Kirkehistoria Frå Haram

Kirkehistoria frå Haram

Revidert 05.05.2021

Kirkehistoria frå Haram

Innhaldsfortegnelse:

Kart

1. Føreord

DEN KRISTNE TIDA TEK TIL 2. Den kristne tida tek til Busetjing, samfunn, rettskipnad og gudsdyrking Den kristne tida tek til Den katolske kyrkjeskipnaden hjå oss Bispevitas og gudsteneste på Sunnmøre i Aslak Bolts tid Prestegjelda og kyrkjene på Sunnmøre før reformasjonen

DEN KATOLSKE TIDA 3. Den katolske tida - fra heidendom til kristendom Folket i Haram søkjer Borgund kyrkje Den gamle kyrkja i Haram Inntektene til kyrkja Kyrkjeklokka Anna gamalt inventar i kyrkja Prestane i Haram i katolsk tid Kristenliv og folkeliv i katolsk tid

REFORMASJONSHUNDREÅRET OG SEKSTENHUNDREÅRET 4. Reformasjonshundreåret og 1600 talet Politiske tilhøve på reformasjonstida Var reformasjonen åndeleg førebudd ? Kyrkje og presteskap i Borgund fram til året 1702 Den religiøse og moralske stoda i reformasjonshundreåret Haram under residerande kapellaner – 1589 – 1702 Folketalet i Haram i reformasjonshundreåret Anfinn Christoffersen Holck ( 1617-1647 ) Engelbrecht Josefson Rødberg ( 1659 – 1693 ) Det religiøse og moralske livet på 1600 talet

SYTTENHUNDRETALET 5. Syttenhundretalet Prestane på 1700 talet Niels Knudsen Leem Andreas Hanssen Schytte Henning Abelseth Peder Andreas Ravn Erik Hind Ludvig Pontoppidan Albert Jersin Kristentru og folkeliv på 17 hundretalet Sogneprest Abelseths sjeleregister

KYRKA PÅ HARAM ETTER REFORMASJONEN 6. Kyrkja på Haram etter reformasjonen Vedlikhald av kyrkja Andre utloger for kyrkjekassa

Altertavla Kyrkja vert seld og attkjøpt Korntienda til kyrkja fell bort Vedlikehaldet på 1800 talet Kyrkjereiser og kyrkjevegar

DET GAMLE FJØRTOFT KAPELL 7. Det gamle Fjørtoft kapell Fjørtoft kapell vert sokneeigedom Vedlikehaldet av kyrkja Vøling og utviding av kyrkja Fjørtoft kapell fra 1766 – 1877

ATTENHUNDRETALET 8. Attenhundretalet Prestane på 1800-talet Theodorus Bernhardus Nicoll Philip ( Filip ) Wilhelm Nicoll Gabriel Hofgaard Winsnes Jens Kobro Daae Ole Olsen Barman Richard Moe Kristenliv og seder på 1800 talet Prost og biskop Kristeleg lesnad Biskop Neumann Det sedelige liv Øl- og brennevinsdrikkinga Misjonssansen veks fram Kjende lekmenn på 1800 talet Reit-Ola Andreas Henriksen Grytnæs Indremisjonen Striden om dei stengde kyrkjene Indremisjonen byggjer bedehus Andre kristlege samskipnader og lag Pengegåver og misjonsverksemda Totalfråhaldsrørsla veks fram

DEN NYE KYRKJA PÅ AUSTNES 9. Den nye kyrkja på Austnes Kyrkjeverge-ombodet

DEN NYE KYRKJA PÅ FJØRTOFT 10. Den nye kyrkja på Fjørtoft

PRESTEGARDEN KJERSTAD 11. Prestegarden Kjerstad Prestegarden på Abelsets tid Prestegarden under prestane Nicoll Gardsdrifta på 1800 talet Dei andre embetsinntektene på 1800 talet Naturalytingane til presten fell bort Plassane under prestegarden vet selde Nye hus

NITTENHUNDRETALET Sokneprestane på 1900 talet Hildrestranda kapell Hildre kyrkjegard Interimskapell på Lepsøy Arbeid for kapell på Lepsøy Lepsøy kyrkjegard Kyrkjegard på Longva Brattvåg kyrkjegard Arbeid for kyrkje i Brattvåg Det kristelege og kyrkjelege livet på 1900 talet Nye bedehus Kyrkjelege tilhøve under krigen og okkupasjonen Medhjelpar-ombodet Kyrkjetilsyn Sokneråda Soknerådsmedlemmer i Fjørtoft sokn Soknerådsmedlemmer i Fjørtoft sokn Hildrestranda sokneråd

1. Føreord

Kirka er viktig i min ættesoge Kirka var stor eigar av gardar som min ætt kjem frå. Med min «Kirkehistorie frå Haram» vil eg starte med tida frå då Olav Trygvasson blei konge i 995 e.Kr. og fram til midten av 1970 talet. Mitt kildemateriell er hentet frå mange hald, eg nevner noe av mitt kildemateriell under «Kilder». Det vil være umulig å nevne alt kildetilfang jeg har brukt, dette er opparbeidet fra meg og min mor Margith f. Røvreit frå Røvreiten på Hurlen gjennom dei siste 40 åra, og mange av kildetilfanget er nå historie. Dei gamle som kunne si slektshistorie er dessverre ikkje lenger blandt oss, dei har gått ut av tiden, og med det er deira historie borte. Heldigvis var min mor bevist dette og jeg sitter på tusenvis av dokumenter jeg bruker i min ættesoge. Når det gjelder kirkehistoria frå Haram, vil eg vise tileigne presten i Haram; sokneprest Peter Hove og bygdeboknemnda for Haram, sin kirkehistorie frå Haram som eg har bygd mykje av mine nedtegninger om kirkas plass i Haram omkring. Lat deira arbeide være ein del av vår kulturarv. Sidan min ætt har mange av dei kjende prestane eg nemner i disse nedtegningene i sin ættlegger er dette også en spennende «reise» om disse prestane og erkebiskopane og liv og levnad i mors heimekommune. Hove har brukt mange kjelder: dei vanlege lærebøker i kyrkjesoge av A. Chr. Bang, Oluf Kolsrud, Carl Fr. Wisløff, R. Tønder-Nissen. Videre må nemnast Sverre Steen: Det norske folks liv og historie. M. Rogne: Sunnmørsfylket i framfarne tider, M. Rogne: Bygdebok for Haram, Band I, Den Trondhjemske Reformats, Diplomatarium Norvegicum. Lampes prestehistorie, Sunnmøres prestehistorie. Artiklar i Tidsskrift for Sunnmøre historiske lag. Ola Kvalsund: Prestar i Borgund efter reformasjonen. Thrap: Om Bergenske kirkeforhold efter reformasjonen. Kirke og Skoleforhold i Bergen ved Haikild Nilsen. Og Kallsboka for Haram, påbyrja av sokneprest Hennning Abelseth, og førd fram til notida av prest etter prest i Haram. Likeins kyrkjeverjeprotokollane for Haram, og journalar og kopibøker ved presteembetet, og visitasprotokollane ved prostearkivet og kopibøker ferde av prosten. Soga om det gamle Fjørtoft kapell er skriva av lærar Olav Fjørtoft.

Takk til Peter Hove og så mange andre i Haram for at eg får kjennskap om ei tid som har betydd så mykje for min ætt i hundrevis av år tilbake i sorg og glede. Eg håper mange vil ha nytte av disse nedtegninger som eg fører videre i Hoves ånd og så mange andre.

Risberget 5. mai 2021

Odd Even Fylling

2. Den kristne tida tek til

Busetjing, samfunn, rettskipnad og gudsdyrking Den store utviklinga av jordbruket her hjå oss tok til sist i den romerske jernalderen, 300 – 400 e. Kr. Innvandringa av nye folkeslag hadde kanskje mest å seie for framvoksteren av jordbruket. Det er ikkje for mykje å seie at folkevandringane har skapt ei ny stor framgangstid for vårt land skrev prof. Brøgger. Han kaller denne tida, 300 -600 e. Kr. for «den store dannelsestid i Norges eldre historie» , og det har han rett i. Jernet var den store kulturfaktoren i samband med oppfinningane frå meire kultiverte folk. Produksjonen av jern ( myrmalm ) her hjå oss tok til for alvor. Ellers var den kunsten kjend her alt i fyrsten av jernalderen, men Brøgger trur jernet ikkje hadde særs mykje å seie for utviklina her før omkring år 300 e. Kr. Andre meiner det motsatte, at jernet hadde mykje å seie for oss. Framveksten tok til for alvor omkring år 600 e. Kr., derfor reknar dei at den eldre jernalder sluttar då, og den yngre jernalder tek til. Vi veit at det var kongar på Sunnmøre endå før 500 talet, men rettskipnaden var ikkje rar i den tida. Kongemakta var veik her hjå oss. Det var berre i krig at kongen hadde større makt enn andre. «Vi er alle like» sa dei norske vikingane. Dei var ingen manns undermann. Dei lydde kongens sin berre når han gjorde som dei ville. I fredstid bodde kongen heime på garden sin og var bonde. Men etter at bygdene vart tettare folka så strid og trette om mitt og ditt, om rett og urett vart daglegdags, laut det ein retts-skipnad til som kunne hindre at heile bygda rauk i hop og folk tynte kvarandre. Det hadde vore slik at makt er rett. Menneskevitet har visst aldri samtykt i slik rettsskipnad, men usemje og annen vondskap gjorde då ( som no… ) anen rett om inkje. Rettsskipnaden vart heller ikkje til ved semje i vanleg meining. Med det var høvdingane eller storbøndene som gav lover og føresegner om korleis strid og ugreie mann og mann imellom skulle ordnast, og disse føresegnene sine sette dei gjennom med makt. Kvar bygd var eit lite maktsamfunn for seg frå først av. Vi finn merke til slik samfunnsskipnad alt i bronsealderen. I jernalderen skipa fleire bygder seg sammen om sams ting og sams offerstad. Disse to ting synest vere knytt i hop, og det kan tenkast at det var gudsdyrkinga som var den samlande krafta. I kvar bygd var det utan tvil eit gudehov eller eit horg, enda vi vantar bevis somme stader. Gardsnavnet Hov eller Hof og andre gardsnavn samansatt med stavinga hov, tyder på at det har stade gudehov der. Av slike navn har vi på Sunnmøre Hofset ( Vatne ), Hove ( Stordal ), Hof ( Borgund ), Hovi ( der Borgund kirka står ), Hoveled ( Hareid ). På Godøy trur ein at fylkeshovet for Sunnmøre stod i førhistorisk tid, seinere i Bogund ( Hovi ). Navnet Godøy vart før skrive Gudey – meininga er grei. Andre gardsnavn synes å skrive seg frå dyrkinga av Frøy og Frøya, og Ullarvik ( Sykkylven ) og Ulleland ( Volda ) og kanskje Ulla ( Haram ) må skrive seg frå gudenavnet Ull. Nerland ( Herøy ) frå guden Njord etc. Gudehova var store tempel som ofte var særs staselige å sjå til. Ingemunn den gamle sitt tempel i Romsdal var omkring 30 meter langt. På Sunnmøre var det nok enda større gudehov.

Horg var små offerstader. Ein veit elles ikkje vel korleis disse såg ut. Prof. M. Olsen skriv: « Horgr er tegnelsen for den eldgamle hedenske helligdom i Norden, etter sin type eldre enn hovet. Og i horgenes tid trådte en sterk naturbunden kultus av fruktbarhetsguden i forgrunnen» etc. Gudane Ull, Njord og sonen Frøy var gudar av avlekraft og godt år. Etter det M. Olsen skriv, må ein setje horg i samband med dyrkinga av Ull, Njord og Frøy m.fl. På dei gardane som har navn etter disse, stod det ventelig horg. Det er ellers nokre gardsnavn som skriv seg fra Horg, som t.d. Hurla ( Haram ) som kan ha vore Horghelda. Det var før skrive Horrel. Navneordet horg tyder mange steinar. Horg må ha vore steinhus eller store steinalter. Andre minne etter den gamle heidenske gudsdyrkinga kan gardsnavn samansatt av helg og ve reknast for, men dei sunnmørske navna Vestre ( Ørskog og Vatne ), Helset ( Volda og Sunnylven ), Hellebust ( Vanylven ), Helland ( Vatne og Sande ), Helbostad ( Sunnylven ) kan skrive seg fra fra noko anna enn heilage og ve, som begge fortel om helligdom. Elgingsøy ( Ellingsøy ) kjem av det gotiske elgi ( hellig ). Der er også skrevet Hildingsøy, men dette er ikkje rett. Det gotisk - germanske ordet elgi tyder «fredhelliget minnesmerke».

Dei trur at kvar bygd hadde sin eigen helligdom eller gudehov i jernalderen, og at gjevaste bonden i bygda var offergode. Han var både prest og dommar – både verdslig og religiøs styrar i bygda. Dette vart med tida eit erveleg embete, og embetsmannen i bygda vart kalla herse. Han var den gjevaste av odelsbøndene. Odelsjord kalla dei det når garden hadde vore i ætta i 6 ættledd, etter Gulatingslova.

Den kristne tida tek til

Dei gamle nordmenner var fæle vikingar som for kringom med herjing og voldsverk, men dei forstod ikke at dette var umoralsk. Kristendomen med sine moralbud var ukjende for dei, og etter den gamle religionen var krig, d.v.s.: ærleg kamp om liv og eigedom likeso rett som noko anna. Dei vanta likevel ikkje moralbud; det finn vi mange prov på. I Håvamål ( den høge Odins tale ) finn vi ei mengd livereglar som vitnar om høg kultur og daning som gode, trugne, rettvise, venesæle menneskje med heil og ærleg karakter, just slik som gudane ville ha dei. Vi finn døme på slike karakterar i dei gamle sogebøkene, riddarnatur, «i hvis ånd der ikkje er svik». Jomsvikingane var slike, og her i Noreg var det og mange slike samvitsfulle og «uegennyttige» menneskje. Ein mann som Arinbjørn herse finn vi ikkje no i vår tid, endå han var ein fæl viking. Den veldige vikingtida var ei grotid og mogningstid for vårt folk, men den høyrde heidenskapen til, og fall difor med den. Omskiftet kom ikkje brått, det tok mange år før nordmennene gjekk over til kristendomen. Fyrst prøvde Håkon den gode med å «innføre kristendommen», men makta det ikkje. Han let byggje nokre kyrkjer på Møre og sette inn prestar der, men trønderne drap prestane og brende kyrkjene. Då Harald Gråfeld og brørne hans var kongar i Noreg ( 961 – 970 ), er det likt til at det fanst kristne i landet, særleg på Vestlandet, og Eiriksønene let kvar få ha den trua han ville, men då Håkon Jarl styrde ( 970 – 995 ), gjekk det heller tilbake med kristendomen hjå oss. I Firdafylket var det kristne folk, innvandra frå Skotland og Irland, og desse prøvde å halde fast på trua si i det lengste, men på Håkon Jarls tid ser det ut til at dei vart hardt forfylgd.

Eit prov på dette er ogso legenda om den hellige Sunniva på Selje. I den katolske tida heldt dei «Seljumannamesse» kvart år, 8. juli, og legenda vart kvar gong opplesen. Det vert fortalt her at Sunniva var ei kongsdotter i Irland. Ho ervde riket etter far sin, då Otto den fyrste var keisar. ( 936-973 ). Far hennar var ein god kristen som og syrgde for at Sunniva vart det, og ho vart eit mynster framum alle, so det gjekk gjitord om det, og folk heldt ho for hellig. Men djevelen fekk ein mektig heidning til å fri til henne, og då ho viste han frå seg, plyndra han riket hennar og jaga ho av. Saman med nokre trufaste vener og gode kristne drog ho ut på havet, på eit skip utan segl og årar, og tvo andre skip med mange kvinner og menn fylgde med. Dei landa alle i Firdaland ( i Noreg ), men folket her var rå og gudlause, og jaga dei kristne frå seg. Dei måtte bu på aude holmar og øyar og berge som best dei kunde med Guds hjelp. Den hellige Sunniva og dei som var med på same skipet, kom seg i land på Selje i Nordfjord og budde i ei berghole der i mange år. Det budde ikkje andre på øya, men folk førde bufe til beitings der. Det hende at dei miste eit dyr, og trudde at det var dei kristne i berghola som hadde røva. Difor sende dei bod til Håkon Jarl at han skulde kome og jage røvarane, og «den grumme jarl, syndenes søn, og et lem på djevelens legeme, kom også til øen for at ødelegge de hellige». Desse gjekk då inn i hola og bad til Gud, gret og bad om at han gav dei den evige kvila og gøymde dei for fienda. Då datt fjellet over dei og gøymde dei so fiendane fann dei ikkje. I 995 vart Olav Tryggveson konge. Då hende det at nokre kjøpmenn såg eit ljos uppe ved berg hola på Selje. Dei gjekk dit og fann eit menneskjehovud, som det var ei framifrå god lukt av. Dei tok det med til kong Olav. Kongen og biskop Sigurd drog til øya og fann der liket av den hellige Suniva, heilt og uskadd. Dei la det i ei kiste «i det nådens år 996». Den 7de september flutte bispen Pål til Bergen med den hellige Sunnivas lik og sette det i Kristkyrkja der. Dette er hovudinnhaldet av legenda, som helst er dikt. Det kan likevel ligge noko til grunn for «fabelen», og kong Olav og biskop Sigurd visste å gjere seg nytte av slike ting. Soga fortel at kongen og bispen kristna Rogaland og Hordaland i 996 og sette Erling Skjalgson til øvste herse der. Drog so med heile den store hæren til Dragseidet på Stadtslandet. Her hadde sogningar, sunnfjordingar, nordfjordingar, sunnmøringar, og romsdøler møtt fram etter innstemning av kongen. Han tala om kristendomen og fortalde nok det han hadde høyrt om den hellige Sunniva og andre «heilagmenner». Då folket ikkje godviljug let seg døyve, gav kongen dei lov å velje mellom to ting: å ta mot kristendomen eller halda slag med kongshæra. Dette siste våga dei ikkje, og laut difor late seg kristne. Kong Olav er kalla borgbrytaren, venteleg avdi han reiv ned dei gamle offeraltara, men kristendomen fekk likevel ikkje rotfeste seg her i hans dagar. Han fall ved Svolder året 1000 i og Noreg vart delt soleis at Sunnmøre, Romsdalen, Nordmøre og 4 fylker i Inntrøndelag skulde styrast av Svein Jarl. Han styrde deretter i 15 år på same måten som Håkon Jarl, far hans, hadde styrt. Brørne Eirik og Svein vart kristna, mon dei let folk få blote som før, so avgudsdyrkinga tok til att i Noreg i deira tid. Det fortelst at Olav Tryggveson let byggje nokre kyrkjer i landet. Ei av desse vart bygd nedanfor den berghola på Selje der dei fann den hellige Sunniva. Liket vart skrinlagt og sett i denne kyrkja, som fekk eit stort ord for sin helligdom. Kor lenge denne kyrkja stod, veit vi ikkje. Det var visseleg trekyrkje, likeeins som dei andre kong Olav Tryggveson let bygje. Det kan hende at ho stod då Olav Haraldson ( Hellig-Olav) kom til Noreg. Han landa ved Selja og gjekk i land, helst på Selja der kyrkja og helligdomen var. Dette hende hausten 1015. Det var endå ikkje bygd kyrkje på Sunnmøre, so vidt ein veit, men Seljekyrkja vart helligdomen for Sunnmøre i lang tid.

