczym Sędzią i katem miał być ojciec. Bicie było bardziej niezwykłym. Opierając się na analizie aktów sądowych podobne do kary sądowej niż do środka wychowawczego,

78 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Kara jako narzędzie utrzymania dyscypliny stosowana w wychowaniu domowym i szkolnym bo też – jak dowodzi Philippe Ariés [1995, s. 45] – dzieci Tak nakazywał regulamin, ale jak wiemy z literatu- długo traktowano jak małych dorosłych i nie dostrzega- ry, a czasem i z własnego doświadczenia, praktyka szkol- no odrębnego okresu dzieciństwa w rozwoju człowieka. na była zupełnie inna. Kara cielesna była najczęściej sto- Znamienny przykład na odmienność traktowania dzie- sowanym środkiem wychowawczym nie tylko w domu, ci w średniowieczu podaje Marc Bloch [2002, s. 322]. ale i w szkole. A jak czytamy w jednej z kronik szkol- Wzywano je wówczas na świadków podpisywania kon- nych z 1885 roku: „[…] nauczyciele ówcześni szczególny traktów i umów do sądu, a żeby treść dokumentu nie zmysł mieli wynalazczy do różnych kar hańbiących […]”. uciekła im z pamięci, otrzymywały uderzenia w twarz. Po Najczęściej karę cielesną wymierzano rózgą brzozową wielu latach dzieci te można było wzywać do świadczenia oraz dyscypliną wykonaną z pasków rzemiennych, o zna- w sprawie dawno zawartej umowy, bo sam tekst pisany miennej w Raciborskiem nazwie „Boże dopomogej”. nie budził wielkiego zaufania. Już w XVIII wieku pamiętnikarz Jędrzej Kitowicz Od rozpieszczania dzieci była matka. W Polsce do [za: Darnatowicz 1985, s. 10], wspominając wymierzanie siódmego roku życia wychowanie dziecka spoczywało kary cielesnej uczniom szkółek parafi alnych, pisze: „Kary właśnie na barkach matki i ojciec w nie zbytnio się nie szkolne na tych, którzy się uczyć nie chcieli albo swa- wtrącał. Rola matki w wychowaniu zależała od sytuacji wolą jaką popełnili, były: niedopuszczenie jedzenia obia- w konkretnej rodzinie i często była ona znaczna, zwłasz- du, klęczenie albo plagi. Instrumenta kary: placenta, to cza przy wychowaniu córek. jest skóra okrągła, gruba, w kilkoro złożona, na dłoń ręki Na początku XIX wieku Wirydianna Fiszerowa szeroka, na trzonku drewnianym obdłużonym osadzona, [1998, s. 43] tonem przygany wspominała przeszłość: która – za omyłki w czytaniu lub na pamięć tego, czego „Baty cieszyły się powszechnym uznaniem; jezuici stoso- się nauczyć naznaczono, odmawianiu – bito w rękę; za wali je w swoich konwiktach (internatach), matki ćwi- zupełne nienauczenie się wydziału swego lub za swawolą czyły nimi małe dzieci, a to wszystko działo się w imię albo inne przestępstwo praw szkolnych instrument kary: moralności i na chwałę Bożą”. Jednak daleka była jesz- rózga brzozowa albo dyscyplina, pospolicie rzemienna, cze droga do całkowitego wyeliminowania kar cielesnych u surowszych zaś nauczycielów z sznurków nicianych i innych metod, jakimi posługiwali się dorośli wobec tęgo spleciona, siedym lub dziewięć odnóg mająca, któ- dzieci. rą to rózgą lub dyscypliną bito w tył obnażony, uderza- Tak w XIX wieku nauczyciel wiejski [Wiącek, za: jąc najmniej trzy razy, a najwięcej piętnaście razy według Knot 1955, s. 398] przedstawiał zasady zachowania się przewinienia, według cierpliwości ciała i według surowo- w szkole: „[…] przychodzić przed ósmą, wyznaczonych ści lub łagodności nauczyciela”. miejsc w ławkach nie zmieniać, nie pluć na podłogę, nie Kitowicz w Opisie obyczajów… w księdze pt. O edu- śmiecić, podczas dużej pauzy klasę zamieść, na lekcjach kacji dzieci od lat siedmiu wspomina o jeszcze jednym ro- nie rozmawiać, podnosić do góry rękę w razie jakiegoś dzaju kary: „Kiedy który chłopiec pobliższych wedle sie- pilnego interesu […]”. Poza szkołą zaś na ulicy przed każ- bie zapachem nieprzyjemnym poczęstował, tedy oskar- dym przechodzącym starszym trzeba było zdjąć czapkę, żony musiał się sam dobrowolnie położyć na stołku na pochwalić Boga i pocałować w rękę, a które tego nie zro- środku szkoły wystawionym; tam każdy współstudent biło, kara wielka. Rodzaj kary wymierzanej uczniowi uza- zdjąwszy bot z nogi uderzył go raz cholewą, i to była kara leżniony był od przewinienia, a karano zarówno za prze- wstydząca, nie boląca, występkowi równa”. winienia popełnione w szkole, jak i poza nią, bowiem Jak podaje Chałasiński [1984, s. 123–124], także poza szkołą uczeń nie przestawał być członkiem społecz- linijką wymierzano karę cielesną w dwojaki sposób: na ności szkolnej i nie przestawały go obowiązywać wynika- łapę, czyli w rękę, oraz na stołek lub na pokładankę, jące z tego powinności. Naganne było nieprzygotowanie czyli w pośladki. Ten sposób wymierzania kary tak zo- się do lekcji, odzywanie się niepytanym, rozmowy z kole- stał skomentowany w dziecięcym wierszyku szkolnym: gami podczas lekcji, podpowiadanie kolegom lub dawa- „Cyrkiel jest do rysowania / a linijka do mierzenia / kto nie zadania do odpisania, przezywanie kolegów, umiesz- chce dzieci bić / niech se wytnie w lesie wić”. I tak też czanie swoich inicjałów na ławce, kłamstwo i kradzież. czyniono. Ofi cjalnie, regulamin dla szkół ludowych z 1909 Warto wspomnieć, że w krajach niemieckojęzycz- roku mówi, że „dozwolonemi karami szkolnemi są: na- nych na przełomie XVI i XVII wieku praktykowany był gana udzielona przez nauczyciela; […] stanie poza ławką; w szkołach parafi alnych zwyczaj organizowania wypraw wykluczenie od udziału w zabawach i wycieczkach szkol- do lasu po rózgi leszczynowe i brzozowe, które miały póź- nych; zatrzymanie w szkole po godzinach nauki z wyzna- niej służyć do wymierzania kary. Wyprawy te, zwane vir- czeniem odpowiedniego zatrudnienia, pod nadzorem na- gatum (od łacińskiego słowa virga, czyli rózga), związane uczyciela; wezwanie przed konferencyę nauczycieli […]; były najpierw z dniem św. Grzegorza (13 III), później zagrożenie wykluczeniem i wreszcie samo wykluczenie. zaś przeniesione zostały na Zielone Świątki. Cały dzień Wszelkie inne kary, a w szczególności chłosta cielesna, są uczniowie spędzali w pobliskim lesie, zbierając rózgi, ale niedopuszczalne”. także bawiąc się, co było dla nich pewną odmianą w mo-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 79 Paweł Ochwat notonnym życiu szkolnym. Wieczorem, dźwigając pęki się już tylko upomnienie i naganę od nauczyciela, prze- rózg, wracali do szkoły na poczęstunek i zabawę. niesienie do innej klasy lub szkoły, zawieszenie w pra- Wracając jednak do metod wychowawczych [Stro- wach ucznia. ner, za: Knot, 1955, s. 178–179] stosowanych w naszych W historii rozwoju pedagogiki wiele jest sytuacji, szkołach, podkreślić należy, że na przełomie XIX i XX gdy wybitni pedagodzy o dużym wkładzie w kształtowa- wieku, w ramach nieofi cjalnego systemu wymierzania nie się nowoczesnej myśli pedagogicznej traktowali karę kar szkolnych, do najczęściej stosowanych należało: sta- (w tym również cielesną) jako nieodzowny element wy- nie w kącie klasy, klęczenie na worku z kasztanami lub chowawczy. Tak właśnie widział karność wcześniej wspo- z grochem, klęczenie z książką lub cegłą trzymaną w pod- mniany Herbart. Uważał on, że stosowane w praktyce niesionych rękach, „targanie za uszy”, zawieszanie wize- środki karności zawsze towarzyszą nauczaniu. Wśród runku osła na piersiach lub plecach klęczącego, sadzanie sposobów służących utrzymaniu karności wymienia nie w tzw. oślej ławce, zostawanie po lekcjach w szkole w tzw. tylko rozkaz i zakaz, lecz także karcer, a nawet karę cie- kozie czy całowanie wszystkich dzieci w rękę, co było naj- lesną, chociaż w tym ostatnim przypadku zaleca daleko większym wstydem dla uczniów. Jak podaje dalej Stroner: idącą ostrożność i umiar. „jeden z uczniów miał przez cały czas nauki obowiązek Innym przedstawicielem takiej niekonsekwencji jest zapisywać na kartce u góry w szpic zagiętej, tak zwanych N.J. Pirogow (1810–1881), profesor medycyny i pe- »szwecerów« (których można nazwać dzisiaj gadułami). dagog, kurator odeskiego, a później kijowskiego okrę- Gdy uczeń ten dostrzegł, że koleżka po jednorazowym gu szkolnego. W 1858 r. opublikował artykuł Czy na- zamieszczeniu na tej »rogatej duszy« dalej szwecuje, do- leży bić dzieci i w dodatku bić w obecności innych dzieci?. pisywał mu obok jego nazwiska jeden, dwa, trzy i więcej Udowodnił w nim w sposób przekonujący, iż kary ciele- krzyżyków, co […] upoważniało go do nagrody, wylicza- sne poniżają dzieci, demoralizują je i uczą obłudy, wobec nej mu w sposób najróżnorodniejszy, zwykle już nie na tego nie powinno się ich stosować. Nie był jednak w tej ławce, ale na gradusie”. kwestii konsekwentny. Jako kurator kijowskiego okręgu Jedną z kar było zawieszanie na piersiach czerwonego szkolnego, wydał w 1859 r. okólnik, w którym teoretycz- ozora za kłamstwo oraz nakładanie papierowej oślej czap- nie wystąpił przeciwko karom cielesnym, ale w prakty- ki lub czapki z rogami za lenistwo i ciągłe opuszczanie się ce dopuszczał ich stosowanie, dowodząc, że szkoła nie w lekcjach. Jędrzej Kitowicz wspomina w Opisie obycza- może zrezygnować całkowicie z rózgi, dopóki jej się uży- jów i zwyczajów praktykowany w szkołach parafi alnych wa w wychowaniu domowym. za panowania Augusta III zwyczaj nakładania „słomianej Wspomniany wcześniej angielski fi lozof i lekarz korony” na głowę ucznia nieprzygotowanego do lekcji. John Locke w swoich poglądach wypowiadał się przeciw- Najbardziej hańbiące jednak dla ucznia było, gdy „[…] ko karze cielesnej, jednak „w wyjątkowych przypadkach oprowadzano go w takiej koronie po wszystkich szkołach krnąbrności i złośliwego uporu” dopuszczał ją jako ele- wołając za nim: »asinus asinorum in saecula saeculorum« ment wychowania. (osioł nad osłami na wieki wieków), do której ostatniej Z bitych i maltretowanych dzieci wyrastali ludzie a nieznośnej hańby ledwo kiedy przychodziło; bo jeżeli strachliwi, lękliwi, znerwicowani, ze skłonnością do de- który doszedł korony słomianej, już się tak pocił i mo- presji, a także zaburzeń i dewiacji. W swoje książce Mil- zolił nad książką, że oprowadzenia uniknął; i wkrótce się ler [1999, s. 22] opisuje, jak wychowywano dzieci we- z ławicy oślej wydobył, abdykowawszy słomianą koronę dług zaleceń niemieckiego pedagoga Daniela Schrebera, kołkowi, na którym zawsze wisiała […]”. na którego książkach wychowało się kilka pokoleń Euro- Karano również wpisem do tzw. księgi czarnej, czyli pejczyków. Miały blisko 40 wydań i przedstawiały system hańby i wstydu za niedbalstwo i ciągłe opuszczanie się wychowania dziecka od jego przyjścia na świat. Schreber w naukach. Wpisywano tu uczniów nie tylko opuszcza- czerpał pełnymi garściami z XIX-wiecznej pedagogiki ka- jących się w nauce, ale także „nieobyczajnie” się zacho- towania. Twierdził, że krzyki to tylko fanaberie, przejaw wujących. Oto kilka wpisów do takiej księgi, należącej uporu, który stanowczo trzeba złamać. Noworodek miał do jednej z krakowskich szkół podstawowych z połowy być poddawany wojskowemu drylowi i bity przy pierw- XIX wieku: „[…] Za odpowiedź grubiańską Profesorowi szym płaczu, aż oduczy się płakać. Przytulanie i okazy- i nieprzyzwoite leżenie na ławce zasługuje na wciągnię- wanie emocji uznawał Schreber za przejaw słabości, któ- cie do tej księgi; Więcej na tablicy głupstw pisał nie będę ry może spaczyć charakter na całe życie. Nie nosić na rę- i doniosę, jeżeli kto to pisać będzie; Niżej podpisany jak kach pod żadnym pozorem, nie przytulać, nie całować. jeszcze raz lekcji umieć nie będę, dziesięć rózg wezmę”. Nie rozpuszczać, bo wyrośnie mięczak i słabeusz. Uczył, W okresie międzywojennym [Chałasiński 1951, jak ćwiczyć dziecko w sztuce rezygnowania. Opisywał s. 476–477] oraz po II wojnie światowej w regulaminach sceny z własnego domu, jak to kazał niani położyć sobie szkolnych proporcje pomiędzy ilością kar i nagród sto- dziecko na kolanach, samej jeść gruszkę i nie dać dziecku sunkowo się wyrównały. W regulaminie uczniowskim ani kawałka. Któraś z niań nie wytrzymała katorgi malca z przełomu lat 40. i 50. XX wieku wśród kar wymienia i podała mu kęs. Została z miejsca zwolniona.

80 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Kara jako narzędzie utrzymania dyscypliny stosowana w wychowaniu domowym i szkolnym

Jeden syn doktora Schrebera popełnił samobójstwo, Chałasiński J. [1984] Młode pokolenie chłopów, t. 4. Warszawa: drugi zakończył życie jako chory psychicznie (miał pa- Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. ranoję). Freud napisał o nim, że żywił homoseksualne Fiszerowa W. [1998] Dzieje moje własne. Warszawa: Świat uczucia do ojca, ponieważ w jego urojeniach powtarzał Książki. Foulcaut M. [1993] Nadzorować i karać. Narodziny więzienia. się straszliwy lęk przed Bogiem, który go prześladował. Warszawa: Biblioteka Aletheia. Los synów Schrebera stał się sygnałem dla wszystkich ro- Gansiniec R. [1954] Gregorianki, Pamiętnik Literacki, R. XLV, dziców korzystających z zaleceń autora w kwestii postę- z. 2, s. 397–398. powania i wychowania dzieci. Kitowicz J. [1985] Wstęp (Dernałowicz), Opis obyczajów i zwy- Generalnie jednak pod wpływem rozwoju nauk spo- czajów za panowania Augusta III, Tarnów 1881, PIW, łecznych, w tym psychologii, uświadamiano sobie zgub- Warszawa ny wpływ stosowania kar cielesnych w szkołach na roz- Kronika szkolna [1885] Długopole, pow. Nowy Targ, Archi- wój dziecka. Stopniowo od połowy XX wieku znikają wum Państwowe w Krakowie. z regulaminów szkolnych kary cielesne i inne awersyjne Księga czarna, czyli księga hańby i wstydu [1834] wł. Szkoły Podstawowej nr 2 w Krakowie (G. Pyla, Karanie uczniów metody wychowawcze. w dawnej szkole, Wychowawca nr 11/2006). W szkołach brytyjskich w XIX w. bicie dzieci trzciną Kurdybacha Ł., (red.) [1967] Historia wychowania, t. II. War- bambusową było rzeczą normalną. Kary cielesne zostały szawa: PWN. zakazane w tym kraju dopiero w 1968 roku. Przez dłu- Litak S. [2004] Historia wychowania, t. I: Do Wielkiej Rewolucji gie lata również szkoły szwedzkie były niezwykle surowe, Francuskiej. Kraków: WAM. jednak w 1958 roku Szwecja zakazała stosowania kar cie- Locke J. [1964] Wybór pism pedagogicznych, Pohoska H. (red.), lesnych w szkole. W 1979 roku [www.coe.inf (dostęp 11 Warszawa. lipca 2013)] prawny zakaz został rozszerzony na stosowa- Łopaciński H. [1903] Z dawnych zwyczajów szkolnych, Wisła t. 17, s. 39–40. nie kar cielesnych w rodzinie. Miller A. [1999] Zniewolone dzieciństwo. Ukryte źródła tyranii. Wielowiekowa tradycja [Miller 1999, s. 3] zaprowa- Poznań: Media Rodzina. dzania posłuszeństwa w szkołach i w wychowaniu do- Moulin L. [2002] Średniowieczni szkolarze i ich mistrzowie. mowym za pomocą kar cielesnych była tak mocno zako- Gdańsk: Marabut. rzeniona w świadomości kolejnych pokoleń, że w roku Pyla G. [2006] Karanie uczniów w dawnej szkole, Wychowawca 1979, kiedy w Szwecji wprowadzano zakaz stosowania nr 11/2006, Kraków. kar cielesnych w domach, ponad 70% społeczeństwa Regulamin dla szkół ludowych wszelkiej kategoryi [1909] rozdział było przeciwnych takiej ustawie. Jednak po 20 latach VII: O karalności szkolnej, Lwów. (1997 r.) przeciwników ustawy zabraniającej bicia dzieci Rossiaud J. [1997] Prostytucja w Średniowieczu. Warszawa: OW Volumen. było już tylko 10%. Skarga P. [1999] Kazania sejmowe i wzywanie do pokuty, M. Ko- W większości krajów zrezygnowano więc z bicia rolko (red.). Warszawa: IW PAX. dzieci jako metody wychowawczej w szkołach. Niestety Stroner A. [1955] Dyscyplina w dawnych szkołach galicyj- w niektórych krajach – szczególnie afrykańskich – jest skich przed rokiem 1848, Galicyjskie wspomnienia szkolne, to nadal dozwolona i stosowana metoda wychowawcza. Knot A. (red.). Kraków: Wydawnictwo Literackie. Węgrzynowicz A. [1713] Kazań niedzielnych księga wtóra, Dru- karnia Jasney Góry Częstochowskiey. Bibliografi a Wiącek W. [1955] Wiejska szkoła zimowa 1878–1883, Gali- cyjskie wspomnienia szkolne, Knot A. (red.). Kraków: Wy- Aries P. [1995] Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w daw- dawnictwo Literackie. nych czasach. Gdańsk: Marabut. Wielowiejski S. [1792] Żal za grzechy. Barycz H. [1935] Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce www.coe.inf (Council of Europe) [11 lipca 2013, online] Buil- Humanizmu. Kraków: Wydawnictwo UJ. ding a Europe for and with children. Program zainicjowany Birkowski F. [2003] Kazania. Kraków: TAiWPN Universitas. przez Maud de Boer-Bugnicchio, Zastępca Sekretarza Ge- Bloch M. [2002] Społeczeństwo feudalne. Warszawa: PIW. neralnego Rady Europy. Chałasiński J. [1980] Pamiętniki nauczycieli. O regulaminie Żołądź-Strzelczyk D. [2002] Dziecko w dawnej Polsce. Poznań: uczniowskim. Warszawa: WSiP. Wydawnictwo Poznańskie.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 81 Rola nauczyciela w świetle wybranych koncepcji funkcjonowania w zawodzie (na przykładzie nauczycieli wychowania fi zycznego i innych specjalności) The role of the teacher in view of the selected concepts of their professional functioning (based on the example of PE and other subject teachers)

Grażyna Kosiba, Eligiusz Madejski AWF im. Bronisława Czecha w Krakowie

Streszczenie Celem pracy jest ukazanie standardu pełnienia roli nauczyciela w świetle wybranych koncepcji funkcjonowania i rozwoju zawodowego nauczycieli. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego. Wzięło w nich udział 450 losowo dobranych nauczycieli – 225 nauczycieli wychowania fi zycznego i 225 nauczycieli innych specjalności, pracujących w szkołach różnych typów, na wsi i w różnej wielkości miastach na terenie Małopolski. Do oceny standardu (sposobu) pełnienia roli nauczyciela wykorzystano koncepcję K. Rubachy [2000], według której społeczna rola nauczyciela rozciąga się między dwoma biegunami: adaptacyjnym (przedmiotowym) oraz heurystycznym (podmiotowym). Uzyskane wyniki przedstawiono w kontekście trzech typów racjonalności poznawczej człowieka: instrumental- nej, praktycznej i emancypacyjnej [Czerepaniak-Walczak 1997], z perspektywy trzech rodzajów tożsamości: ano- mijnej, tożsamości roli oraz tożsamości autonomicznego „Ja” [Kwiatkowska 1997] oraz w świetle trójfazowego modelu rozwoju zawodowego nauczyciela [Kwaśnica 1995]. Na podstawie wyników badań można stwierdzić, że u nauczycieli dominuje adaptacyjny (przedmiotowy) standard funkcjonowania w zawodzie, a droga, jaką nauczyciele przemierzają od wejścia w rolę zawodową do pełnej autonomii w tej roli, nie jest drogą powolnej ewolucji, ale raczej drogą o indywidualnym rysie, drogą wyzwalania osobistej aktywności intelektualnej i samo- dzielności. Słowa kluczowe: nauczyciel, pełnienie roli nauczyciela, racjonalność poznawcza człowieka, tożsamość, rozwój zawodowy

Summary The aim of this paper is to present the standard of performing teacher’s role in view of selected concepts of teachers’ functioning in their profession and their professional development. The research took place in the Małopolska region, Poland, and comprised 450 randomly chosen subjects (225 PE teachers and 225 teachers of other subjects), employed in diff erent types of schools in Polish villages, towns and cities. In order to assess the standard (way) of performing teacher’s role K. Rubacha’s [2000] concept was used. In the above concept the social role of a teacher is spread between two opposites: adaptive (instrumental) and heuristic (autonomous). The obtained results were presented in terms of three types of human cognitive rationality: instrumental, practi- cal and emancipatory [Czerepaniak-Walczak 1997], from the perspective of three types of identity: anomic, role identity, and the identity of autonomic “Myself” [Kwiatkowska 2005] and three stages model of professional teachers’ development [Kwaśnica 1995]. The results of the research show that the majority of teachers present the adaptive (instrumental) standard of functioning in the profession, and the way that teachers have to follow from entering the professional role to complete autonomy in this role is not a way of slow evolution but rather a way of individual character, a way of liberating individual mental activity and independence. Keywords: teacher, performing teacher’s role, human cognitive rationality, identity, professional development

82 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Wstęp W niniejszej pracy do oceny standardu (sposo- bu) pełnienia roli nauczyciela wykorzystano koncepcję Przedmiotem analiz naukowych są od wielu lat role spo- K. Rubachy [2000], według której społeczna rola na- łeczno-zawodowe nauczyciela. Ich analiza pokazuje, że uczyciela rozciąga się między dwoma biegunami: adapta- choć „odzwierciedlają one pewne układy ustabilizowane, cyjnym (przedmiotowym) oraz heurystycznym (podmioto- kształtowane przez wiele lat, uwarunkowane pedagogicz- wym). Nauczyciel, który traktuje swoją pracę jako dzia- nymi i społecznymi potrzebami i wzorcami”, to „wraz ze łalność heurystyczną, jest nastawiony na emancypacyjną zmianą […] warunków pracy szkół […], wobec nowych funkcję edukacji, związaną z tworzeniem nowych jakości, tendencji w kształceniu nauczycieli oraz zmieniających wymykaniem się stereotypom i wprowadzaniem zmian się potrzeb edukacyjnych człowieka, zmieniać się będzie we własnej rzeczywistości zawodowej. Z kolei nauczy- rejestr ról społeczno-zawodowych nauczyciela” [Cieśliń- ciel z przeciwnego bieguna, pełniący swoją rolę w sposób ski 2005, s. 133]. Za najistotniejsze czynniki tej przemia- adaptacyjny, nastawiony jest na rekonstrukcję, a w jego ny uznaje się: ewolucję charakteru pracy, zmianę potrzeb praktycznych działaniach dominują „oswojone wzorce edukacyjnych współczesnego człowieka (m.in. wdrażanie zachowań”, bez dopuszczania różnorodności interpreta- idei lifelong learning), potrzeby kształtowania tzw. świa- cyjnej, teleologicznej czy metodycznej [Rubacha 2000, domości globalnej człowieka, migracje, demokratyzację Michalak 2003]. wielu obszarów życia oraz upowszechnienie idei i imple- Celem pracy jest ukazanie standardu (sposobu) peł- mentacja praw człowieka i praw dziecka [Kwiatkowska nienia roli nauczyciela wśród nauczycieli wychowania fi - 1991, Czerapaniak-Walczak 2012]. zycznego i innych specjalności. W edukacji fi zycznej ewolucja roli nauczyciela wy- Chcąc zrealizować cel badań, starano się odpowie- chowania fi zycznego jest ściśle skorelowana ze zmianą ce- dzieć na następujące pytania: lów i istoty tego procesu, przejawiającej się w przejściu od 1. Jaki standard – przedmiotowy (adaptacyjny) czy koncepcji biotechnicznej ku koncepcji humanistycznej. podmiotowy (heurystyczny) dominuje w zachowa- „Model współczesnego nauczyciela wychowania fi zycz- niach i postawach badanych nauczycieli? nego zdecydowanie zmienia charakter – od nauczycie- 2. Czy nauczyciele wychowania fi zycznego różnią się la ruchu poprzez organizatora procesu dydaktyczno-wy- w sposobie pełnienia roli zawodowej od nauczycieli chowawczego w szkole ewoluuje w kierunku specjalisty innych specjalności? z zakresu szeroko rozumianej kultury fi zycznej. Dziś na- uczyciel nie ogranicza swej roli do nauczania przedmiotu (realizacja treści nauczania), ale jest kreatorem i anima- Metoda i organizacja badań torem rozwoju i doskonalenia człowieka w środowisku, we wszystkich stadiach jego ontogenetycznego trwania” Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycz- [Nowocień 1999, s. 76)]. nego. Wzięło w nich udział 450 losowo dobranych na- Istotnym aspektem ewolucji roli nauczyciela jest uczycieli – 225 nauczycieli wychowania fi zycznego i 225 też to, że zaczyna ona obfi tować nie tylko w coraz więk- nauczycieli innych specjalności, pracujących w szkołach szą liczbę różnorodnych wymagań, czasem nawzajem różnych typów, na wsi i w różnej wielkości miastach na sprzecznych ze sobą i konfl iktowych [Schulz 1987, Wit- terenie Małopolski. Do udziału w badaniach losowano kowski 1997]. Doświadczenie pedagogiczne obfi tuje bo- kolejno gminy Małopolski (20), szkoły (100) oraz na- wiem w liczne napięcia i sprzeczności, pomiędzy cho- uczycieli. Zastosowano więc dobór losowy wielostopnio- ciażby wolnością i kontrolą, bezpieczeństwem a zagroże- wy. Ostatecznie w badaniach wzięło udział 89 szkół. Po- niem, pomiędzy ja a inni, tym co realne a tym co idealne, zostałe wykluczono ze względu na odmowę udziału w ba- pomiędzy interesem jednostki a interesem zbiorowym daniach bądź zbyt krótki staż pracy nauczycieli (mniej [Kwieciński 1998]. Poruszanie się w obszarach tych niż 3 lata). sprzeczności nie jest łatwe. Ponadto wielość i zróżnico- Spośród 450 skierowanych do nauczycieli ankiet – wanie zadań stojących przed nauczycielem oraz interakcji do analiz wykorzystano 184 kwestionariusze wypełnione (z uczniami, rodzicami, dyrekcją, innymi nauczycielami), przez nauczycieli wychowania fi zycznego oraz 223 wypeł- jakie codziennie jest zmuszony nawiązywać nauczyciel, nione przez nauczycieli pozostałych specjalności. Wśród stawia go przed problemami, które mają więcej niż jedno nauczycieli wychowania fi zycznego było 91 (49,5%) ko- oczekiwane rozwiązanie [Rubacha 2000]. biet i 93 (50,5%) mężczyzn, natomiast wśród nauczy- Zatem skuteczność działania nauczyciela – to, cieli pozostałych specjalności – 181 (81,2%) kobiet i 42 jak odnajduje się on w swojej zawodowej roli, godząc (18,8%) mężczyzn. Spośród badanych 47% nauczycieli w jej obrębie często sprzeczne oczekiwania, jak buduje pracowało na wsi (38% – WF i 54,7% – PS), pozostali w niej wizję samego siebie i swojej fi lozofi i edukacyjnej – w małych i średnich miastach (62% – WF i 45,3% – w znacznym stopniu zależeć będzie od standardu (sposo- PS). Większość badanych nauczycieli pracowała w szko- bu), w jaki pełni on swoją zawodową rolę. łach podstawowych (38% – WF, 49% – PS) i gimnazjach

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 83 Rola nauczyciela w świetleGrażyna wybranych Kosiba, koncepcji Eligiusz Madejski funkcjonowania w zawodzie…

(41,3% – WF, 35,4% – PS). W szkołach ponadgimna- zdarzają się one w ich praktyce sporadycznie, ogólny wy- zjalnych uczyło 20,7% nauczycieli wychowania fi zycz- nik PRN mieścił się w przedziale od 88 do 352 punktów. nego i 15,7% nauczycieli pozostałych specjalności. Staż pracy 39,1% wuefi stów oraz 41,3% pozostałych nauczy- Wyniki badań cieli zawierał się w przedziale między 11 a 20 lat. 23,4% nauczycieli wf. i 30,4% nauczycieli innych przedmio- W celu usytuowania respondentów na kontinuum – od tów pracowało w szkole powyżej 20 lat. Średni staż pra- adaptacyjnego do heurystycznego pełnienia roli nauczy- cy wśród badanych wyniósł 15 lat. Struktura specjalności cieli – zastosowano procedurę przeliczania otrzymane- nauczycieli spoza wychowania fi zycznego przedstawiała go zbioru wyników surowych na wyniki skali stenowej się następująco: przedmioty matematyczno-przyrodnicze [Brzeziński 1980]. Dokonanie kategoryzacji wyników – 36,3%; przedmioty humanistyczne (w tym języki obce) umożliwiło także wyróżnienie niskiego, średniego i wy- – 34,5%; nauczanie zintegrowane – 21%; plastyka, tech- sokiego PRN (tab. 1) – podziału niezbędnego do dal- nika, muzyka – 4,1%; inne (np. przedmioty zawodowe, szych teoretycznych interpretacji i analiz. religia) – 4,1%. Przedziały liczbowe wyników surowych dla niskiego, Do oceny sposobu pełnienia roli nauczyciela wy- średniego i wysokiego wskaźnika pełnienia roli nauczy- korzystano opracowany przez K. Rubachę [2000] kwe- ciela były następujące: stionariusz PRN. W modelu pełnienia roli nauczyciela – niskie wartości PRN: do 242 punktów według autora kwestionariusza dają się wyróżnić i zdefi - – średnie wartości PRN: 243–261 punktów, niować dwa poziomy czynników, z których wyższe syn- – wysokie wartości PRN: od 262 do 352 punktów. tetyzują czynniki należące do poziomu niższego. Na naj- Wartości PRN ujęte w trzech wyżej wymienionych wyższym poziomie znajdują się trzy struktury opisa- kategoriach zawiera tabela 1. Rozkłady wyników pokazu- ne jako: „stosunek do wiedzy”, „stosunek do wartości” ją, że wśród badanych dominuje przedmiotowy (adapta- i „stosunek do ucznia”. Każda z tych trzech struktur jest cyjny) standard pełnienia roli nauczyciela (niskie i śred- konstytuowana z czynników niższego poziomu. Na „sto- nie wartości PRN), przy czym nauczyciele wychowania sunek do wiedzy” składają się – interdyscyplinarność, cie- fi zycznego częściej uzyskiwali wyniki niskie i średnie, na- kawość poznawcza i tolerowanie niezgodności poznaw- tomiast nauczyciele innych specjalności – wysokie i śred- czych; „stosunek do wartości” tworzą: nonkonformizm, nie. Badane grupy różnią się zatem w sposobie pełnienia poczucie sprawstwa i orientacja na rozwój zawodowy; roli nauczyciela i są to różnice statystycznie istotne. natomiast strukturę „stosunek do ucznia” konstytuują: Dokonując interpretacji dominującego wśród bada- otwartość interpersonalna, akceptacja siebie i uczniów, nych standardu pełnienia roli nauczyciela, autorzy niniej- rozumienie innych oraz skuteczne działanie społeczne. szych badań postanowili odnieść uzyskane wyniki do wy- Kwestionariusz PRN składa się z 96 twierdzeń, któ- branych koncepcji funkcjonowania i rozwoju zawodowe- re w różnych konstelacjach tworzą dziewięć wskaźników go nauczyciela. obrazujących stosunek nauczyciela do: wiedzy, wartości Jeden ze sposobów funkcjonowania nauczyciela i ucznia. Twierdzenia potraktowane łącznie charaktery- w zawodzie, w aspekcie trzech typów racjonalności po- zują ogólny poziom heurystycznego pełnienia roli na- znawczej człowieka: instrumentalnej, praktycznej i eman- uczyciela. Im wyższe natężenie wskaźników, tym wyższy cypacyjnej, przybliża M. Czerepaniak-Walczak [1997]: poziom przyjmuje zmienna „pełnienie roli nauczyciela”, „Każda z tych racjonalności – pisze autorka – wiedzie do a więc w wyższym stopniu jest ona wyrazem heurystycz- odmiennego stanowiska wobec roli i zadań kształcenia nych zachowań nauczyciela. Każda z pozycji kwestiona- i wychowania, a co za tym idzie innych kompetencji na- riusza jest punktowana w skali od 1 do 4 punktów, zatem uczyciela-wychowawcy i koncepcji jego roli zawodowej” wynik ogólny (suma punktów) może się zawierać w prze- [s. 6]. „Przyjęcie racjonalności instrumentalnej prowadzi dziale od 96 do 384. Ze względu na rezygnację z ośmiu do uznania, że kompetencje zawodowe nauczyciela wy- twierdzeń, które obrazują sytuacje, których nauczycie- rażają się w umiejętnym, efektywnym posługiwaniu się le wychowania fi zycznego nie doświadczają w ogóle lub danymi środkami, w celu osiągnięcia wystandaryzowa-

Tabela 1. Poziom pełnienia roli nauczyciela (PRN) a specjalność badanych nauczycieli (WF i PS) chi2(2) = 6,896, p = 0,031

PRN Ogółem Specjalność Niski Średni Wysoki N%N%N%N% WF 64 34,8 74 40,2 46 25,0 184 100 PS 60 26,9 81 36,3 82 36,8 223 100

84 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 nych rezultatów” [s. 6–7]. Bycie nauczycielem w świetle Według trójfazowej koncepcji nauczycielskiego roz- racjonalności praktycznej „polega na podejmowaniu dzia- woju, dojrzewanie zawodowe przebiega od stadium łań uzasadnionych w ramach istniejących norm”, a „za- wchodzenia w rolę zawodową (stadium przedkonwencjo- daniem kształcenia i wychowania jest […] uzasadnione nalne), poprzez pełną adaptację do tej roli (stadium kon- dostosowanie do istniejącego porządku” [s. 7]. W per- wencjonalne), ku fazie twórczego jej przekraczania i za- spektywie emancypacyjnej istota pracy nauczyciela-wy- stępowania przepisu roli tożsamością autonomiczną (sta- chowawcy „polega na refl eksyjnym i krytycznym osądzie, dium postkonwencjonalne) [Kwaśnica 1995]. który jest podstawą organizowania warunków umożli- Stadium przedkonwencjonalne to przede wszystkim wiających uczniowi zrozumienie sytuacji i wywołanie okres kopiowania wzorów, które w danym środowisku w niej zmiany. […] Wśród sprawności zawodowych, są najbardziej pożądane i nagradzane (nie zawsze w peł- w świetle tego typu racjonalności, wyróżnia się zatem te, ni przez nauczyciela uświadomione!). Nauczyciel odtwa- które wyrażają się w tworzeniu i weryfi kowaniu własnych rza konwencję, nie będąc jej do końca świadomy, nie do- opinii i ocen w trakcie dialogu, w innowacjach i odważ- cieka sensu działania [Kwaśnica 1995]. Kolejne stadium nych wyborach oraz w uwalnianiu się od ograniczeń i ste- – konwencjonalne – to pełna adaptacja do roli zawodowej. reotypów w myśleniu i działaniu” [s. 8]. Nauczyciel jest w pełni świadomy swego działania i potra- H. Kwiatkowska [2005], opierając się na wyodręb- fi je uzasadnić. Sprawnie posługując się wiedzą i umiejęt- nionych przez L. Witkowskiego [1990] rodzajach tożsa- nościami, czyni to jednak w ramach obowiązującej kon- mości, charakteryzuje z kolei nauczyciela i jego edukacyj- wencji (przepisów roli zawodowej) oraz zinstytucjonalizo- ne działania przez pryzmat trzech rodzajów tożsamości: wanych wzorców postępowania pedagogicznego [tamże]. anomijnej, tożsamości roli i tożsamości autonomicznego Profesjonalne dojrzewanie i wejście w etap postkonwencjo- „Ja”. nalny pozwala nauczycielowi wyjść poza standardy roli, Tożsamość anomijna w działaniu pedagogicznym co w praktyce przejawia się w krytycznym podejściu do występuje, „gdy nauczyciel w swej pracy koncentruje się rzeczywistości edukacyjnej (wiedzy, umiejętności, kompe- na własnym interesie, na utrzymaniu korzystnego rezul- tencji itp.) i tworzeniu własnej koncepcji rozwiązań edu- tatu interakcji ze wszystkimi współpodmiotami eduka- kacyjnych i sposobów działania w tej rzeczywistości. Roz- cyjnymi. Uzewnętrznia się to dążeniem do maksyma- wój ten staje się możliwy poprzez kwestionowanie i kry- lizacji nagród i minimalizacji kar, przy jednoczesnym tyczny osąd zastanych konwencji i standardów [Kwaśnica braku gotowości do uregulowań normatywnych działa- 1995, Kwiatkowska 2005, 2008]. nia w sensie zarówno jednostkowym, jak i instytucjonal- Odnosząc uzyskane wyniki PRN (tabela 1) do wyżej nym” [Kwiatkowska 2005, s. 85]. Tożsamość roli w pracy opisanych sposobów funkcjonowania nauczyciela w za- nauczyciela przejawia się z kolei „dążeniem do zadość- wodzie oraz etapów jego rozwoju zawodowego założo- uczynienia w spełnianiu wszelkich zobowiązań przepisu no, że poszczególnym grupom badanych – nauczycielom roli” [s. 85]. Jednostki reprezentujące ten rodzaj tożsa- o niskich, średnich i wysokich wartościach PRN – moż- mości „w najwyższym stopniu akceptują podporządko- na przypisać określone typy racjonalności, odpowiednio: wanie się roli zawodowej (działam zgodnie z wymaga- instrumentalną, praktyczną, emancypacyjną, rodzaje toż- niami roli) oraz dyscyplinie w pilnej realizacji jej założeń samości – anomijną, tożsamość roli i tożsamość autono- (wykonuję to, co do mnie należy)” [s. 162]. W odróżnie- micznego „Ja” oraz określone stadia rozwoju zawodowego: niu od tożsamości roli, w której instancją uzasadniającą przedkonwencjonalne, konwencjonalne i postkonwencjonal- działanie nauczyciela jest przepis roli, w tożsamości au- ne. Zgodnie z takim założeniem nietrudno zauważyć, że tonomicznego „Ja” uzasadnieniem słuszności nauczyciel- zaledwie jedna czwarta badanych nauczycieli wychowa- skiego działania są jego podmiotowe i niezależne decy- nia fi zycznego (WF) i ponad jedna trzecia nauczycieli zje. Nauczyciel o tego rodzaju tożsamości nie poddaje się pozostałych specjalności (PS) skłania się w swojej pracy biernie konwencji, dąży do wywierania wpływu na bieg zawodowej ku postawom autonomicznym i emancypa- zdarzeń. „Wejście w konfl ikt z zastanymi uregulowania- cyjnym. Tylu bowiem badanych mieści się w przedziale mi świata kultury umożliwia mu bycie sobą, bycie auto- wysokich wartości pełnienia roli nauczyciela i tylu praw- nomicznym” [s. 165]. dopodobnie traktuje swoją rolę zawodową (a przynaj- Interpretując standard pełnienia roli nauczyciela, po- mniej tak deklaruje) w sposób autonomiczny i podmio- stanowiono spojrzeć na ten problem również w kontek- towy. ście trójfazowego modelu rozwoju zawodowego nauczy- Wysokie wyniki PRN wskazują na umiejętność po- ciela skonstruowanego przez R. Kwaśnicę [1995], a opra- ruszania się i skutecznego działania nauczyciela w świe- cowanego na bazie teorii rozwoju Kolberga, Eriksona, cie antynomii, konfl iktowości i niepewności roli zawo- Habermasa. Zgodnie z tymi teoriami proces rozwoju do- dowej [Rubacha 2000]. W standardzie tym nauczyciel konuje się wraz ze wzrostem złożoności otoczenia i cha- wykazuje krytyczny stosunek do uregulowań o statusie rakteryzuje go tendencja wzrastającej niezależności czło- apriorycznym, pyta o ich zasadność i prawomocność, wieka od presji zewnętrznego otoczenia. a jego działania zaznaczają się potrzebą i zdolnością dzia-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 85 Rola nauczyciela w świetleGrażyna wybranych Kosiba, koncepcji Eligiusz Madejski funkcjonowania w zawodzie…