Nedanfor kyrkja let kong Olav byggje ein høg steinmur ( kastel eller borg ) og nedanfor den vart det sidan bygd eit kloster som vart vigd til den hellige Albanus, bror til Sunniva, som sume trur var i fylgje med henne. ( Denne engelske martyren St. Albanus var forresten ikkje broren ). I Albanusklosteret på Selje budde benedichtinarmunkar i nokre hundrad år. Noko av klosteret ser ein endå på Selje. Det var bygd av stein kring 1070 då Olav Kyrre var konge. Han skipa samstundes lendet i bispedømer, og det eine var St. Sunniva bispedøme som og Sunnmøre høyrde til. Selje vart bispesæte, fortel sogebøkene våre. Den velkjende engelske sogeskrivaren William av Malmesbury som døydde i 1141 fortel om bispane i Noreg og nemner biskop Tore i Borgund. Det var samkveme mellom klostera i Malmesbury og på Selje i den tida, so det er truleg at William hadde godt kjennskap til kyrkjeskipnaden i Noreg då. Bispesetet må ha vore flutt frå Selje til Borgund, helst før 1100-talet. Kr. Bugge og andre hev nemnt at dette bispedømet må ha halde seg til 1170-åra. Kanskje flyttinga av det hellige likskrinet til Suniva 7. sept. 1170 var eit merke på at St. Suniva bispedøme vart nedlagt. Kathedral eller bispekyrkjene vart som regel vigde til Kristus sjølv, og kallast difor «Kristkyrkje». I Borgund veit me at det stod ei Kristkyrkje. Vanlege kyrkjer vart kalla St. Sunniva kyrkje, og var vonleg vigd til den hellige Sunniva. Noko seinare vart det 6 kyrkjer på Selja, fortel den islandske Olav Tryggvesons soga, og nemner: Kristkyrkja, Fylkeskyrkja, St. Sunivakyrkja, Albanuskyrkja, Mariakyrkja og Mikaelskyrkja. Så mange var der visseleg ikkje. Det er elles ikkje nemnt om meir enn 2 kyrkjer der: Sunnivakyrkja og Albanuskyrkja. Klüver skriv: «I den kirke som er Alban helliget, er et sortemunkkloster og der i kirken er mange skrin, både store og små, hvori Sunnivas følgesvendes hellige ben bevares ; men Sunnivas kirke er oppe i fjellet, noget fra klosteret. Fremfor denne kirke ved hulen lot kong Olav gjøre en stor stenvæg så høi og forsvarlig som det stærkeste kastel». Under denne mur ligger klostret, og opgangen til den øvre kirke er mellem bakken og Selje kloster er visst det fyrste i Noreg, men eit av dei minste. Det hev aldri vore mange munkar der, og det var smått om midlar. Forresten er det lite vi veit om dette klosteret. Det er nemnt i 1244 då Ritabjørn ( abbed Bjørn skrivar ) døydde der, og i 1305 då abbeden Einar vart flutt til Munkeliv. Same året brann klosteret, men vart straks oppattbygd. I 1306 vart innvigd ny abbed, Heming, som er nemnd i 1322. Martin var då klosterprest, og Birge Kolbeinson overprest. I 1326 vart Heming flutt til Munkeliv, og Erling vart då abbed på Selje. I 1329 betalte klosteret på Selje 30 mark i paveskatt. Dette viser at det var lite då. I 1338 var Jon Eindrireson abbed der, men året etter vart han flutt til Skålholt, Island, som bisp. Orm vart deretter abbed i Selje kloster. I 1424 vart det klaga over abbed Stein i Bergen, og då vert det nemnt at ein av munkane i Seljeklostret vart brend, og ein halshoggen. I 1451 var Håkon abbed i Selje. Etter den tida er ikkje klosteret omtala, men det stod seg visst til kring 1500. I 1545 gav kong Kristian III Selje klostergoss til St. Jørgens hospital i Bergen, som på det viset vart godt fundamentert. I Selje kallsbok er fortalt at svenske krigsskip bombarderte klosteret og øydela det. Dette kan ikkje vere rett. Det kan likevel tenkjast at sjørøvarar øydela klosteret kring 1500. Peder Fylling fortel ei segn om at det stod eit benediktiner - eller svartmunkekloster i Borgund i den katolske tida, men vi vantar historiske dokument om dette. Segna veit å peike på svartebror Knuts grav i Borgund.

Dersom det ligg noko til grunn for denne segna, må det visseleg ha vore munkane frå Seljeklosteret som prøvde å skipe eit nytt kloster i Borgund ( i den gamle sælastova ), etter at klosteret på Selje var brent av røvarar. Dette kan høyrast truleg ut, men om denne freistnaden lukkast, er eit spursmål. Klostertida var snart slutt. I 1016 drog Hellig-Olav gjenom landet, etter at han hadde slege Svein Jarl ved Nesjar same året og jaga han til Sviaveldet, der han vart sjuk og døydde ( 1017 ). Kong Olav heftest i kvart fylke og heldt ting med folket, las opp dei kristne lovene, bad folket slutte med avgudsdyrkinga si og tilbe Gud og hans hellige, faste kvar fredag og halde sundagen hellig. I 1021 og i 1027 var kong Olav atter på Sunnmøre, heldt ting med folket og såg etter om kristendomen vart halden. Han let byggje ei fylkeskyrkje i kvart fylke og sette inn prestar til å preika der. Den fyrste kyrkja på Sunnmøre vart bygd i hans dagar, og det drog visseleg ut før det vart bygd fleire. Arnljot Gaddabein som tok den kristne trua og bygde kyrkje i Upsvik ( Stranda ), livde på Olav Kyrres tid. Det vert i ymse bøker fortalt at Hellig-Olav skipa landet i paroki eller prestegjeld og sette inn prestar, men dette kan ikkje vere rett. Det var ikkje vanleg endå at folk høyrde messe; det var berre sakramenta ein skulde søkje ( for betaling ) , og rike folk kjøpte seg stundom messe ogso. Fyrst på Olav Kyrres tid vart messe meir ålment, og då vart landet skift i prestegjeld og bispedøme, men endå heldt heidenskapen seg i ymse bygder. Kyrkja vart frå fyrsten av fullt og heilt statskyrkje. Det var riksstyret som rådde for alt som høyrde kyrkja til, åtte alt, gav lover for alt, fastsette prisen på sakramenta og messene, og påsåg at folk ikkje drog seg undan eller heldt seg burte frå Guds hus og bord. Difor vart det alt i fyrste tida fastsett straff for slike som synte vanvyrdnad for kyrkja. Kongen og ombudsmennene hans såg det som si plikt å passe på at folk heldt seg til kristentrua, men kyrkjer og prestar vart ikkje kvart tingsokn eller skipreide tilplikta å halde seg med i fyrste tida. Det var nok lenge berre ei kyrkje i fylket ( fylkeskyrkja ) og den var det kongen - som heldt og fekk innkomene av. Der skulle alle i fylket kjøpa dåp, konfirmasjon, brudevigsle og andre sakrament, soleis som lova fyresa.( d.v.s.: dei verdslege eller vanlege lovene ). «Nogen kirkeleg legislatur ( lovgjeving ) er der ikke spor av likeså litt som nogen kirkeorganisasjon. Kristendomsbolkerne i de forskjellige lovbøker er sideordnet med lovene om retspleien», skriv K. B. Birkeland i boka: «Under bispestav og kongespir». Han skriv forresten det og at slike kyrkjeskipnad ikkje kan kallast statskyrkje, men berre statsreligion. «Der var intet presteskap, men kongelige embedsmenn, som staten hadde skaffet vielse. Disse embedsmænd var av staten stationeret i parokierne eller sogriene for at gjøre religionen for folket på det offentliges vegne». Dette kan vel høve før 1100 talet; men visst ikkje etter. Birkeland held på at det var soleis til kring 1150, då pavekyrkja gjorde inngrep.

Den katolske kyrkjeskipnaden hjå oss Det er fortalt at kong Olav Haraldson ( Hellig-Olav ) let byggje fylkeskyrkjer og sette inn prestar til å gjere gudsteneste i desse. Vi veit ikkje visst kvar han fekk prestane frå. Han hadde visseleg ikkje med seg mange prestar då han kom til Noreg, og her i landet var det ikkje nok prestar då. Det er ikkje truleg heller at kong Olav fekk prestane frå England sidan, fordi Knut den mektige rådde der, og han var kong Olavs uven. Hellig-Olav måtte visst be erkebispen i Bremen om prestar, eller i det minste å få nokre nordmenn opplærde til prestar ved hans hjelp. I 1025 var ein ung islending utlærd til prest; det er elles lite vi veit om prestane i den tida. Vi les i sogebøkene våre at Noreg vart kristna frå England. Når alt kjem til alt var det kanskje meir den tyske enn den engelske kyrkja som lærde nordmennene kristendomen.

Vi veit at Magnus den gode hadde eit møte med erkebispen i Bremen, men vi kjenner ikkje til om den tyske kyrkje hadde noko rådvelde i Noreg endå. I 1043 vart den stormodige Adalbert erkebisp i Bremen. Han viste tydeleg nok at han rekna Noreg med til sitt erkebispedøme. Kong Harald Hardråde kunde ikkje finne seg i å dele makta med Adalbert, og difor vart dei uvener. Kong Harald måtte ha to bispar til, og desse fekk han innvigd av paven, men då bispane kom til Tyskland, kasta Adalbert dei i fengsel og tvinga dei til å ta mot embeta sine i Noreg av hans hand. Sidan fekk han paven til å senda kong Harald eit formaningsbrev, der det stod at Adalbert skulde styre kyrkja i Noreg, men Harald var ikkje god å bøygje. Sonen Olav var ein mild og god styrar og ein god mann for kyrkja. Paven sette han overlag høgt, og skreiv eit personlegt brev til han. Gregor 7de hadde ei særs omsut for det norske folket, skreiv han, men avdi nordmennene budde ved «verdens ende», kunde han ikkje hjelpe og rettleide slik som han ville. Han bad om at kong Olav Kyrre sende nokre forneme unge menn til Rom for å opplærast til kyrkjelege embetsmenn, og det vart visst gjort. Kong Olav tok til å dele landet i prestegjeld, og bispane fekk faste bustader. Frå den tida kan ein tale om bispedøme. Det vert nemnt tre slike: Bjørgvin, Oslo og Nidaros, men det var visst endå fleire bispar. Bispedøma hadde ikkje visse grenser i den tida, og bispane var berre som kongelege tenarar som skulde fare kringom og innvigje kyrkjer prestar og konfinmere ungdomen i kristentrua. Til kvar bispestol høyrde ei bispekyrkja. Desse vart vigde til Kristus og vart kalla Kristkyrkje, men andre kyrkjer vart vigde til ein helgen, som dei fekk namn etter. ( Peterskyrkja, Mariakyrkje, Johanneskyrkje, Nikolauskyrkje o.s.v ). Dei 3 bispedøma vart snart delt i fleire, for kort tid etter vert det nemnt om bisp på Selja ( Nordfjord ), og like eins i Stavanger og Hamar. Bernhard tysk var visst bisp på Selja. Han var ein av dem bispane erkebisp Adalbert i Bremen fanga, og som laut ta mot embeta av han. Kong Harald jaga difor Bernhard til Island, men Olav Kyrre sette han innatt i embetet sitt. Sunnmøre sokna sjølvsagt under bispen på Selja. Den hellige Sunniva-kyrkja var venteleg bispekyrkje, og der var dei hellige beina til St. Sunniva skrinlagde. Men bispesetet vart flutt frå Selje. Den engelske sogemannen William of Newsbury, som livde på kong Sverre si tid, nemner bispen Tore i Borgund. Hans bispedøme vart venteleg kalla Borgund bispedøme, der som det ikkje hadde namn etter Selje som før. I «Tidsskrift for Sunnmør historielag» ( 1925-1926 ) hev lektor Kr. Bugge peikt på at bisp Tore i Borgund venteleg vart utnemnd kring 1152, og at kong Sverre kanskje flutte han til Hamar bispestol kring 1180. Det vert sidan nemnt ein bisp Tore i Hamar, men ingen bisp i Borgund. Me veit ikkje kvifor bispestolen i Borgund vart nedlagd, men det var nok mest for å spare, dersom det ikkje var noko som erkebisp Eystein Erlandson fekk drive igjenom for å styrkje sin stol. Bispeluten laut betalast på Sunnmøre som i andre bygdelag, og når no erkebispen fekk Sunnmøre attåt det han før hadde, auka hans innkome. Men det kan og tenkjast at Sverre tok både dette og meir til frå erkebispen. Ein kan forresten finne på fleire rimelege hypotesar om dette, men uviss er alt, avdi soga fortel so altfor lite om det. Vi veit berre at Borgund bispestol vart nedlagd før 1200 talet, og at Sunnmøre frå den tida høyrde til Nidaros bispedøme, ( Frå 1622 til Bergens bispedøme ). Som det før er sagt stod det ei kyrkje i Borgund, som vart kalla Kristkyrkja, og sogemenn reknar dette som prov på at det var ein bispestol i Borgund. Den store politiske ugreia i borgarkrigstida fekk visseleg store fylgjer for kyrkjeskipnaden, avdi det var kongen som utnemnde bispar i den tida Harald Gille og sønene hans var kongar. Det er difor ikkje urimeleg at det i den tida var fleire bispar enn det skulde vere. Den mektige Blindheims ætta på Sunnmøre makta visseleg å skipe ein bispestol i Borgund. Den norske kyrkja må reknast til den romersk-katolske, i det minste frå kong Sigurd Jorsalfarars dagar.

Vi veit at kong Harald Hårdråde innsette gresk-katolske ( armeniske ) bispar, og at han studde patriarken i Bysants, senere Konstantinopel, nå Istanbul, alt han kunne frå kyrkjeskismaet 1054. Dei gresk-katolske bispane hans fekk ha embeta sine under Olav Kyrre,og det ser ikkje ut til at erkebispen i Bremen kunde hindre dette. I 1104 vart kyrkja i dei 3 nordiske land knytt fastare til Rom, med di det vart skipa ein erkebispestol i Lund. Derifrå vart den norske kyrkja styrd i kong Sigurd Jorsalfarars dagar og alt til den norske erkebispestol vart skipa i 1152. Kong Sigurd var ein god mann for kyrkja. Då han kom heimatt frå «Det hellige landet», innføyde han tiendeskatten til kyrkja. Kvar mann som åtte klæda sine og 3 mark sylv-verd, skulde betale tiendedelen av all si innkome kvart år. Men det tok mange år før dette vart gjort. Kong Sigurd hadde ogso lova kong Baldvin og patriarken i Jerusalem å skipe ein erkebispestol i Noreg, men dette vart ikkje gjort i hans dagar. Fyrst 20 år etter hans død ynskte nordmennene å få eigen erkebisp. Då vart bispen Reidar send til Rom, der han vart vigd til erkebisp av paven, men på heimvegen døydde Reidar i Paris 1151. Året etter sende paven ein legat til Noreg for å utnemne ein ny erkebisp og skipe på kyrkjestellet her mest mogeleg. Legaten var ein klok og myndig mann, kardinal Nicolaus of Breakspeare, fødd i England, og litt kjend med nordiske folk frå før. Han forstod snart korleis dei politiske tilhøva stod her i landet, og difor heldt han seg til kong Inge som hadde meste makta på si side. Legaten innvigde bispen Jon Birgerson i Stavanger til erkebisp i Nidaros og gav han pallium ( éit breidt band som han skulde ha til merke ). Skipinga av erkestolen i Nidaros vart godkjend av paven i 1154. Straks etter vart Nicolaus of Breakspeare pave under namnet Hadrian 4. Ved hans hjelp vann kyrkja stor makt i Noreg. Kongane måtte gi frå seg retten til å utnemne bispar og heradsprestar, og bøndene fekk ikkje heller ta til prest kven dei ville. Bispen skulde velje prestar, og erkebispen bispar, men erkebispen skulde veljast av domcapitlet i Nidaros og utnemnast av paven. Dette vart vedteke både vestan - og nordanfjells, men på Austlandet skulde kongen innsetje bispar. På Vestlandet gjekk det so ymse med dette i fyrstninga. Domcapitlet i Nidaros var erkebispens råd. Det var prestar ( kannikar ) som hadde prestekall andre stader i landet. To av dei hadde kall på Sunnmøre ( Borgund og Herøy ). Her heldt dei vikarar eller capellanar i staden sin. Nyskipinga av kyrkja i Noreg forde med seg ein ny skatt, paveskatten eller prestepengar, 1 pening av kvar som åtte 3 mark. Kyrkjetienda skulde skiftast millom bispen, presten, kyrkja og dei fattige i 4 like deler. Dessutan skulde den som ville, ha lov å gi kyrkja tiendedelen av all eigedomen sin. Før hadde ingen lov å gi burt jordgods til uskylde, avdi jordgodset skulde høyre ætta til og gå i arv frå foreldre, til born, og i andre høve til næraste ættingane. Det kan visst segjast om dei norske bøndene at dei framum andre var sjølveigarar før 1200. Dei åtte gardane sine mykje meir mannjamt her i landet enn i noko anna land i verda. Etter 1200-talet var det mange som gav burt gardane sine til kyrkja for å få sælebot eller syndsforlating og ein lukkeleg død; og etter døden skulde det syngjast sjælemesse for slike, for å få sjela fort og godt ut av skjerselden ( skirslingselden ). Dette var sikraste måten å verte frelst på. Då kardinal Nikolaus fekk bøndene til å gå med på lovbrigdet dette kravde, var det visst ingen som tenkte seg at flest alle bønder ville gi burt jordgods til kyrkja, og at mange ville selje jordgods som dei hadde odel på, men slik verka lovbrigdet med tida. Bøndene hadde ikkje nok skyn på kva verd jordgodsa hadde for ætta. Ingen kunde ta gard og grunn frå nokon som hadde odel på eigedomane sine, ikkje om han var skuldig mange gonger so mykje som han kunde eller ville betale. Av den grunn vart ingen odelsbonde fattig.

Kyrkja nytta den retten ho hadde til å få tak i jordgods, og kyrkjegodset auka difor tid for tid heilt til reformasjonen; då åtte ho pålag halve landet. Den andre halvdelen var det mest stormenn som åtte. Dette vart fylgjene av det lovbrigdet kardinal Nikolaus fekk vedteke. Han fekk forresten vedteke mange lovbrigde, men ingen fekk so store og låke fylgjer som denne §. Sumt av det han kravde vedteke, gjekk ikkje nordmennene med på, t. dømes det at prestane skulde live i cølibat, dvs. ugift. Han fekk derimot lovfest at erkebispen tilsette prestar. Før var det kongen som tilsette prestar ved småkyrkjene, og bøndene ved heradskyrkjene, men slikt var ikkje rett kristendom, sa Nikolaus. I Gulatingslova vart det skrive at bispen skal råde for kyrkjene og tilsetje prestar, men han skulle ikkje ha lov å flytje presten or heradet, dersom han hadde hus og heim, og bispen hadde heller ikkje lov å refse nokon prest med «hogg og slag». Etter den kanoniske kyrkjelova hadde bispane lov å pryle dei prestane som forbraut seg. Bispane skulle tilsetjast av prestekollegiet ved bispestolen, og skulde ikkje lenger vere kongens tenarar. Dermed var det pavelege hierakiet vorten røyndom i Noreg ogso. Erkebispen og domcapitlet fekk døme i alle kyrkjelege saker etter eigne lover. Heretter vart erkebispen høgste domaren i landet jamsides kongen. Dei to fyrste erkebispane i Nidaros, gjorde lite av seg. Reidar, den fyrste, døydde med det same han hadde fått palliet av paven i Rom, og Jon Birgerson, den andre erkebispen vår, var sjukleg og veik, og døydde alt i 1157, etter å ha sete på erkestolen i 5 år. Men same året, 1157 fekk me ein erkebisp som kom til å setje store merke etter seg. Det var Øystein ( Eystein ) Erlandson. ( Snorre fortel at han vart erkebisp i 1161, men det er eit mistak ). Øystein fekk bøndene i Trøndelag til å gå med på å betale bøter til erkebispen etter vekt, og ikkje som før, med mynta pengar, avdi ein sylvøyre i mynt var ikkje verd meir enn ein halv vegen sylvøyre. Kongen laut finne seg i denne skipnaden, og soleis styrkest erkestolen mykje. Øystein kunde ogso bruke dei skattane han fekk. Han bygde kyrkjer og la gods til dei. Mest er han namngjeten fordi han bygde domkyrkja i Nidaros. Det er elles mykje å fortelje om Øystein Erlandson, og etterdi han var sunnmøring, eller i det minste av sunnmørsk ætt, må det nemnast litt av hans livssoga her - så mykje som mogeleg i eit stutt oversyn som dette. Erkebisp Øystein er ein av dei største høvdingane Noreg hev havt. Han var klok og veltalande og ein manneleg høvding og god far for kyrkja. Om ætta hans er det alt fortalt noko før. Det fyrste vi høyrer om Øystein er fortalt i kong Inge Haraldsons soga. Kong Inge gjorde Øystein til hirdprest og sidan til fehirde ( skattmeister ), og då erkebisp Jon døydde i 1157, sette kong Inge fehirden Øystein på erkestolen i Nidaros, utan å spyrje bispane til råds. Det var domkapitlet i Nidaros som skulde peike ut ny erkebisp. Domkapitlet eller prestekollegiet i Nidaros var ein flokk prestar ( 15-20 mann ) som hadde prestekall andre stader i bispedømet, men budde i Nidaros og gjorde teneste ved domkyrkja og andre kyrkjer der. Desse prestane vart ogso kalla kannikar eller korbrør. I andre land hadde kannikane ogso andre titlar t.d.: prost, erkedekn, erkeprest, dekan og kantor eller songmeister. To av kannikane i Nidaros hadde prestekall på Sunnmør, ( Borgund og Herøy ), ein i Romsdalen ( Veøy ) og ein på Nordmør ( Tingvoll ). Det er ikkje nemnd at domkapitlet i Nidaros peikte ut ny erkebisp denne gongen. Øystein var visst ein ukjend mann i Nidaros før 1157, avdi kong Inge helt til på Austlandet; der hadde han dei fleste med seg. Trønderne var mannjamnt på kong Sigurds parti til han fall 1155, og sidan på kong Øysteins parti til 1157, og deretter tok dei Håkon Herdebreid. Det er lite eller inkje som tyder på at erkebisp Øystein var trønder. Om sunnmøringane vert det fortalt at dei gjekk over frå kong Øysteins parti til kong Inges, - både Blindheims-karane og Bård Standal.

Kanskje Øystein Erlandson var med desse. Det drog ut før Øystein reiste til Rom etter pallium, men det kom seg ikkje av at paven motsette seg valet. Vi veit ikkje anna enn det at Øystein fekk pallium av paven så snart han kom til Rom. Pallium var eit 3 tumar breidt kvitt ullband med svarte krossar i; som erkebispane bar på høgtidsdagar og festdagay. Dette bandet skulde fylgje erkebispen i grava. Snorre fortel at trønderne tok vel imot Øystein Erlandson og gjekk godviljug med på å auke sakøyra til erkestolen, soleis som før sagt. Men i 1162 klaga dei ille på erkebispen, fordi han hadde tvidubla innkomene sine. Erling Skakke sa seg samd i desse klagemåla, men gjorde inkje for å rette på det. Året etter sende pave Aleksander 3dje ein legat Stefanus til Nidaros. Han var hjå Øystein erkebisp heile vinteren. Dei lyste til eit stort kyrkjemøte for heile «Noregsveldi», og drog til Bergen, der møtet skulde haldast, so snart sumaren kom. Det samlast ein stor møtelyd der.

Omframt erkebispen og legaten møtte alle bispane og mange prestar og høvdingar, serleg merkte ein seg den mektige islandske høvdingen Jon Loftson, dotterson til kong Magnus Berrfot. Snart kom ogso Erling Skakke med den 8 års gamle kongen Magnus Erlingson. Erkebispen og Erling samtalast ofte på tomannshand. Ein dag sa Erling: «Er det sant, herre, som dei segjer, at De hev tviauka sakøyra dykkar der nord i landet?» «Ja, sant er det», svara erkebispen, «men bøndene gjekk godviljug med på det, for å ære Gud og styrkje hans rike». «Men korleis samstavar slikt med den hellige kong Olavs lov ?» spurde Erling. «Kanskje De hev gjort noko meir enn lova samtykkjer i ?» Då svara erkebispen: «Den hellige kong Olav skreiv lova som folket den gongen gav sitt jaminne til; men han skreiv ikkje eitt ord om at det skal vere forbode å auke Guds rett.» «Vil De auke retten Dykkar på denne måten», sa Erling, «so lyt De ogso hjelpe oss å auke kongens rett.» «Til det må eg svare», segjer erkebispen, «at sonen din hev fått mykje meir makt og rett enn Norigs lov tillet. Er det sant, som De trur, at eg ulovleg hev tviauka sakøyra nord i landet, so er det mykje større lovbrot at den er teken til konge i Noreg, som ikkje er kongeson; slikt hev aldri hendt før.» «Men var ikkje De med på dette då?» spurde Erling. «Sant nok, Erling», svara erkebispen; «men eg var med fordi Du den gongen lova å styrkje Guds rett i heile riket». «Ja, eg lova det», sa Erling. « Og eg vil styrkje Dykkar makt og rett ogso, dersom De vil gi kong Magnus kongevigsle. Dermed kan De bøte på det, at han ikkje er kongsson.» Deretter gjekk samtala deira roleg og venleg, og enda soleis at dei lova å hjelpe kvarandre. Erkebispen fekk legaten til å gå med på at Magnus vart krynt, og høvdingane gjekk med på at erkebispen og bispane kåra ny konge, når Magnus fall ifrå. På den måten skulde alle kongane i Noreg ta landet i len av kyrkja. Deretter vart kong Magnus høgtideleg krynt av erkebispen. Dette var den fyrste kongekryning i Noreg. Men kyrkja nådde aldri meir til slik politisk makt her hjå oss. Øystein erkebisp hjelpte trufast Erling og Magnus å knekkje uppreistflokkane, ein etter hin. Den siste flokken Sverre og bjørkebeinane. vart dei likevel for dryg. Då Sverre i 1178 stemnde nordetter til Nidaros med hæren sin, samla erkebispen bymennene i Nidaros. Dei manna 5 skip og la ut til Hatlehamaren; der møtte dei Sverre med like stort fylgje. Det vart eit hardt slag, og erkebispen vann. Han synte seg her som ein dugleg hærførar. I 1180 drog han over til England og heldt seg der til 1183; då kom han til Bergen att til kong Magnus. Ikkje lenge etter kom Sverre uventa over dei der, og jaga dei ut or byen. Men erkebispen ville ikkje fly. Han gjekk til Sverre og vart forlikt soleis at han skulde halde seg i ro i Nidaros og ikkje blande seg i krigen. I dei åra som no kom, la han mykje arbeid på kyrkjebyggjing etter den gotiske stilen, som han nyleg hadde lært i England. Den gotiske stilen merkjer seg serleg ut med spisse bogar. Den eldre ( romerske ) stilen hadde runde bogar. I Nidarosdomen ser ein både romerske og gotiske bogar.

I 1186 var dei mest ferdig med domkyrkja ( den eldste delen ), og erkebispen gjekk for å rettleide bygningsformannen i arbeidet. Han fortel sjølv om dette i eit brev: «Eg, Øystein, av Guds nåde biskop i Hellig-Olavs kyrkje, vart av byggmeisteren beden om å sjå på eit arbeid uppe på toppen av kyrkjemuren. Då vi var komne dit opp, datt steglaset ned med oss. Dei andre treiv seg fast og vart hangande; berre eg datt ned og vart boren burt som død. Ei stund etter kom eg til meg sjølv att, og kjende at eg var svak og hadde brote sidebein. Eg vart svært sorgfull ved å tenkje på at det var berre 3 dagar att til «Martyren» sin festdag ( 29. juli ), då folk samlast ( i Nidaros ) i store flokkar. Eg bad til Martyren at eg måtte verte so frisk at eg kunne vere med i processjonen, og dette hende. Eg var med, eg preika, og eg tykkte endåtil at eg var vorten sterkare enn før.» Men Øystein Erlandson var ikkje berre kyrkjebyggjar, politikar og ein mektig far for den norske kyrkja; han var ogso ein stor vitskapsmann, serleg sogemann; Han fekk munken Tjodrik i Nidarholm kloster til å skrive vår fyrste fedrelands-soge omkring 1178. Boka er dedicert til erkebispen. Om hausten 1187 vart Øystein sjuk og måtte for det meste halde senga heile vinteren utetter. Kong Sverre heldt då til i Nidaros. Han gjekk til erkebispen, og dei talast ved om mangt og mykje i einrom. Sverre fortalde sidan at erkebispen bad han om forlating for det gale han hadde gjort mot kongen. Det var kanskje den banlysinga som Øystein lyste over Sverre, dette serleg gjaldt. Elles er dette nokso uklårt, og Sverre ville ikkje ha noko meir snakk om det. Natta etter Pålsmessa, 26. januar i 1188 døydde erkebisp Øystein. Han vart gravlagd i skrudhuset i Nidarosdomen. Dette var ei stor tidend kringurn i landet, segjer soga, og alle tykte at det var ein stor «saknaddaude». Det gjekk sidan segner um at han var hellig, og på eit bispemøte i 1209 lyste erkebisp Tore han ut som «heilagmenne» ( helgen ). Kong Sverre sette seg fyre å knekkje hierakiet i Noreg, og derfor for fekk ikkje domkapitlet i Nidaros peike ut ny erkebisp. Dette vart gjort på eit møte i Bergen, og Eirik Ivarson, bispen i Stavanger, vart vald til erkebisp, men dette var imot kong Sverres vilje. Eirik fekk pallium av paven, og vart godt motteken i Nidaros. Det synte seg snart at han var meint på å verje om kyrkja av heile si evne, og difor bar det straks til strid med kong Sverre. Men Sverre var ikkje den som gav etter. Han jaga erkebisp Eirik til Lund, og der laut han vere so lenge Sverre livde. Han klaga til paven og lyste kong Sverre i ban, og lyste interdikt over heile Noreg. Erkebisp Eirik vart blind, og då dette frettast i Noreg, sa Sverre at banstrålen hadde råka erkebispen sjølv og ingen annan. Presteskapet vart tvinga til å gjera sitt arbeid som vanleg. Men dei siste åra Sverre styrde, var det ingen bisp i Noreg. Sverre vart sjuk og døydde i 1202. På det siste rådde han Håkon, sonen sin, å gjera forlik med kyrkja, når han vart konge. Då erkebispen fekk dette tilbodet, vart han glad og skunda seg å avlysa pavebannet over Noreg. Han drog til Nidaros att og vart vel forlikt med kong Håkon Sverreson. Men paven vart leid på Eirik fordi han gjorde dette utan hans samtykkje, og skreiv difor eit hardt brev til erkebispen at han ikkje hadde rett og makt til slikt, og påla han å kunngjere at banlysinga ikkje var teken burt endå. Men erkebispen ville ikkje småklæ seg til slikt; han let det skure med det som gjort var. Det gjekk eit års tid. Då fann det rettast å segje frå seg erkebispembetet ( 1205 ). Deretter var Tore Gudmundson erkebisp frå 1206-1214, og Guttorm frå 1215-1224. Dei var kloke og fredsame båe, men gjorde ikkje særs mykje for kyrkja. Tore var far til bjørkebeinhøvdingen Sigurd biskopson, og Guttorm var bror til bjørkebeinhøvdingen Hallvard skygne. Domkapitlet og Skule jarl valde abbed Sigurd på Tautra til erkebisp etter Guttorm, men kong Håkon ville ikkje ha han. Då dei bad kongen om å godkjenne valet, skreiv han ei klage på Sigurd, og sende kanniken Peter av Husastad til paven med denne klaga. Kongen bad ogso om at paven gav Peter pallium som erkebisp i Nidaros.

Ikkje lenge etter kom Peter att og hadde fått pallium. Kongen vart overlag glad då han høyrde dette, men Skule vart groveleg harm. Han meinte at Peter var uverdig til eit so høgt kall. Kongen baud seg til å fylgje den nye erkebispen til Nidaros og hjelpe han alt han kunde. Erkebisp Peter for likevel åleine til Nidaros og overtok embetet sitt utan motstand frå Skule og - domkapitlet. Han var ein klok og venleg mann og forstod å tale seg inn både hjå vener og uvener. Med Skule vart han snart forlikt, og då det leid på, vart han ein av Skules beste menn. Men dette vart eit vonbrot for kong Håkon. Det fyrste året stod han likevel mest på kongens side. Dei skulda han då for falskheit og vingling i politikken. Jamvel Erling Ljodhorn, som var ein av næraste frendane til erkebispen, klaga over at erkebispen ikkje var å lite på. «Men det er noko som hev hange på oss Standalamenn, dette», sa han. Peter av Husastad var son til Brynjulv på Husastad, som var son til sunnmøringen Bård Brynjulvson Standal. Mor til erkebispen var dotter hans Peter Burdarsvein, sonen hans Sauda-Ulv, son til Brigida som var dotter til Ulv stallar og Jorunn Torsbergsdotter frå Giske. Erkebisp Peter fekk snart røyne at det er uråd å gjere alle tillags, enn segje: vere allemanns ven. Ikkje kunne han halde seg utanfor striden, og ikkje kunde han hjelpe båe partia. Dei fleste i Trøndelag heldt med Skule Bårdson, og difor tok erkebispen det råd å halde seg til han. Men han slapp å ta del i den striden som no tok til for ålvor, avdi han døydde alt 9. okt. 1226. Deretter var Tore den trønderske erkebisp nokre år, men berre i namnet. I 1230 vart Sigurd Eindrideson erkebisp. Han sat på erkestolen i 22 år og gjorde mykje godt for kyrkja. Hertug Skule lika han ikkje, avdi han stod trufast på kong Håkons side. Faren Eindride Peine frå Uppdal hadde vore Filip jarls merkesmann og eir trufast kongsmann. Erkebisp Sigurd prøvde ofte å mekle forlik mellom Håkon og Skule, og det var mest han å takke at krigen ikkje braut ut før. Han førde i det heile ein greid politikk og merkte seg aldri ut på annan måte enn som den fredelskande kyrkjestyraren han var. Det gamle norske lovverket hadde ned gjenom tidene fått ymse små tillegg og brigde, men var stort sett det same som i Hellig - Olavs dagar. Rett nok fekk kyrkja eigne lover i kong Inge Krokrygg og Magnus Erlingsons tid, men desse hadde Sverre teke attende for det meste. Håkon Håkonson tok i 1240 for seg å reformere dei ulike norske lovene, og i 1244 fekk han på Øyreting vedteke ein «Kristenrett» som var skriven etter samråd med erkebisp Sigurd. Det vanta likevel nokso mykje på at kyrkja fekk den makt og rett som ho hadde før Sverres tid. I dei siste åra Sigurd livde, fekk han fullføre det store, svære vestskipet i Nidarosdomen. Erkebisp Sigurd døydde 6. mars 1252. Til hans ettermann tok dei korbroren Sørle i Hamar, men han døydde før han kom til erkestolen i Nidaros. Deretter valde domkapitlet bondehøvdingen Einar Smjørbak, som i 1240 gav den unge Håkon Håkonson kongenamn, til erkebisp. Han var son til Gunnar Grjonbak, lagmann i Frostating laget. Det var kongen som dreiv dette valet igjenom, men han fekk forresten ikkje stor glede av den nye erkebispen. Dei døydde same året, 1263 båe. Domkapitlet valde då abbed Birger i Tautra kloster til erkebisp. Han var presteson, ein ætting av Bård Standal, og ein ekte kyrkjearistokrat; men kong Magnus lika han ikkje. Då han kom til paven for å få pallium, ville ikkje paven godkjenne valet, avdi han var presteson og klostermann. Då kong Magnas Lagabøter høyrde dette, fekk han drive igjenom at den gamle Oslo bispen Håkon vart vald til erkebisp. Det var denne mannen som hadde fått kong Magnus gift med den danske kongsdottera Ingeborg. Håkon var far til rikskanslaren Tore Håkonson som var gift med Ingeborg, syster til den velkjende krigshelten «Mindre-Alf» av Tornborg og dotter til Erling Alvson, syslemann i Borgesysla ( Sarpsborg ), som var son til Ingeborg Bårdsdotter, syster til hertug Skule, gift med Alv av Tornberg, som i 1220-1230 åra var Skules syslemann på Sunnmøre, og budde i Borgund by, etter det Sturlunga soga fortel. Alv i Borgund stod trufast på Skules side, og er nemnd som ein av førarane for varbelgpartiet.

Erkebisp Håkon sat berre nokre år på erkestolen. Han døydde i 1267, og ein kannik i Nidaros, Jon Raude vart vald til erkebisp. Denne stig upp som ein myndig og verdig kyrkjestyrar, jamsides Øystein Erlandson og Sigurd Eindrideson. Han var elles ein stridlynd mann, ulik kong Magnus. Desse to kom tolleg godt utav det med einannan, mest avdi kongen var so mild og gav etter når det kneip. Jon Raude fekk difor drive igjenom mange ombøter for kyrkja, men mest syrgde han for å forsyne erkestolen med nye innkomere Alt i 1272 finn vi han i ferd med å lage nye kyrkjelover, og i 1277 fekk han vedteke ei samling lover som vart kalla Jon Raudes «Kristenrett». Han fekk hermed nye oppatt den gamle lova om at kyrkjelege personar og saker berre kunde dømast etter kyrkjelovene. Bispane skulde ha rett å innsetje prestar i både dei kyrkjene som kongen åtte, og i dei andre, utan at kongen og folket samtykte. Kongen skulde ikkje ha noko å segje ved nye bispeval. Ingen kyrkjeleg person skulle vere med i krig eller betale leidings for seg, utan bispen eller erkebispen samtykte. Den siste kunne ha 100 sveinar fri for krigsteneste, bispane 40 og prestane 2 mann fri. Nye lover som var til skade for kyrkja, skulde vere ugyldige. Bispane skulde ha det avgjerande ord, når det skulle veljast ny konge, og når formyndarar for ein konge skulde veljast. Erkebispen skulde ha rett å slå mynt som var jamgod med den kongelege mynta. Erkebispen skulle dessutan få ymse bøter som før vart betalt til kongen. Hermed var kyrkjemakta overlag mykje styrkt, mest jamnsterk med kongemakta. Men folket mislika dette. Magnus Lagabøter tøygde seg lengst han kunde for å bli kvitt det endelause gnålet frå erkebispen, men han fekk snart sanne det gamle ordet, at mykje vil ha meir, o.s.b. Dette synte seg endå meir då. Magnus var død ( 1280 ) og ein ny konge, Erik Magnusson skulle krynast. Då kravde erkebispen ei handfesting so strid at lendmennene sa nei. Jon Raude dreiv likevel sitt fram. Men hermed braut striden mellom kyrkja og kongemakta ut for ålvor. Kongsrådet tok til å drive inn skattar av kyrkjelege personar som meinte seg å vere fritekne for skatt, og då desse ikkje ville betale, påla kongsrådet folk å halde att kyrkjeskatten ( tienda ), avdi det var kome ulovlege tillegg, vart det sagt. Tienda skulde delast i 4 like deler, mellom bispen, presten, soknekyrkja og dei fatige. Riksråden Bjarne Erlingson av Giske hadde alt lyst ut at Jon Raudes «Kristenrett» skulde være heilt ugyldig, og at ein berre skulde rette seg etter kyrkjelovene frå 1244 med tillegg fra 1280. Jon Raude lyste han i ban, men Bjarne enste ikkje dette. Riksrådet kunngjorde at alle som motsette seg påboda frå rådet og kongen; fekk ha seg ut or landet. Erkebispen og to andre bispar fann det då rettast å fly. Erkebispen flydde til Skara i Sverike, der han døydde 21, desember 1282. Dei andre bispane drog til paven for å klage si nød, men han kunde ikkje hjelpe dei. Han skreiv berre eit vakkert brev til riksrådet at han måtte få den skatten han skulde ha, men forresten kunde dei skipe kyrkjelovene som det kunde høve. Då riksrådet fekk dette brevet, tok dei attende påbodet om at sylv og pengar ikkje måtte sendast til paven, og då legaten frå paven kom for å krevje inn den vanlege 6-års-skatten ( peterspengane ) i Noreg, fekk han med seg tilbake ein liten last - 2314 mark reint sylv. Riksrådet vann ein full og heil siger over kyrkja i Noreg, mykje lettare og snarare enn nokon trudde. Den unge kongen Erik Magnusson fekk etter dette, namnet «Prestehatar», men sidan synte han at han ikkje fortente dette namnet. Han gav godviljug kyrkja att det meste av det som var fyreskrive i Jon Raudes «Kristenrett». Det tok lang tid for å finne ein ny erkebisp i Nidaros, etter at Jon Raude var død. To år etter valde korbrørne biskop Narve i Bergen til erkebisp, men då Narve kom til paven etter pallium, ville ikkje han godkjenne valet, avdi Narve var bisp i Bergen, vart det sagt. Det gjekk heretter 2 år til.

Då valde korbrørne ein av kannikane i Nidaros, Eindride, til ny erkebisp. Dette var ein mann etter pavens hjarte, men Eindride torde ikkje ta imot kallet, avdi han visste at riksrådet stod han imot. Då for nokre av korbrørne til paven og fekk han til å godkjenne at biskop Jørund i Hamar vart erkebisp i Noreg. Den 10. oktober 1288 steig so Jørund opp som erkebisp i Nidaros, og dermed tok ein ny kyrkjestrid til, men ikkje so fæl som den kring 1280, avdi kong Erik prøvde å kome til einskap med erkebispen. Jørund laut likevel gå med på at tienda skulde betalast etter reglane frå erkebisp Sigurds tid. Jørund prøvde sidan å stemne ein for ein av dei riksrådane som i 1280 hadde teke attende Tunsbergsemja frå 1277. I november 1290 vart Bjarne av Giske innstemnd for erkebispens domstol, men han møtte ikkje. Heile saka vart ikkje anna enn berre prat. Erkebispen tok det heller ikkje so hardt, som ein kan forstå av det som sidan hende. Bjarne gav store gåver til kyrkjene i Borgund og andre stader i landet, men det er ingen ting som tyder på at han vart tvinga til dette. Det var visseleg noko han sjølv fann på for å få fred med Gud og kyrkja. Sidan er det likt til at han stod på god fot med erkebispen. Presteskapet hadde fått anna å tenkje på no, avdi 2 frikyrkjelege munkeordenar, preikebrørne og tiggarmunkane, for kringum i landet og stal tiltrua og hjartelaget for dei offentlege prestane og bispane. Det vart ein heit strid mot desse, og sume stader som t. d. i Bergen gjekk det ufyse til. Erkebispen prøvde å halde seg utanfor striden med munkane. Dette kom vel mest av, at han mislika likso mykje sine eigne folk. I dei åra erkestolen stod ledig, hadde korbrørne synt mathugen sin på ein lite pynteleg måte. Dette gjekk mest ut over erkestolen og domkyrkja. Men Jørund var ikkje den mannen som kunne finne seg i slikt. Alt i 1291 var striden mellom han og domkapitlet i full gang. Korbrørne bad om kongens hjelp. Erkebispen fekk åt seg ein lærd utlending, Jon Fleming ( Flanderen ), for å føre saka hans, og dessutan den lærde islendingen Laurentius ( Lars ) Kalfson som nokre år var prest i Borgund, eller berre kapellan for korbror Arne, som vert nemnd som prest i Borgund i 1280 og 1296. Lars Kalfson fekk ein uekte son i Borgund med Turide Arnedotter. Guten fylgde sidan far sin over til Island, der han gjekk inn i Tingøyre kloster. Turide fekk ogso ein uekte son med Oslo-bispen Salomon Thorhaldson medan han var prest i Borgund kring 1310. Lars Kalfson vart bisp på Island. Det vart skrive ei heil soga av denne mannen. I denne soga vert mellom anna fortalt at i jula 1294 fekk dei høyre det fyrste krutskotet her i Noreg. Det var ein utlending som leika seg med «hærbrest» i Bergen for å skræme folk. Men det var ikkje noko nytt for Lars Kalfson. Han var so lærd at han visste kva krut var laga av. Kol og salpeter nemner han rett nok ikkje. Ingen var so flink å skrive som han. Dertil var han ein flink talar og klok mann. Erkebispen stod seg godt så lenge han hadde Jon Fleming og Lars Kalfson hjå seg, men sidan gjekk det verre. Striden gjaldt serleg innkomene av jordegodset som godtfolk hadde gitt til kyrkja i Nidaros. I erkebisp Sigurds landskyldsbok frå 1244 ser ein mellom anna at St. Hallvards altar ( kapell ) i Nidaros-domen åtte nokre gardar på Sunnmøre. Vi veit ogso at Jomfru Mariaaltaret og Blasiusaltaret i domkyrkja åtte gardar på Sunnmøre. Det vert nemnt 14 slike altar i domkyrkja, men dei trur at det ei tid var over 20 slike kapeli. Nokre av desse kapella kan ein sjå endå. Det var skipa soleis at kvar kannik hadde eit kapell for seg, og sende derifrå sine bøner til «Martyren» for soknefolket sitt. Borgundpresten hadde visst Jomfru Maria-kapellet og Herøypresten Blasius-kapellet, men St. Hallvards altar må ha høyrt til ein annan Sunnmørsprest ( Ørskog eller Volda ). Veøy presten hadde det hellige Kross-altaret, og Tingvollpresten St. Laurentius-altaret. I 1296 ser vi at Bjarne av Giske heldt ting med bøndene på Sunnmøre for å få greie på kva gardar det var ( på Sunnmøre ), som var gitt til eit visst altar, og kva gardar som var lagde til kapitel-bordet. Det var strid om landskylda. Av all innkoma som høyrde til kyrkjebordet eller kapitelbordet, skulde erkebispen ha minst halvdelen. Resten skulde delast millom kannikane.