łań we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. kady w rozwoju zawodowym pojawiają się najczęściej [Kwiatkowska 2005]. Taka postawa – w przeciwieństwie w przypadku tych nauczycieli, którzy osiągnęli już pełną do adaptacyjnej, homeostatycznej – sprzyja też, a nawet adaptację w roli zawodowej, czyli na etapie konwencjo- jest warunkiem kształtowania u wychowanka podmioto- nalnym tego rozwoju. wego stosunku do świata oraz odrębności i niekonwen- W wychowaniu fi zycznym adaptacyjnym i przed- cjonalności. miotowym postawom wśród nauczycieli prawdopodob- Pozostali nauczyciele, o średnim (40,2% – WF nie sprzyja dodatkowo, dominujący wciąż, prosportowy i 36,3% – PS) i niskim (34,8% – WF i 26,9% – PS) stan- i biotechnologiczny wymiar tej dziedziny edukacji, który dardzie PRN, reprezentują w większym (niskie wartości zawęża treści edukacyjne do nauczania ruchu i uspraw- PRN) lub mniejszym stopniu (średnie wartości PRN) niania (kształtowania kompetencji instrumentalnych adaptacyjny (przedmiotowy) sposób funkcjonowania ucznia), a jest niewydolny w wyposażaniu go w kom- w zawodzie. Standard ten ma dwa wymiary. Jak zauważa petencje aksjologiczne (postawy, wartości) [Grabowski H. Kwiatkowska [2005], może przejawiać się wysoką po- 2000, Frołowicz 2002]. Na szczególną okoliczność, któ- trzebą gratyfi kacji zewnętrznej i wzrostem poczucia wła- ra ułatwia nauczycielom wychowania fi zycznego utrzy- snej wartości pod wpływem okazjonalnego sukcesu, a tak- manie zachowawczych postaw w pracy i „dystansowanie że wysoką potrzebą zewnętrznej aprobaty i bezpieczeń- się od postulowanych kierunków modernizacji praktyki stwa w działaniu (racjonalność instrumentalna, tożsamość szkolnej”, zwraca uwagę T. Frołowicz pisząc: „Nauczycie- anomijna, stadium przedkonwencjonalne) bądź wzrostem le tej specjalności mają świadomość, że mogą robić co- samoświadomości zawodowej, lecz z jednoczesnym re- kolwiek, jeśli tylko dzieci na zajęciach «trochę się poru- spektowaniem nienaruszalnego kanonu konwencji (racjo- szają», a dyrektor nie będzie miał z tego powodu kłopo- nalność praktyczna, tożsamość roli, stadium konwencjonal- tów. Wydaje im się, iż ich praca – o wiele bardziej niż ne). Orientacja na adaptacyjną i rekonstrukcyjną funkcję działanie innych nauczycieli – wymyka się merytorycz- edukacji oznacza też, że w praktycznych działaniach na- nej kontroli” [Frołowicz 2002, s. 285]. Jak widać, pomi- uczycieli dominują wzorce zachowań nastawione na prze- mo zmiany paradygmatu edukacyjnego w wychowaniu szłość i teraźniejszość [Rubacha 2000, Michalak 2003]. fi zycznym z biotechnicznego na humanistyczny, nie tyl- Nauczyciel działający z takiej pozycji „nie będzie respek- ko w teorii i metodyce wf, ale także w podstawie progra- tował potrzeb działań autonomicznych swych wychowan- mowej wychowania fi zycznego, humanistyczna koncep- ków; przeciwnie – dążyć będzie do konwencjonalizacji za- cja edukacji fi zycznej wciąż funkcjonuje w formie postu- chowań, do uległości czy instrumentalnego traktowania latów i założeń, w praktyce zaś nie jest realizowana. wartości” [Olszewski, 1998, s. 364]. Koncepcja obowiązku roli, która szczególnie – jak pokazują wyniki badań – dominuje u nauczycieli wy- chowania fi zycznego, jest preferowana z wielu powo- Podsumowanie dów. Szukając przyczyn takiego standardu funkcjonowa- nia w zawodzie H. Kwiatkowska [2008] zwraca uwagę na W niniejszej pracy przyjęto założenie, że skuteczność następujące problemy: w pracy nauczyciela w dużej mierze zależy od standardu – satysfakcję nauczycieli z wykonywania zadań ze- (sposobu), w jaki pełni on swoją rolę zawodową. Nauczy- wnętrzne narzuconych (gratyfi kacją jest sprostanie ciel często znajduje się w sytuacji, gdy doświadczone zda- oczekiwaniom społecznym), rzenie nie jest egzemplifi kacją znanego prawa. Skutecz- – nauczyciel nie ma potrzeby działania we własnym ność jego działania zależy więc w znacznym stopniu od imieniu i na własną odpowiedzialność albo nie ma stosowania heurystycznych metod postępowania, które takich możliwości (nie ma woli przekraczania swo- wyrażają się w umiejętności refl eksji pedagogicznej i two- ich ograniczeń ani w zakresie kompetencji teoretycz- rzeniu wiedzy sytuacyjnej, niezbędnej do rozwiązania czę- nych, ani w zakresie sprawstwa zawodowego), sto nowych, nieznanych dotąd nauczycielowi problemów. – nauczyciel może nawet widzi możliwość takich dzia- Przedstawione w niniejszym doniesieniu wyni- łań i chce być aktywny, ale ta potrzeba nie jest na tyle ki badań pokazują, że większość badanych nauczycie- silna, aby ponieść „koszty” jej realizacji. Tym bardziej li, bez względu na specjalność przedmiotową, prezentu- że docieranie, „utrzymanie standardu podmiotowe- je adaptacyjny, instrumentalny sposób funkcjonowania go o stabilnym sensie wymaga wysiłku, samozapar- w zawodzie. Uzyskane wyniki potwierdzają przypuszcze- cia i znacznego stopnia uniezależnienia się od spo- nia R. Kwaśnicy [1995], a także wyniki badań H. Kwiat- łecznych nagród i kar” [Obuchowski 1993, s. 176]. kowskiej [2005, 2008], według których wśród nauczy- A obecna sytuacja w edukacji „przy różnego rodzaju cieli dominuje przedmiotowy standard funkcjonowania ograniczeniach (lęk o utratę pracy, presja podnosze- w zawodzie, bliski temu, który określa się mianem „by- nia kwalifi kacji na własny koszt, zmienione oczeki- cia w roli”. Uzyskane wyniki potwierdzają też formu- wania dotyczące sposobów pracy), a nade wszystko łowane na gruncie pedeutologii przypuszczenia, iż blo- przy wyuczonej bezradności, tworzy skomplikowa-

86 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 ną sytuację psychologiczną” [Kwiatkowska 2005, Czerepaniak-Walczak M. [1997] Aspekty i źródła profesjonalnej s. 171]. Jak zauważa cytowana autorka, nauczyciel, refl eksji nauczyciela. Toruń: Edytor s.c. chcąc sprostać stawianym mu wymaganiom, „powi- Czerepaniak-Walczak M. [2012] Ile techne, ile praxis? W po- nien zyskać rzeczywiste podstawy zwiększonej nieza- szukiwaniu koncepcji praktyki jako elementu kształcenia nauczycielskiego profesjonalizmu, Człowiek – Teraźniej- leżności w działaniu. Może się to dokonać przez ade- szość – Edukacja, nr 3, s. 7–22. kwatną edukację względem zmienionych wymagań Frołowicz T. [2002] Edukacyjne intencje nauczycieli wychowania wobec jego pracy, edukację wzmacniającą nauczycie- fi zycznego. Między deklaracjami a działaniami. Gdańsk: la, po pierwsze w sensie poznawczym i sprawnościo- Wydawnictwo Uczelniane AWF. wym, a po drugie osobowościowym” [Kwiatkowska Grabowski H. [2000] Co koniecznie trzeba wiedzieć o wycho- 2005, s. 171]. waniu fi zycznym. Kraków: Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”. Korczyński S. [2002] Obraz nauczyciela. Opole: Wyd. Uniwer- Wnioski sytetu Opolskiego. Kwaśnica R. [1995] Wprowadzenie do myślenia o wspoma- ganiu nauczycieli w rozwoju, Z zagadnień pedeutologii 1. Wyniki niniejszych badań pokazują pewne tenden- i kształcenia nauczycieli, Kwiatkowska H., Lewowicki T. cje w rozwoju zawodowym nauczycieli – a mianowi- (red.), Studia Pedagogiczne, t. LXI. Warszawa: Komitet cie droga, jaką nauczyciele przemierzają od wejścia Nauk Pedagogicznych PAN, s. 9–43. w rolę zawodową do pełnej autonomii w tej roli, nie Kwiatkowska H. [1991] Przemiany funkcji zawodowych na- jest drogą powolnej ewolucji, ale raczej drogą o indy- uczyciela, Przemiany zawodu nauczycielskiego, Nowak J. widualnym rysie, drogą wyzwalania osobistej aktyw- (red.). Wrocław: Ossolineum, s. 99–119. ności intelektualnej i samodzielności. Kwiatkowska H. [1997] Edukacja nauczycieli – konteksty, kate- 2. Na podstawie uzyskanych wyników (dominacja gorie, praktyki. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych. Kwiatkowska H. [2005] Tożsamość nauczycieli. Między anomią standardu przedmiotowego w postawach i działa- a autonomią. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo- niach edukacyjnych badanych) można przypusz- giczne. czać, że na drodze rozwoju zawodowego nauczycieli Kwiatkowska H. [2008] Pedeutologia. Warszawa: Wydawnic- – w osiąganiu przez nich podmiotowego standardu twa Akademickie i Profesjonalne. pełnienia roli zawodowej (stadium postkonwencjo- Kwieciński Z. [1998] Zmienić kształcenie nauczycieli, Edukacja nalne tegoż rozwoju) – mogą się pojawić blokady ge- nauczycielska w perspektywie zmieniającego się świata, Sie- nerowane przez samego nauczyciela bądź jego dalsze, mak-Tylikowska A., Kwiatkowska H., Kwiatkowski S.M. czy też bliższe środowisko. Najczęściej wynikają one (red.). Warszawa: Wyd. Akademickie „Żak”, s. 15–50. z niedostatecznych wymagań stawianych przez śro- Michalak J.M. [2003] Poczucie odpowiedzialności zawodowej nauczycieli. Studium teoretyczno-empiryczne. Warszawa: In- dowisko szkolne, rodziców bądź z samej postawy na- stytut Badań Edukacyjnych. uczyciela wobec pełnionych zadań [Kwaśnica 1995, Nowocień J. [1999] Ewolucja modelu nauczyciela wychowa- Korczyński 2002, Kwiatkowska 2008]. nia fi zycznego w polskiej literaturze pedagogicznej, Re- Ważne jest zatem, aby w tej fazie szczególnie stymu- kreacja ruchowa. Społeczne oczekiwania i strategie rozwoju, lować rozwój nauczyciela. „Głównym zadaniem tej pracy Kiełbasiewicz-Drozdowska I., Marcinkowski M., Siwiń- jest udzielanie nauczycielom takiej pomocy, która nie tyle ski W. (red.). Poznań: Wyd. Wyższej Szkoły Ofi cerskiej miałaby na celu przeprowadzenie ich ze stadium drugie- im. S. Czarneckiego, s. 71–78. go” (konwencjonalnego) „do trzeciego” (postkonwencjo- Obuchowski K. [1993]. Człowiek intencjonalny. Warszawa: nalnego), „co raczej – umożliwiłaby im dostrzeżenie po- PWN. Olszewski L. [1998] Umiejętności pedagogiczne nauczycie- trzeby takiego przejścia i ułatwiła poszukiwanie własnych la, Edukacja nauczycielska w perspektywie zmieniającego się dróg rozwoju ku tożsamości autonomicznej” [Kwaśnica świata, Siemak-Tylikowska A., Kwiatkowska H., Kwiat- 1995, s. 27–28]. Wspieranie nauczyciela w rozwoju po- kowski S.M. (red.). Warszawa: Wyd. Akademickie „Żak”, winno być wielowątkowe. Powinny go udzielać zarówno s. 360–366. osoby i instytucje powołane do prowadzenia działalności Rubacha K. [2000]. Pełnienie roli nauczyciela a realizacja za- edukacyjnej dla nauczycieli, jak i szkoła, w której pracuje, dań rozwojowych w okresie wczesnej dorosłości. Toruń: Wyd. rodzice i uczniowie. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Schulz R. [1987]. Problem ewolucji roli zawodowej nauczycie- la. Przegląd stanowisk, Ruch Pedagogiczny, nr 2, s. 28–47. Bibliografi a Witkowski L. [1990]. Przekroje analityczne kwestii edukacyj- nej, Ku pedagogii pogranicza, Kwieciński Z., Witkowski L. Brzeziński J. [1980] Elementy metodologii badań psychologicz- (red.). Toruń: UMK, s. 12–40. nych. Warszawa: PWN. Witkowski L. [1997]. Hipoteza przewrotu mertonowskiego, Cieśliński R. [2005] Sytuacja społeczno-zawodowa nauczycieli Socjologia Wychowania, t. XIII, zeszyt 317. Toruń: Acta wychowania fi zycznego. Warszawa: Wyd. AWF. Universitatis Nicolai Copernici, s. 219–234.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 87 Sport ekstremalny – podejmowanie ryzyka czy panowanie nad nim? Extreme sport – risk-taking or risk-managing?

Dominika Zapotoczna Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie

Streszczenie Celem artykułu jest próba dokonania przeglądu literatury dotyczącej psychologicznych aspektów podejmowa- nia ryzyka w sporcie oraz poszukania odpowiedzi na pytanie o to, czy podejmując ryzyko, jednostka sprawuje nad nim kontrolę. Ryzyko dotyczy zarówno aspektów fi zycznych, jak i psychologicznych aktywności sportowej. Jest ono narzędziem, dzięki któremu zawodnicy osiągają swoje cele – zarówno te związane z wynikiem, jak i dostarczeniem sobie odpowiedniego dla siebie poziomu stymulacji. Omawiane badania wskazują, iż ludzie uprawiający sporty ekstremalne różnią się pod względem motywów, jakie nimi kierują, oraz potrzeb, jakie za ich pośrednictwem zaspokajają. Dane pokazują, że stosunek do podejmowania ryzyka zmienia się wraz z wie- kiem oraz doświadczeniem jednostki. Jednocześnie jest ono czynnikiem mającym związek z samorozwojem osób, które angażują się w sporty ekstremalne. Konkludując, sporty ekstremalne stawiają przed zawodnikami wyzwania, które są oni w stanie podjąć dzięki sprawowaniu kontroli nad poziomem ryzyka wiążącym się z daną aktywnością. Słowa kluczowe: podejmowanie ryzyka, poszukiwanie doznań, osobowość, motywacja, doświadczanie fl ow, sport ekstremalny

Summary The aim of this article was an attempt to review the literature on the psychological aspects of risk-taking in sport and to look for answers to the question whether by taking risk an individual takes control over it. There are both physical and psychological aspects of taking risk in sport activity. The risk is a tool that is used by athletes to achieve their goals related to the outcome or providing the optimal level of stimulation. Presented studies show that people who practice extreme sports diff er each other in case of motives that drive them of getting involved in adventure sports and the needs they fulfi ll by practicing that kind of sport. Data show that the attitude toward risk-taking changes with age and gaining experience. In conclusion, extreme sports pose a challenge to athletes, who are able to deal with it by taking control over a particular activity. Keywords: taking risk, sensation-seeking, personality, motivation, fl ow experience, extreme sport, adventure sport

Wstęp tendencji można upatrywać w medialności i spektakular- ności wyzwań, które stawiają sobie osoby zajmujące się Aktywność fi zyczna jest jednym ze sposobów rozwoju wyczynowo ryzykownymi sportami. W tym miejscu na- człowieka. Oprócz tego, że oddziałuje bezpośrednio na suwają się jednak pytania. Dlaczego ludzie podejmują ry- jego ciało, jest możliwością do rozwoju psychicznego. Ta zyko? I czy jest to wynik lekkomyślnego czy też dokład- dodatkowa wartość odnosi się do właściwości psycholo- nie zaplanowanego działania? gicznych jednostki, takich jak kształtowanie charakteru, systematyczności, budowanie odporności psychicznej czy poczucia własnej skuteczności. Na przestrzeni ostatnich Kultura ryzyka w sporcie kilkunastu lat sporty ekstremalne zyskały na popularno- ści [Pain, Pain 2005]. Czynnikiem stymulującym rozwój Blecharz [2008] pisze o kulturze ryzyka (culture of risk) zainteresowania tą aktywnością jest powstawanie miejsc, w sporcie. Zgodnie ze stereotypem dobrego sportowca, gdzie ludzie w sposób kontrolowany mogą doświadczyć czyli takiego, który pomimo bólu i presji walczy o wynik, dreszczyku emocji (np. w parkach linowych). Źródeł tej zawodnicy narażają się na doznanie urazu poprzez lekce-

88 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport ekstremalny – podejmowanie ryzyka czy panowanie nad nim? ważenie sygnałów płynących z ciała – bólu lub dyskomfor- w stanie przewidzieć pewne następstwa podejmowanych tu, co w efekcie może prowadzić do wyłączenia ze sportu przez siebie działań, a tym samym przygotować się fi - na pewien okres lub też całkowitego wykluczenia zawod- zycznie i psychicznie na potencjalne przeszkody oraz wy- nika. Stosowanie legalnych (np. keratyna) i nielegalnych zwania. Opierając się na przykładzie wspinaczki Martha, (np. metaamfetamina) substancji celem podniesienia po- Sanchez i Gomà-i-Freixanet [2009] twierdzą, że osoby te ziomu wykonania sportowego stanowi realne zagrożenie są w stanie dokonać oceny ryzyka wiążącego się z danym utraty zdrowia [Łuszczyńska 2011). Badania kwestiona- działaniem na podstawie panujących warunków atmosfe- riuszowe, w których wzięło udział 89 uczniów Szkoły Mi- rycznych, sprzętu, jakim dysponują, oraz własnych umie- strzostwa Sportowego [Mroczkowska 2011] oraz 23 za- jętności. Należy zaznaczyć, iż zdolność ta nabywana jest wodników pięcioboju nowoczesnego [2012] wykazały, że wraz z doświadczeniem jednostki, które pozwala jej na w kontekście stosowania dopingu oraz jego konsekwencji biegłość w dokonywaniu analizy sytuacji. niektórzy sportowcy bardziej cenią sobie wygrywanie niż Badania przytaczane przez Pain i Pain [2005] wska- zachowanie zdrowia, atrakcyjności fi zycznej i stabilności zują, iż ludzie uprawiający sport ekstremalny nie mają na emocjonalnej. Groźba utraty zdobytych tytułów oraz sza- celu narażania swojego zdrowia lub życia, ponieważ ak- cunku społeczeństwa również nie zniechęca ich do takie- tywność tę poprzedzają stosowne przygotowania fi zycz- go zachowania. Z tego wynika, iż ryzyko odnosi się nie ne, sprzętowe oraz mentalne. Istotnym czynnikiem jest tylko do następstw stosowania nielegalnych substancji również świadomość swoich słabych i mocnych stron, w sporcie, lecz również statusu wygranego czy też nieprze- która jest kluczowa w obliczu konfrontowania się z nie- granego oraz jego wydźwięk dla jednostki i dla społeczeń- bezpieczną sytuacją. Ludzie podejmują ryzyko i mierzą stwa. Innym negatywnym aspektem uprawiania sportu się z samymi sobą, ponieważ wierzą, że mają odpowied- wyczynowo jest długotrwałe przebywanie poza domem, nie umiejętności, by poradzić sobie z wymaganiami sytu- z czym łączy się nawiązywanie lub podtrzymywanie relacji acji, oraz cechują się poczuciem samoskuteczności [Bad- z ludźmi, którzy nie są zaangażowani w sport. nura 1997]. Wyczynowe uprawianie sportu nieodłącznie wiąże Podejmowanie ryzyka jest zachowaniem, które ce- się z ryzykiem zarówno w sferze fi zycznej, jak i psycho- chuje się znaczącym poziomem niepewności odnośnie logicznej. Poddawanie się dużym obciążeniom treningo- do wielkości strat związanych z wynikiem [Rosenbloom wym skutkuje nie tylko kontuzjami, takimi jak złamania, 2003]. Dlaczego jest tu mowa o stratach, nie zaś o korzy- naciągnięcia ścięgien czy zerwania mięśni, ale w dłuższej ściach? Ponieważ korzyścią jest osiągnięcie danego wy- perspektywie czasu także zmianami zwyrodnieniowy- niku, natomiast negatywne skutki działania sportowego mi stawów. Rezultaty te mogą się różnić w zależności od wiążą się z elementami, które jednostka może tylko czę- uprawianej dyscypliny, co powiązane jest ze specyfi ką tre- ściowo kontrolować lub też wcale nie mieć nad nimi kon- ningu. Ryzykiem jest również przegrana, której efektem troli. Zaleśkiewicz [2006] podaje, że podejmowanie ryzyka może być utrata punktów, lokaty, przychylności publicz- jest właściwe zarówno dla ludzi, jak i dla zwierząt. Zgod- ności, mediów lub sponsorów. Zarówno kontuzje, jak nie z opisywaną przez niego teorią wrażliwości na ryzyko, i wspomniane straty wiążą się z presją i obciążeniem psy- w przeciwieństwie do zwierząt, które podejmują ryzykow- chicznym, z którymi zawodnik musi sobie radzić. Jednak ne zachowania w sytuacji niedostępności wystarczającej są dyscypliny, takie jak wspinaczka wysokogórska, sko- do przeżycia ilości pokarmu, człowiek ryzykuje, gdy po- ki spadochronowe czy sporty motorowe, niosące ze sobą ziom aspiracji nie jest wystarczająco wysoki. W przypadku znacznie poważniejsze konsekwencje. podejmowania ryzyka jako narzędzia do osiągnięcia celu z uwzględnieniem potencjalnych zysków i strat ma ono charakter instrumentalny. Oznacza to, że ryzyko jest trak- Rola ryzyka w sporcie towane jako narzędzie do osiągnięcia celu, czyli jest nieod- łączną częścią poszczególnych etapów jego realizacji. Sporty ekstremalne, czyli takie, które w przypadku po- Z kolei traktowanie ryzyka jako istoty aktywności pełnienia błędu lub wystąpienia nieoczekiwanych kom- dostarczającej przyjemnego fi zjologicznego pobudzenia plikacji grożą utratą życia zawodnika, łączą widowisko- oznacza, że ma ono wymiar stymulujący. Według Tysz- wość ze swego rodzaju kontrowersją. Dlaczego ludzie ki i Zaleśkiewicza [2001] decyzja o wybraniu ryzykow- angażują się w uprawianie sportów ekstremalnych? Jacy nej opcji zachowania dotyczy konsekwencji ważnych dla ludzie decydują się podejmować taką aktywność fi zycz- jednostki oraz wiąże się z perspektywą osiągnięcia nega- ną? Nasuwa się także pytanie, czy są oni świadomi nie- tywnego wyniku w przypadku niepodjęcia danego dzia- bezpieczeństw związanych z tą aktywnością. Szukając na łania. Robertson i Collinson [2011] twierdzą, że czynniki nie odpowiedzi, można założyć, iż świadomość ta jest skłaniające do podejmowania ryzyka można podzielić na efektem wiedzy i doświadczenia nabywanych przez osoby czynniki o charakterze wewnętrznym (motywacja, oso- uprawiające sporty ekstremalne podczas praktykowania bowość, aspekt emocjonalny) oraz zewnętrznym (rodzi- tych aktywności. Dzięki tym dwom elementom są oni na, znajomi, media, styl życia).