På eit møte i Tautra kloster 1297 fekk kongen, rikskanslaren og Bjarne av Giske forlike erkebispen og korbrørne, men det varde ikkje lenge før striden tok til att. Håkon den femte, som i 1299 tok kongedømet etter Erik, bror sin, stod heilt på erkebispens side og tvinga endå kor brørne til å bøygje seg for Jørunds dom. Dette gav erkebispen slikt mot, at han på eit kyrkjemøte i Oslo, 1306, prøvde å drive igjenom noko av Jon Raudes lov, men då tykte kongen at han gjekk for langt. Han slo reint handa or erkebispen, og emna sidan på å kuve kyrkja endå meir enn før. I 1308 gav han ut den store rettarbota i Tunsberg mot aristokratiet, ( som det før er fortalt om ). Samstundes gav han ogso ei rettarbot um den rett og skyldnad presteskapet skal ha. Her segjer kongen at det skal vere forbode å pålegge folk nye bøter. Berre slike bøter som var gjeldande før Jon Raudes tid, skal vere lovlege, og gåvebrev som folk fær oppsett på sitt siste, skal ikkje haldast lenger enn dei gamle lover tillet. Segl og ring som tilhøyrde landverja, skulle på gamal vis gøymast i kyrkja. Når prestar og klerkar døydde, skulle frendane deira ha lov å dele arven som fall. Alle klerkar og sveinar åt presteskapet skulde stå under same lov og lydnad mot kongen som andre kongelege menn. Erkebispen skulde likevel ha 100 mann, bispane 40 og prestane 2 sveinar fri for krigsstyr ( som før ). Folk skulle ikkje ha lov å gå med på at prestane og bispane fekk pålegg eller nye tillegg til innkomene sine. Det skulle ogso vere forbode å betale for jordfesting, barnedåp og nattverdsakramente, utan ein sjølv ville, og prestane skulle ikkje be om betaling. I små bygder der bøndene hadde bygd kapell, men ikkje kunne få prest, skulde folk veve fritekne for å betale tiend ( prestereidsla ). Kyrkjelege personar skulde i mange høve dømast av kongelege domarar, og dersom nokon av presteskapet motsette seg kongelege påbod, skulde dei misse embedet sitt. Tilsist skriv kongen: «Dette brevet vårt er skrive, upplese og samtykt av ålmugen i vårt tiande regjeringsår». Denne rettarbota førde med seg nokso mykje ugreide, men presteskapet var so svekt etter den lange striden med erkebispen Jørund, at kongen vann med ein gong. Jørund var vorten trøytt og lei av all striden, og prøvde å halde seg burte frå Nidaros so mykje som mogeleg. Han reiste mykje kringom i bispedømet, heilt opp til Varanger i Finnmarka. Korbrørne hadde gjort han reint umyndig. Endeleg døydde han, 11. april 1309. Då vart ein av kannikane, Eiliv Arneson Kortin eller Korte vald til erkebisp. Han var ein klok og myndig mann, men makta ikkje å halde strid og usemje burte frå kyrkja. Det gjekk ikkje so ufyse til som i Jørunds dagar, men det var like fullt ein låk strid som kyrkja leid vondt av, endå om erkebispen trette tilbake noko av det som før var mist. Då kong Håkon døydde i 1319, var erkbispen sjølvskriven som formann for riksrådet, soleis som Magnus Lagabøtars lov fyresa. Dei valde ein ny konge, Magnus Erikson, men avdi denne var umyndig, fekk erkebispen det meste av landsstyringa. I 1323 innsette han, etter riksrådet sitt råd og samtykkje Erling Vidkunnson av Bjarkøy og Giske til riksstyrar i staden sin. Han synte med dette eit stort høgsinn som han hev ære av i alle tider. Erkebisp Eiliv synte forresten i fleire høve at han heldt landsens bate for det høgste. Han nytta ikkje alle gode høve han hadde til å klore noko til kyrkja. Han døydde 2. november 1332, og rikskanslaren Pål Bårdson vart vald til ny erkebisp. Pål var ein maktsjuk og stridklok mann. Han var forresten ikkje nokon maktsjuk kyrkjearistokrat; det var berre som springbrett han nytta seg av erkestolen for å få tak i riksstyringa, og han fekk styre mest som ein drottsete alle dei åra han sat på erkestolen. Presteskapet let seg heretter lite med det dei hadde frå før, og ein høyrer lite eller inkje om strid millom kyrkja og riksstyret etter 1319. Pål Bårdsen gjorde sitt beste for å fremje landsens velferd i alle måtar, og likna i dette, Eiliv Kortin. Dei fortener ros for dette, båe to. Erkebisp Pål Bårdson døydde 1. februar 1346, og korsbror Arne Einarson Vadi vart vald til erkebisp.

Ingeborg, mor hans, var syster til Eiliv Kortin. Arne Vade sat ikkje lenge på erkestolen; han døydde av Svartedauden hausten 1349. Bispane i Bergen, Stavanger og Hamar fall ogso for Svartedauden, berre gamle Salomon i Oslo, den gamle Borgunds-presten, livde over, og fekk velje ny erkebisp saman med den einaste korbroren i Nidaros, som livde etter sotta. Abbeden Olav på Nidarholm kloster vart vald. Han drog til Avignon etter pallium ilag med frenden sin, Erling Vidkunnson av Giske. Erkebisp Olav kalla saman eit kyrkjemøte i Nidaros i 1351 for å rette på skiplinga etter svartedauden. Det vart klaga over at ulærde folk var tilsette som prestar, og at mange prestar ikkje livde eit sømelegt liv. Dette fekk erkebispen retta på so godt han kunde. Det er forresten lite fortalt i soga om kyrkjestyringa kring 1350. Det fortelst at Olav fekk reist kyrkja opp etter det store forfallet ho var komen i. I 1352 heldt han eit nytt kyrkjemøte i Bergen. Det religiøse livet tok visseleg til å vakne etter Svartedauden, men det er likevel lite eller inkje som tyder på noko særs åndeleg atterreising i kyrkja. Det som sidan vert fortalt, tyder berre på at det norske folket veikna både religiøst og politisk set. Erkebisp Olav døydde i Oslo, 14. august 1371, av den vesle mannedauden, som på den tid reiv burt mykje folk på Austlandet. Trond Gardarson vart erkebisp etter Olav i 1372, og sat på erkestolen i 9 år. Han døydde i 1381. Det siste året han livde, vigde han ein ny bisp i Stavanger. Men dronning Margreta ville ha ein danske på bispestolen der, og dåtteleg kom det ein slik kar med brev frå paven, at Stavanger bispestol var hans, og den norske bispen laut ha seg burt. Det var forresten fleire slike døme på «simoni» i den tida. Pavane var ikkje betre enn andre. Det var no ei tid 2-3 pavar samstundes, som lyste kvarandre i ban. Fylgene av denne krigen synte seg alle stader i pavekyrkja; ikkje minst hjå oss. Det gjekk mykje tilatters med kyrkja. I 1381 valde domkapitlet nordmannen Håkon Ivarson, visstnok korbror, til erkebisp etter Trond. Året etter gav han seg på ferd til paven etter pallium, men i Tyskland frette han at ein danske, Nikolaus Rusare, alt hadde vore hjå paven og fått pallium som norsk erkebisp. Nikolaus Jakobson Finkenoghe Rusare var ein dansk adelsmann som hadde vore i teneste hjå Valdemar Atterdag og dottera Margreta, og no hadde dronning Margreta lurt seg til å sende denne karen til paven for å verte innsett som norsk erkebisp. Dronninga betalte nok paven for umaken, og difor vart denne uverdige Nikolaus Rusare erkebisp i Noreg. Presteskapet her i landet ville ikkje vite av han. Dei sa han var ikkje eingong prestevigd. Visst er det at han kunde ikkje messe og ikkje stort anna heller av det ein bisp skulde gjere. Islandske skrift fortel at han aldri fermde eller konfirmerte nokon, og for aldri ikring på visitas, soleis som bispane skulde gjere. Han vart snart lei av Nidaros, for heimatt til Danmark og busette seg der. Til all lukke døydde han alt i 1386. Dronning Margreta dreiv då igjenom at Vinalde Henrikson, ein båhuslening og god ven med dronninga, vart erkebisp i Noreg. Han var prest i Oslo og Noregs vicekanslar 1364 -71. Presteskapet i Noreg sakk i hans tid djupt ned i sedløyse og råskap. Den lærde Theoderik av Niem fortel um dette: « Noreg drikk prestar og lægfolk like fælt, og den som ikkje kan drikke seg dugeleg full, kjenner seg ikkje lukkeleg. Den eine drikk dei andre til, og krev at hine skal drikke like mykje som han. Ingen som ikkje hev set det, kann tru kor mykje både menn og kvinner drikk i gongen ( av sterkt øl ); dei sluttar ikkje før dei dett drukne ned. Bispar og prestar hev lov å halde friller. Og når bispen 2 gonger om året visitterar hjå prestane, fører han med seg frilla si.

Dersom ein prest inga frille hev, vert han rekna som ein byting og brotsmann mot sed og skikk, og må då betale bispen dubbelt kosthald.» Det er ikkje å undrast på at den gudelege Birgitta Birgersdotter måtte lyse domedag og straff over slik råskap. Straffedomane kom; det veit vi. Den eine landsulukka og landfarsotta etter den andre tok motet og makta frå dei som styrde landet. Og samstundes sakk folket ned i råskap, likesæle og fatigdom. Me veit ikkje om prestane var fyregangsmenn på denne måten, men vi veit at dei gjorde som andre. Frå 1350-åra og mest til 1400 talet er det merkeleg nok ikkje ein i landet som lyfter hovudet opp over mengda for å vekkje folk moralsk og åndeleg. Korkje erkebisp Vinalde eller nokon annan av erkebispane mellom Olav og Aslak Bolt gjorde noko for kyrkja. Det vart ikkje eingong halde bispemøte i all denne tida. Vinalde Henrikson var visst ein klok mann som forstod seg på politikk og landsstyring, men kyrkja enste han ikkje. Han let seg styre og leide av dronning Margreta, og det var han å takke for at Margreta i 1388 vart vald til å fyrestå riksstyringa i Noreg. Erkebisp Vinalde døydde i 1402, og nordmannen Åskjeld vart erkebisp etter han. Åskjeld satt på Nidaros erkestol i 26 år, og det er mest ei gåte at vi i all denne tida lite og inkje høyrer gjete han. Kanskje dei Vessels-orda kunde høve: «Han ingen ting bestille gad, osb.». Den 11 mars 1428 døydde han. Då skunda korbrørne seg å velje Aslak Bolt til ny erkebisp i Noreg, før kong Erik fekk tid til å sende ein tysk eller dansk mann til paven, og merkeleg nok lukkast det denne gongen å lure han Erik. Aslak Bolt var ein ekte nordmann i hug og hått, og ein klok og god mann. Han var visstnok fødd på Jemlestad ( Gjemlestad ) i Nordfjord kring 1375 - 80. Faren, Harnik Bolt, skreiv seg til Jemlestad, og Aslak Bolt nemner sjølv farsgarden Jemlestad i Nordfjord. Dette var før noko av Starheimsgodset, som Sigrid Ottarsdotter Reymer, mor hans, hadde fått i arv etter Erling på Giske, morfar hennar, som var son til Gyrid, dotter hans Andreas Pot til Stavrheim, som var son til Gregorius og Cecilia, dotter til kong Håkon Håkonson. Sjå elles ættlegga om Bjarkøy ætta og Reymer ætta. Om farsætta hans Aslak Bolt hev det vore skilde meiningar. Faren Harnikt var visst ein roleg mann som ikkje tok del i riksstyringa. Han var visst son til Aslak, far til bispen Øystein i Oslo, død 1406, og Asgjerd mor til Gudrun som var gift med Ogmund S. Bolt som gjorde oppreist i 1436. Ogmund var soneson til Berdor Kolbeinson i Våler, som var farfar til rikskanslaren Håkon Ogmundson, som budde i Austfold. Aslak, far til bispen Øystein i Oslo og farfar (?) til erkebisp Aslak Bolt, budde ved Drammen. Bolt ætta var forresten ei vidgreina ætt, som er lite kjend no. Noko trøndersk grein av denne ætta, veit vi ikkje om. Aslak Bolt vart vigd til bisp i Oslo straks etter at Eystein Aslakson var død. Det gjekk so fort at dronning Margreta ikkje fekk tid til å forhindre valet, endå då ho hadde set seg ut ein mann på bispestolen i Oslo, ein danske ( «sjølvsagt» ) som heitte Jakob Knudssøn, som nyleg var vorten bisp i Bergen. Men Margreta var ikkje rådlaus; ho tok og bytte desse to bispane, soleis at Jakob fekk Oslo bispedøme og Aslak Bolt Bergens eller Bergvia bispedøme. ( 1407 ). Dronninga hadde tiltenkt Oslo bispen rikskanslarembedet i Noreg; difor «måtte» ho ha ein dansk bisp i Oslo. Aslak Bolt sat på Bergens bispestol i 21 år, og det er lite fortalt om han frå den tida. Han er nemnd som lensherre ein gong.

Den 13. mars 1428 vart han vald til erkebisp i Nidaros.

To månader etter måtte han gå ombord på eit engelsk skip og fly til Nidaros, avdi tyske sjørøvarar under Bartolomeus Fot herja i Bergen.

Bispen miste då både boksamlinga si og arkivet og mange ting av gull og sylv. Aslak Bolt vart frå no av rekna som erkebisp i Nidaros, og det synte seg snart at han var rette mannen til dette høge kallet. Han tykte det stod ille til med reknskapa etter dei som hadde sete på erkestolen før. Han fann inga skikkeleg jordebok; berre eit lite skrift eller liste over jordegodset som tilhøyrde domkyrkja og erkestolen, kunne han finna, og difor tok han snart til å skrive ei skikkeleg jordbok, som vi no kallar Aslak Bolts jordebok. Dette er ei av dei beste historiske kjeldene frå millomalderen. I denne boka er desse gardane på Sunnmore nemnde:

I Hårhamars sokn: Longvin, Solbjorgum skoor ( det folg. Haramars kirkja ), Fjartopt, Sydra gardenom, Flodhambre, Raunar I Vigrene k.sokn: Rorvik, Synese, Gydasunde, Roinistadom I Dals k.sokn: Soolbergom I Pæders k.sokn i Borgund: Sætre, Gamaleimom, Yksnøy, Myrkuasætre, Imileimum, Mauseide, Vebolstadum, Gjufve, Heidz, Sidvikom, Kverfsnes, Sulevåga I Skodynar k.sokn: Skodyn I Vatna k.sokn: Tænnafyrde, Eidsik, Sliungsstadom, Vatseid, Helgolande, Sæter. I Aura k.sokn : Fyllingi, Fauska, Eideime, Brunastadom, Sortubekke, Eidvik, Vik, Solbjorgaskoor. I Ørakogs k.sokn: Apalasæter, Sjialtar, Væstrar. I Stoladals k.sokn: Holte, Medalbolstadom, Øfra bolstadom i Rjukende I Sløstada k.sokn: Øfra bolstoda, Frøysin. I Sunifle k.sokn : Stadeime. I Sulta k.sokn: Hole i Geirangre, Veigaberge, Eingesætre, Lyngvin, Døfving, Urdini. I Peeders k.sokn og Strandenne: Hellesyn, Upsvik. I Hadareids sokn: Lyngjar, Mastall, Indra Vertal, Hofde, Bygssætre I Ulfsteins k.sokn : Skeida, Ulfsteine, Dymme, Ytra Flivdom, Nordræ Flødum I Vårfru k.sokn i Bondale:Sæfvarby I Kross k.sokn i Ærst: Mæll, Færrabrekko. I Halkelsviks k.sokn: Halkelsvik, Rotasætre, Midvika. I Olafs k.sokn i Sybde: Yttræ Skor. I Vanifle k.sokn: Sultar, Vidanes I Sands k.sokn: Gerde, Rønestrand. Brymsingahaug, Dolsøy I Herøyja k.sokn: Hvaløyjasunde, Skorpo, Nærdøy

Som ein ser, er nokre av desse gardane ikkje uppskrivne i det soknet dei ligg. Grunnen til dette er lett skynleg. Erkestolen og domkyrkja åtte oftast berre ein liten del i kvar av dei gardane som er nemnde her. Det er ogso oppgjeve dette, og stundom kor mykje kvar gard skulde betale i landskyld. Ved nokre gardar er det dessutan merknader som skal nemnast her. Ved Fjørtoft stend at Bjørn Vikverske og Gyrid kona hans betalte erkebisp Olav for prostedømet ( på Sunnmøre ca. 1360 ? ). Av Gamlem åtte erkestolen 26 månads matabol; det meste som er nemnt på Sunnmøre. På Heidsa åtte erkestolen 2 gardar og fekk attåt noko av Sigurd i Heidsa, det som mor hans hadde ått. Dette stadfeste og unnte Arne Sigurdson under staden ( Nidaros P . ) Jon Mok ( i Borgund ) og hustru Ragna selde noko av Sulavåg ( tiend 1 kuleigo årleg).

Under Ørskog sokn stend: « Ilen matrona Ragna leq ganit sancto Olavo loco testamenti unæm pismaturan Salonum vocatum Apallasæter, et dat omti unæm piscaturam Salonum item 1 øre». «Væstrar bygt fore 2 kyrlagh sælde Jon Mok ok hans hustru ( til ) domkirkjon fore tiund aff Harams sokn i theres dagha, » Dette siste er skrive av erkebisp Olav Trondson ( 1470 ? ). Jon Mok var ein sunnmørsk adelsmann. Arne Finnson gav Slyngstad i Vatne til domkyrkja. Erkebisp Aslak Bolt fekk halve Vik i Sykkylven som sokefall av Ivar Steinarson, fordi bror hans drap seg sjølv i Fanaskogen. For den andre halvdel i Vik fekk Ivar Steinarson garden Ringstad som før sagde bror hans hadde testamentera til erkebispen «longo før; en han blef død her». «Item Strom køffte erkebisp Erik Walkendorff aff Jens Findson, ligger i Siikjøffle». Elend Pjak betalte Aslak Bolt som mulkt garden Øvrebust i Stordal. Om Frøysa i Sunnylven og fleire andre gardar vert det nemnt at dei høyrde til Kristkyrkja i Borgund før. Halve Upsvik i Stranda vart bet. av Aamund Olavson til Aslak Bolt i reknskap etter far sin, og den andre halvdelen betalte Guttorm, broren. Det vert fortalt i ei gamal segn at ein bisp i Bergen var ættling til herremannen på Ringstad. I eit diplom frå Marteinsgarden i Borgund, 1338, vert det fortalt om ei sunnmørsk adelsfrue, Gurid, som var farmor til frua hans Karl Gunnarson til Gjemlestad i Norafjord, der Aslak Bolt var ifrå. Kanskje det var frendskap millom Gudbrand Vik, Steinar Ringstad, fru Gurid og Aslak Bolt ? H. Strøm nemner 3 rike brør, ein i Vik, ein på Eiksund og ein på Ringstad. Vi kjenner lite til denne adelsætta. Bergtor Vik ( nemnd 1312 ) var far til Herborg og Gudbrand ( nemnd 1344 ) som visst er identisk med den Gudbrand som er nemnd i Kjøb. 1309 og i Oslo 1323. H. Strøm fortel om Gudbrand Gudbrandson i Vik som i 1544 gav Ullavika til prestebordet. Han skulde etter segna ha vore fut over Giskegodset. Det er visst uråd å finne samanhengen led for led, avdi gamle dokument vantar. Simon Ivarson gav Bikset i Hareid til sælebot for seg og kona si. Martein Rampn gav Ulstein som bot. Jon Håvardson fekk noko av Flø, og noko gav Aamund Arneson til erkebispen. Margreta Jonsdotter gav noko av Flø. Garden Flø var elles kyrkjeleg avlsgard som erkebispen brukte kvitt og fritt for alle slag utreidsler. Slike gardar kan kallast kyrkjelege adelsgardar, avdi dei som satt på desse, stod berre under erkebispen. Det var 2 gardar på Sunnmøre, av same slaget, Rørvik og Gamlem. Om Flø dette: «Eodem enno tha vy anamade garden Flioda, nervarande herra Gudbrand ok herra Wilken, cannika i Nidros, var ther svo myken boskap og boskaps thing som her efter skrevet: Primo 18 kør ok 3 kvigor, item ein gradh uksa, lem 18 satider, item 12 geess, item 5 dintug sviin, ok lotom vy them drepa ok utøda, item 4 hæsta ok eit hoors ( ei merr ) item 2 gambla bryggeketla». Resten av stykket burtrive, og like eins det som visseleg var skrive om Gamlem. Men om Rørvik stend det skrive «Nota var svå mykit i garden Rørvik tha vy honom først annamade: en ther var ekke eit ferdigt hus uttan stufvan ok honn lotom vy nidertaka ok gøra try umfar høgra ok sperrade ok jernbitade som sielf synis. Primo 16 kør, item ein qviga ok ein års gamall stut, item 20 får ok 9 lamb, item 3 hæsta ok eit hors ( merr ), item 10 geess, item 7 sviin, små ok stor, item eina mulløgh ok eit vatskar, item 5 grytor, 3 af them æro fånytter, item 2 gambla ketla ( kjelar ), item ein gamall brygge panna af 4 tunnor, som vy lotom gera alla ny, item 3 gamla bulster ok alle syndre utlen eir, ok ther gjordis - Heretter kjem eit langt stykke som berre eitt og anna kan lesast av, um dukar og puter og klæde etc. Deretter: «tem 2 palldynor, item ein koparkanne, 3 tiinkannor ok ---- Nota de inventario af erkebiskopsgarden i Nidaros er --- Primo 4 bulster ok 2 i våra egna sæng som oss sjelf, --item ein stor gryta med føtet ok 2 andra grytor, item 3 refla med under tjeld, item 3 duka af dukakistone till thet forskrefne undertjeld, item 4 benkeklede ok 2 benkedynor. -- Nota våro her hoss herræ Gudbrand som thetto skref ok herræ ( ? ) Henrikson, cannika i Nidheros.»