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 89 Dominika Zapotoczna

Konkludując, podejmowanie ryzyka może wynikać Uzasadnieniem wspinaczki jest sama wspinaczka, po- nie tylko z chęci uniknięcia strat (np. uniknięcie kontu- dobnie jak uzasadnieniem poezji jest pisanie wierszy. Nie zji), doświadczenia przyjemnej stymulacji, ale też z ko- pokonujesz niczego, poza sobą samym. Akt pisania uzasad- nieczności pozyskania (np. osiągnięcie najlepszego wy- nia tworzenie poezji. To samo dotyczy wspinania: identyfi - niku) lub utrzymania zasobów (np. utrzymanie pozycji kujesz się z przepływem. Celem przepływu jest płynięcie, nie w rankingu). poszukiwanie szczytu czy jakiejś utopii, lecz ciągłe płynięcie. To nie jest ruch w górę, ale stały przepływ – poruszasz się, by płynąć nadal. Nie ma żadnego powodu, by się wspinać, Motywacja do podejmowania ryzyka poza samym wspinaniem. To akt sam w sobie [Csikszent- mihalyi 2005, s. 105]. Podejmowanie ryzykownych aktywności może być kie- Celowość działania przejawia się zarówno podczas rowane różnymi motywami. Zaleśkiewicz [2005] wyli- treningów, jak i samego wykonania. W sportach ekstre- cza, że są to: sprawdzenie swoich możliwości, osiągnię- malnych faza przygotowawcza odbywa się w kontrolo- cie tego, co jest uznawane za nieosiągalne, dostarczenie wanych warunkach – na symulatorach (np. w skydivingu sobie silnych i pozytywnych wrażeń oraz przyjemnych w tunelach powietrznych) czy z asekuracją (np. przygo- emocji, a także podejmowanie ryzyka jako sposobu na towanie do przejść free solo, czyli bez asekuracji, we wspi- życie jednostki (np. źródło utrzymania). Przyczynkiem naczce). Takie treningi oprócz fi zycznego przygotowania do podejmowania ryzyka w sporcie mogą być zatem dą- zawodnika do czekającego go zadania, dostarczają mu in- żenia hubrystyczne (czyli potwierdzanie swojej warto- formacji o potencjalnych trudnościach, jakie może napo- ści), społeczne (zyskanie podziwu innych), czy też eko- tkać, oraz poszerzają jego doświadczenie. Można zatem nomiczne. założyć, iż granicą pomiędzy treningami a właściwym Zuckerman [1994] twierdzi, iż ludzie poszukujący wykonaniem w sportach ekstremalnych jest poziom ry- doznań szukają nowych, ciekawych przeżyć i doświad- zyka. Kiedy sportowiec podejmuje się próby realizacji czeń oraz są w stanie tolerować ryzyko związane z podej- obranego celu, pozbywa się stosowanych dotychczas za- mowanym przez siebie działaniem, lecz niebędące celem bezpieczeń zewnętrznych, które stosował podczas fazy samym w sobie. Jednak ryzyko podejmowane jest tylko treningowej. Wówczas to zawodnik przejmuje kontrolę do czasu, gdy poziom przyjemnej stymulacji przewyższa swojego zachowania jako odpowiedzi na wymagania śro- stan lęku związany z danym działaniem. Zatem nadmier- dowiska. Zatem efekt fl o w zdaje się być idealnym stanem na stymulacja może powodować chęć zaprzestania danej umysłu, w którym jednostka najpierw nabywa pewne aktywności lub wycofania się z niej. Należy mieć jednak umiejętności, a następnie wykorzystuje je podczas wła- na uwadze, iż w przypadku sportów ekstremalnych za- ściwego występu. wodnicy nie zawsze mają taką możliwość. Według Porczyńskiej [2006] chęć odczuwania silne- go przyjemnego pobudzenia wiąże się ze skłonnością do Ryzyko jako narzędzie do zaspokajania podejmowania ryzykownych zachowań, które mają ja- potrzeb sno sformułowany cel oraz dostarczają jednostce natych- miastowej informacji zwrotnej. Jednostka wykorzystuje Na podstawie badań z udziałem taterników Zdebski posiadane umiejętności, dzięki czemu przezwycięża na- [1984] wyróżnił szereg potrzeb zaspokajanych poprzez potykane trudności. Pomiędzy wyzwaniami, jakie sobie sport. Wśród nich wymienił potrzebę osiągnięć, samo- stawia, oraz realnymi możliwościami jednostki panuje doskonalenia się i rozwoju, potrzebę poznawania no- równowaga, przez co wyznaczone cele stają się uchwytne. wych miejsc i kontaktu z przyrodą, potrzebę wyżycia się, Wymienione elementy korespondują z koncepcją fl o w ucieczki od problemów życia codziennego oraz potrze- Csikszentmihalyi [2005], zgodnie z którą ludzie angażują bę przynależności do grupy oraz kontaktów interperso- się w sport ze względu na doświadczanie silnej przyjem- nalnych. Przedstawione dotychczas wyniki korespondu- ności związanej z przepływem (fl ow), dającej im poczu- ją z badaniem Kerr i Mackenzie [2012], którego uczest- cie kompetencji oraz kontroli. Inaczej mówiąc, fl ow jest nikami były osoby uprawiające pięć różnych dyscyplin stanem pełnego zaangażowania się zarówno fi zycznego, sportów ekstremalnych: surfi ng rzeczny, kolarstwo gór- jak i psychicznego jednostki w wykonywaną aktywność. skie, kajakarstwo, wspinaczkę górską i paralotniarstwo. W sportach wymagających pełnego zaangażowania fi - Na podstawie zebranych danych badacze stwierdzili, że zycznego i poświęcenia energii psychicznej, przykładowo motywy skłaniające badanych do podejmowania ekstre- w lotnictwie, wspinaczce, wyścigach samochodowych, malnej aktywności sportowej były mocno zróżnicowane. bezpośrednia nagroda w postaci wyniku jest odroczona Mianowicie, wyróżnili oni chęć osiągania celów, podej- w czasie. Zatem wysiłek włożony w osiąganie celu oraz mowania ryzyka, chęć ucieczki przed nudą, pokonywanie poświęcony temu czas stają się elementami składającymi strachu i przesuwanie własnych barier oraz motyw o pod- się na przyjemność czerpaną z aktywności autotelicznej: łożu społecznym. Wskazali oni również na to, że angażo-

90 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport ekstremalny – podejmowanie ryzyka czy panowanie nad nim? wanie się w tego typu aktywność daje możliwość kontak- I tak, osoby początkujące częściej wskazywały na chęć tu z naturą, jest sposobem radzenia sobie ze stresem oraz wykorzystywania oraz rozwijania umiejętności wspinacz- czerpania przyjemności z odbierania wrażeń zmysłowych kowych, posiadania kontroli nad swoimi działaniami podczas wykonywania ruchów właściwych dla danej ak- oraz testowania siebie. Z kolei osoby wspinające się po- tywności fi zycznej. Jednakże lista motywów skłaniających siadające duże doświadczenie, mimo iż również mówi- ludzi do podejmowania ryzyka zdaje się być dłuższa. ły, że motywuje je fakt, że mogą wykorzystać posiadane umiejętności, to podkreślały także znaczenie podekscy- Rola doświadczenia w podejmowaniu towania i podniecenia samą aktywnością wspinaczkową ryzyka oraz poczuciem osiągania celu. Zatem wraz ze zdoby- waniem doświadczenia chęć opanowania i doskonalenia Na podstawie badań Studenski [2004] wyróżnił trzy źró- techniki zamienia się w chęć osiągania mistrzostwa wy- dła podejmowania ryzykownych zachowań: uwarunko- konania oraz efektywności działań, które stanowią mo- wania społeczne oraz ich wpływ na zachowanie jednost- tywację do uprawiania sportów wysokiego ryzyka. Bada- ki, cechy osobowości predestynujące do podejmowania nie Kiewa [2001] z udziałem osób wspinających się wy- ryzyka oraz czynniki genetyczne. Wpływ rodziny oraz kazało, iż zrozumienie istoty lęku oraz unikanie wyzwań, ekspozycji na ryzyko w młodym wieku mogą być czyn- które go uruchamiają, pozwalają przetransformować stres nikami utrzymującymi u dzieci ryzykowne zachowania, i strach, doświadczane podczas angażowania się w ryzy- dopiero jednak w powiązaniu z wpływem środowiska, ró- kowne aktywności fi zyczne, na podekscytowanie. Ozna- wieśników oraz fi zjologicznymi predyspozycjami stano- cza to, że jest to umiejętność nabyta, sprzyjająca radzeniu wią one predyktory tego, czy jednostka będzie podejmo- sobie z trudnymi sytuacjami przez zawodników uprawia- wała ryzykowne zachowania lub będzie poszukiwała do- jących sporty ekstremalne. znań jako osoba dorosła [Zuckerman 1994]. Schneider i współpracownicy [2007] podają, że so- cjalizacja ryzyka, czyli przyswojenie ryzykownych wzor- Ryzyko a samorozwój ców zachowań, następuje z wiekiem. W ich badaniu wzięło udział 10 zawodników obydwu płci startujących Transakcyjny Model Temperamentu Eliasza [2004, za: w rajdach ekstremalnych, znanych również jako Adven- Strelau 2011] wskazuje na relacje zachodzące między ture Racing. Przeprowadzono z nimi pogłębione wywia- temperamentem, osobowością, zachowaniem jednost- dy, w których eksplorowano obszary związane z ryzykiem: ki oraz jej środowiskiem. Poszczególne elementy modelu jego socjalizacją, przestrzenią ryzyka i interwencjami, ta- oddziałują na siebie, a zmiana jednego z nich powodu- kimi jak zawarcie kompromisu w sytuacji ryzyka, radze- je, że relacje pomiędzy pozostałymi także ulegają mody- niem sobie z ryzykiem oraz doświadczanymi doznania- fi kacji. Zatem, aby jednostka mogła osiągnąć zamierzone mi. Autorzy wskazują, iż badani stwierdzili, że na prze- przez siebie cele, musi zaadaptować się do warunków za- strzeni lat ich stosunek do podejmowania ryzyka zmienił istniałych w jej środowisku. Toteż można założyć, iż po- się. Jako dzieci nie rozważali oni następstw ryzyka, ja- szukiwanie doznań i podejmowanie ryzyka zdają się być kie wiązało się z podejmowanymi przez nich działaniami, nieodłącznym elementem tego procesu. już jako dorośli czuli się jednak w obowiązku analizo- Badania przytaczane przez Cazenave, Le Scanff wać możliwe następstwa swojej aktywności. Zatem wraz i Woodman [2007] dostarczają danych, zgodnie z któ- z wiekiem ludzie nabywają pewnych świadomych nawy- rymi podejmowanie ryzykownych aktywności fi zycznych ków, zachowań oraz systemu wartości związanych z za- pozwala jednostce podnieść poczucie sensu, kompensu- angażowaniem w ryzykowną działalność fi zyczną. Z ko- jąc tym samym braki lub niezadowolenie w innych aspek- lei Zuckerman [1994] twierdzi, iż osoby podejmujące się tach życia, takich jak praca czy rodzina. Na podstawie ryzykownych sportów nie dostrzegają ryzyka, ponieważ analizy danych badacze ci podają, że uprawianie sportu jego podejmowanie może być efektem chęci dostarcze- ekstremalnego stanowi dla nich sposób konstruktywnego nia sobie pozytywnej stymulacji oraz prowadzenia długo- budowania własnej tożsamości oraz wiąże się z psycholo- trwałych przygotowań do danej aktywności, które mini- gicznie stabilną osobowością oraz silnym oczekiwaniem malizują ryzyko związane z danym zadaniem. Natomiast sukcesu. Co więcej, konfrontowanie się z ryzykownymi skłonność do podejmowania ryzyka czy też poszukiwania sytuacjami pozwala jednostce zyskać poczucie kompe- doznań jest efektem oddziaływania kilku czynników: ro- tencji i samowiedzy, stanowiące pozytywne podejście do dziny, środowiska jednostki, wpływu rówieśników oraz trudności, z jakimi sobie radzi, oraz zwiększyć łatwość predyspozycji fi zjologicznych. podtrzymywania dobrego samopoczucia oraz pozytyw- Badania Ewert [1994], przeprowadzone na 360 oso- nej samooceny. Podobnych wyników dostarczyły badania bach uprawiających wspinaczkę wysokogórską na róż- Woodmana i współpracowników [2010] z udziałem wio- nych poziomach, pokazały, iż motywy im przyświecają- ślarzy oraz osób uprawiających wspinaczkę górską: wyka- ce różnią się w zależności od posiadanego doświadczenia. zały, iż mają oni problemy z radzeniem sobie z emocjami

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 91 Dominika Zapotoczna w bliskich relacjach z innymi ludźmi. Według badaczy Czerepaniak-Walczak M. [2012] Ile techne, ile praxis? W po- podejmowanie się ryzykownych aktywności sportowych szukiwaniu koncepcji praktyki jako elementu kształcenia stanowi dla nich sposób na przejęcie kontroli nad swoimi nauczycielskiego profesjonalizmu, Człowiek – Teraźniej- emocjami i radzenie sobie z nimi. szość – Edukacja, nr 3, s. 7–22. Frołowicz T. [2002] Edukacyjne intencje nauczycieli wychowania Badacze podkreślają, że charakterystyka zawodni- fi zycznego. Między deklaracjami a działaniami. Gdańsk: ków uprawiających sporty ekstremalne nie powinna Wyd. Uczelniane AWF. być uogólniana na wszystkie dyscypliny sportów ryzy- Grabowski H. [2000] Co koniecznie trzeba wiedzieć o wycho- kownych [Gomà-i-Freixanet 1991; Llewellyn, Sanchez waniu fi zycznym. Kraków: Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”. 2008; Llewellyn, Sanchez, Asghar, Jones 2008; Wood- Korczyński S. [2002] Obraz nauczyciela. Opole: Wyd. Uniwer- man, Hardy, Barlow, le Scanff 2010, Tok 2011]. Jest to sytetu Opolskiego. spowodowane faktem, iż każdy ze sportów wyróżnia się Kwaśnica R. [1995] Wprowadzenie do myślenia o wspoma- swoją specyfi ką oraz wymaganiami wobec jednostki. Jed- ganiu nauczycieli w rozwoju, Z zagadnień pedeutologii nakże zawodnicy stawiający się w sytuacji wysokiego ry- i kształcenia nauczycieli, Kwiatkowska H., Lewowicki T. (red.), Studia Pedagogiczne, t. LXI. Warszawa: Komitet zyka powinni mieć specyfi czny zestaw cech, który będzie Nauk Pedagogicznych PAN, s. 9–43. im umożliwiał efektywne radzenie sobie ze stale zmienia- Kwiatkowska H. [1991] Przemiany funkcji zawodowych na- jącymi się warunkami działania. W świetle poruszanego uczyciela, Przemiany zawodu nauczycielskiego, Nowak J. tematu właściwości jednostki, które mogą być uznane za (red.). Wrocław: Ossolineum, s. 99–119. uniwersalne, umożliwiające jej efektywne działanie, od- Kwiatkowska H. [1997] Edukacja nauczycieli – konteksty, kate- noszą się do wytrzymałości psychicznej (mental tough- gorie, praktyki. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych. ness). Kwiatkowska H. [2005] Tożsamość nauczycieli. Między anomią a autonomią. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycholo- giczne. Kwiatkowska H. [2008] Pedeutologia. Warszawa: Wydawnic- Podsumowanie twa Akademickie i Profesjonalne. Kwieciński Z. [1998] Zmienić kształcenie nauczycieli, Edukacja Uprawianie sportów ekstremalnych niewątpliwie odci- nauczycielska w perspektywie zmieniającego się świata, Sie- ska piętno na życiu osób, które się w nie angażują. Nie- mak-Tylikowska A., Kwiatkowska H., Kwiatkowski S.M. zaprzeczalnie oddziałują one na psychikę jednostki oraz (red.). Warszawa: Wyd. Akademickie „Żak”, s. 15–50. jej otoczenie. Spektakularność sportów o wysokim stop- Michalak J.M. [2003] Poczucie odpowiedzialności zawodowej niu ryzyka powoduje jednocześnie duże zainteresowanie nauczycieli. Studium teoretyczno-empiryczne. Warszawa: In- ze strony społeczeństwa oraz wyobcowanie osób parają- stytut Badań Edukacyjnych. Nowocień, J. [1999] Ewolucja modelu nauczyciela wychowa- cych się taką aktywnością fi zyczną. Poznanie motywów nia fi zycznego w polskiej literaturze pedagogicznej, Re- kierujących ludźmi uprawiającymi sporty ekstremalne kreacja ruchowa. Społeczne oczekiwania i strategie rozwoju, może pozwolić na zrozumienie pobudek do angażowania Kiełbasiewicz-Drozdowska I., Marcinkowski M., Siwiń- się w taką aktywność. Podejmowanie ryzyka jest ceną, na ski W. (red.). Poznań: Wyd. Wyższej Szkoły Ofi cerskiej jaką godzą się osoby uprawiające ten rodzaj aktywności im. S. Czarneckiego, s. 71–78. sportowej, aby móc realizować swoje potrzeby. Kontro- Obuchowski K. [1993] Człowiek intencjonalny. Warszawa: la zarówno ciała, jak i umysłu stanowi narzędzie, dzięki PWN. któremu osoby zajmujące się wyczynowo sportami eks- Olszewski, L. [1998] Umiejętności pedagogiczne nauczycie- tremalnymi osiągają swoje cele. Samo podejmowanie ry- la, Edukacja nauczycielska w perspektywie zmieniającego się świata, Siemak-Tylikowska A., Kwiatkowska H., Kwiat- zyka nie gwarantuje zatem osiągnięcia sukcesu, jednak kowski S.M. (red.). Warszawa: Wyd. Akademickie „Żak”, sprawowanie kontroli nad jego poziomem może sprzyjać s. 360–366. efektywności podejmowanych działań. Rubacha K. [2000] Pełnienie roli nauczyciela a realizacja za- dań rozwojowych w okresie wczesnej dorosłości. Toruń: Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Bibliografi a Schulz R. [1987] Problem ewolucji roli zawodowej nauczycie- la. Przegląd stanowisk. Ruch Pedagogiczny, nr 2, s. 28–47. Brzeziński J. [1980] Elementy metodologii badań psychologicz- Witkowski L. [1990] Przekroje analityczne kwestii edukacyj- nych. Warszawa: PWN. nej, Ku pedagogii pogranicza, Kwieciński Z., Witkowski L. Cieśliński R. [2005] Sytuacja społeczno-zawodowa nauczycieli (red.). Toruń: UMK, s. 12–40. wychowania fi zycznego. Warszawa: Wyd. AWF. Witkowski L. [1997] Hipoteza przewrotu mertonowskiego, Czerepaniak-Walczak M. [1997] Aspekty i źródła profesjonalnej Socjologia Wychowania, T. XIII, zeszyt 317. Toruń: Acta refl eksji nauczyciela. Toruń: Wyd. Edytor s.c. Universitatis Nicolai Copernici, s. 219–234.