Det er altso presten Gudbrand som hev skrive dette, som Aslak Bolt ordrett hev ført inn i jordboka si. Gudbrand fortel at han føyde med seg ymse ting frå Bergvin, då han kom til Rørvik, men dette åtte han sjølv. Gudbrand var visseleg sætesvein på dei 2 adelsgardane, Flø og Rørvik, og visstnok prest på Vigra og kanskje i Hareid. Dei katolske prestane i Haram budde etter segna på Gamlem. Dei var vel ogso prestar i Skodje og Vatne. I 1520 åra vert det nemnt noko um desse sveinane ( gardsfutar til erkebispen ) på Gamlem. Omframt det som her er gjenteke etter Aslak Bolts jordebok ( prenta i Oslo 1852 ) er det noke lause papir innlagde i denne boka. Der stend mellom anna: Spjelkandavik - i garden - Iff ( uer ) -- de oss nu 2 mælelag i Spj elkandavik — i øffre garden skal han haffua fore de jordeparten våra korn tyond ok osta tyond i sankti Peders kirkjesokn i 2 år her efter komande viz quingentesimo qvarto et qvingentesimo qvinto». «MDXXI ( 1521 ) Item Laurets Bæntsson i Findmarkene gaff till sankte Oluff Ostness på Sundmøør i Herøy søgn i Ulstein sogn skylder Årlige it dørlagh, item Per Bjornson gaff Byrstad i Herøy prestegjeld i Hardeid sogn skylder årlige 1 øre. - ( ? ) Kolbørnsson gaff i Vedvåg ( ? ) - dals kirkesogn i Ørskoff prestegjeld, - item Sigrid Endressdotter gaff i kørlage lege i Sætre udi Øreskows prestegjeld i Sikæffvel sogen, - item Grim Eriksson solde en øres leye i Barstad ( Farstad ) i Harangs sogen udi Borgen prestegjeld.» Omframt dette som her er fortalt or Aslak Bolt si jordebok, inneheld denne boka ikkje mykje meir som vedkjem Sunnmøre. Sist i boka er det nemnt at erkebispen kunde halde seg og fylgjet sitt fritt i 5 dagar i Borgund, 4 dagar i Herøy, 3 dagar i Volda og 3 dagar i Ørskog prestegjeld. Det var visst sokneprestane som hadde plikt på seg å ta imot og uppvarte erkebispen og fylgjet hans. Dette var ofte ein stor kostnad, avdi me veit at Aslak Bolt stundom hadde med seg 200 mann. Qevirinius nemner dette. I 1432 brann domkyrkja att. ( Fyrste gongen i 1328. ) Erkebispen gjorde då alt han kunde for å få ho vølt. Han skreiv ut skattar til domkyrkja, og bygde opp att alt det som var brent. Men Aslak Bolt hadde ikkje omsut berre for kyrkja; han hadde endå meir omsyt for landsstyringa. Som formann for riksstyret fekk han mykje å stelle med. Tidene var ikkje dei beste, men ein merkjer snart når ein les soga, at norskdomsånda var sterk i Aslaks dagar. Han var sjølv alltid ein traust norskdomsmann. I so måte var han mykje likare enn Sigurd Jonson som var drottsete i Noreg 1438-42, dei åra Erik av Pommeren budde på Gotland. Då Erik i 1442 vart oppsagd som konge i Noreg, heldt nordmenn og svenskar eit riksmøte i Ljodhus i Vestgautland, der dei valde Kristofer av Bayern, Eriks systerson, til konge. Han vart alt same året krynt i Noreg, men fyrst året etter tok danskane han til konge. Til kåringsmøtet i Ljodhus kom det utsendingar frå flest alle fylke i Noreg. Frå Sunnmørsfylket møtte Sigurd Bårdson. I Aslak Bolts jordebok er det nemnt ein Sigurd i Heidsa. Dette er kanskje same mannen. Det var i alt 36 utsendingar i Ljodhus, som skreiv under på kongevalet. Dei sette seglet sitt på dokumentet som finst endå, men no er det berre seglet til Sigurd Bårdson og eitt til som finst på dokumentet. Kong Kristofer gav alltid nordmenn fyrste retten til norske embete. Det var difor eit tap for Noreg at han døydde alt i 1448. Aslak Bolt og mange med han ville ikkje ha ein dansk mann til konge. Det vart ei sur og bitter tid for Aslak Bolt, dette. Han kjempa og brann for landsens frelse, men alt tyktest like vonlaust; det var som lagnaden var avgjord av vonde makter. Svenskane sveik Karl Knutson Bonde, og Kristian den fyrste fekk overtaket i Noreg 1450. Det var kanskje ei lukke for Aslak Bolt at han slapp å live den dagen dei sette den norske kongekruna på kong Kristian I. Erkebisp Aslak Bolt døydde i fyrstninga av 1450; datoen er ukjend. For Noreg var dette eit stort tap, endå erkebispen var minst 70 år gamal. Han var ein stor høvding, ein av dei største Noreg hev havt.

Korbrørne i Nidaros valde straks etter Olav Trondson, kannik i Nidaros, til erkebisp. Han var son til Trond Aspe på Nordmøre, som var son til Torald Sigurdson i Vestfold, riksråd, og Adalis Erlingsdotter frå Gud brandsdalen. Olav Trondson var ein vellærd mann; han hadde studert både i Rostock og i Greifswald, men kong Kristian I ville ikkje godkjenne valet likevel. Han foreslo ein utlending, som kalla seg Marcellus, ein storklok fant, som hadde snytt sjølve paven. Kongen dreiv so hardt på å få vald denne fyren til erkebisp i Nidaros, at korbrørne sistpå laut samtykkje i dette. Men paven kjende Marcellus altfor godt, og ville ikkje sjå han eingong. I staden gav paven ein preikebror, Henrik Kalteison, frå Köblenz, pallium som erkebisp i Noreg. Denne mannen kom i 1452 til kongen i Kjøbenhavn og året etter til Nidaros. Han var visst ein god og gudleg mann, men trønderne var so stygge med han at han året etter laut forlate bispedømet sitt og fare heimatt til Tyskland. Olav Trondson styrde deretter erkebispembedet, med fyrst i 1459 gjekk paven med på å løyse Henrik frå erkestolen i Nidaros og innsetja Olav Trondson istaden. Kongen kunne ikkje hindre dette. Erkebisp Olav Trondson var ein klok og myndig mann, og det var visst mykje han å takke at norskdomsflokken vann ein fullkomen siger over kongen og danskepartiet på møtet i Skara i januar 1458, som det før er for talt om. Olav Trondson var tilstades på dette møtet og bispane Gunnar Holk i Oslo, Gunnar Torgardson i Hamar og Sigurd Bjørnson i Stavanger, alle trauste nordmenn, og dessutan Alv i Giske, Jon Smør og fleire kjende norskdomsmenn i den tida. Olav Trondson var som erkebisp formann i riksrådet. Kong Kristian laut gå med på mange ting som han før hadde motarbeidd. Ja, han laut utan atterhald godkjenna Tunsbergsemja frå 1377. Etter denne skulde erkebispen ha myntrett i Noreg. Dette syner at kyrkjeflokken hadde særs stor makt på møtet i Skara. Kyrkja hadde no fått att sin gamle jurisdiksjon. Olav Trondson døydde i 1474, og Gaute Ivarson Aspe, brorsonen hans, vart vald og godkjend som erkebisp i Noreg. Gaute Ivarson Aspe vart i 1462 innskriven ved Rostocks universitet, og nokre år etter vart han kannik i Nidaros. Han var ein lærd og myndig mann; stod i so måte fullt på høgd med farbroren Olav Trondson. I dei 2 åra frå 1481 til 1483 då Noreg ingen konge hadde, styrde Gaute som «riksvikarius». I 1483 sette han kruna på kong Hans. Ved dette høve gav Hans ei handfesting der det stod at han skulde styrkje og upphalde alle privilegiar som kyrkja hadde fått av paven og «fremfarne konger og fyrster». Kongen skulde ikkje ha lov å blande seg i bispeval eller andre val som vedkom kyrkja, og ikkje tillate Civile domarer å blande seg i rettssaker som høyrde kyrkja til, og dessutan skulle kongen syte for at ingen utlending fekk ha «kirkens land eller gjæld». Alle kyrkjelege personar og alt kyrkjegods skulde vere friteke for kongelege skattar. Det var elles mange gode lovnader kong Hans gav nordmenne i den sams norsk-dansk-svenske handfestinga si. Der stod mellom anna at dei norske provinsane som kong Kristian hadde gjeve burt, skulde Noreg få att. Berre nordmenn kunde verte lagmenn og riksråder i Noreg, og alle skattane som kom inn her i landet, skulde gøymast i Bergen, der fehirden skulde føre reknskap og passe på at ingen ting vart burtførd, utan det norske riksrådet hadde samtykt. Det kunde nemnast fleire slike lovnader av kong Hans, men han meinte visst ikkje å halde stort av det han lova. Han gjorde for det meste beint imot. Han tvinga seg fram so snart det gavst eit høve. Når ein bispestol vart ledig, sette han sjølv inn bisp, som t.d. i Oslo, der han jaga burt ein nyvald norsk bisp og innsette ein mystisk danske, Anders Mus, i staden. Det kunde nemnast mange døme på slik ulovleg smugling av kongen, men kruna på dette verket sitt sette han den gongen han smugla inn ein danske på erkestolen i Nidaros. Erkebisp Gaute døydde 12. juli 1510 ( i høg alder ), og korbrørne valde ein Johannes Krabbe til erkebisp, men dette lika ikkje kongen.

Krunprins Kristian lika det endå mindre, og han skulde no snyte dei kaute nordmennene som han var harm på. Han hugsa godt den gongen i Nidaros då han bad erkebisp Gaute om å kryne han til konge i Noreg ( 1507 ). «Vi hev nok med ein krynt konge her i landet», svara Gaute. No skulde han syte for at Noreg ikkje fekk fleire slike kaute erkebispar. Han skunda seg til faren med kanslaren sin, Erik Walkendorf, og dermed sende dei mannen til paven for å få pallium som norsk erkebisp. Han vart fyrst til Rom og fekk pallium mot god betaling. Dermed var Walkendorf erkebisp i Noreg ( 1510 ). Det var korkje fyrste eller siste udåda krunprinsen gjorde mot nordmennene, dette. Eit par år før sette han Hamar-bispen Karl Skanke i fengsel utan lov og dom, og i 1512 let han Anders Mus i Oslo ta livet av Karl Skanke. Etterpå avlagde Kristian eid på at han var heilt skuldlaus i det som var gjort med Hamarbispen. Kong Hans døydde i 1513, og same året var sonen Kristian krynt til konge. Han ville ikkje krynast i Noreg, og sidan vart ingen dansk konge krynt her. Men Kristian gav ei overlag gild handfesting til nordmennene. Han lova mykje meir enn både faren og bestefaren hadde gjort, serleg til kyrkja og presteskapet, men han var nok like so lite som dei meint på å halde noko av det han lova. Erkebisp Walkendorf stod høgt hjå kong Kristian II nokre år utetter, men so kom det knutar på tråden mellom dei. Walkendorf hadde funne Dyveke til kongen, men sidan mislika erkebispen det horelivet som kongen førde med denne jenta, og han bad kongen å slutte med dette. Men dermed var han ferdig hjå Kristian. Walkendorff laut sistpå fly frå Nidaros. I Amsterdam fann kong Kristian erkebispen og ville føre han med seg som fange, men borgarmeisteren i Amsterdam la seg i mellom og hindra det. Sidan for Walkendorff til paven og klaga si nød, men medan han var i Rom, døydde han ( 1522 ). Då dette spurdest i Noreg, valde korbrørne ein av kannikane i Nidaros, Olav Engelbriktson til erkebisp ( i mai 1523 ). Han drog til paven og fekk pallium, og på heimvegen lydest han innum til kong Fredrik I i Kjøbenhavn. Noreg hadde endå ikkje fått nokon ny konge etter Kristian som var faren sin veg, og erkebispen laut difor ta landsstyringa straks han, korn heim. Det var so ymse meiningar her i landet. Nokre ville ha Fredrik I til konge, andre venta på at Kristian II kom att snart, og ein flokk ville ikkje ha nokon av desse til konge i Noreg. I august, 1524, samankalla erkebispen eit rådsmøte i Bergen. Her vart dei samde om å velje Fredrik I til Noregs konge, mot at han stod inne for at landet fekk ha sitt garnle sjølvstyre og sine gamle lover, og at kyrkja ikkje vart ute for overgrep og lutherske kjætterier. Kyrkja skulle i det heile få ha den makt og rett som ho før hadde havt. Kong Fredrik I gjekk med på alt dette, og vart teken til konge i Noreg. Det var mest Vincens Lunge som dreiv dette igjenom. Vincens var lensherre på Bergenhus, og vart snart leidaren for norskdomspolitikken, endå han var av dansk ætt ( Dyre ). Han var gift med Margrete Gyldenløve, dotter til fru Inger på Austråt. Etter verfar sin fekk han stor rikdom, so han snart vart den rikaste og mektigaste adelsmannen i heile Noreg. Dertil var han ein ovklok mann med framifrå gode talegåver. Ikkje under at han vart rekna som formann for riksrådet. Politisk sett kom Noreg seg godt opp i hans dagar, men det var berre som ein ifallsvind før storstormen bryt laus. Ugreia tok til i 1527, mest avdi fru Inger på Austråt blanda seg so hardt inn i svenske saker og hjelpte slike som meister Knut, Peder Kanslar og Daljunkeren. Det vart uvenskap mellom fru Inger og versonen Vincens på den eine sida og erkebisp Olav Engelbrigtson på den andre. Dette uvenskapet vart til større ulukke for Noreg enn t.d. Svartedauden var. Det tok til med borgarkrig mellom erkebispen og Austråtfolket. Stundom hadde erkebispen største makta og stundom Austråtfolket. Det var desse 2 partia som no ei tid avgjorde landsens lagnad. Men trådane i denne syrgjelege soga var både mange og flokne å greide ut.

Det som vert nemnt her, er serleg slikt som vedkjem kyrkja og erkebispen. Austråtfolket ( fru Inger og Vincens Lunge ) gjekk heilt over til den lutherske læra i 1529, kanskje mest avdi dei ville tyne kyrkjemakta. Den lutherske læra var kjend i Noreg mange år før. I 1524 var det lutheranarar i Bergen, og i 1526 klaga bispen over at lutheriet fekk altfor mykje makt der i byen. Den 10. januar 1529 skreiv kapellanen i Herøy og prost på Sunnmør, Nils Mogeson, eit langt klagebrev til erkebisp Olav Engelbriktson . Dette brevet er eit godt dokument som syner korleis den gamle og nye læra slost, og kor demoraliserande denne religionsstriden var. Brevet lyder soleis: «Kjære herre! Det er verd Dykkar nåde å vite at tenarane til fru Inger tek no til å kvede til og frå bordet både på Giske og andre stader herikring, slik som hr. Vincens brukar å gjere i Bergen, beint imot god sedvane som før hev vore. Og dei orsakar seg med at visene deira er umsett og laga etter Deus misereatur og andre salmar. Det er serleg den Olav Skriver som kom til Dykkar nåde, frå Oslo, Hans Jensens bror, som er principal for å kvede og skjemme prestar etter Luthers dikt, - som han og gjorde i Nils Tuesens brudlaup i haust, med mange forfengjelege ord, so at eg gjekk min veg ut og i seng; for det var ikkje høve til å straffe han der då. Og sidan hev han vore ihop med hr. Mats ( prest ) i Ørskog, og hr. Mats straffa han ( med kyrkjetukt ) so lenge at Olav Skriver kasta stridshamaren sin mot han, og odden gjekk beint inn i munnen og ut att gjenom kinnbeinet, soleis som han sjølv, når han kjem, kann nøgnare fortelje Dykkar nåde, og vise det store såret sitt. Rasmus Skriver ( futen ) var og sjølv i garden då dette hendel Deretter sprang Olav Skrivar ei lita stund inn i kyrkja og fekk straks venskap att av Rasmus, som ogso lova å forsvare han, og sidan gjekk han i kyrkja som før, når hr. Jakob ( kapellan ) heldt messe på Giske, den gode mann til stort hinder so kom hr. Tomas i Borgund ( presten ) og forbaud han kyrkja. Då sa han at han vilde sitje uppe i eit tre på kyrkjegarden og kvede og synge so høgt som dei andre, dersom han ikkje fekk gå inn i kyrkja. Då eg fekk vite dette, skreiv eg til Rasmus ( fut) og kunngjorde han i ban (: Olav Skriver) og forbaud han ( futen ) å ha han ( Olav ) i brød eller teneste hjå seg på den gode frue ( Inger ) sine vegner, før han var forlikt fyrst med Gud og Dykkar nåde, og so med hr. Mats som fekk skaden. Eg trur og at Olav Skriver aldri hev fasta og gjort fullkomeleg etter nokon ting i skriftebrevet hans, for det ( lovbrotet ) han gjorde før, og heller ikkje gjer ( han ) det for dette, utan Dykkar nåde viser han serskilt tilrette; han er snarare ferdig til meir vondt heretter. Rasmus Skriver, er sant og visst, som og hr. Pål ( prest i Herøy eller V. ) endå meir kan fortelje Dykkar nåde og samprove, når det trengst, um alt det han ( Rasmus ) hev gjort i dei sakane som Dykkar nåde hev pålagt han ( å gjere ) på den hellige kyrkja sine vegner. Og 3 eller 4 personar, som eg hev lyst i kyrkja sin fred og vald, hev han sidan teke og ført til Giske og persa so mykje ( pengar ) av dei for livet deira, som han sjølv ville. Og 2 eller 3 drengjer som var illgjetne og klaga for jomfrukrenkjing eller hor, dei la han i lenkjer og førde dei udømde til Giske, endå far deira baud lov og dom for dei og sette all sin heimel i pant; men dei fekk ikkje nyte godt av det. Det var og ein annan her ( på Sunnmøre ), som var illgjeten for hor før Rasmus vart fut; han tok tenarane til fru Inger ( giskefut Per Jensen nemnd 1520 - 24 ) og sette handkløver og jomfruer på og pinte han so blodet spratt av fingrane hans. Han svara likevel hardt nei og kom på tinget med 5 mann og framførde saka si for meg som greidde henne på Dykkar nåde s. vegner. Og ein bonde som eg finn, hev bøtt for helligbrot i mitt reknskap, han tok dei ( Per Jensen sin e) og basta og batt han og kalla han tjuv og skjelm og føyde han med seg, til han fekk folk til å gå god før seg, og dei ( Per Jensen ) ville at han skulde betale deim bøter for tjuveri for dei pengane han gav meg som kyrkjebot. Rasmus ( fut ) svivyrde meg ogso styggeleg i haust på tinget ; der skjelmar og tjuvar og andre udådsmenn fær stå, der fekk ikkje eg stå. Eg kom for å høyre um slike saker kunde verte fyrehavde, som. kunde tilfalle Dykkar nåde, so som slagsmål på helligdagar eller anna slikt. Men før eg nemnde eit ord med nokon mann, viste han ( Rasmus ) meg av tinget, bad meg gå på mitt prosteting, og sa at eg hadde inkje der å gjere, og han påstod at eg hadde plaga fru Ingers landbønder (på Sunnmøre) i mange måtar. Eg lova straks å stå til rette med dei og alle andre som kunde skulde straffe ( laste ) meg for noko med rette. Då var det ingen dannemann som kunde skulde meg eit einaste ord. Dermed vart eg noko hastig og sa at eg skulde klage dette for Gud og St. Olav. Soleis stend det endå oss imillom. Ifjor var han gjest hjå meg, og då han var drukken og vel forsynt, vilde han krangle med meg og sa at eg hadde teke frå kongen. So sprang han sinna burt, og eg lova at han skulde sleppe å Verte drukken att hjå meg det fyrste året. Det hev eg ogso halde og meir til.

Kjære herre! Dykkar nåde skal Vite at broder Peder frå Gråbrørne i Trondheim, som var her tertiarius ifjor, ( var ikkje retteleg munk ), klaga på hr. Mats i Ørskog til meg, over at 36 ostar og nokre røvskinn som han hadde teke vare på for Peder, var burtkomne under hans lås og lok. Hr. Mats hev teke ein av ostane og eitt røvskinn, og det trur eg han stend til sjølv; difor meiner broder Peder at han kann krevje han. Eg skreiv difor til hr. Mats og forbaud han å celebrere ( messe ), før han frigjorde seg for dette og forlika seg med broder Peder, avdi nokre av hr. Mats tenarar vil mistenkje han for desse pengar ( skinn ) og ostar. Han absolvera ( gav syndsforlating ) endå- til dei bøndene som drog han etter håret ifjor og slo han. Vil Dykkar nåde sjølv ekspedere dei sakene med han; han kjem snart til Trondheim sjølv med Jens Dalebø; for han trur ikkje meg og vyrder ikkje dei orda av Raymund: andens celebrare lega tus. - Kjære herre! Me hev inkje tidende frå hr. Vincens, og ingen av tenarane hans hev kome hit endå - sidan seint ihaust då Jeppe Jute, Nils Skredder, Tord Galle og Nils Viborg var her og ville nordover, og då var herr Torfinns kapellan med, - som heitte hr. Peder ifjor, men no heiter han Peder Skriver. Hr. Vincens hev forbode alt folket sitt under stor straff, at ingen må kalla han anna enn Peder Skriver. Han er no ettermannen hans Nils Viborg i Salten som skrivar på hr. Vincens sine vegner, - som ein hovmann i alle måtar både i klær og anna, - og med ei stor rispe i kinnet. Han vantar ikkje anna no enn berre det at han ikkje hev noko len å styre. Vil Dykkar nåde vyrdast å sende bod etter han og «forlene» han med myrkestova ein månad eller tvo; då fortener Dykkar nåde stor løn av Gud og stor takk av mangein fagnadmann. Hermed vere Dykkar nåde vyrdsamast bøngjeve den allmektige Gud til evig tid. Herøy, sundag etter Helligtrekongar, 1529.»

Dette klagebrevet var visseleg ikkje det einaste som erkebispen fekk; han fekk visst i dungevis av slike. Same året ( 1529 ) rusta erkebispen ut 2 store hærskip ( karaveller ) med 350 mann, for ut til Fosen kongsgard der fru Inger budde og jaga henne til Giske, røva mange ting som sidan skal nemnast, for so nordetter langs landet, heilt til Vardøy, røva mange ting og tok alle lena fra Vincens Lunge. Grunnen til at erkebispen våga dette, var vel helst det han hadde frett frå Flensborgmøtet, at Vincens hadde mist Bergenhus, og dermed si store makt. Vincens var i Danmark då erkebispen tok til med krigen mot Austråtfolket, og då Vincens sist i mars 1529 kom heimatt, fekk han høyre kva erkebispen hadde gjort. Men no hadde han ikkje mannskap til å ta opp striden mot erkebispen, og ein freistnad han gjorde for å ta att Bergenhus festning fra den nye lensherren, Esge Bille, gjekk det reint ille med. Då erkebispen spurde dette og ymse anna, tykte han det var rettast å halde fram med krigen mot Austråtfolket. Difor for han om hausten 1529 søretter til Giske og jaga futen og fru Inger søretter til Bergen. Det hærfanget erkebisp Olavs folk tok på Giske vert opprekna i eit anna stykke. Bergensbispen og andre prøvde å mekle forlik i denne striden, men det mislukkast. Det var mest erkebispen som sette seg imot. Han meinte no å ha overtaket, og kunde difor diktere semja sjølv, trudde han. Men medan tida soleis gjekk, tok det til å breste under føtene hans. Han hadde ikkje skyna for vel den politikken kongen og det danske stormannspartiet i Noreg ( serleg Esge Bille ) dreiv på med. Dei var takksame for at erkebispen knekte Austråtfolket, men når det var gjort, kom deira tur til å knekkje erkebispen, og soleis gjekk det. Erkebispen var ikkje lett å kuve, men etter at Nils Lykke hadde fått det danske riksrådet med seg, og på ein måte vart føraren for Austråtfolket, tok det til å myrkne for erkebispen. Dertil kom det tidender om at Kristian II hadde slutta ut å vinne att landa sine. Om våren 1530 fann erkebispen at det var rettast å forlike seg med Austråtfolket. Han gav då tilbake alle lena og alt anna han hadde teke frå dei og sete med over eit år. Dermed vart det fred, men ikkje lenge. Året etter kom det nytt mot i erkebispen og i alle andre som hadde venta Kristian II tilbake. Den svenske erkebispen Gustav Trolle for i løyndom kringom landet for å ordne alt til Kristian kom att, og hans trugne mann Jørgen Hansen ( tidlegare lensherre på Bergenhus ) for ikring og samla inn gull og sylv som mest vart teke or kyrkjene, og førde alt ned til Kristian II.

I november 1531 kom han so med heile hærstyrken oppetter til Noreg, men ein storstorm tok det meste. Resten kom inn til Hesnes. Erkebispen hadde i mellomtid gjort kva han kunde for å styrkje si makt. Han gjekk atter laus på det som høyrde fru Ingers folk til og tok det alt ihop, røva og tok med seg mest mogeleg. Ja, tilmed fru Inger sjølv og dottera Eline vart tekne med til Nidaros og sett i fengsel. Det gjekk fælt hardt for seg, denne gongen. Futane vart i helslegne mest alle ihop. Rasmus på Giske var visst den eine av desse. Etterpå tilsvor almugen erkebispen truskap og mannskap, etter at han hadde sendt ikring eit brev til ålmugen i Sunnmøre, Romsdal, Edøy og Fosen lea, dagsett 3. desember 1531, der han fortel om at Kristian II var teken til konge på Austlandet, og at han trong hjelp i striden mot fiendane sine. Erkebispen var etterpå i Oslo og tala med kong Kristian. Han fekk då forleningsbrev på dei lena fru Ingers folk hadde havt før. Den 18. mars 1532 kom det ein stor dansk hærstyrke til Noreg under Otto Stigson, og frå Bergen rusta Esge Bilde ut ein styrke. Desse slo lag og tok kong Kristians flåte 18. mars. Sidan heldt dei nordetter langs landet og røva alt det som vedkom erkebispen, slo ihel tenarane hans på Sunnmøre og i Romsdalen og brende gardane deira. Kyrkjene fekk stå, men vart snøydde for sylv og andre kostbare ting. Då erkebispen fekk tidend om dette, prøvde han å samle trønderne til motstand, men det gjekk smått. Han laut difor fly or byen straks og inn til festninga si, Steinvikholm, som han sjølv hadde bygd opp. Danskane storma Trondheim by, røva kyrkjene og kapitelsgodset, brende bispegarden og 2 sætegardar og brandskatta heile byen. Dei fæle lansekniktane sparde ingen ting; jamvel arkiva vart røva og brende. Då dei ikkje fann noko meir å røve, for dei tilbake til Bergen att. Steinvikholm festning var so sterk at dei kunde ikkje ta den. I Trondheim hadde dei funne fru Inger og Elin som fekk fylgje med til Bergen, der Elin døydde straks etter. Den 9. september same året ( 1532 ) hadde Vincens Lunge, Nils Lykke og erkebispen møte på Helgesæter kloster, og der vedtok erkebispen dei fredsvilkåra som hine kravde. Han skulde betale kongen 15 000 mark sylv, og til Vincens, Nils og fru Inger 1500 mark sylv og 3000 voger fisk, og dessutan late dei få att alle dei lena dei før hadde havt og alle andre eigedomar med.

Hermed tyktest erkebispen og hans parti å vere fullt og heilt knekt, og Vincens Lunge reid sin høge hest som aldri før; hans politikk hadde sigra. Men krigsguden hev alltid vore lunefull; soleis og dengongen. Alt våren etter spurdest det at kong Fredrik var død. Etter den norske handfestinga hans skulde erkebispen då vere vicekonge pålag i Noreg til ny konge var vald. Men det tok nokre år før dette vart gjort, avdi det var like stor usemje i Danmark som i Noreg. Dette skyna erkebispen, og difor vakna han til nytt politisk liv i norskdom, og det merkjelege hende at Vincens Lunge var fyrste mann til å hjelpe sin erkefiende i dette høvet. Det var tanken å kalle saman ein herredag i Bud i Romsdalen, og til denne herredagen som skulde haldast 15. august 1533, kalla so erkebispen inn utsendingar frå kvart fylke. Staden låg ulagleg til for det sunnanfjellske, og mange ræddast å fare dit både fordi det var langt og fordi dei ottast for upphaldet på ein slik stad. Erkebispen gjorde alt han kunde for å samle både folk og mat og alt anna som trongdest. Det finst endå lister over det som kom inn av gåver frå Romsdalen og Sunnmøre. Det vert nemnt kjøt, fisk, ost, smør, egg og øl. I Riksarkivet finst eit dokument skrive av «Ingjerd Ottes Dotter» med eiga hand. Og nedunder stend «Skienck i Budh Anno MDXXXIII». Fru Inger gav altso noko til riksmøtet. Alle prestar og adelsmenn rundt ikring og mange bønder med sende sine gåver. Frå Mats, presten i Ørskog, kom det ogso noko, men lite. Møtet tok til sist i august. Omframt erkebispen sjølv møtte det mange stormenn til møtet, so som: bisp Magnus frå Hamar, bisp Hoskuld av Stavanger, bisp Hans Rev av Oslo, Vincens Lunge, Esge Bille, Claus Bille, Erik Ugerup, Nils Lykke, Hans Krukov ( desse 6 var riksrådar ), Oluf Vigfastson, Guttorm Nilsson, Hans Bogge,

Nils Grønn ( desse 4 var lagmenn ), Tinn Hansson, Håkon på Egge, Aslak Engelbriktson, Oluf Blogensson og fleire storbønder eller lågodelsmenn. Dessutan er det rimeleg at andre adelsmenn, serleg av erkebispen sine futar og frendar møtte, so som Kristofer Rustung ( frå Hardanger ), Gaute Taraldson Norveger ( Olavs systerson ) Jon Theiste, ( som visst var Olavs fut på Sunnmøre ) og Ivar Trondson av Aspeætta ( Olavs fut i Jemtland ). Det var mange saker som vart omhandla på riksmøtet i Bud, mellom andre vert nemnt Noregs sjølvstyre, skattane av Skotland og Orknøyane, dei norske lena og festningane, Island og Grønland, dei tyske kjøpmennene i Bergen, kongevalet og ymse saker som vedkom kyltkja. Det vart t.d. vedteke at det norske riksrådet skulde reise til Danmark for å velje ny konge året etter. Det vart ogso dømt i arvesaka mellom fru Inger cg Karine Alvsdotter, soleis at den siste fekk Giskegodset som fru Inger tok i 1521. Riksmøtet i Bud var det siste riksmøte norsk grunn like til 1814. Til kongevalet i Danmark 1534 våga ikkje erkebispen å fare. Det var berre Vincens og 2 andre danskar i det norske riksrådet som møtte der. Ut på hausten same året hende det ei ulukke for Noreg, meddi Nils Lykke gjorde seg saka til døden. Som før sagt, døydde Elin, kona hans i Bergen 1531. Han forelska seg deretter i Lucia, syster hennar, og ville gifte seg med henne. Dette kunne han ikkje få, avdi kyrkjelovene forbaud det strengt. Snart spurdest det at Lucia var på veg, og dermed braut uveret laust. Vincens Lunge ville at Lykke skulle brennast, men erkebispen prøvde å berge livet hans. Det gjekk slik at Lykke vart dømd til å ha sitt liv forbrote i erkebispens hender. Dette var dødsdom, men erkebispen skulle velje dødsmåten. Han tok og sette Lykke i fengsel på Steinvikholm i von om at stemninga kunne snu seg att.

Han fekk mange brev om å velje konge, men han gjorde ingen ting med det. Fram imot jul same året ( 1535 ) kom det ein heil flokk riksrådar og andre til Trondheim, mest sjølvbodne, for å velje ny konge. Erkebispen forstod snart kva veg dette bar: det var den lutherske Kristian som skulde veljast. Noko verre kunne han ikkje tenkje seg; difor var no gode råd dyre. Han hadde møte i løyndom med presteskapet og frendane sine: Gaute Norveger, Kristofer Rustung og mange fleire, om kva dei no skulde gripe til. Dei vart samde om at berre makta kunde rå no. Det var serleg Gaute som slo på dette og sa at Vincens måtte drepast og dei andre tvingast. Dermed sprang flokken avstad og drap Vincens Lunge medan han sat ved bordet og samrådde seg med Hans Rev og dei 2 Billane. Desse 3 vart tekne og sett i fengsel. Deretter dømde erkebispen og folket i byen kva som skulde gjerast. Makta måtte rå, meinte dei, men då laut dei ta Bergenhus og Akershus festningar snarast mogeleg, og elles bu seg so godt dei kunne. Kristofer Rustung vart send med ei hær mot Bergen, og Einar Tjeld mot Akershus, men båe hærane vart slegne. Alt dette hende i januar og februar 1536, og det er kalla hovudlause handlingar, avdi det var mest dette som gjorde at Noregs sjølvstyre vart so øygjeleg tynt etterpå. Kristian III hadde sigra heilt i Danmark, og erkebispen hadde tapt i Noreg. No var det ingen annan utveg for erkebispen enn å fly or landet. Han sende Kristofer Rustung til Holland etter nokre skip, og 1ste april 1537 hadde han lasta ombord i desse skipa alt han kunde ta med frå Noreg, stakk so ut til Austråt og tok litt attpå frå fru Inger, for so søretter langs landet, og den 17. april såg dei på Utsira siste skimten av det burtfarande fylgjet, som tok landsens sjølvstyre med seg. Samstundes med dette for Bille og Ulfstands herflokkar kringum på Sunnmøre og andre stader, røva og brende mange gardar og slo ihel alle som stod under erkebispen, serleg sætesveinane hans. Det gjekk so ufyse til at soldatane frå Bergen ville ikkje finne seg i slik framferd i eige land; dei gjorde streik, so føraren Tord Rod måtte reise heimatt til Bergen med dei. Straks etter for Tord Rod atter nordetter med ei hær like til Trøndelag der han kringsette Steinviksholm festning som Einar Tjeld, erkebispens hærførar, skulle forsvare. Av hjelpesmennene hans er nemnd Mongs Sunnmør, Oluf Romsdal og Knut Nordmør. Festninga heldt seg ein månad.

Den 24. mai var det komen ei stor her frå Danmark under styring av Tiurid Ulfstand ( Tiurid Gregersen Ulfstand til Torup ) og Esge Bilde. Då overgav dei seg alle erkebispens menn både i Trondheim og Steinviksholm. Medan dette hende, kom erkebisp Olav Engelbriktson til den belgiske byen Lierre ( Lierse ) med fylgjet sitt. Der tok han bustad, men opphaldet vart ikkje godt for han. Kong Kristian III prøvde på alle måtar å ta frå han det han hadde med frå Noreg. Den 6. februar 1538 døydde han og vart gravsett under høgaltaret i Lierre domkyrkje. Dermed hadde Noreg mist den siste erkebispen sin.

Den katolske tida var å kalle slut hjå oss då, og den evangelisk lutherske læra heldt på å rotfeste seg, men det tok mange år før denne læra vart sterkare enn den katolske. Reformasjonen i Noreg var for det fyrste eit maktbod. Me kan ogso kalle det ei riksomvelting, avdi Noregs sjølvstyre vart tynt samstundes med katolicisma. Den dansk-holsteinske kongen Kristian III og dei 3 danske lensherrane på Båhus, Akershus og Bergenhus festningar svinebatt det norske folket, og desse banda losna ikkje heilt før i 1814,

Dei åra frå 1530-1540 var i alle måtar ei syrgjeleg tid for Noreg. Den eine ulukka etter den andre velta seg inn over landet vårt, som sistpå såg ut som eit skip utan ror og rigg. Kyrkjene stod lenge tome, ikkje berre for ljosestakar og kar av sylv og gull og anna metall, men ogso for folk som søkte Gud og hans hellige sakramont. Gud hadde fare frå Noreg saman med det katolske kyrkjestyret, trudde folk, fordi han kunde ikkje tole «luthersk kjetteri», som den nye læra vart kalla. Erkebisp Olav Engelbriktson tok med seg den norske kongekruna og arkivet sitt, saman med mykje anna som høyrde domkyrkja eller domcapitlet til. Dette tok sidan pfalsgreven til seg det meste av. Arkivet kom ei tid etter til München, og derifrå kom det i 1830 heimatt i Noreg.

Det hev vore ymse meiningar om Olav Engelbriktson si ætt. Dei trur han var mykje i slekt med erkebisp Gaute, og at det var Gaute som heldt han på skule. Systersonen Gaute Norveger var kanskje oppattkalla etter Gaute Ivarson av Aspe ætta. Noko tyder ogso på at Olav Engelbriktson var av Theiste ætta i Romsdalen og Sunnmør, og av Galtung etter Rustungætta i Hardanger. Frenden hans, Kristofer Trondson Rustung, var i alle høve av denne ætta. ( I Hardanger er det mange som reknar seg i ætt med desse. ) Om ætta til erkebisp Olav veit vi elles at ei brordotter til erkebispen, Anna ( Cassi ) Engelbriktsdotter, vart gift med Jørgen Hansen ( Staur ? ) som i 1575 vart prest i Hjørundfjord. Dei hadde 13 born, ( 8 søner og 5 døtrer ), og av desse vart Abraham, Isak og Engelbrikt prestar. Den siste i Bergen. Hans dotter var den velkjende diktarinna Dorothea Engelbriktsdotter, fødd 1634, farbrørne hennar, Hans og Grim, var visst buande på Sunnmøre. Farssystrene Else og Karn likeeins. Margreta Jørgensdotter fekk ein syrgjeleg død ( sjå N. Riksregistrantar 5, side 276 ), og Sille Abrahamsdotter. God vart landlyst. Det vert nemnt um desse at dei var framifrå kloke og lærde folk.

I 1537 vart det i Danmark skrive ei ny kyrkjelov som vart godkjend av kongen og Martin Luther. Denne lova, som vart gjort gjeldande frå 2. september same året, var bygd på recessen i Kjøbenhavn 30. oktober 1536. Etter denne skulde den lutherske læra vere den einaste offentlege kyrkjelæra i Danmark og Noreg.

Bispane skulle ombytast med kongelege superintendentar, som berre skulle ha tilsyn med kyrkja og prestane. Kyrkjegodset og bispegodset skulle høyre kongekruna til, og kongen og riksrådet skulde ha den dømande makta. Dermed var den katolske kyrkja i Danmark og Noreg av løyst av den evangelisk lutherske, i det minste på papiret. Her hjå oss heldt den gamle læra seg lenger enn i Danmark, avdi den nye var so lite fyrebudd i Noreg. Katolske ceremoniar og helgendyrking var vanleg her endå i 1560-åra. Særleg var det mange som kom til domkyrkja i Nidaros og tilbad den hellige martyren, kong Olav. Det vart ikkje slut med dette før bispen Hans Gås tok og grov ned Hellig-Olavs bein ein stad utanfor kyrkja. Folk fekk ikkje vite noko om grava hans, og difor vart han gløymd. Ingen veit grava hans no. Sume stader heldt dei katolske gudstenester i løyndom, som til dømes i Micaelskyrkja i Telemark og visstnok i Brune kyrkja i Skodje ogso, men etterkvart som denne ulovlege gudsdyrkinga vart oppdaga og straffa, døydde ho endeleg ut.