92 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 SPRAWOZDANIA Z KONFERENCJI  CONFERENCE REPORTS

II Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Edukacja przygodą”, Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego, Warszawa 2013 The Second National Conference “Education by adventure”, Józef Piłsudski University of Physical Education, Warsaw 2013

Katarzyna Kąkol Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie

dniach 24–25 maja 2013 r. na Akademii życia”, „człowiek składa się z tych samych atomów co Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego drzewo i kamień”), co było też jedną z głównych myśli Ww Warszawie odbyła się Druga Ogólnopolska przewodnich konferencji i elementem późniejszych wy- Konferencja „Edukacja przygodą”. Pierwsza edycja kon- stąpień. ferencji została zorganizowana dwa lata wcześniej w Te- W konferencji wzięło udział ok. 75 uczestników z ca- resinie pod Warszawą i już wtedy zainteresowanie, jakie łej Polski. Byli to zarówno przedstawiciele środowisk na- wzbudziła, przerosło oczekiwania organizatorów. Okaza- ukowych (Akademii Wychowania Fizycznego w War- ło się bowiem, że w Polsce już od pewnego czasu two- szawie, Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie, rzy się i realizuje wiele projektów, które w swoim przed- Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach, Aka- miotowym zainteresowaniu zawierają zagadnienia z nurtu demii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Uniwer- outdoor & adventure education. Co istotne, także grono sytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Warmińsko-Ma- głównych organizatorów tegorocznej konferencji się po- zurskiego, Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, większyło i oprócz Fundacji Nasza Ziemia oraz Funda- Uniwersytetu Gdańskiego, Gliwickiej Wyższej Szkoły cji Pracownia Nauki i Przygody dołączyli do niego: Wy- Przedsiębiorczości), jak i wielu innych jednostek zajmu- dział Turystyki i Rekreacji, Katedra Rekreacji Akademii jących się tematyką poruszaną na konferencji, a wśród Wychowania Fizycznego w Warszawie wraz z Zakładem nich: Akademii Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, Animacji Kultury Wydziału Pedagogicznego Uniwersyte- Centrum Nauki Kopernik, Stowarzyszenia Wychowaw- tu Warszawskiego. Pod wpływem refl eksji, które pojawiły ców, Stowarzyszenia Polska Szkoła Survivalu, Muzeum się po pierwszej konferencji, zdecydowano się również na Pałac w Wilanowie, Młodzieżowego Ośrodka Socjote- poszerzenie obszaru zainteresowań o Experiential Educa- rapeutycznego nr 1 „SOS” w Warszawie, Pracowni Gier tion, Erlebnispädagogik, edukację plenerową i ekologiczną. Szkoleniowych, Fundacji Pracownia Nauki i Przygody, Uczestników przywitali kolejno przedstawiciele każ- Fundacji Nasza Ziemia, citygames.pl, czy też Fundacji dego z organizatorów, a mianowicie: dziekan Wydziału Szkoła pod Żaglami Krzysztofa Baranowskiego. Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego Cała konferencja odbywała się zarówno w formie prof. nadzw. dr hab. Marian Kowalewski, prodziekan ds. referatów, warsztatów, jak i sesji plakatowej. Ze wzglę- studenckich Wydziału Pedagogicznego UW dr hab. Rafał du na dużą liczbę przyjętych prac organizatorzy upo- Godoń, prezes Zarządu Fundacji Nasza Ziemia Sławo- rządkowali poszczególne wystąpienia i warsztaty w po- mir Brzózek oraz mgr Agnieszka Leśny – prezes Fundacji rządku A–G. Niektóre z nich trwały równocześnie, więc Pracownia Nauki i Przygody. W swoich wypowiedziach uczestnicy musieli odpowiednio wcześniej zdecydować, zwracali oni uwagę na potrzebę holistycznego podejścia w której sesji czy warsztacie chcą wziąć udział. Konfe- do wychowania poprzez nastawienie działań zarówno na rencja była niezwykłą okazją do spotkania i wymiany do- kształcenie ciała, jak i ducha, co tworzy tzw. „mądrą ca- świadczeń między teoretykami a praktykami, co też dało łość”. Dało się także zauważyć podkreślenie roli przyro- się zauważyć w tematach prezentowanych referatów oraz dy i potrzeby oparcia procesów wychowawczych na świa- prowadzonych dyskusjach, zarówno po każdym refera- domości życia w środowisku („natura jest nauczycielką cie, jak i w kuluarach. Jeden spośród wykładów teore-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 93 Katarzyna Kąkol tycznych wygłosił dr Wacław Sonelski, który skupił się w rozwoju. Autorzy projektu elementy edukacji przygo- na kwestii przeżycia przygody, a poprzez wprowadzenie dą wprowadzili poprzez lekcje nurkowania, uzupełnione pojęć ryzyka i kompetencji przeszedł do szczegółowego zajęciami z jogi, relaksacji i artreterapii. W przeprowa- omówienia przebiegu tego zjawiska u poszczególnych ty- dzonych badaniach wykazali, że większość dzieci po za- pów ludzi, m.in. tchórza czy chojraka. Wszystkich słu- kończeniu programu wskazała na poprawę jakości życia, chaczy zapoznał także z zasadami, którymi należy się kie- ale i zmniejszenie poziomu przeżywanego lęku. Jednym rować, programując działania przygodowe, aby przynio- z prelegentów była również organizatorka konferencji sły one określone skutki pedagogiczne. Na konferencji mgr Agnieszka Leśny, która podzieliła się ze słuchaczami poruszono również tematykę woodcraftu, skautingu, Er- swoimi doświadczeniami wyniesionymi z udziału w pro- lebnispädagogik (niem. pedagogika przeżyć) oraz harcer- jekcie „Szkoła pod Żaglami”, umiejscawiając go jedno- stwa. Podstawy teoretyczne tych zagadnień przedstawiła cześnie pośród polskich projektów adventure education. słuchaczom w swojej prezentacji dr Ewa Palamer-Kaba- Wykorzystanie niskiego parku linowego w edukacji, cińska. W głównej mierze skupiła się jednak na zbadaniu programowanie gier i zabaw według pedagogiki przeży- ewentualnych związków i zależności pomiędzy harcer- cia, survival blisko domu, integracja z głową – to jedynie stwem a outdoor education oraz na odpowiedzi na nurtu- kilka z wielu zagadnień, którymi uczestnicy zajmowali jące wiele osób pytanie, czy oba te pojęcia można trakto- się podczas prowadzonych w ramach konferencji warsz- wać jednoznacznie czy jednak są czymś zupełnie różnym. tatów. Nawet zła pogoda nie pokrzyżowała planów zajęć W opozycji do poglądów pedagogów stanął mgr Artur w plenerze. Poza tym, co w odniesieniu do survivalu pod- Bosek, który starał się udowodnić, że outdoor education kreślał też mgr Krzysztof Kwiatkowski: „Nie ma złej po- to nic innego poza tym, co na polskim gruncie nazywa- gody, są tylko źle ubrani uczestnicy”. my wychowaniem plenerowym. Podobnie jak pierwsza edycja konferencji, tak i te- Poza teorią uczestnicy konferencji mieli także okazję goroczna stała się przestrzenią do spotkania i wymiany zapoznania się z niezwykle ciekawymi projektami, pro- poglądów osób z różnych środowisk oraz okazją do wadzonymi przez polskich naukowców, których tema- przyjrzenia się zagadnieniom edukacji przygodą, któ- tyka wpisuje się w założenia edukacji przygodą. Warto re nadal nie są jednoznacznie określone. Jednak mimo wspomnieć o programie „Słońce i przygoda”, o którym pochlebnych opinii oraz deklarowanej chęci dialogu, wraz ze swoją córką opowiedzieli dr hab. Ewa Kujaw- dało się zauważyć rozbieżności w poglądach pedagogów ska-Lis i dr Andrzej Lis-Kujawski. Projekt ten jest re- i przedstawicieli AWF-ów, co być może będzie przyczyn- alizowany w Chorwacji i kierowany do dzieci po lecze- kiem do kontynuowania i tworzenia nowych badań, a co niu choroby nowotworowej, często także z opóźnieniami więcej – także do zorganizowania kolejnych konferencji.

94 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sprawozdanie z Konferencji AIESEP „Teraźniejszość i przyszłość wychowania fi zycznego i zdrowotnego”, Warszawa 2013 The AIESEP Conference “Present and Future of Physical and Health Education”, Warsaw 2013 (report)

Michał Lenartowicz Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

dniach 4–7 lipca 2013 roku w Warszawie od- Singapur), krajów Europy i Ameryki Północnej, ale tak- była się Międzynarodowa Konferencja Na- że z Rosji, Nowej Zelandii, Australii, Brazylii, a nawet Wukowa AIESEP 2013 „Wychowanie fi zycz- Omanu. Udział w konferencji stwarzał więc prawdziwą ne i sport dla przyszłości”. Organizatorami konferencji możliwość bezpośredniego kontaktu z badaczami pra- były: Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsud- cującymi w różnych kontekstach kulturowych i społecz- skiego w Warszawie, Polskie Towarzystwo Nauk Społecz- nych na całym świecie. Swoją obecnością uświetnili ją za- nych o Sporcie oraz AIESEP (Ecoles Superieurs d’Educa- proszeni przez komitet naukowy prelegenci, których po- tion Physique / Th e International Association of Physical byt w Polsce był możliwy dzięki fi nansowemu wsparciu Education in Higher Education). Ministerstwa Sportu i Turystyki. Byli nimi prof. Pierre Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsud- Trudel z University of Ottawa w Kanadzie (School of skiego w Warszawie jest instytucjonalnym członkiem za- Human Kinetics), prof. Leen Haerens z Ghent Universi- rządu AIESEP – międzynarodowej organizacji pozarzą- ty – Flemish Research Foundation (Faculty of Medicine dowej zrzeszającej uczelnie i instytucje kształcące pro- and Health Sciences) w Belgii, prof. Darla Castelli z Uni- fesjonalistów z zakresu kultury fi zycznej. Do celów jej versity of Texas at Austin w USA (Department of Kine- działalności należy umożliwienie wymiany wiedzy i do- siology and Health Education) oraz doc. dr Kajetan Hą- świadczeń, m. in. poprzez wspólne projekty badawcze, za- dzelek, prezes Fundacji Centrum Edukacji Olimpijskiej równo o charakterze teoretycznym, jak i stosowanym, czy i wieloletni pracownik AWF w Warszawie. też tworzenie bazy danych na temat badań w zakresie wy- W trakcie ceremonii otwarcia konferencji, która od- chowania fi zycznego. Konferencję poświęcono aktualnym była się 4 lipca 2013 r. w Audytorium Centrum Kon- problemom współczesnych społeczeństw rozwiniętych: ferencyjnego Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, zwalczaniu otyłości, zwiększeniu efektywności wycho- doc. dr Kajetan Hądzelek – były członek zarządu AIE- wania zdrowotnego i promocji zdrowego stylu życia oraz SEP (1966–1990) i były wiceprezydent tej organizacji uwarunkowaniom uczestnictwa ludzi w sporcie i rekre- – przedstawił historię powstania AIESEP i związki tej acji ruchowej w czasie wolnym. Szczególną uwagę zwró- organizacji z Polską. Zaprezentował również przesłanki cono na problemy wychowania fi zycznego: nowatorskie powstania i głównych założycieli AIESEP z roku 1962, rozwiązania w wychowaniu fi zycznym, metodykę naucza- spotkania naukowe AIESEP w latach 1960, 1970 i 1980 nia, wychowanie fi zyczne osób niepełnosprawnych, zasto- oraz opisał konferencję AIESEP, która odbyła się w War- sowanie nowych technologii informacyjnych do procesu szawie w roku 1970. wychowania fi zycznego i promocję zdrowego stylu życia. Spotkanie AIESEP w roku 2013, także w Akademii W konferencji uczestniczyło 190 naukowców z po- Wychowania Fizycznego w Warszawie, było drugim wy- nad 25 krajów świata, co oznacza, że było to prawdo- darzeniem naukowym tego stowarzyszenia zorganizowa- podobnie największe w ciągu ostatnich lat spotkanie ba- nym w Polsce. Prof. Pierre Trudel, specjalizujący się w pe- daczy wychowania fi zycznego i sportu w Polsce. Wśród dagogice sportu oraz problematyce szkolenia i rozwoju uczestników znalazła się liczna grupa naukowców z Azji zawodowego trenerów sportowych, przedstawił wystąpie- (Chiny, Hongkong, Japonia, Tajwan, Korea Południowa, nie zatytułowane Structuring what we know about sport

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 95 Michał Lenartowicz coaches’ education / development to infl uence coach develop- cy nauczyciela; czy nowa technologia ułatwi i przyspie- ment administrators’ support. Poświęcił swoje wystąpienie szy naukę uczniów, czy pozwala osiągać cele nieosiągalne problemowi kształcenia trenerów sportowych i wspiera- innymi (często mniej kosztownym) metodami oraz czy nia ich na poszczególnych etapach rozwoju zawodowe- – w przypadku urządzeń monitorujących – dane o pra- go. Przedstawił model wypracowany w toku jego badań cy uczniów mogą być i są wykorzystywane do doskona- i praktyki zawodowej, w którym uwzględniono trzy kom- lenia procesu edukacyjnego. Prof. Castelli (współautorka ponenty kluczowe dla procesu wspierania rozwoju trene- podręcznika Physical Education Technology Playbook wy- rów: kontekst i specyfi kę pracy trenera (sport rekreacyj- dawnictwa Human Kinetics) przedstawiła następnie sze- ny, wyczynowy i zawodowy), sytuację, w której trenerzy reg interesujących przykładów zastosowania technologii się kształcą (formalna i nieformalna edukacja w instytu- w procesie wychowania fi zycznego i przedstawiła strate- cjach i poza nimi) oraz poziom kwalifi kacji trenera (czte- gię ich skutecznego wykorzystywania. ry etapy: od początkującego do eksperta). Wszystkie one Konferencje AIESEP charakteryzuje bezkonfl ikto- powinny być brane pod uwagę przy tworzeniu systemów we łączenie badań o profi lu pedagogicznym i społecznym szkolenia i rozwoju zawodowego trenerów sportowych. z badaniami umocowanymi bardziej w naukach przyrod- Bardzo interesującą prezentację pt. Physical educa- niczych. Ze względu na pedagogiczny charakter AIESEP tion teachers inspiring young people towards a physically ac- więcej jest prezentacji w ramach tej pierwszej grupy. Tak tive lifestyle. Motivational dynamics in physical education też było w przypadku konferencji AIESEP 2013 w War- przestawiła prof. Leen Haerens, która w swojej pracy na- szawie. Odbyło się 21 sesji, 3 sympozja, jedne warsztaty ukowej koncentruje się na kluczowym dla wychowania oraz 2 sesje plakatowe. Zaprezentowano łącznie ponad fi zycznego problemie motywowania do całożyciowej ak- 170 wystąpień ustnych i posterów. Na szczególną uwagę tywności fi zycznej i na efektach fi zycznego wychowywa- zasługują z pewnością sympozja, które zwiększają moż- nia w postaci ukształtowania pozytywnych i aktywnych liwość wymiany informacji i poglądów, są bardziej inte- postaw wobec aktywności fi zycznej. Punktem wyjścia raktywne, choć jednocześnie także bardziej wymagające w jej prezentacji było często zadawane także w Polsce od osób, które je realizują. Podczas konferencji AIESEP pytanie dotyczące tego, dlaczego pomimo wielu lat za- 2013 odbyły się trzy takie spotkania: jęć wychowania fi zycznego, przez które dzieci przecho- 1. Advanced pedagogies and innovation in physical educa- dzą, nie widać efektów pracy wychowawców fi zycznych. tion, health education and sport coaching. Research on Efektywność procesu nauczania, dowody na skuteczność teaching games for understanding from the constraints- lub nieskuteczność pracy nauczycieli wychowania fi zycz- led approach (przygotowane przez Luis M. Garcia- nego oraz ich przyczyny, prezentowane w oparciu o ba- Lopez z zespołem z Hiszpanii, moderowane przez dania własne w Belgii i wprowadzane do szkół progra- Nathalie Wallian z Francji) my interwencyjne, stanowiły główny motyw wystąpienia 2. niezwykle interesujące (w zgodnej opinii uczestni- prof. Haerens. W tym silnie empirycznie uzasadnionym ków) sympozjum wymyślone i zrealizowane przez i zilustrowanym wystąpieniu, autorka bardzo akcentowa- Lena Almonda (BHF National Centre for Physical ła znaczenie kompetencji społecznych nauczyciela, umie- Activity and Health, USA) pt. Developing a collabo- jętności wytworzenia przyjaznej atmosfery na zajęciach rative network of university centres to promote innova- i okazywania uczniom zainteresowania i troski, umiejęt- tion and sustainable change in the teaching of games ność zarządzania stopniem swobody działania wycho- 3. Young Researcher’s Symposium sponsorowane i zor- wanków. Swoje rozważania i wnioski, oparte na kon- ganizowane przez European Education Research As- cepcji „self-determination theory” (SDT), prezentowała, sociation (EERA) What’s new in research in physical przedstawiając i analizując konkretne przypadki zacho- education and sport pedagogy?, poprowadzone przez wania nauczycieli i sposób ich komunikacji z uczniami, prof. Kathy Armour z Uniwersytetu Birmingham sfi lmowane na zajęciach wychowania fi zycznego. w Wielkiej Brytanii i prof. Mary O’Sullivan z Uni- Prof. Darla Castelli ze Stanów Zjednoczonych skupi- wersytetu Limerick w Irlandii. ła się natomiast w swoim wystąpieniu na możliwościach Warto także podkreślić przeprowadzenie przez dr i celowości wykorzystania nowych technologii w procesie Annę Szumilewicz z Akademii Wychowania Fizycznego wychowania fi zycznego. Nowoczesne urządzenia elektro- i Sportu w Gdańsku specjalistycznych warsztatów poświę- niczne i oprogramowanie do monitorowania i planowa- conych promocji aktywności fi zycznej wśród kobiet na te- nia procesu treningu fi zycznego są coraz częściej wyko- mat Pelvic fl oor muscle training as a regular feature of the rzystywane przez trenerów sportu i nauczycieli wycho- health-promotion physical activity programs for girls and wo- wania fi zycznego. Czasem dzieje się to pod silną presją men, które cieszyły się bardzo dużym zainteresowaniem. ze strony producentów takiego sprzętu (czego w Polsce Podczas uroczystego zakończenia konferencji wyróż- chyba jeszcze nie doświadczamy), stąd zawsze przed za- niono i nagrodzono zwycięzców konkursu młodych na- stosowaniem takich rozwiązań należy się dobrze zastano- ukowców – AIESEP Young Scholar Award (Kevin Ri- wić, w jaki sposób może ono poprawić efektywność pra- chards, Hsin-Heng Chen, Eimear Enright), którym

96 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sprawozdanie z Konferencji AIESEP „Teraźniejszość i przyszłość wychowania fi zycznego i zdrowotnego”, Warszawa 2013

AIESEP sfi nansował opłatę konferencyjną, oraz laure- wej gry Smolball poprowadzona przez jej twórcę i pro- atów konkursu European Education Research Association motora Janusza Smolińskiego. Wydaje się, że konferencja (Eimear Enright, University of Limerick, Tom Quarmby, AIESEP 2013 osiągnęła swoje cele: umożliwiła polskim Leeds Metropolitan University, oraz Victoria Goodyear uczestnikom dobry wgląd w realizowane na świecie ba- [wraz z Ashley Casey i Davidem Kirkiem] z University of dania dotyczące wychowania fi zycznego i kształcenia tre- Bedfordshire w Wielkiej Brytanii). Wręczono także wy- nerów, dała szansę bezpośredniego spotkania osób, które różnienia w konkursie na najlepszą prezentację posterową. realizują podobne projekty, i tworzenia potrzebnych na- Przed konferencją opublikowano blisko 190-stronicową ukowcom sieci formalnych i nieformalnych kontaktów. angielskojęzyczną książkę abstraktów (redakcja Michał Organizacja konferencji AIESEP 2013 była także dla Lenartowicz i Eileen McEvoy), która może być źródłem bardzo dużej grupy uczestników pierwszą okazją do wizy- inspiracji badawczych i swoistym kompendium wiedzy na ty w Polsce, stolicy i Akademii Wychowania Fizycznego temat perspektyw i projektów badawczych realizowanych w Warszawie, dzięki czemu zostały one wpisane w kon- obecnie na świecie w dziedzinie wychowania fi zycznego. ferencyjną mapę spotkań świata badaczy sportu i utrwa- Konferencji towarzyszyła także prezentacja publika- lone na stałe na niebieskiej fl adze AIESEP, która, miejmy cji wydawnictwa Human Kinetics oraz prezentacja no- nadzieję, jeszcze kiedyś do Polski powróci.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 97 5 Konferencja Międzynarodowego Towarzystwa Nauk Społecznych o Sporcie, 26–29 września, Porto, „Społeczne aspekty sportu” 5th Conference of International Society for the Social Sciences of Sport, 26–29 Sep 2013, Porto “Social Aspects of Sports”

Joanna Femiak Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

onferencja odbyła się w murach Universytetu one często spoza rynków europejskich. Sponsoring zaczy- Fernando Pessoa w Portugalii. Brali w niej udział na obejmować coraz szersze kręgi, wraz z rozwojem ryn- K reprezentanci wielu krajów: Portugalii, Włoch, ków i możliwościami eksportu nowych produktów. Hiszpanii, Słowacji, Iranu, Węgier, Czech, Litwy, Polski. Ekonomiczny kryzys stał się obszarem rozważań dla Przedstawione zostały opracowania 46 autorów, obejmu- prof. Gyöngvi Szabó Földesi, która opisała skutki kryzy- jące różnorodne, społeczne aspekty szeroko rozumiane- su w sporcie w referacie Wpływ globalnego kryzysu ekono- go sportu. micznego na sport. Kryzys wymusza zmiany, nie zawsze Wśród zaproszonych wykładowców znaleźli się wy- pozwalające na konsekwentne realizowanie wartości, dla bitni przedstawiciele nauk społecznych: prof. Gyöngvi których sport w swoim wymiarze społecznym jest powo- Szabó Földesi z Semmelweis University w Budapesz- łany. Kryzys bowiem nie dosięga sportu w jego aspekcie cie (honorowy członek ISSSS), prof. Salomé Marivo- międzynarodowym, jako wielkich przedsięwzięć medial- et-Lusófona University w Portugalii, prof. Patrizia Za- nych i ekonomicznych, kryzys dotyczy najmocniej spor- gnoli z University of Florence oraz prof. Jerzy Kosiewicz tu masowego, w którym biorą udział osoby indywidual- – prezydent i założyciel Society for the Social Sciences ne, niewspierane przez związki i kluby. of Sport z Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Pił- Prof. Salomé Marivoet zaprezentowała niezwykle sudskiego w Warszawie. Wygłosił on interesujący referat ciekawy referat Wyzwania w sporcie: integracja społecz- pt. Myślenie potoczne i zdrowy rozsądek w fi lozofi i oraz re- na i wzrost świadomości zapobiegającej przejawom dys- fl eksji lozofifi cznej nad sportem, w którym zostały opisane kryminacji. Autorka wskazała na nowe obszary badaw- przejawy myślenia zdroworozsądkowego na gruncie fi lo- cze związane z wykluczeniem społecznym i wyklucze- zofi i w ogóle, a następnie ich przenikanie w obręb fi lo- niem z udziału w sferze sportu. Wśród osób, które mają zofi i sportu. Autor scharakteryzował wpierw właściwości ograniczony dostęp do sportu, są ludzie zagrożeni ubó- myślenia potocznego i zdroworozsądkowego, następnie stwem, nierównościami społecznymi, dyskryminacją ra- odsłaniał oznaki myślenia potocznego (m.in. w poglą- sową lub etniczną. Ważną grupą wymagającą szczegól- dach Arystotelesa, Hegla, Heideggera, Wittgensteina nej uwagi są niepełnosprawni, którzy w wielu krajach oraz Jima Parry’ego i Henniga Eichberga). Wrażliwość na mają utrudniony dostęp nie tylko do sportu, ale także myślenie potoczne w nauce pozwala uniknąć wniosków i do edukacji. nieuzasadnionych, nielogicznych, a w konsekwencji nie- Prof. Andrzej Pawłucki z Akademii Wychowania Fi- prawdziwych. zycznego we Wrocławiu swój referat poświęcił rozważa- Z kolei prof. Patrizia Zagnoli wypowiedziała się na niom pojęciowym i ontologicznym z obszaru nauk o spo- temat Rozwoju sponsoringu sportowego w gospodarce świa- rcie, dającymi asumpt do refl eksji nad faktycznym przed- towej, przedstawiając zmiany zachodzące w modelu, roli miotem badań i dociekań w ramach poszczególnych i celach sponsoringu. W wyniku analizy wyścigów ko- dziedzin nauki. W tak dynamicznie rozwijającym się ob- larskich Tour de France 2013 i Giro d’Italia 2013 oka- szarze jak sport, wyczulenie na przedmiot badań pozwala zało się, że nieustannie wyłaniają się nowe podmioty go- na precyzyjne określenie adekwatnych defi nicji czy me- spodarcze zainteresowane tymi wydarzeniami i pochodzą tod badawczych.