Bispevitas og gudsteneste på Sunnmøre i Aslak Bolts tid Det er sundag. Folk hev det annsamt med å bu seg og kome seg iveg til kyrkja. Rundt ikring ser ein ridande, roande og gåande folk, og ved naust og uthus er det mange som tek på seg høgtidsbunaden sin. Utanfor kyrkjeporten veks den høgtidsklædde folkeflokken alt fort. Det ser av sterke fargar: kvitt, raudt og svart, og sylgjer og angstdei ( Agnus Dei ) glitrar i sola. Snart tek klokkaren til å ringje med kyrkjeklokka, og folk legg saman hendene sine, gjeng burt til kyrkja, legg seg på kne og kysser kyrkjemuren; deretter gjeng dei inn. Ved døra heng det eit kar med vigslavatn i, og kvar som kjem inn kyrkjedøra, stikk fingrane ned i karet og skvettar seg med det hellige vigslavatnet. Kringom i kyrkja er det oppsett krossar og helgenfigurar eller stundom berre bilete. Stille og høgtidsamt gjeng folk fram til desse, fell på kne og ber ei bøn. Dei fleste gjer ikkje dette; dei berre skvettar seg med vigslevatn og segjer: «Ek signar mik y faderius, sonins ok y helligandens namn». Deretter gjeng dei og set seg. Klokkaren sluttar å ringje, gjeng inn i sakristiet ( eit lite rom inne i kyrkja ) og hjelper presten med påklædinga. Han skal klæ seg i full presteornat som liknar den dei brukar no, med undantak av pipekragen kring halsen. På altaret stend nattverdkar av sylv og gull, og store sylv og koparstakar med kjerteljos i. Nede i kyrkja heng runde ljoskruner med ljos i. Alle ljosa brenn. Langsomt og vyrdeleg kjem erkebisp Aslak innover golvet med nokre av kapellanane sine i fylgje. Dei gjeng fram i koret og set seg. Der sit og presten sin kapellan og klokkaren. Presten gjeng fram til altaret og tek til å messe på latin. Stundom fell klokkaren inn med kyrkjesvar. ( Kyrkjelyden syng ikkje. ) Deretter syng dei den vesle gloria, - kyrie eleison og so den store gloria. Den store lovprisinga vert sungen av klokkaren. Presten messar: «Herren vere med dykk». Sidan messar han kollekten og dagsleksa ( epistelen ). Når han er ferdig med det, syng klokkaren ein salme. Deretter reiser kyrkjelyden seg, og presten messar evangelium og dei 3 artiklane om trua. Folket set seg att, og presten held ei stutt preike. Då må alle fylgje godt med og passe på å krosse seg so ofte presten kjem til å nemne visse ord og uttrykk. Når preika er slut, gjeng folk stille og langsomt fram og legg eit offer på altaret. I medan tek presten brød og vin og innvigjer sakramentet med bøn og song. ( Noko av denne messinga liknar den som no vert brukt. ) Nattverdgjestene legg seg på kne ved altarringen, og presten deler ut Herrens lekem, men Herrens blod drikk han sjølv og ingen annan. Er han so uheldig å spille ein drope av dette på golvet, må han straks slikke han opp att med tunga. Gudstenesta sluttar deretter med messe, Herrens velsigning og ei utgangsbøn som klokkaren les. Den store kyrkjeålmugen fer heim. Dagen etter ringjer kyrkjeklokka atter folk saman ved kyrkja. Dei kysser kyrkja, gjeng inn, signar seg med vigslevatn, kneler, ber ei bøn og set seg so opp i stolane. Men det gjeng ikkje so roleg og høgtideleg til idag som dagen før, avdi det er mange born med idag. Nokre småborn skal døypast, og mange fleire 11-12 års born skal fermast eller konfirmerast. ( Det er berre erkebispen eller bispen som kan konfirmere. )

Gudstenesta tek til som dagen før med messe, og so kjem fadderane fram med småborna som skal døypast. Presten les ein dåpsformular, tek so krisma ( innvigd olje ), smyr borna og gjer krossteiknet på dei. Dette kallast å primsigna. Deretter tek presten kvart barn og duppar det i vatn, les so ein formular, og fadderane gjeng og set seg. Erkebispen gjeng fram i kordøra og set seg på ein stol. Konfirmantane og faddarane deira kjem fram på golvet. Ein for ein av konfirmantane gjeng fram til erkebispen som les ein bøneformular på latin til konfirmanten, smyr krisma ,( innvigd olje ) på panna hans, slær han lett på hovudet og viser han frå seg. Fadderane hans tek imot han og bind ein kvit duk kring hovudet hans, so ikkje noko av krismaet skal spillast. Dette bandet kring hovudet må konfirmanten gå med nokre dagar. Når all oljen er vel innturka, tek dei bandet av og brenn det til oske. Når alle 12 års borna er fermd eller konfirmert, sluttar gudstenesta som vanleg. Dagen etter held erkebispen og presteskapet rådsmøte hjå presten. Erkebispen vil då vita om det er born over 12 år i soknet, som er udøypte eller noko born over 10 år som siste året ikkje hadde møtt fram til skriftemål. Kunne det nemnast slike, vart dei ( eller foreldra ) ilagde ei stor mulkt til kyrkja, dersom dei ikkje fann lovleg grunn til orsaking. Når presten var ute og reiste, skulle han alltid ha med seg krisma og hellige kar, og dersom nokon bad om sakramenta ( t.d. dåp, nattverd og siste olje ), men presten ikkje kunne eller ville utrette dette, skulle han betale bispen 3 mark og den som bad han om det, 6 øre i mulkt. Folk kunde bere fram klagemål over presten, og erkebispen dømde. Presten kunde ogso bere fram klagemål og få tildømt seg bøter, men mestedelen av bøtene tilfall erkebispen. I eit prestegjeld der det var langt mellom kyrkjene, skulle presten halde kapellan ved kvar kyrkje. Presten skulde møte opp ved kyrkja kvar gong kyrkjeklokka ringde. Han skulde ogso møte hjå sjuke folk, når nokon bad om det. Gjorde han ikkje det, og kristen mann døydde utan å få siste oljen, skulle presten misse innkoma si i soknet det året. Det var lov for kor stor innkoma åt prestane skulde vere, men stundom tok prestane meir. I fyrstninga var det vanleg at folk tinga med presten om betalinga. Då tok han ofte formykje, t.d. ei ku for ei gravferd, eller for å lese sjælemesse over ein død. Deretter vart det lovfest at presten skulde ha eit halvt såld mjøl av kvar full gard og 3 settingar av mindre. Dessutan skulde han ha noko smør. For å jordfeste ein lendmann skulde han ha 12 alner vadmål, for ein odelsbonde 6 alner, for ein frigjeven 4 alner og for ein træl ein penge. Heldt presten nattesong over ein død, skulle han ha 12 alner vadmål, og han var skuldig å vake. For siste oljen skulde han ha ei halv mark. Han var pliktig å fare til 3 lik om dag og synge liksang, og innvigje 3 laug om dagen. Han skulle ogso lese 3 boklekser over kvar som ville ha det, mot eller utan betaling. Når nokon døydde, skulle liket førast til kyrkja, og presten skulde straks ha betaling ( legh kaup buit preste ), eller og leggje pant som var jamgodt med betalinga. Men fekk han inkje, kunde han forby å setje ned liket i kyrkjegarden. Gjorde dei det likevel, skulde dei betale 3 mark i mulkt. Presten skulde dessutan ha noko av innkomone for kyrkjegodset i prestegjeldet hans og 1/4 av kyrkjetienda. Han hadde plikt å føre reknskap so ingen leid urett, og elles skipe alt til Guds ære og kyrkja sitt beste. Erkebispen skulle no påsjå at alt var rett skipa so ingen leid urett. Hadde presten misfare seg, fekk han straff, og dei av soknefolket som hadde forbrote seg mot presten, eller mot nokon av kapellanane hans, fekk ogso straff. Ein bispevisitas varde frå 3 til 5 dagar, og soknepresten bar heile kostnaden åleine. Erkebisp Aslak Bolt hadde ofte med seg kring 200 mann når han for kringum på visitas. Det var bispevisitas i kvart prestegjeld ein gong for året.

Prestegjelda og kyrkjene på Sunnmøre før reformasjonen Vi veit ikkje forvisst kva tid prestegjelda på Sunnmøre vart skipa. Det er ikkje rimeleg at det vart gjort so tidleg som i Hellig - Olavs dagar, men det var gjort før Olav Kyrre innsette bispar. I mellomalderen var det berre 4 prestegjeld på Sunnmøre.

Dei to største, Borgund og Herøy, var kannikegjeld under domcapitlet i Nidaros, soleis som før er fortalt. Volda og Ørskog prestegjeld var mindre enn hine. Men i alle 4 prestegjelda var det alt frå 1200-talet nokre annekskyrkjer omframt hovudkyrkja. I Borgund prestegjeld veit vi om 9 eller 10 kyrkjer i alt, i Herøy prestegjeld minst 5, i Volda prestegjeld 5 og i Ørskog prestegjeld 8 kyrkjer ( kapella medrekna ). Aslak Bolt nemner kva kyrkjesokn og kyrkjer som høyrde til kvart prestegjeld, og dette høver med opprekninga i Trondheims reformats i 1589, når ein undantek Borgund prestegjeld, der soknedelinga og tykkjest ha vore noko ulik før og etter reformasjonen ( 1537 ). Vi veit at det var minst 4 kyrkjer i byen Borgund. Bjarne Erlingson nemner i testamentet sitt i 1309 Kristkyrkja,. Peterskyrkja og Margretekyrkja i Borgund. Aslak Bolt nemner og desse 3, og dessutan Matteskyrkje i Borgund. H. Strøm fortel om Mariakyrkja i Borgund, men det er pålag sikkert at der ikkje var meir enn 4; difor må dei to sistnemnde vore ei og same kyrkja. Det kan også tenkjast at Strøm og andre før hans tid ikkje visste at Mariakyrkja stod på Vigra, og at den 4de kyrkja i Borgund kallast Matteskyrkja. Peder Fylling og fleire med han slo fast at Borgund ikkje hadde noko Margretekyrkje, og sidan har dette vore vanleg meining, desverre. Er det so lettvint å annullere så gode dokument som desse ovannemnde frå Bjarne Erlingson og Aslak Bolt, då er soga vår lite verd ! Det kan forresten nemnast eit 3dje dokument som stadfester at Borgund hadde ei Margretekyrkje: I den kyrkja som brann 13. april 1904 var det ein kleberstein med ei latinsk innskrift av Hans Gås ( 1632 ): «ex templo Margarethæ et Petri conditur unum». D.v.s.: Av Margretakyrkja og Peterskyrkja er bygde i kyrkje. Endeleg kan nemnast at det i Berg. statsarkiv er ei «jorde bok over Bergens stifts geistlige gods» frå 1585. I denne boka er det i sjølve Borgund opprekna Margreta kyrkj a og Petri kyrkja med den innkome dei hadde for jordfesting, landskyld, kuleige, korntiende, ostetiende, fisketiende og laksetiende. Tienda var tilsamen i heile prestegjeldet 17 X 6,5 vog fisk, 1 pund salta laks, 49 tunner havre, 5,5 v. og 1 p. ost. Eit kongebrev frå 26. mars 1587 segjer at Margretakyrkja i Borgund skal nedleggjast som soknekyrkje, og i ovennemnte jordbok i Bergens stiftsarkiv er det sidan sagt at «Margrethe kirkis rente er overlatt til fattige studenter av Trondhiem som studerer, men nu er det Henning, ( Henrik ) Jørgensens ( Staur ), lagmandens søn i Thjm. som har den.» Me veit at han hadde denne kyrkjerenta nokre år frå 1597 av. Etter alt dette skulle det ikkje finnast tvil om at det stod ei Margrete kyrkje i Borgund ! Renta vart sidan kalla «Margrete præbende», som og Hans Strøm nemner. Men Maria kyrkja i Borgund er ikkje nemnd før 1700-talet. Det var likevel eit prebende på Sunnmør før den tida, som vart kalla Mariæ Virgini præbende. Det var på 47 våger fiskeleige, og vart sidan prestebordsgods for Nykyrkjepresten i Bergen. Ei mengd av dette godset låg på Nordøyane, og mange hev av denne grunn betalt lauselandskyld ( laugslandskyld ) til Nykyrkja like til våre dagar. Margrete kyrkja i Borgund åtte aldri so mykje som 47 våger jordleige; bykyrkjene var ikkje rike. Men Vigrinar Mariukirkja var visseleg meir enn rik nok til å overlate 47 våger til prebende. Den rikaste av dei 4 kyrkjene i Borgund by var Petrikyrkja som var landsoknkyrkja. Christkyrkja åtte Sulavåg, Frøysa, Brekke i Ørsta og Selvik i Volda. Mattes eller Matheuskyrkja åtte Dimmen i Ulstein. Det er ikkje grunn å tru, som nokre gjer, at Kristkyrkja og Margretakyrkja var ei og same, etterdi både Bjarne Erlingson og Aslak Bolt nemner dei kvar for seg. Kristkyrkja kan ha vore fylkeskyrkja på Sunnmøre, og som før er sagt, var ho visseleg bispekyrkje i den tida Borgund var bispestad.

Det kan og ha vore Margretekyrkja som var fylkeskyrkje, etterdi ho var bygd av stein. Retrikyrkja var ogso steinkyrkje, men kva dei hine var bygd av, er uvisst.

Av dei katolske prestar i desse kyrkjene veit vi om:

1. Korsbror Arne frå Nidaros.Han vart sidan munk i Holm. Han er nemnd i brev frå 1280, 1296 og 1303. 2. Lars Kalfson likeeins. Han vart bisp på Island. 3. Hr. Lodin i Borgund vart i 1309 vald til bisp på Færøyane. 4. Hr. Salomon Torhaldson vart bisp i Oslo 1322. 5. Hr. Theiste Theiterson frå Nidaros, prest i Borgund, vitna i 1351 at Kolbein Toreson hadde selt til Erling Vidkunnson på Giske 7 månada matabol på Godøy. 6. Hr. Botolv Erlandson var med Aslak Bolt i Herøy i 1433 då han i «Gildestofune» avgjorde med bøndene i Herøy kor mykje «Mikalskorn» og «Olavfo» dei skulde betale. 7. Hr. Tomas er nemnd i 1529. ( Jfr. brevet frå Nils Mogenson.)

I Trondheims ref. 1589 er det sagt at prestebordsinnkomene i Borgund prestegjeld var 43 spd. og 1 øre. Tienda var 60 tunner korn, 5 v. ost, 13 v. fisk. Dette høver ikkje med det som er nemnt frå jordboka i Bergen. Omframt dei 4 kyrkjene i Borgund var det i mellomalderen ogso kyrkje i Skodje sokn, i Vatne sokn, i Haram sokn og i Vigra sokn. På Giske var kapell ( høgendeskyrkje ), og på Fjørtoft var det kanskje eit liknande. Kapellet på Giske er det eldste huset, som har halde seg tolleg bra frå mellomalderen, av alle husa på Sunnmøre. Vi veit ikkje visst kva år det er bygd, men dei runde bogane fortel at det må vere oppsett på erkebisp Eystein si tid eller noko før, altso 1100 -1188. Paven Clemens fortel at kapellet på Giske var bygd av fedrane til Erling Vidkunnson som i 1345 fekk avlatsbrev fra Clemens med rett til 100 dagars avlat til alle dei som vitja Giske kapell. Det var vigd til jomfru Maria, apostelen Johannes og St. Nicolaus. Alle kyrkjene var vigde til helgenar, men det var særs sjeldan at same kyrkja var vigd til meir enn ein slik. Bispekyrkjene var vigde til Kristus. Adelsmennene på Giske heldt kapellet ved lag som sin private eigedom gjennom heile den kristne mellomalderen; dette må vere grunnen til at det ikkje vert nemnt i 1589. Bjarne Erlingson gav kap. noko jordgods, men korkje i den nemnde jordboka i Bergen eller i anna dokument vert det opplyst om at Giske kap. hadde visse årlege innkomer. Adelsmennene heldt eigen prest på Giske. Etter eit diplom frå 19. april 1344 var hr. Eirik prest der. Han vitna at Ogmund Eirikson overlet garden sin, Humblen, til Erling på Giske. I 1363 stadfeste presten Alv Jonson på Giske kor mykje Sigurd Havtorson og Herdis Torvaldsdotter, enkja etter Bjarne Erlingson den yngre, var i slekt. Hr. Arne Olavson var Håkon Sigurdsons prest på Giske kring 1405, og hr. Jakob var prest der i 1529. Han stod under Hr. Thomas i Borgund. Det er rimeleg at høgendesprestane alltid stod under presten i det soknet høgendeskyrkja var. I 1200 til 1400 åra stod Giskepresten helst under bondepresten i Borgund ( presten ved Petrikyrkja ), men ikkje under bypresten. Av sjeldsynte gamle ting hev både Borgundkyrkja og Giskekyrkja nå lite og inkje att. Frå den siste finn ein i Bergens museum 3 måla bilete av eik, 4 folhøge, som skal tyde Kristus, jomfru Maria og ein apostel.

Frå Borgundkyrkja hev Bergens museum eit stort trebilete, som tyder døden og den rike mann. Det hev ei innskrift: «Deta værelds goed is in dit leeven: Den mensch gelfenden miet gegewen». ( Sjå biletet side 515 i «Norges historie» av Øverland, bind 6 ) Giskekyrkja er den einaste marmorkyrkja i landet; men ser ikkje så vakker ut. Den gamle Borgundkyrkja var både av marmor og gråstein. Dei gamle, tjukke steinveggjene vart mykje vølt etter branden 1904; mykje er heilt nytt. Den katolske Mariakyrkja. På Vigra stod på Roald. Av denne kyrkja er det visst ikkje anna att no enn ein kvit marmorstein med relikvibur, som låg på altaret. Det er eit spursmål om ikkje «Marie virgini præbende» var skipa av jordgodg frå denne Mariakyrkja på Roald. Ein Prest på Vigra er nemnd 1291. Den katolske kyrkja i Haram sokn stod på garden Haram som i 1363 vart kalla «Kirkjubyum». ( Sjå andre stadar i Min ættesoge om kyrkebyen på Haram, seinare i dette kapitell og også mine nedtegninger om Toregarden på Haram ). Kyrkjegarden syner endå. Av den katolske Haramskyrkja er det visst ikkje anna att enn ei kyrkjeklokke og ein kvit altarstein av marmor. Båe desse ting er no i kyrkja på Austnes. Altarsteinen ligg i ei uthola trerame med relikvibur under steinen. Kyrkjeklokka er noko merkeleg ved di det er den beste, eller rettare sagt: var den beste klokka i vårt land. Det vart ringd ei klove i ho av eit likfylgje i 1890, men før den tida kunde ein høyra den reine og sterke klokkeklangen milevis. Klokka er hollandsk arbeid, støypt av Gerhard Wou i 1434. Ho hev innskrift kring klokkehalsen. Bokstavane er små gotiske, men framifrå godt laga. Der stend: «ihesus maria iohannes gherardus de Wou med fecit MCCCCXXXIIII» Klokka er 47 cm. i tvermål og kring 65 kg. tung. ( Sjå meir om dette seinare ). Den gamle Harams-kyrkja var ei krosskyrkje av stav verk ( vanleg «Møretype» ). Inngangen var på nordsida; der var våpenhuset, 6 X 6 alner stort. Skip og kor var tilsam. 24 X 12 alner. Armen på sudsida var 12 X 9 alner.

I 1686 vert det nemnt at 7 vindauge skulde veljast med glas, jarn og bly. På taket var eit tårn. Vigrakyrkja var lik denne. Til Vigra sokn høyrde Rønstad, Farstad og Lausund som no i dei siste hundradåra hev sokna til Haram.

Det hev halde seg eit ordstev om dette like til våre dagar: «No løsar dei Lausund, no fare dei Farstad, no ryne dei Rønstad og legg åt i Honda, i Honda, i Honda !» ( Hunden ( Honda ) er ein landingsplass på Roald ). Hildrestranda eller Innlandet har alltid høyrt til Haram sokn, og like eins det som no er Fjørtoft sokn. Men det er eit spursmål om det ikkje stod ei høgendeskyrkje på Fjørtofta i mellomalderen. Vi veit at det var kyrkje der i 1660 åra, eit lite timberhus, 9 X 9 alner med 1/2 meter tjukke veggjer og med ei gamal kyrkjeklokke med innskrift: «Sancte Olave ora pro nobis» ( Hellig-Olav bed for oss ). Klokka skal vere kjøpt i 1503, og heng endå i Fjørtoftkyrkja. Kapellet på Fjørtofta er ikkje nemnd i Trondheims reformats 1589, og heller ikkje i den før nemnde jordboka i Bergen, men det same gjeld også kapellet på Giske. I mellomalderen var det kapell på Harnes på Harøya, og det må difor synast noko rart at Oksnøya og Myklebust alltid hev høyrt til Haram sokn, dersom det ikkje stod kapell på Fjørtofta. Den katolske kyrkja i Vatne sokn stod på garden Vatne. Aslak Bolt nemner Vatne kyrkja som venteleg var ei vanleg «Mørekyrkje» ( stavkyrkje ). Ho hadde tårn. Dette bles ned i 1597. Anders Ulvestad ( ein rik bonde ) fekk ålmugen med seg å reise det att. Hans Strøm trudde at Vatnekyrkja var vigd til jomfru Maria, etterdi ho var kalla Marukyrkja og hadde eit 2,5 alner høgt Mariabilæte som var gyllt, men noko forakta. Noko anna merkeleg hadde kyrkja ikkje ca.1760. Aslak Bolt nemner Skodinar kirkja ( 1432 ) og Skodinar sokn. Skodjekyrkja er ogso nemnd i 1494. H. Strøm og P. Fylling fortel utan atterhald at den katolske kyrkja i Skodje vart flytta frå Leite til Skodje, men kva tid dette vart gjort, veit vi ikkje. Fylling fortel at hersane Skodje budde på Leita. Det vert nemnt ein kong Tor på Leita, og Einar herse. Tor fall mot hersene på Alvestad i Haram. Dei slost ved Sunnalandsvatnet, og alle som fall, vart gravlagde der, og gravhaugane syner seg endå, fortelst det.