98 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 5 Konferencja Międzynarodowego Towarzystwa Nauk Społecznych o Sporcie, 26–29 września, Porto, „Społeczne aspekty sportu”

Prof. Ivo Jirásek z Palacký University w Ołomuńcu poza naszą świadomością uobecnia człowieka w świecie, opisywał zagadnienia związane z przeżyciami duchowymi lecz również źródłem celowo pozyskiwanej wiedzy, wpły- podczas zimowych wędrówek. Duchowość została przed- wającej na to, kim jesteśmy i kim będziemy. stawiona jako sfera przeżycia zainicjowana kontaktem Tematyka związana z kibicami i społecznymi aspek- z przyrodą, wspólnotą osób towarzyszących, oddaleniem tami piłki nożnej stanowiła przedmiot zainteresowań fi zycznym i mentalnym od trudów dnia powszechnego. uczestników z Polski, Portugalii i Hiszpanii. Dr Michał Duchowość dla autora nie stanowi sfery relacji z bogiem Mazurek z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kiel- osobowym, bliższa jest relacji o charakterze panteistycz- cach przedstawił referat Historia, patriotyzm i rytuały nym, w której bóstwo rozpływa się i przenika przyrodę, – jaśniejsza strona fanów polskiego futbolu, gdzie poru- co prowadzi do jej sakralizacji. szył temat rytuałów nawiązujących do ważnych wyda- Dr Andrea Gál i dr Piroska Béki z Semmelweis Uni- rzeń z historii Polski (np. stan wojenny). Ilustrację tek- versity wygłosiły prezentację poświęconą obecności ko- stu stanowiły zdjęcia i fi lmy, przedstawiające bogactwo biet w sportach „męskich”, takich jak: hokej czy pił- przekazu symbolicznego i metaforycznego rytuału pol- ka wodna. Z badań wynika, iż wybór sportów męskich skich kibiców. Zachowanie kibiców, ujęte w katego- przez kobiety następuje w wieku ok. 17, 18 lat i jest ich riach fenomenu społecznego, było także przedmiotem osobistą decyzją (nie wyborem rodziców), poprzedzo- rozważań prof. Daniela Seabry i dr. Manuela Gomesa ną licznymi doświadczeniami sportowymi, refl eksją i sa- reprezentujących Universytet Fernando Pessoa w Porto. moświadomością własnych preferencji. Wybór ten, choć W referacie Kreacja i celebracja tożsamości w grupie ul- podważa zwyczajowy podział na sporty męskie i żeńskie, trasów Porto autorzy przedstawili zachowania ultrasów, okazuje się zgodny z subiektywnymi odczuciami i warto- ich zwyczaje, a także motywację do wspólnych działań ściami zawodniczek. na rzecz klubu. Dr Manuel Gomes, będąc zaangażowa- Referat dotyczący Wpływu stratyfi kacji społecznych na nym także praktycznie w struktury ochrony stadionu, uczestnictwo w sztukach walki we współczesnym społeczeń- omówił metody prewencji przed meczami i po nich na stwie europejskim i starożytnej Japonii wygłosił prof. Woj- obiekcie Dragon Stadium, gdzie swoje mecze rozgrywa ciech Cynarski z Uniwersytetu w Rzeszowie. Poruszył on FC Porto. zagadnienia związane z rolą zaplecza społecznego w wy- Dr Wiesław Pięta i Aleksandra Pięta z Akademii Jana borze i partycypacji w sportach walki. Przynależność spo- Długosza w Częstochowie przedstawili prezentację Wy- łeczna miała w starożytnej Japonii o wiele większy wpływ brane aspekty tenisa stołowego głuchych w Polsce na prze- na dostępność do broni i nauczycieli niż w krajach de- łomie XX i XXI wieku. Słuchacze mogli się zapoznać ze mokratycznej Europy. Autor omówił także drogę prze- specyfi ką i problemami osób głuchoniemych grających kazywania wiedzy, ciągle obecną w sztukach walki, choć w tenisa stołowego. Poruszone zostały kwestie dotyczące w różnym stopniu, przekazu międzypokoleniowego klasyfi kacji zawodników, organizacji zawodów na niwie „z ojca na syna”. krajowej i międzynarodowej. Referat autorów był wy- Do wystąpień stricte fi lozofi cznych na temat spor- nikiem nie tylko rzetelnej pracy naukowej, lecz również tu można zaliczyć prezentację dr. Jana Halaka z Palacký praktycznej wiedzy dotyczącej tej dyscypliny sportu. University w Ołomuńcu pt. Ciało i jego instrumentaliza- Referat Wokół wartości etycznych sportu. Szacunek cja: gdzie dostrzegać granice? Autor, odwołując się do feno- jako naczelna wartość olimpizmu i fair play wygłosiła prof. menologicznej wizji cielesności, która w swym ogólnym Halina Zdebska z Akademii Wychowania Fizycznego im. wymiarze krytycznie odnosi się do zjawiska uprzedmio- B. Czecha w Krakowie, przewodnicząca Klubu Fair Play towiana ciała, podkreślał pozytywne poznawczo aspekty PKOl. Szacunek pełni funkcję fundamentu relacji inter- jego instrumentalizacji. Przykładem może być sytuacja, personalnych w sporcie. Do kategorii tej odwołuje się za- gdy staje się ono przedmiotem analizy, która prowadzi równo olimpizm, jako podstawowe źródło teoretyczne do rozwoju samowiedzy, stanowiącej wartość rozwojową współczesnego sportu, jak też zasada fair play, stanowiąca i terapeutyczną. główny regulator ludzkich zachowań w sporcie. Interna- W nurcie analiz fenomenologicznych sytuuje się też lizacja wartości sportu (w tym szczególnie wartości etycz- referat Wpływ doświadczenia ciała i emocji na tożsamość nych) to warunek, by zostały spełnione przypisywane mu człowieka dr Joanny Femiak z Akademii Wychowania Fi- funkcje społeczne. zycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Dotyczył on Prof. Luis Lourenco, reprezentujący Universidade koncepcji cielesności i jej wpływu na kształtowanie się Europeia w Lizbonie, przedstawił wykład Przywództwo tożsamości człowieka w pismach Maurice Merleau–Pon- w sporcie wysokokwalifi kowanym: analiza przypadku Jose ty’ego, Richarda Shustermana i Antónia Damásio. Kon- Mourinho. Autor podkreślał znaczenie pozafi nansowych cepcja ciała prezentowanych autorów zakłada istnienie źródeł motywacji w pracy z zespołem, które jednak wy- doświadczenia wewnętrznego jako metody świadomej magają od trenera nie tylko wiedzy psychologicznej, lecz percepcji reakcji ciała na poziomie emocjonalnym i fi - również znajomości własnych zawodników. Trener dzisiaj zycznym. Ciało staje się nie tylko przewodnikiem, który jest liderem, a jego zaangażowanie i determinacja prze-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 99 Joanna Femiak

jawiają się nie tylko w dążeniu do udoskonalania wie- (Brazylia). Do komisji rewizyjnej stowarzyszenia zostali dzy, lecz również w odwadze nawiązywania osobistej rela- wybrani: dr Joanna Femiak i dr hab. Piotr Rymarczyk cji z zawodnikami, która z jednej strony zbliża, z drugiej (przewodniczący) z Akademii Wychowania Fizycznego może obnażać słabości, emocje, radość i rozpacz. Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Podczas konferencji odbyły się wybory do władz Konferencje ISSSS – dla międzynarodowego środo- ISSSS. Prof. Jerzy Kosiewicz został ponownie prezyden- wiska naukowców, zajmującego się zagadnieniami zwią- tem Stowarzyszenia, wiceprezydentami: prof. Ivo Jirásek, zanymi ze sportem i kulturą fi zyczną – są miejscem wy- prof. Daniel Seabra i prof. Patrizia Zagnoli. Sekretarzem miany doświadczeń, inspiracji, a przede wszystkim stwa- generalnym został prof. Andrzej Pawłucki z Akademii rzają możliwości nawiązania współpracy, która owocuje Wychowania Fizycznego we Wrocławiu. W skład zarządu wspólnymi projektami badawczymi i publikacjami. Kon- weszli: dr Piroska Bèki, prof. Wojciech Cynarski, dr An- ferencja stanowi świadectwo aktywności Stowarzyszenia drea Gál, prof. Lev Kreft – University of Ljubljana, prof. na polu międzynarodowym i dowód obecności w życiu Wanderley Marchi Júnior – Federal University of Parana naukowym w wymiarze europejskim i światowym.

100 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport i turystyka – uwarunkowania historyczne i wyzwania współczesności Sport and tourism – historic realities and challenges of the present day

Anna Pawlikowska-Piechotka Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

dniach 4–5 października 2013 roku odby- cymi się potrzebami i oczekiwaniami współczesnego spo- ła się III Konferencja Polskiego Towarzy- łeczeństwa. Zatem zamierzeniem konferencji była zarów- Wstwa Nauk Społecznych o Sporcie na temat no prezentacja badań naukowych, jak i teoretycznych re- „Sport i turystyka – uwarunkowania historyczne i wy- fl eksji, a także wymiana doświadczeń praktyki codziennej zwania współczesności”. Była to kontynuacja dorobku – związanych z dwoma kulturowymi obszarami ludzkiej dwóch poprzednich – świetnie przygotowanych i owoc- działalności: turystyką i sportem, jako integralnymi czę- nych spotkań naukowych powołanego pod koniec 2009 ściami składowymi naszego stylu życia, widzianymi ocza- roku PTNSS: I Konferencji Polskiego Towarzystwa Nauk mi przedstawicieli nauk społecznych i humanistycznych Społecznych o Sporcie (2011) zorganizowanej w Targo- zajmujących się kulturą fi zyczną i sportem. wiskach koło Rzeszowa przez Uniwersytet Rzeszowski (za Zgłoszone na konferencję wystąpienia były donie- jej przygotowanie odpowiadał prof. dr hab. Kazimierz sieniami naukowymi prezentującymi dorobek badań Obodyński) oraz II Konferencji Polskiego Towarzystwa i warsztatów naukowych w obrębie następujących nur- Nauk Społecznych o Sporcie (2012), zorganizowanej tów tematycznych: w Olejnicy koło Wrocławia przez Akademię Wychowa- a) fi lozofi a wobec sportu i kultury fi zycznej, nia Fizycznego we Wrocławiu; za jej przygotowanie od- b) teoretyczne i empiryczne perspektywy socjologii powiadali dr Tomasz Michaluk oraz dr Krzysztof Pezdek. sportu, Tegoroczną III Konferencję PTNSS zorganizował c) historyczne i współczesne oblicza kultury fi zycznej, Zakład Kulturowych Podstaw Turystyki Wydziału Tury- sportu i olimpizmu, styki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego im. d) psychologiczne uwarunkowania sportu, Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu. Przygotowaniami e) pedagogika a wyzwania współczesnego sportu, kierował dr hab. prof. AWF Marek Kazimierczak. Pa- f) społeczne podstawy treningu i walki sportowej, tronat honorowy nad konferencją objęło dwóch rekto- g) społeczne podłoże organizacji i zarządzania kulturą rów: JM Rektor AWF w Poznaniu prof. dr hab. med. fi zyczną i sportem, Jerzy Smorawiński oraz JM Rektor AWF w Warszawie h) turystyka w procesie rozwijania kulturowej tożsamo- dr hab. prof. AWF Andrzej Mastalerz. III Konferencja ści, PTNSS miała miejsce w Ośrodku Naukowo–Dydaktycz- i) historyczne i współczesne oblicza turystyki, nym Uniwersytetu Poznańskiego w Zielonce koło Pozna- j) psychologia relacji interkulturowych w turystyce, nia – w zespole konferencyjnym położonym w samym k) usportowione formy turystyki i rekreacji w świetle centrum kompleksu leśnego Puszcza Zielonka. potrzeb społecznych, motywacje i bariery. Zgodnie z założeniami programowymi III Konferen- Komitet Organizacyjny III Konferencji PTNSS, pro- cji PTNSS, jej celem była prezentacja dorobku badań na- ponując tak szerokie spektrum zagadnień, miał nadzieję, ukowych nad kulturą fi zyczną i sportem, prowadzonych że w ten sposób będzie możliwe sformułowanie zobiekty- w różnych ośrodkach akademickich w Polsce, przedsta- wizowanych wniosków na temat obecnego stanu badań wienie stanu poszukiwań naukowych przede wszystkim w obszarze nauk o kulturze fi zycznej i sporcie, ukierun- ukierunkowanych na fi zyczno-duchowy rozwój człowie- kowanych na refl eksje nad społeczno–kulturowym wy- ka, propagowanie usportowionego stylu życia i zdrowia miarem realizowanej polityki sportowej i turystycznej, – rozważanych na szerokim tle zagadnień związanych w szczególności dotyczącej zadania priorytetowego, ja- z etyką, regułami zachowań, wreszcie ze stale zmieniają- kim jest zwiększenie aktywności fi zycznej naszego społe-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 101 Anna Pawlikowska-Piechotka

czeństwa, upowszechnianie sportu i działania wspomaga- dwa wątki tematyczne: turystyki jako formy konsump- jące te zamierzenia. Jak się wydaje, oczekiwania organiza- cji w zglobalizowanym świecie oraz etyki w zglobalizowa- torów zostały spełnione, bowiem oddźwięk w środowisku nym świecie konsumentów turystyki. Wskazane wystą- był żywy i zainteresowanie znaczące. W odpowiedzi na pienia zasygnalizowały zarazem główne nurty tematyczne zaproszenie organizatorów na konferencję zgłoszono bo- konferencji: sport i turystykę, jako dwa znaczące obszary wiem kilkadziesiąt referatów autorów, prezentujących współczesnej kultury. efekty badań prowadzonych przez prawie stu badaczy na W dalszej części sesji plenarnej zaprezentowano trzy kilkunastu uczelniach w Polsce: Akademiach Wychowa- kolejne interesujące i ważne wystąpienia: dr. hab. prof. nia Fizycznego w Krakowie, Poznaniu, Warszawie oraz UZ Piotra Godlewskiego (UZ Zielona Góra) Nauki Wrocławiu, AJD w Częstochowie, PO w Opolu, PWSZ o kulturze fi zycznej to przede wszystkim badania społecz- w Raciborzu, UAM w Kaliszu, UJK w Kielcach, UMK ne i humanistyczne!(?), dr. Rafała Prinke (AWF Poznań) w Toruniu, Uniwersytetu Łódzkiego, Uniwersytetu Eko- Zobaczyć wiatr: fi lozofi a i pedagogika rekreacji w renesan- nomicznego w Krakowie, Uniwersytetu Medycznego sowym dialogu o łucznictwie Toxophilus (1545) Rogera w Poznaniu, SGH w Warszawie oraz SWPW w Płocku, Aschama oraz dr. hab. prof. UAM Michała Jarneckiego Obrady III Konferencji PTNSS 4 października 2013 (UAM Kalisz) Rola wyjazdów jako impuls i motyw bu- otworzyli w imieniu organizatorów: przewodniczący dowania tożsamości indywidualnej i grupowej. Tożsamość PTNSS prof. dr hab Jerzy Kosiewicz z AWF Warszawa, a wyjazdy. prodziekan Wydziału Turystyki i Rekreacji AWF Poznań Następne spotkania naukowe były zorganizowane dr Rafał Prinke oraz przewodniczący Komitetu Nauko- w sześciu sekcjach tematycznych, w czasie których wy- wego i Organizacyjnego III Konferencji PTNSS dr hab. głoszono kilkadziesiąt referatów. Każda z nich kończy- prof. AWF Marek Kazimierczak z AWF Poznań, witając ła się dyskusją, najczęściej przekraczającą przewidziany zebranych i zapraszając do uczestniczenia w sesji plenar- przez organizatorów limit czasu, bowiem interesujące nej i spotkaniach po niej następujących. wystąpienia inspirowały do ożywionej wymiany poglą- Prof. Jerzy Kosiewicz, poinformował także, że na po- dów. Zakres tematyczny referatów pokrywał się z zało- siedzeniu Zarządu PTNSS przyznano tytuł Honorowe- żeniami programowymi konferencji i obejmował zagad- go Członka Polskiego Towarzystwa Nauk Społecznych nienia z takich obszarów, jak: sport i turystyka w świetle o Sporcie dwóm znakomitym naukowcom o krajowej humanistycznych wyzwań współczesności, badania psy- i światowej renomie, wybitnym przedstawicielom nauk cho-społecznych uwarunkowań aktywności sportowej, społecznych o sporcie: prof. zw. dr. hab. Stanisławowi kulturowe oblicza aktywności turystycznej w jej zróżni- Kowalczykowi, emerytowanemu profesorowi Katolic- cowanych formach, kultura fi zyczna w perspektywie hi- kiego Uniwersytetu Lubelskiego, oraz prof. zw. dr. hab. storycznych przeobrażeń sportu i turystyki. Zatem w cza- Kazimierzowi Obodyńskiemu, emerytowanemu profe- sie poszczególnych sesji były prezentowane prace o róż- sorowi Uniwersytetu Rzeszowskiego. Ofi cjalna ceremo- norodnej tematyce (sport, turystyka), kultura fi zyczna nia wręczenia stosownych dyplomów potwierdzających rozważana w ujęciu historycznym lub w ramach współ- przyznanie wskazanego wyróżnienia odbędzie się w roku czesnych poszukiwań, wystąpienia poświęcone zagadnie- 2014 w Akademii Wychowania Fizycznego w Krakowie niom sportu i turystyki o zabarwieniu socjologicznym, podczas inauguracji następnej Konferencji PTNSS. psychologicznym, pedagogicznym, historycznym oraz fi - Uroczystą sesję plenarną rozpoczęło wystąpienie prof. lozofi cznym. Uwagę zwróciły wypowiedzi dotyczące po- zw. dr. hab. Jerzego Kosiewicza z AWF Warszawa pt. Na- trzeby społeczno-kulturowej refl eksji nad sportem, po- uki społeczne a obiegowe przeświadczenia o sporcie, w któ- święcone społecznemu wizerunkowi sportu i rekreacji rym podkreślono wagę nauk społecznych badających fe- ruchowej, problemom zarządzania karierami zawodni- nomen sportu w trzech segmentach tematycznych, doty- ków, aktywności fi zycznej wybranych grup społecznych, czących a) charakteru i instytucjonalno-funkcjonalnego uwarunkowań rozwoju turystyki kulturowej i rekreacji, podłoża nauk społecznych, b) metodologii i statusu nauk promocji zdrowego trybu życia, roli i znaczeniu mediów. społecznych o sporcie, oraz c) ram organizacyjnych. Prof. Wśród owych wystąpień na szczególne wyróżnienie Jerzy Kosiewicz wskazał także na to, że współczesne mass zasłużyły: oryginalny tekst dr hab. prof. AWF w War- media – zawłaszczające sport – przyczyniają się do upo- szawie Anny Pawlikowskiej-Piechotki pt. Muzea, tury- wszechniania potocznych i powierzchownych mniemań ści i oferta gastronomiczna oraz znakomita prezentacja dr. o sporcie, zniekształcają jego rzeczywiste aksjologiczne, hab. prof. AJD w Częstochowie Eligiusza Małolepszego kulturowe i symboliczne oblicze. Kolejne wystąpienie, re- z pogranicza prasoznawstwa i historii kultury fi zycznej ferat prof. Marka Kazimierczaka z AWF Poznań pt. Tu- zatytułowana Rola i znaczenie prasy sportowej w propago- rystyka w refl eksji etycznej, czyli o wyzwaniach, jakie sta- waniu i popularyzacji wychowania fi zycznego i sportu na wia ponowoczesność turystom, było pogłębioną refl eksją wsi w II Rzeczypospolitej, a także świetny referat dr. hab. nad fenomenem współczesnej turystyki, w szczególno- prof. UMK w Toruniu Piotra Błajeta pt. Personalizacja ści nad konsumpcyjnymi wyborami turystów, obejmując jako czynnik transgresji w sporcie.

102 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Sport i turystyka – uwarunkowania historyczne i wyzwania współczesności

Należy podkreślić, że obradom towarzyszyła mono- dr Jerzy Chełmecki), turystyce sportowej (przewodniczą- grafi a przygotowana pod redakcją naukową profeso- cy prof. Marek Kazimierczak), socjologii sportu (prze- rów Marka Kazimierczaka oraz Jerzego Kosiewicza pt. wodniczący dr hab. Michał Lenartowicz), fi lozofi i spor- Sport i turystyka. Uwarunkowania historyczne i wyzwania tu (prof. Jerzy Kosiewicz), organizacji i zarządzania spor- współczesności, która ukazała się pod auspicjami PTNSS tem (przewodnicząca dr Joanna Śniadek). Towarzystwo i AWF Poznań (Poznań 2013, Wydawnictwo AWF w Po- jest także zainteresowane współpracą z osobami, które nie znaniu). Praca ta zawiera zbiór kilkudziesięciu artyku- zamierzają wiązać się ani z istniejącymi, ani z przyszłymi łów powstałych na podstawie badań teoretycznych i em- zespołami (sekcjami) PTNSS. pirycznych nawiązujących do historycznych i współcze- Należy zaznaczyć, że poza sformalizowaną wymianą snych społeczno-kulturowych problemów, jakie generują doświadczeń naukowych i dyskusji prowadzonych w ra- sport i turystyka w Polsce i na świecie. Teksty zostały mach sekcji tematycznych w czasie dwudniowych obrad przyporządkowane czterem obszarom tematycznym (roz- uczestnicy III Konferencji PTNSS mieli okazję swobod- działom): Sport i turystyka w świetle humanistycznych wy- nej wymiany myśli na temat historycznych i współcze- zwań współczesności, Badania psycho-społecznych uwarun- snych odniesień do problemów sportu i turystyki. Sprzy- kowań aktywności sportowej, Kulturowe oblicza aktywności jającym momentem dla pełniejszej integracji naszego turystycznej w jej zróżnicowanych formach, Kultura fi zycz- środowiska był w szczególności wieczór biesiadny, zorga- na w perspektywie historycznych przeobrażeń sportu i tury- nizowany przy ognisku, w miejscu szczególnym, bo na styki. Ta licząca blisko 600 stron obszerna monografi a zo- granicy wspaniałego kompleksu leśnego Puszczy Zielon- stała niezwykle starannie wydana, uwagę zwraca przede ka. Ten niezwykły wieczór uczestnicy konferencji zapa- wszystkim rzetelna redakcja oraz harmonijnie skompo- miętają nie tylko dzięki wysokim walorom przyrodni- nowana szata grafi czna: atrakcyjna, ładnie zaprojektowa- czym miejsca konferencji, znakomitej kolacji podanej na, zatem przyciągająca wzrok czytelnika okładka oraz w romantycznym szałasie, ale przede wszystkim dzięki przejrzysty układ tekstu dzięki dobrze dobranej czcionce. niezrównanej atmosferze: przyjaźni i poczucia wspólno- Schludne tabele, wykresy i rysunki, a także bardzo do- ty wynikających z podobnych zainteresowań oraz silnego brej jakości technicznej fotografi e – ilustracje towarzyszą- emocjonalnego zaangażowania w poszukiwania nauko- ce tekstom artykułów, co należy podkreślić, wyróżniają we w obszarze kultury fi zycznej, sportu i turystyki, chę- bardzo korzystnie monografi ę wśród innych wydawnictw ci twórczej kontynuacji dotychczasowego dorobku Pol- naukowych. skiego Towarzystwa Nauk Społecznych o Sporcie, wyar- Obradom III Konferencji PTNSS towarzyszyło tykułowanej w potrzebie zainicjowania wspólnej pracy przeświadczenie, że wymiana teoretycznych refl eksji i do- w powołanych zespołach – w zamierzeniu mających dzia- świadczeń warsztatów badawczych z tak wielu ośrodków łać poza strukturami ośrodków akademickich, łącząc na- naukowych jest bardzo ważna dla dalszych poszukiwań ukowców z różnych uczelni, co – jak mamy nadzieję – naukowych, zatem powinna też przybrać inne, nowe for- skutkować będzie doskonaleniem warsztatu badawczego my – mogące uzupełnić coroczne spotkania członków przez stałą wymianę doświadczeń naukowych różnych Towarzystwa. Toteż niezmiernie ważnym punktem pro- ośrodków badawczych. gramu III Konferencji PTNSS było Zebranie Naukowe Obrady III Konferencji PTNSS zakończyły się 5 paź- PTNSS (odbywało się 4 października, pod koniec pierw- dziernika 2013 roku podsumowaniem dorobku konfe- szego dnia obrad), w czasie którego wysunięto sugestię rencji oraz zaproszeniem na kolejne naukowe spotkanie powołania zespołów badawczych, mających grupować – na zaplanowaną IV Konferencję PTNSS w roku 2014 członków Towarzystwa, pracujących w różnych ośrod- w Krakowie. W czasie uroczystego zakończenia kon- kach akademickich w specjalistycznych sekcjach, zgod- ferencji przewodniczący PTNSS prof. Jerzy Kosiewicz nych z kierunkami ich naukowych zainteresowań. omówił priorytety w aktywności PTNSS na najbliższy Propozycja została znakomicie przyjęta przez zgro- rok, wskazując na szczególną wagę powoływanych zespo- madzonych członków PTNSS, którzy zaproponowali łów (sekcji) tematycznych, których celem jest wzmocnie- ukonstytuowanie się kilku zespołów (sekcji) tematycz- nie Towarzystwa: jego działalności naukowej, wydawni- nych (jako planowanych wieloośrodkowych sieci badaw- czej oraz w zakresie inicjacji i rozbudowania relacji mię- czych) poświęconych: historii sportu (przewodniczący dzynarodowych. Warszawa, 13 października 2013

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 103 Ogólnopolskie sympozjum naukowe „Kultura fi zyczna a różnice i nierówności społeczne” National Scientifi c Symposium “Physical culture vs. diff erences and social inequality”

Zuzanna Mazur Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

26 października 2013 roku w Domu Rekolekcyjno-For- Pierwsza jest zasada wyboru dziedziny adekwatnej do in- macyjnym w Warszawie odbyło się Ogólnopolskie Sym- dywidualnych możliwości, czyli oferta wielu konkurencji pozjum Naukowe „Kultura fi zyczna a różnice i nierów- dla potencjalnego sportowca. Druga zasada mówi o kate- ności społeczne”. Organizatorami tego wydarzenia, jak gorialnym podobieństwie rywalizacji, czyli konkurowa- co roku, były Akademia Wychowania Fizycznego Józe- niu z uczestnikami o podobnych parametrach. Kolejna fa Piłsudskiego w Warszawie i Salezjańska Organizacja zasada to równość na starcie likwidująca przywileje spoza Sportowa Rzeczypospolitej Polskiej, uczestnikami zaś stadionu (klasowe, rasowe, religijne, narodowo-państwo- wybitni intelektualiści reprezentujący cieszące się uzna- we). Pojawia się również zasada równości miar utożsa- niem ośrodki naukowe i naukowo-dydaktyczne w Polsce. miana z koncepcją sprawiedliwości, polegająca na ocenie Ofi cjalnego powitania gości dokonał prof. dr hab. zawodników podług tych samych mierników. Powyższe Zbigniew Dziubiński, prezes Zarządu SALOS RP. Na- zasady określają nie tylko aksjologiczny program sportu, stępnie zgromadzonych przywitał wiceprezes, krajowy ale i jego praktykę. duszpasterz sportowców, ks. mgr Edward Pleń. Z powi- Kolejnym referentem był ksiądz prof. zw. dr hab. taniem i słowem wstępu zwrócił się do uczestników JM Stanisław Kowalczyk z Katolickiego Uniwersytetu Lu- Rektor Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie belskiego. Referat Antropologiczne podstawy idei równo- prof. dr hab. Andrzej Mastalerz. Wśród zaproszonych go- ści a kultura fi zyczna dotyczył relacji między ideą rów- ści znaleźli się znamienici specjaliści z dziedziny kultury ności a koncepcjami człowieka. W swoich rozważaniach fi zycznej, m.in. profesorowie: Halina Zdebska, Marian- ks. Stanisław Kowalczyk podkreślił, iż idea równości, na Barlak, Bogusław Sawicki, Mieczysław Kolejwa, Jó- istotna dla dostępności różnych form kultury fi zycznej zef Lipiec, ks. Stanisław Kowalczyk, Krzysztof Jankowski, dla obywateli, ma implikacje fi lozofi czno-antropologicz- Michał Lenartowicz, Kazimierz Doktór, Zbigniew Kraw- ne. W związku z tym wymienił antropologię persona- czyk, Andrzej Pawłucki, Jerzy Kosiewicz. lizmu, aprobującą ideę równości i różne formy aktyw- Sympozjum składało się z dwóch części. Pierwszej ności sportowej wraz ze sportem profesjonalno-wyczy- części zatytułowanej Kultura fi zyczna z pozycji fi lozofi i nowym. Wskazał na współczesne zachwianie proporcji i socjologii przewodniczyli prof. zw. dr hab. Jerzy Kosie- między sportem wyczynowym a rekreacyjnym, spor- wicz oraz dr Julia Murrmann. Pierwszy referat wygłosił tem ludzi zdrowych i niepełnosprawnych, sportem roz- prof. zw. dr hab. Józef Lipiec (Uniwersytet Jagielloński). wijanym w ośrodkach wielkomiejskich i na wsiach oraz W swoim wystąpieniu pt. Sport równych czy różnych szans niedowartościowaniem sportu rehabilitacyjnego dla lu- omówił fenomen zróżnicowania i nierówności, przytacza- dzi starszych. Kolejno ks. Stanisław Kowalczyk przyto- jąc przykłady z praktyki życia sportowego. Odwołał się czył koncepcję liberalno-indywidualistyczną, postulującą do determinantów klasowych, rasowych, narodowo-pań- maksymalne wykorzystanie wolności, co w konsekwencji stwowych i edukacyjnych. Zróżnicowanie w dochodach, może kolidować z ideą równości i sprawiedliwości. Po- stylu życia, udziale w kulturze i we władzy ma znaczą- służył się przykładem dopingu i honorariów gwiazd spor- cy wpływ na uczestnictwo w kulturze fi zycznej i sporcie. tu. Ostatnią omówioną koncepcją była marksistowsko- Sport stanowi zatem swoiste odzwierciedlenie tego, czym -komunistyczna, w której nadrzędną rolę odgrywała idea jest świat poza nim. Prof. Lipiec przytoczył zasady, które równości społecznej postulująca maksymalną dostępność redukują efekty zróżnicowania i nierówności w spor cie. sportu dla ogółu obywateli.

104 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Ogólnopolskie sympozjum naukowe „Kultura fi zyczna a różnice i nierówności społeczne”

Prof. zw. dr hab. Kazimierz Doktór (Wyższa Szko- go dobra sportowego, czyli do zwycięstwa. Jednak już na ła Finansów i Zarządzania w Warszawie) wygłosił referat starcie sportowcy zostali podzieleni kategorialnie i klaso- pt. Stratyfi kacja społeczna sportu. Podkreślił, iż współza- wo, by uczynić siebie równymi płciowo i substancjalnie. wodnictwo sportowe jest uniwersalnym fenomenem ro- Zatem system społeczny kultury sportowej urzeczywist- dzącym społeczne uwarstwienie. Kryteria uwarstwienia nia ideał utopii konkursu równych szans, będąc zarazem to podział na dyscypliny uprawiane amatorsko i profe- propagatorem różnic. W niektórych przypadkach znosi sjonalnie, prestiż owych dyscyplin, zróżnicowanie pozycji również nierówności społeczne, w innych zaś reproduku- i dochodów. Osobliwości sportowej stratyfi kacji wynika- je je i utrwala. ją również ze sportowego podziału pracy, w tym podziału Prof. dr hab. Andrzej Wach z Uniwersytetu War- zawodowego, a wprowadzenie komercjalizacji i profesjo- szawskiego przedstawił referat pt. Sądownictwo polu- nalizacji jest dalekie od „czystego olimpizmu”. W swo- bowne (arbitraż) jako metoda stwarzająca i wyrównująca im wystąpieniu prof. Kazimierz Doktór omówił czyn- nierówności we współczesnym sporcie. Autor omówił po- niki, które wpływają na dynamikę owych stratyfi kacji wstanie i rozwój sportowego sądownictwa polubowne- w sporcie. Pierwszy czynnik to zmiany w zatrudnieniu go. Wskazał przy tym na istotne znaczenie Trybunału Ar- i przyrost czasu wolnego, który może być spożytkowany bitrażowego ds. Sportu MKOl w Lozannie jako apela- na rekreację i sport. Drugi czynnik to autodynamika sa- cyjnej instancji do rozwiązywania sporów wynikających mego systemu sportu, kolejny zaś to dynamiczny przy- z zaskarżenia decyzji dyscyplinarnych i regulaminowych rost przemysłu i usług na rzecz zawodników. międzynarodowych i krajowych federacji sportowych. Dr Tomasz Janus z Uniwersytetu Kardynała Stefa- Od 17.11.1944 roku Trybunał Arbitrażowy do Spraw na Wyszyńskiego przedstawił referat pt. Sport jako narzę- Sportu działa również przy Polskim Komitecie Olim- dzie jednoczesnego zapobiegania i kreowania różnic oraz pijskim. Ruch sportowy powinien upatrywać w arbitra- nierówności społecznych. W swoim wystąpieniu zwrócił żu optymalną formę rozwiązywania sporów prawnych. uwagę na dwojaki charakter sportu: destrukcyjny i twór- Należy pamiętać, iż warunkiem prawidłowego określe- czy. Sport często jest aspektem rzeczywistości promują- nia kompetencji sportowych sądów polubownych jest cym nierówności społeczne oraz różnice. Komercjalizacja sformułowanie umowy arbitrażowej przez podmiot ru- sportu sprawiła, iż człowiek stał się narzędziem do osią- chu sportowego z uwzględnieniem właściwego określe- gania celów merkantylnych. Na skutek tego pojawili się nia istoty sporu sportowego i momentu jego powstania. sportowi idole, których osiągnięcia w dziedzinie spor- Doc. dr Krzysztof Zuchora (Akademia Wychowania tu są ściśle połączone z sukcesem fi nansowym sponso- Fizycznego w Warszawie) przedstawił referat pt. Idea ro- rów. Należy pamiętać, iż sport jest także narzędziem do zejmu jako istotny element olimpizmu. Z okazji 150. rocz- zwalczania nierówności i zapobiegania różnicom. Autor nicy urodzin Pierre’a de Coubertina. W swoim wystąpie- przytoczył działalność sportowców, którzy dzięki swojej niu przytoczył greckie dewizy regulujące bieg życia spo- popularności realizują szczytne cele, wspierając rozwój łecznego, fi lozofi czne „poznaj siebie samego” i bardziej utalentowanych sportowo dzieci. Organizacja imprez praktyczne: „nic ponad miarę”. Rozwaga we własnych sportowych, takich np. jak Igrzyska Paraolimpijskie ad- poczynaniach jest poniekąd obowiązkiem na drodze do resowane do sportowców z niepełnosprawnością fi zycz- mistrzostwa, które nie powinno być osiągane kosztem ną czy Mistrzostwa Świata Bezdomnych w Piłce Nożnej zdrowia. Autor, odwołując się do myśli barona Pierre’a de również są inicjatywą zwalczającą nierówności w sporcie. Coubertina, wspomniał o ważnej idei wychowania dla Po pierwszej części sympozjum odbyła się uroczy- pokoju, będącej podstawą doktryny olimpijskiej. Idea stość z okazji nominacji profesorskiej dla Zbigniewa „pokoju” musi wynikać z wysiłku wszystkich ludzi, któ- Dziubińskiego. Doniosłość wydarzenia podkreślili zapro- rzy powinni posiąść umiejętność rozwiązywania sporów szeni goście, składając szczere gratulacje i wyrazy uznania w podobny sposób jak pojedynki na igrzyskach. Ponadto pod adresem Profesora. Pierre de Coubertin, podążając za Arystotelesem, uważał, W części drugiej zatytułowanej Pedagogiczne i praw- że sprawiedliwość jest stanem ducha, który sprawia, że na ne aspekty kultury fi zycznej przewodnictwo objęli: prof. boisku ludzie są sobie równi, chociaż nie niwelują mię- zw. dr hab. Zbigniew Krawczyk oraz prof. dr hab. Halina dzy sobą różnic społecznych. Olimpizm, będący fi lozofi ą Zdebska. Pierwszym referentem był prof. zw. dr hab. An- mądrości i nadziei, powinien być stanem ducha, który drzej Pawłucki z Akademii Wychowania Fizycznego we przeciwstawia się degradacji. Doc. dr Krzysztof Zucho- Wrocławiu. W swoim wystąpieniu pt. Sport jako utopia ra podkreślił, że sport ofi aruje piękno i wysokie wartości konkursu równych szans w paradzie wymuszonej równo- moralne. Trenując, wsłuchujemy się we własne ciało i od- ści słowo „równość” tłumaczył jako tożsamość ontyczną czytujemy jego pragnienia i potrzeby. „Sport bowiem jest i moralną sportowców. System kultury fi zycznej i sportu najpiękniejszy w sobie” i nie można kierować się motywa- doprowadza społeczność żeńską i męską do równości on- cją opartą na korzyściach ekonomicznych, gdyż prowadzi tycznej. Owa równość wytwarza równość sportową, po- to do łamania sportowego prawa i dążenia do sukcesu nieważ zapewnia każdemu taki sam dostęp do pożądane- za wszelką cenę, niekiedy z naruszeniem zasady fair play.

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 105 Zuzanna Mazur

Red. Tadeusz Olszański w referacie Jedność przeci- różnic i nierówności w kulturze fi zycznej, przedstawiono wieństw, czyli pieniądze ojczyzną sportu zwrócił uwagę, iż ujęcie problemu z różnych perspektyw naukowych i me- współczesny sport tworzy istotne różnice, zwłaszcza fi - todologicznych. nansowe. Media różnicują społecznie, upodobniając mi- Prezes SALOS-u zaprosił uczestników do udziału strzów sportu do bohaterów narodowych, hegemonów. w przyszłorocznym sympozjum, którego tematem będzie Autor uwypuklił ogromną rolę kultury fi zycznej, która Kultura fi zyczna a zmiana społeczna. niegdyś wyrównywała różnice społeczne, a nawet rasowe Należy nadmienić, że sympozja osiągnęły pełnolet- przez organizowanie specjalnych igrzysk dla Murzynów ność, minął właśnie 21. rok spotkań ludzi sportu i kul- i Indian, protesty sportowców przeciw rasowej dyskrymi- tury fi zycznej. W tym czasie SALOS RP wydał: 27 prac nacji. Przez kulturę fi zyczną i sport dokonało się też pew- zbiorowych, 7 podręczników metodycznych i 2 albumy, nie zniwelowanie różnicy społecznej wsi i miast. Przy- co stanowi imponujący dorobek 36 pozycji w bibliotece czyniły się do tego Ludowe Zespoły Sportowe krzewiące SALOS RP. W związku z tematyką tegorocznego sym- sport na terenach wiejskich. Poprzez stwarzanie warun- pozjum powstała monografi a Kultura fi zyczna a różnice ków do uprawiania sportu oraz organizację zawodów da- i nierówności społeczne pod redakcją naukową Zbigniewa wały szansę młodzieży marzącej o sukcesie sportowym. Dziubińskiego i Michała Lenartowicza. Zawiera ona nie- Kontynuatorem po dziś dzień są kluby sportowe biorące zwykle interesujące artykuły z tradycyjnymi opisami prac udział w systemie rozgrywek prowadzonych przez związ- badawczych, a także rozważania teoretyczne. ki okręgowe. Sport zatem stwarza szansę awansu. Jednak Z całą pewnością sympozjum dostarczyło uczest- po dostaniu się na szczyt i zdobyciu gratyfi kacji fi nanso- nikom ciekawych wrażeń naukowych i pomogło wyja- wych potrafi dzielić i różnicować. śnić nurtujące zagadnienia z zakresu różnic i nierówno- W podsumowaniu prof. Zbigniew Krawczyk podzię- ści w kulturze fi zycznej. Walory merytoryczne spotkania kował organizatorom. Z kolei prof. Zbigniew Dziubiń- mogą okazać się przyczynkiem do dalszej pracy badaw- ski złożył podziękowania prelegentom i przewodniczą- czej, to zaś, że w sympozjum wzięli udział specjaliści re- cym poszczególnych części sympozjum. Podkreślił wielo- prezentujący różne dyscypliny naukowe, może zaowoco- aspektowy charakter wystąpień. Omawiając zagadnienie wać ciekawą współpracą interdyscyplinarną.

106 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 RECENZJE  REVIEWS

Kultura fi zyczna w świecie nierówności – zwierciadło czy coś więcej? Physical culture in an unequal world – is a mirror or something more?

Piotr Rymaczyk Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie

Tytuł: Kultura fi zyczna a różnice i nierówności społeczne Autorzy: Z. Dziubiński, M. Lenartowicz (red.) Wydawca: Zysk i S-ka ISBN: 978-83-937888-0-4 Liczba stron: 421

ultura fi zyczna a różnice i nierówności społeczne łecznych nierówności niż wzbogacających zróżnicowań. – praca zbiorowa pod redakcją Zbigniewa Dziu- Wśród analizowanych przez autorów społecznych ba- K bińskiego i Michała Lenartowicza – to kolejna rier, sprawiających iż (pomimo braku formalnie sankcjo- monografi a z wydawanego przez Akademię Wychowa- nowanej dyskryminacji) trudno mówić o egalitaryzmie nia Fizycznego w Warszawie i Salezjańską Organizację w dostępie do kultury fi zycznej, na pierwszy plan wydają Sportową cyklu książek poświęconych kulturze fi zycznej się wybijać uwarunkowania klasowe i stratyfi kacyjne. Jak w kontekście jej różnorakich społecznych uwarunkowań. czytamy w otwierającym monografi ę tekście Józefa Lipca Praca składa się z dwóch części, spośród których w pierw- pt. Sport równych czy różnych szans: szej znalazły się teksty przedstawiające opisywane zagad- Silne rozwarstwienie – zwłaszcza w dochodach, nienie z punktu widzenia socjologii i antropologii kultu- stylu życia i udziale w kulturze i we władzy – odbi- rowej, w drugiej zaś – z perspektywy fi lozofi cznej, histo- ja się też rozmaitością i intensywnością uczestnictwa rycznej, pedagogicznej i organizacyjno-prawnej. Wśród w kulturze fi zycznej i sporcie, zwłaszcza w jego kosz- autorów znaleźli się zarówno czołowi polscy przedstawi- townych i ekskluzywnych dziedzinach oraz przedsię- ciele społecznych i humanistycznych nauk o kulturze fi - wzięciach. W krajach nastawionych na uprawianie po- zycznej, jak i młodzi, lecz godni uwagi badacze. lityki opiekuńczej mamy do czynienia ze świadomym Egalitarystyczny ideał – w szczególności w wersji me- łagodzeniem dysproporcji, nie zawsze to jednak przyno- rytokratycznej, rozumianej jako równość szans – uznawa- si pożądane efekty. Środki przeznaczone na niwelowa- ny jest we współczesnych społeczeństwach demokratycz- nie różnic trafi ają często tylko na konto rozwoju roku- nych za jedną z podstawowych wartości. Zarazem jednak jących medalowe nadzieje wybranych adeptów wyczy- nauki społeczne wskazują, że liczne uwarunkowania czy- nu. W ten sposób działa sieć państwowych stypendiów nią jego realizację w znacznej mierze fi kcją. Ta niepokoją- oraz szkółki sportowe. Tej zasady trzyma się też na ogół ca konstatacja odnosi się również do sfery kultury fi zycz- sponsoring prywatny, obliczony zresztą na premię od nej – w tym także do mającego pozory merytokratycznej trafnych wskazań i na zyski bezpośrednie (s. 24). utopii sportu. Jak wskazują zamieszczone w omawianej Na państwowe bądź prywatne wsparcie mogą zatem pracy teksty, jawi się ona dzisiaj raczej jako domena spo- liczyć obiecujący sportowcy wyczynowi, gdyż udzielana

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 107 Piotr Rymaczyk

im pomoc wypłacana jest na poczet fi nansowych i pro- związane z wzorami męskości i kobiecości. Jak bowiem pagandowych korzyści, których wspierającym mogą do- wskazują w swych tekstach Halina Zdebska, Zuzanna starczyć ich przyszłe sukcesy. Natomiast rekreacyjne for- Mazur i Natalia Organista, wzorce genderowe – mimo my sportu – choć ich wspieranie z ekonomicznego punk- ewolucji, jakiej podlegały w ostatnich dekadach – wciąż tu widzenia mogłoby być również opłacalne dla państwa mogą być przyczyną dyskryminowania kobiet w sferze – na publiczne wsparcie mogą liczyć już w mniejszym sportu. stopniu, a aktywność turystyczna w podporządkowa- Jednakże błędny byłby pogląd, iż kultura fi zyczna nym wolnorynkowym zasadom społeczeństwie traktowa- może jedynie w bierny sposób odzwierciedlać i reprodu- na jest jako prywatna sprawa poszczególnych jednostek, kować społeczne nierówności. W pewnych okoliczno- o którą mogą zadbać lub nie w zależności od swoich chę- ściach sport może również stać się czynnikiem społecz- ci i możliwości. W praktyce oznacza to, że ekonomicz- nej integracji i przeciwdziałania społecznemu wyklucze- na pozycja obywateli przekłada się na silne zróżnicowa- niu. Jego potencjałowi w tym zakresie – rozpatrywanemu nie uczestnictwa w turystyce, co opisuje w swoim tekście zarówno w aspekcie empirycznym, jak i teoretycznym – Julia Murrmann. poświęcone są między innymi teksty Ilony Urych, Jana Ale, jak zwracają uwagę autorzy zamieszczonych Pawła Piotrowskiego, księdza Czekalskiego i księdza Nie- w monografi i tekstów, klasowe determinanty uczestnic- węgłowskiego. twa w kulturze fi zycznej nie powinny być utożsamia- Kultura fi zyczna a różnice i nierówności społeczne to ne wyłącznie z czynnikami o charakterze ekonomicz- obszerna praca zawierająca blisko czterdzieści tekstów nym. Należy również wziąć pod uwagę czynniki kul- specjalistów z różnych dziedzin. Niniejsze omówienie turowe związane z odmiennymi w przypadku różnych miało więc z konieczności wybiórczy i nieco arbitralny klas społecznych modelami socjalizacji. W tym kontek- charakter. To, że niektóre pojawiające się w omawianej ście w omawianej książce pojawiają się – między innymi monografi i wątki nie zostały uwzględnione, nie ozna- w tekstach Michała Lenartowicza i Zbigniewa Dziubiń- cza więc, że zostały uznane za mniej istotne, czy też że skiego – odwołania do stworzonej przez Pierre’a Bour- poświęcone im artykuły uznano za mniej interesujące. dieu koncepcji kapitału kulturowego jako jednej z pod- Omawiana książka – ze względu na wagę i aktualność staw międzypokoleniowej reprodukcji nierówności spo- poruszanych w niej zagadnień – zachęca zarówno do na- łecznych. ukowej, jak i do obywatelskiej refl eksji – i z tej racji może Kulturowe bariery uczestnictwa w kulturze fi zycznej być polecona zarówno osobom zainteresowanym nauka- mogą być jednak związane nie tylko z różnicami kapitału mi społecznymi o kulturze fi zycznej, jak i zajmującym kulturowego, ale także z kulturowymi stereotypami, spo- się praktycznymi zagadnieniami związanymi z prowadze- śród których najszersze społeczne konsekwencje mają te niem polityki społecznej we wspomnianej dziedzinie.

108 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 RECENZJE  REVIEWS

Małgorzata Siekańska: Talent sportowy. Psychologiczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju uzdolnionych zawodników Małgorzata Siekańska: “Sports talent. Psychological and environmental determinants of talent development in sport”

Jan Blecharz Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie

Tytuł: Talent sportowy. Psychologiczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju uzdolnionych zawodników Autor: Małgorzata Siekańska Wydawca: Akademia Wychowania Fizycznego im. B. Czecha w Krakowie ISBN: 978-83-62891-24-5

alent i zdolności sportowe oraz ich identyfi kacja czych można lepiej dostrzec oryginalność i wagę pre- i rozwój należą do kluczowych zagadnień w na- zentowanych w pracy badań. Podkreślić należy przede Tukach o sporcie. O ile problematyka ta jest sto- wszystkim znaczenie wyboru złożonego i trafnego mo- sunkowo dobrze opracowana przez nauki biologiczne, delu teoretycznego autorstwa F. Gagné i jego adaptację o tyle istnieje duży brak rzetelnych badań i publikacji do problematyki zdolności i talentu sportowego oraz jego psychologicznych, mających zarówno mocne podłoże wykorzystanie do analitycznego i syntetycznego uporząd- teoretyczne, metodologiczne, jak też przełożenie na ję- kowania danych. zyk praktyki. Recenzowana monografi a może wypełnić Część teoretyczna to nie tylko przegląd literatury tę lukę. Ma ona charakter interdyscyplinarny. Jednoczy przedmiotu, ale też próba uporządkowania terminologii kilka nauk o sporcie, dając pierwsze miejsce psychologii. i rozjaśnienie treści odpowiednich defi nicji. Dotyczy to Na podstawie mojej znajomości tekstów dotyczą- przede wszystkim takich pojęć, jak: „zdolności sportowe” cych talentu i zdolności sportowych oraz ich uwarunko- i „talent sportowy”. wań mogę stwierdzić, że Autorka dokonała wnikliwego Początkowa część pracy pokazuje bardzo różnorod- przeglądu literatury przedmiotu, przedstawiając jedno- ne podejścia do zagadnień zdolności i talentu sportowe- cześnie teoretyczne uzasadnienie podjętych badań Sta- go w naukach o sporcie. Rozumienie talentu w sporcie nowią one dominującą część książki, ale elementy teo- jest specyfi czne. Uważane jest za zbiór zdolności specjal- retyczne spajają rezultaty oraz ich interpretacje w kon- nych. Defi niowane jest najczęściej poprzez zestawy cech. cepcję całościową, ujmującą holistycznie komponenty W recenzowanej pracy ten punkt widzenia jest zmody- zdolności sportowych oraz kontekst i specyfi kę rozwoju. fi kowany. Charakterystyka zdolności i talentu w dzie- Wartościowe elementy teoretyczne wprowadzone przez dzinie sportu odnosi się także do rozmaitych procesów, Autorkę to uwzględnienie dynamiki rozwoju talentu szczególnie tych związanych z dynamiką działania. Do- i zdolności sportowych w powiązaniu z uzyskiwanym po- strzegam dobrze wyważony kompromis pomiędzy podej- ziomem osiągnięć i wpływem kontekstu rodzinnego oraz ściem psychologicznym a podejściem, jakie wynika z usy- odniesieniem do jakości życia. tuowania problematyki także w dziedzinie nauk o sporcie. Na tle wnikliwej (momentami bardzo szczegółowej) Psychologiczny wątek to wyróżnienie w omawia- analizy aktualnego stanu wiedzy oraz kierunków badaw- nym kontekście wpływu rodziny. Szczególne wartościo-

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 109 Recenzja książki Małgorzaty Siekańskiej Talent sportowy. Psychologiczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju uzdolnionych…

wy w projekcie badawczym jest starannie zaprojektowa- Bardzo ważnym momentem dla rozwoju talentu ny pomiar zmiennych opisujących środowisko (przede sportowego są czas i okoliczności jego identyfi kacji. Nie- wszystkim rodzinne) i jego różne właściwości. jeden sportowiec zmarnował swój talent przez zbyt wcze- Już w tej partii tekstu dostrzec można wrażliwość Au- sną identyfi kację i wiarę, że jest „skazany na sukces”. Zbyt torki na procesualne, związane z rozwojem aspekty zdol- wczesna identyfi kacja może utrudnić rozwój. ności. Zauważalne jest także myślenie w kategoriach kon- Analiza kierunku i poziomu rozwoju po dojściu do tekstu: wpływu sytuacji i rodziny. etapu biegłości pozwoliła na wyodrębnienie czterech pod- Dużym atutem recenzowanej pracy jest precyzyjne grup. Są to: Grupa Ekspertów, Grupa Przyszłych Eksper- wyróżnienie faz rozwoju sportowego przeprowadzone tów, Grupa Czekających na Sukces oraz Grupa Rezygnu- z wykorzystaniem szerokiego zakresu wiedzy psycholo- jących Przedwcześnie. Podgrupy porównano pod wzglę- gicznej i wiedzy naukowej o aktywności sportowej. Bar- dem właściwości indywidualnych, czynników środowiska dzo istotne są wyniki ukazujące wpływ rodziny na czas rodzinnego oraz wskaźników procesu rozwoju. Uzyska- trwania okresu wstępnego, okresu zaangażowania czy ne wyniki dostarczyły szeregu interesujących informacji. biegłości. Na uzyskane wyniki należy patrzeć całościowo. Wykryto m.in., że dla funkcjonowania na najwyższym Autorka bada uwarunkowania złożonego procesu, wska- poziomie istotne jest to, czy zawodnik miał decydujący zuje, że czynnik (determinanta) ważny na jednym etapie wpływ na podjęcie decyzji o wyczynowym uprawianiu rozwoju – na innym może nie być ani istotnym kore- sportu (jest to zazwyczaj okres gimnazjum). Im większa latem, ani ważną przyczyną zachowania sportowca (np. w tym względzie autonomia, tym większa szansa, że za- postawy ojca / postawy matki). Nie tylko koryguje w ten wodnik wytrwa mimo trudności. sposób stereotypy, ale wzbogaca i różnicuje wiedzę o za- W pracy zwraca się uwagę na tak zwane momenty leżności pomiędzy oddziaływaniem rodziny a przebie- przełomowe: giem kariery sportowej. – doświadczenia pozytywne, Na podkreślenie zasługują adekwatnie dobrane, mo- – trudne doświadczenia, dyfi kowane do celów badania i skonstruowane narzędzia – kryzysy. badawcze. Sytuacje trudne i kryzysowe są podobne treściowo, Bardzo dobra jest prezentacja wyników badań, po- ale różna jest ich interpretacja. W sytuacji trudnej szuka legająca na tym, że w kolejnych rozdziałach omawiane się sposobów radzenia sobie, natomiast sytuacja kryzyso- są poszczególne zagadnienia, poprzedzone postawieniem wa jest interpretowana jako zagrożenie. Można by je po- pytań i hipotez. Dyskusja wyników prowadzona jest po równać do frustracji z nadzieją i bez nadziei. każdej ścieżce. Umożliwia to czytelnikowi orientację Materiał empiryczny zgromadzony przez Autorkę w mnogości danych i ich powiązań, a także wyciąganie monografi i ma bardzo istotne znaczenie nie tylko dla wniosków. Autorka nie ogranicza się do przedstawienia psychologii sportu, ale również dla teorii sportu. Wyniki suchych faktów, ale interpretuje je w kontekście szerszej badań oraz ich interpretacja wnoszą nową jakość w zakre- wiedzy z zakresu psychologii oraz nauk o sporcie. sie rozumienia psychologicznych mechanizmów funkcjo- W trakcie analizy wyników Autorka porusza pro- nowania sportowca na poziomie profesjonalnym. blem podstawowy z punktu widzenia rozwoju osobowo- Praca Małgorzaty Siekańskiej jest próbą holistycz- ści dziecka uprawiającego sport oraz rozwoju jego talentu nego spojrzenia na proces rozwoju talentu sportowego. sportowego – czy we wczesnym angażowaniu się w dzia- Głęboka, analityczna i rzetelna wiedza zawarta w recen- łalność sportową ważny jest kontakt z wieloma sportami zowanej pracy powinna zostać spopularyzowana w po- i formami ruchu, czy też ukierunkowanie na jedną dys- radnikach dla trenerów i rodziców, których dzieci upra- cyplinę. Na płaszczyźnie praktycznej jest to pytanie o to, wiają bądź będą uprawiać sport. Wiedza ta ma bardzo czy korzystniejsze jest wczesne ukierunkowanie na wy- duże znaczenie nie tylko dla prawidłowego rozwoju ta- braną dyscyplinę, czy też zapewnienie wszechstronnego lentu sportowego, ale również dla rozwoju młodego czło- rozwoju ruchowego. wieka w sporcie i poprzez sport.

110 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 INFORMACJE  INFORMATION

Szczegółowe zasady przygotowania artykułu do druku Instructions for authors

1. Redakcja przyjmuje do druku oryginalne, nigdzie nie- 1. Th e editors Studies in Sport Humanities journal ac- publikowane prace (artykuły, recenzje książek, spra- cepts for publication original papers (articles, book wozdania z kongresów, konferencji, seminariów) w ję- reviews, reports of congresses, conferences, seminars) zyku polskim lub angielskim. Wszystkie teksty powin- in Polish and English. Th e papers should be prepared ny być przygotowane według poniżej opisanych zasad. in accordance with the below listed instructions. 2. Artykuł (wraz z przypisami i bibliografi ą) nie powi- 2. Papers (including footnotes and references) should nien przekraczać 20 stron (1800 znaków ze spacjami not exceed 20 pages (1,800 characters with spaces na stronę). per page). 3. Imię i nazwisko autora, poprzedzające tytuł pracy, 3. Name and surname of the author, followed by the winny być opatrzone stopniem lub tytułem nauko- title of his/her work, should be accompanied by ac- wym wraz z nazwą instytucji, którą autor reprezen- ademic degree or title along with the author affi lia- tuje. Prosimy o podanie adresu korespondencyjnego, tion. Please provide the mailing address, e-mail ad- adresu e-mail, numeru telefonu kontaktowego. dress, mobile phone number. 4. Artykuł powinien być poprzedzony krótkim streszcze- 4. Th e article should be preceded by a short summary niem polskim i angielskim (po ok. 150 wyrazów) oraz in Polish and English (about 150 words each) and listą 4–6 słów kluczowych (w jęz. polskim i angielskim). a list of 4–6 keywords (in Polish and English). 5. Pliki tekstowe należy przygotować w edytorze Word, 5. Text fi les should be prepared in MS Word, in Times New Roman, 12 punktów, z zachowaniem in- 12-point Times New Roman font, with 1.5 line terlinii 1,5 wiersza oraz 1800 znaków na stronę. spacing and 1,800 characters per page. 6. Kursywa zarezerwowana jest dla tytułów pozycji bi- 6. Th e use of italics is reserved for bibliography and for- bliografi cznych oraz wyrażeń obcojęzycznych. eign expressions. 7. Materiał ilustracyjny (tabele, wykresy, zdjęcia) wi- 7. Illustrative material (tables, graphs, photographs) nien być dołączony w osobnych plikach o rozszerze- should be provided in separate fi les with extension niu PDF, TIFF lub JPEG, z zaznaczeniem w tekście, PDF, TIFF or JPEG, with an indication in the text, w którym miejscu powinien być umieszczony (np. at which point it should be located (e.g. Table 1 tu włamać tab. 1). Fotografi e i ryciny winny być ska- placed here). Photographs and drawings should be nowane z rozdzielczością 300–600 dpi. W przypad- scanned at a resolution of 300–600 dpi. In the case ku stosowania materiału ilustracyjnego nieoryginal- of non-original artwork, originating in other publi- nego, pochodzącego z innych publikacji, należy uzy- cations, the permission to reprint must be obtained skać zgodę na przedruk. and submitted. 8. Odnośniki bibliografi czne w tekście należy stosować 8. Bibliographical references in the text should be de- wg wzorca harwardzkiego, tj. wewnątrz tekstu, w na- signed according to the Harvard model, i.e., within wiasie kwadratowym, np. [Kowalski 2006, s. 58]; the textin brackets, e.g. [Smith 2006, p. 58], [Kwiat- [Kwiatkowska 1998, s. 24, za: Kowalski 2005a, s. 33]. kowska 1998, p. 24, qtd. in Smith 2005a, p. 33]. 9. Bibliografi ę końcową należy podać według wzor- 9. Final references should be given according to the ca: Otto R. [1999] Świętość, tł. B. Kupis. Warszawa: pattern: Otto R. [1999] Świętość, transl. B. Kupis. Wydawnictwo KR; Kelley D.R. [1993] Epimetheus Warszawa: Wydawnictwo KR; Kelley D.R. [1993] Restored, History of the Human Science, t. 6, nr 4, Epimetheus Restored, History of the Human Science, s. 12–56. Vol. 6, No. 4, p. 12–56. 10. Artykuły zamieszczane w czasopiśmie są recenzo- 10. Articles published in the journal Studies in Sport Hu- wane (arkusz oceny) z zachowaniem anonimowo- manities are peer-reviewed (sheet assessment) and ści autora i recenzenta. Procedury recenzowania są both the author and reviewer remain anonymous. zgodne z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkol- Reviewing procedures are consistent with the guide- nictwa Wyższego, umieszczonymi na stronie: http:// lines of the Ministry of Science and Higher Educa- www.nauka.gov.pl/fi leadmin/user_upload/minister- tion available at: http://www.nauka.gov.pl/fi leadmin/

nr 14  2013 STUDIES IN SPORT HUMANITIES 111 INFORMACJE  INFORMATION

stwo/Publikacje/20110216_MNISW_broszura_ user_upload/ministerstwo/Publikacje/20110216_ 210x210.pdf. MNISW_broszura_210x210.pdf. 11. Redakcja zastrzega sobie prawo do adiustacji, skraca- 11. Th e Editorial Board reserve the right to adjustment, nia tekstów i zmiany tytułów nadesłanych prac. shortening the text, change the titles of entries. 12. Autor zobowiązany jest od dokonania dokładnej ko- 12. Th e author is required to make accurate adjustments rekty wg wskazań przygotowanych przez redakcję resulting from the instruction of the editor, and re- oraz do zwrócenia poprawionego tekstu w określo- turn the paper within a specifi ed time. nym przez redakcję terminie. 13. Th e author is also required to submit a signed decla- 13. Autor jest zobowiązany ponadto do przesłania pod- ration (form available online from the website) that pisanego oświadczenia (formularz do pobrania ze the content of the article has not been published pre- strony internetowej), że treść artykułu nie była i nie viously or included in this form in other periodicals będzie publikowana w tej formie w innych wy- or books without permission of the Editor-in Chief dawnictwach bez zgody redakcji oraz że zgadza się of the journal Studies in Sport Humanities and agree na ogłoszenie jej w tym czasopiśmie. Przy pracach to the ad it in this journal. In case of collective work- zespołowych oświadczenie w imieniu wszystkich ing the above declaration on behalf of all co-authors współautorów składa główny autor. Jest to równo- must be signed by fi rst author. Th is is equivalent to znaczne z przekazaniem prawa własności wydawcy. the transfer of ownership of the publisher. 14. Autorzy nie otrzymują honorarium za opublikowa- 14. Th e authors do not receive a fee for publishing. Each nie pracy. Każdy autor dostaje jeden egzemplarz nu- author gets a free paperback copy of the journal meru Studies in Sport Humanities, w którym ukazał Studies in Sport Humanities in which the article ap- się jego artykuł. peared. 15. Teksty prosimy przesyłać wyłącznie drogą elektro- 15. Papers should be sent at e-mail address: sh.redakcja@ niczną na adres: [email protected] awf.krakow.pl

Wykaz recenzentów

List of reviewers

dr hab. Jan Blecharz, prof. nadzw. dr hab. Andrzej Matuszyk, prof. nadzw. dr Małgorzata Bronikowska dr hab. Piotr Nowak dr hab. Michał Bronikowski, prof. nadzw. dr hab. Jerzy Nowocień, prof. nadzw. prof. dr hab. Zbigniew Dziubiński prof. dr hab. Wiesław Osiński dr Iwona Grys dr hab. inż. Zbigniew Porada, prof. nadzw. dr hab. Monika Guszkowska, prof. nadzw. dr Ewa Roszkowska doc. dr Kajetan Hądzelek prof. dr Daniel Seabra dr hab. Tomasz Jurek, prof. nadzw dr Lucyna Stanek dr hab. Ewa Kałamacka, prof. nadzw. dr hab. Aleksandra Tokarz, prof. nadzw. dr Marek Kaźmierczak dr Małgorzata Tomecka prof. dr hab. Tadeusz Koszczyc prof. dr hab. Stanisław Zaborniak dr Jolanta Kowalska prof. Patrizia Zagnioli dr hab. Szymon Krasicki, prof. nadzw. doc. dr Krzysztof Zuchora dr hab. Michał Lenartowicz dr hab. Maria Zowisło, prof. nadzw.

112 STUDIES IN SPORT HUMANITIES nr 14  2013 Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie University School of Physical Education in Cracow, Poland Studies TDE NSOTHMNTE 14 STUDIES IN SPORT HUMANITIES in Sport Humanities 14

ISNN 2300-6412

Cracow 2013