Dersom Leite var hersegard, er det grunn å tru at fyrste kyrkja vart bygd der, avdi det oftast var høvdingane som sette opp dei fyrste kyrkjene. Ein av grunnane til at kyrkja vart flytta frå Leite til Skodje, var ei ulukke på Engsetvatnet. Eit stort brudefylgje frå Ekrol drukna då dei var på heimveg frå Leitekyrkja. Dei gjekk over vatnet på isen, men isen brast og alle bleiv. Det vart sidan oppsett 2 krossar på Korsnes. Brudekruna fann dei att, segjer segna, og kruna vart lenge gøymd og nytta som ein helligdom til å lækje sjuke med. Mange fekk helsebot, som kom til krossane ved Engsetvatnet, og som fekk ta i kruna. På Leite stod det ein hellig kross som mange tilbad. Denne vert også nemnd i testamentet til kong Magnus Erikson og dronning Blanca 1347. Det stend der at krossen på Leite skulde ha 5 mark brent sylv. At en kirke engang i tiden har stået på Leite, er bevislig», skriv Fylling, men verkelege prov finst ikkje no. Heller ikkje på Brune er det merke etter kyrkje, men segna fortel at det vart bygd eit kapell der då Svartedauden gjekk. Kapellet på Brunehaugen vart lenge søkt av folk, avdi dei heldt det for ein særs helligdom, og sjuke fekk helsebot der. ( Sjå meir om Brunekyrkja anna stad i Min ættesoge ). Ved Skodjekyrkja fann dei i 1859 altarplata frå den gamle kyrkja. Det er ei marmorplate med relikvibur. Fylling fortel om eit gamalt Maria-bilæte i furetre, men det var simpelt laga og mykje forkome. Det var 1,5 alner høgt, og bar merke etter måling. Det låg på loftet i Skodjekyrkja saman med eit 1,3 alner stort Kristusbilæte i myrk eik, som var forgyllt. ( Bergens museum hev båe bilæta no.) Desse bilæta må skrive seg frå mellomalderen. Fleire slike ting er det ikkje fortalt om frå den katolske kyrkja i Skodje. Denne kyrkja var også bygd av stavverk, og stod visst til 1750. Ho åtte jordgods til 18 voger fisk. Soknegrensene var pålag dei same som no. Ørskog prestegjeld var i mellomalderen og lenge etter det største i vidd, men folketalet var etter måten ikkje stort. Når det likevel var 8 kyrkjer der, hev det berre si grunn i naturtilhøva. Hovudkyrkja stod på Øyraskoga då som sidan. Det var visst ei vanleg stavkyrkje. Ho er nemnd i 1325 og kring 1432. H. Strøm fortel at den gamle kross-stavkyrkja på Ørskog hadde 2 tårn, og at ho inni var pryda med rosemåling og vakre bilete og bilethoggarverk, men han trur at dette ikkje var gamalt, Av rett antike ting nemner han berre eit trebilete av 2 menn som stend med ryggen mot kvarandre i ei firkanta trerame som hang på ei trestang, 2 famner frå golvet. Båe figurane var laga av eitt trestykke. Den som vende opp mot koret, skulde forestille ein konge med krune og harniskbunad på. Under føtene halls låg eit troli som hadde mannehovud med krune på, men kroppen var som på eit dyr med 4 korte føter og eia lang svans som krøkte seg som ein orm kring føtene til kongen. Dette skulde tyde at Hellig-Olav hadde tynt det heidenske udyret. Kong Olav hadde nok havt øks i hendene før, men disse var burte no ( 1760 ). Den andre mannsfiguren vende ned i kyrkja. Han hadde berre eine handa att. Med denne heldt han i klæda sine. Han var berrhovda, med skjegg på hoka. Strøm trudde at dette skulde tyde ein apostel, men det ligg nærare å tenkje på ein bisp, endå me veit at bispane skulde rake av seg skjegget. Heile trekrusifikset var måla og gyllt, og kring råma var det utskjeringar. Slike ting vart brukt ved procesjonstog i den katolske tida. Omframt dette og altarplata med relikvibur, som dei fann på prestegarden for ei tid sidan, er det ikkje nemnt om fleire ting frå den katolske kyrkja i Ørskog. I 1589 var kyrkjetienda 70 tunnner korn og 1 vog ost, og presteinnkoma 39 spn. 1 øre og 0,5 pd. Den katolske kyrkja i Sykkylven var ei stor stavkyrkje på garden Aure. Ho brann i 1705. Aura kyrkja er nemnd i 1325 og 1432. Det finst visst ingen ting att frå denne kyrkja no. På Kyrkjebø i Stordalen stod det i Strøm si tid ei lita langkyrkje av stav-verk, som visseleg er den same som i 1589 er kalla Skaudals kyrkje. Aslak Bolt nemner kyrkja i Stoladal ( 1432 ). Eit fælt gamalt trekrusifiks hang i 1861 i Stordalskyrkja. Det var venteleg frå den katolske kyrkja, og visst det einaste som då var att etter denne. Den fyrste katolske kyrkja på Stranda stod i Upsvik, og vart bygd av Arnljot Gaddabeili, farfar til Lodmund som var far til Jon Drumbe og Ragnild i Bjarkøy.

Aslak Bolt nemner St. Petrs kirkja å Strondinni, og ein annan stad: Sløstada kirkja. Desse må ha vore ei og same kyrkja. Ho stod på Sløgstad ( Stranda ) , og er nemnd både i 1432 og 1589. Det var ei stavkyrkje med tårn. ( Vanleg Møretype. ) I 1731 vart ho skadd av sjøen, endå ho stod der kyrkja stend no, kring 3 m. over sjømålet. Frå den gamle stavkyrkja er det no lite att. Ei stor kvit altarplate ( marmor ) med eit stort firkanta relikvibur låg i lange tider framfor altaret i den kyrkja som no er. Storleiken på plata pålag 125 X 60 cm. Frå den katolske kyrkja hadde dei dessutan ein stor, vakker døypefunt av kleberstein, med våpenfelt på sidene. Hjelm og lauv-verk vanta, men slikt var ikkje so vanleg hjå den gamle norske adelen. Denne døypefunten gjekk diverre med i Ålesundsbranden 1904, og vart visst ikkje vitskapleg granska. Dei gamle adelsmerka på sidene ville nå kunne tydast betre enn før. Det er og fortalt om eit gamalt skåp med mange frittståande gyllte figurar som skulde tyde Maria med Jesusbarnet, den hellige Laurensius og apostelen Andreas. På dørene var det måleri som skulde tyde Laurensius liv og liding. Sulta kirkja i Norddalen stod nok på garden Sylte, og var visseleg bygd av høvdingen Bruse eller av sonen hans omkring 1060. Kor lenge denne kyrkja stod, veit me ikkje, men ho vart avløyst av Døving kapell og kyrkja på Dale. Båe desse er nemnde av Aslak Bolt ( 1432 ). Strøm fortel at kyrkja på Dale, som var soknekyrkja i Norddals eller Dals sokn, var bygd av stavar med rosemåling og annan prydnad inni. Frå mellomalderen hadde ho eit altarskåp av same slaget som det ovannemnde i Sløgstadkyrkja. med figurar av jomfru Maria, Kristus og Johannes, laga med kniv i botnen. På dørene var det måla bilete av Hellig-Olav i full krigsbunad, og av ein erkebisp, visstnok Aslak Bolt, etterdi hatten liknar slike som storfolk bruka i hans dagar. Døving kapell var ogso av stavverk. Då dei sidan flutte det til Sylte, fylgde altarplata av marmor med og låg lenge som dørhelle ved Syltekyrkja. Fleire ting er det ikkje fortalt um frå det katolske kapellet på Døvingen. På Krossbrekka i Sunnylven stod i 1432 og 1589 ei stavkyrkje i kross-stil, som venteleg var vigd til den hellige krossen. Soknet vart kalla Krossbrekka kyrkjusokn. Til dette soknet høyrde Geirangrs kirkja som var kapell både i mellomalderen og siden. Det var bygd både av stavar og timber. Av dei katolske kyrkjene i Sunnylven sokn er det snaudt noko att. Soknegrensene mellom Ørskog, Stordalen, Stranda, Norddalen og Sunnylven sokner var i mellomalderen pålag som no. Gardane Smoge til Verpesdal høyrde til Stranda sokn. Den katolske kyrkja i Hjørundfjorden stod på garden Hustad til 1581. Ho er nemnd i 1225, og det er nemnt at ho då var kring 200 år gamal. Aslak Bolt kallar ho «Vor Frue Kirkja i Bonadale». Kyrkja på Sæbø hadde ei altartavle der det var inusett eit altarskåp frå den gamle katolske kyrkja. I skåpet var utskorne figurar av Maria med den døde Jesus i armane. Ved sida stod Hellig - Olav i full herbunad og ein erkebisp i ornat. Mellom figurane var det suler med fletta blaaverk ikring. To dører hev Bergens museum fått. Desse høyrde nok til same skåpet. På eine døra var det bilete av St. Peter med lyklane i hand. Der var også eit tomt altarskåp med vakre bilete på dørene. Dessutan 4 trebilete av ymse personar. To av dei var bispar å sjå til. Det eine biletet skulde tyde Hellig-Olav i full herbunad og med øks i høgre handa og ein nattverdkalk i den venstre. Han trør det hedenske drakeudyret ( med menneskjehovud ) under føtene sine. Eit stort og vakkert drikkehorn med runebokstavar frå 1300-talet vart i gamal tid gøymt på prestegarden, prest etter prest. Det var trulég eit gildehorn frå den tida det vart halde kyrkjelege drikkegilde til minne om ein og annen død stormannen som hadde lagt gods til kyrkja. Det skulde i dette høve ha vore ein som heitte Kåre. H. Strøm trudde ogso at dette hornet høyrde kyrkja til. Det var tvo sterkt gyllte koparringar ikring det, fortel Strøm. På den øvste ringen som var 4 tverfingrar breid, stod inngrove med gamle munkebokstavar: «Help Maria, Jaccpar ( Caspar ) / Balthazar, Melchior». På den nedste ringen stod: «Kåre eig meg», med runebokstavar. Hjørundfjord sokn høyrde til Volda prestegjeld, som dessutan omfata Ørsta sokn, Søvde sokn, Vanylven sokn og hovudsoknet Volda.

Etter Trondh. ref. 1589 var presteinnkomene ( den visse prestebordsrenta ) 38,5 spann smør, og kyrkjetienda 75 tunner korn, 9 voger ost, 2 voger fisk og ein mæling korn av kvar rik mann som affertoll. Hovudsoknet Volda var det største soknet på Sunnmøre.

I 1432 og 1589 er soknekyrkja i Halkjelsvik nemnd. Det var ei stor stavkyrkje, vanleg «Møretype», med våpenhus på eine sida og utbyggjing på hi so ho såg ut som krosskyrkje. Ho var inni 28 steg lang og 34 steg breid 4koret som var 11 steg langt. Heile lengda var altso 39 steg. Voldakyrkja var sikkert største kyrkja på Sunnmøre. Det låg ei lita kvit marmortavle med relikvibur på altaret. Bergens museum hev noko vakre bilete, måla på tre, frå Voldakyrkja. Bileta syner ymse hendingar frå Jesu liv, men det er uvisst um dei skriv seg frå mellomalderen. Det ligg noko nær å tru at dei fyrste kyrkjene i Volda stod på Ekset og Førde, avdi høvdingane budde der i heidensk tid, men vi har ikkje historiske prov, utan skipreidedelinga skulde tyde noko. Ørsta kyrkje var vigd til den hellige krossen. Ho var bygd kross-stil, men var elles ei vanleg stavkyrkje og stod på bakken ( haugen ) mellom 2 elvegreiner på garden Velle. Ho er nemnd i 1385 og kring 1432 og i Trondheim ref. 1589. I kyrkja var det eit gamalt altarskåp av eik. På dørene var på båe sider måla bibelske bilete som skulde tyde jomfru Maria tek mot bodskapet frå Gud, og eitt som syner Jesu liding hjå Pilatus. Ved botnen var det utskore bilete av Jesus, Maria og Johannes, med namna deira kringum. Dette arbeidet var frå tida kring 1300. På eine døra var det måla eit raudt skjold ( våpenmerke ) med eit kvitt band midt over skjoldet ( på tvers ). Hjelm og lauv-verk vanta her som på døypefatet frå Stranda. Likevel må det ha vore eit adelsmerke, kanskje til Sørheimsadelen. På altaret låg ei lita altarplate ( ikkje marmor ) med relikvibur. Syvde katolske kyrkje stod på garden Myklebust, og er nemnd i 1432 og 1589. Aslak Bolt kallar ho Olavskirkja i Sybdi. Ho stod til 1836 i sin gamle bunad. Det var ei vanleg stavkyrkje utan tårn og utan særs prydnad. Av ornament frå denne kyrkja er nemnt eit par figurar av Hellig-Olav og St. Katarina. Desse er no i Bergens museum. H. Strøm fortel om eit altarskåp i Syvde kyrkja. Det hadde duble dører med bilete på. Dette skåpet var forresten det same som altartavla i den gamle kyrkja. På den eine døra var måla eit bilete av jomfru Maria og på den andre Hellig-Olav med sverd i høgre og ein kalk ( rettare rikseple ) i venstre handa. Han trør på det heidenske drakeudyret som hev krune på hovudet. Dette biletet hev under skrifta: Sanctus Olavus. Kyrkja var vigd til St. Olav, og var ei av dei eldste på Sunnmøre. St. Jatmunds eller Vanifliskirkja er nemnd i 1403, 1432 og 1589. Det var ei 30 steg lang steinkyrkje på Ålim, der kyrkjegarden endå er, men av kyrkja er det lite att no. Ho var vigd til den engelske kongen Eatmund som vart mykje dyrka som helgen både i England og på Vestlandet i Noreg. Vannylven vart kalla St. Jatmunds sokn. Til dette soknet høyrde før i tida nokre av gardane i Selje. Bergen museum hev eit trebilete ( krusifiks ) frå Åeimkyrkja. Det skal tyde St. Jetmund. Det er 7 kvart høgt og kvitmåla, men hår og skjegg brunt. Kjolen er lang med eit belte ikring. Ei segn fortel at det var St. Jetmund som bygde Åeimskyrkja. Ho var bygd av grovhoggen gråstein, og stod tolleg uskipla til dei reiv ho ned kring 1870. H. Strøm fortel at denne kyrkja hadde eit paks-spjald i hans tid. Slike vart nytta i katolske kyrkjer når folk gjekk til altars ; då skulde dei kysse spjaldet alle saman i staden for å kysse kvarndre «in natura», som dei eldste kristne gjorde under nattverden. Paks-spjaldet i Vannylvskyrkja var 1,5 kvart langt og breidt, av fin kvit marmor med raude tyter i, og i alle fire hyrno ( hjørna ) var det krossmerke. Soknegrensene var i heile prestegje!det pålag som no. Det fjerde prestegjeldet på Sunnmøre var Herøy prestegjeld. I mellomalderen var det ein av korbrørne i Nidaros som var prest i Herøy. Han heldt viseprest med kapellaner for seg i Herøy, som var kannikegjeld både før og etter reformasjonen. I 1620 vart det lagd til presten ved Vor Frue kyrkje i Nidaros, og i 1747 Vart det endeleg fritt kall. Til Herøy prestegjeld høyrde umframt hovudkyrkja på Herøy, Hareid kyrkje, Ulvstein kyrkje, Rovde kyrkje og Sande kyrkje. Det var 5 sokn både før og etter reformasjonen. I Thjm. ref. 1589 er prestebordsinnkoma sett til 93 spann og 1 øre. Dette er dobbelt so mykje som i noko anna kall på Sunnmøre, etter det Thjm. ref. veit å nemne, men det er før peikt på at oppgåvene for Borgund prestegjeld ikkje høver med oppgåvene frå Bergens stifts-jordbok.

Det ser også misvisande at når ein samanliknar talet på bøndene i kvart prestegjeld. I Herøy kall 419, i Borgund 364, i Ørskog ca. 370 og Volda 511 bønder. Etter dette skulde Volda vere størst og Borgund minst i folketal, men det er ikkje rett. Samanliknar ein tiendemanntalet 1520, vil ein snart finne ut at Borgund prestegjeld var det største og rikaste ,då. Samanliknar ein kyrkjetienda i 1589, ser ein at Borgund og Volda stend jamt, medan Ørskog og Herøy er litt under. I Herøy var tienda 50 tunner korn, 5 vog ost og 10 vog fisk. Før reformasjonen stod både Borgund og Herøy høgre både i tiend og folketal enn Volda og Ørskog.

Trelasthandelen ( «Hollenderida» ) hjelpte siden opp dei indre bygdene, serleg frå 1550 - 1600.

Herøy hovudkyrkje på Herøya var 30 steg lang og bygd av stein som var finhoggen, og etter segna var han teken frå ei gildestove på Herøy. Men denne gildestova stod ved lag i 1432 då Aslak Bolt var der, og samstundes er og kyrkja nemnd. H. Strøm segj. at det utan tvil var her ( på Herøy ) at den gildestova stod, som er nemnd i eit brev av Tor Arnorson i Herøy 1433, då han melder at bøndene i Herøy kall hadde lova erkebisp Aslak Bolt å yte ein halv gildon-øyre som Micaelskorn til St. Magnusaltaret i domkyrkja, ein gildonøyre i St. Olavs toll og til erkebispen tvo engelske øyre. Både Strøm og andre heldt på at det hadde stode eit kloster også på Heroya. Av dette klosteret såg Strøm «kjendelege levningar» på vestenden av øya, men då tufta ikkje var meir enn 14-15 steg i tvermål, trudde han at det hadde vore eit lite kloster. Det skulde vore eit Albanuskloster. Sogemenn hev sidan slege fast at det ikkje hev vore noke kloster på Herøy, etterdi det ikkje finst noko skriftleg om det, men den slutninga er usikker. Kyrkja stod på austenden av Herøya, på ein stad der det var mest uråd å grave ned lika, avdi det var forlite jord der. Det er difor rart at kyrkja vert bygd på Herøya. Strøm hadde visseleg rett når han trudde det kom seg av at herrane ( eller rettare hersane ) budde der; for det var desse som bygde dei fyrste kyrkjene hjå oss. I Orknøysoga finn ein noko som tyder på at Herøya var herresete. Det fortelst at Ragnvald jarl på Orknøy kom til Aslak av Herøy kring 1120 og bad han om hjelp til å vinne Orknøyane. Aslak rusta då tvo skip og hjelpte Ragnvald å ta øyane. Det var nok same gongen Ragnvald jarl gjekk upp i Dollstbinshola og reiste varde for vågsame menn innanfor vatnet. Aslak av Herøy må ha vore arvtakaren etter den døyande herseætta på Herøy, som venteleg hadde bygd kyrkja. «Og da Herrøe 10d af at være herresæde, er den bleven forandret til en bolig og samlingsplads for præster og munke», segjer H. Strøm. Den gamle steinkyrkja på Herøy var prydd med rosemåling og bilethoggarverk. Altarbordet var av stein, og i enden til høgre var det eit relikvibur, eit stort firkanta med eit mindre rundt i botnen. Eit døypefat av massing hadde ei latinsk innskrift med munkebokstavar. «Den skulde være bleven stående, den gamle kirke!» skriv Magdalene Thoresen. «Den var et monument, og da den faldt, mistede havet en kjending og fjeldene en ættling». Det største soknet i Herøy prestegjeld, var Hareid. Aslak Bolt nemner Hadareid kirkja. Det var ei stor kross-stavkyrkje som stod på garden Hareid. Ho brann i 1806. Desse store kross-stavkyrkjene ( Møre-kyrkjene ) som det er nemnt fleire av, var venteleg bygd kring 1300. Våpenhuset stod jamt på nordsida der inngangen var. Desse kyrkjene hadde tårn, men dei eldre, som t. d. Syvdekyrkja hadde ikkje tårn. Hareidkyrkja hadde elles ikkje noko nemneverdigt, utan ei gamal vatskanne av malm med munkeinnskrift, som fylgjeleg var frå katolsk tid. Kyrkja åtte mykje jordegods.

Til Hareid sokn høyrde Vartdalstranda og noko av Sula. På kyrkjegarden i Hareid stod 2 store bautasteinar, venteleg frå heidensk tid. Den eine vart lagd inn i kyrkjemuren. Ulstein kyrkja stod på garden Ulstein som ligg i ein liten dal. Kyrkja var bygd av hoggen stein, mellom 1100 og 1200, etterdi bogane var runde ( romerske ). Ho var elles noko lita, og stod avbakleg til. Dette må tyde på at stormennene i soknet budde på Ulvstein og bygde kyrkja. I 1847 slo lynet ned og reiv ho sund. Denne kyrkja hadde ein altarkalk som var laga i Tyskland år 1500 og rikt prydd med bilete av St. Olav, St. Sunniva, St. Barbara og Maria Magdalena og dessutan med våpenmerket til Losnaætta. Ingegjerd Erlandsdotter av Losna ætta var gift med Arild Kane ( som sunnmøringane drap i 1497 ). Enkja gav sidan mykje gods til kyrkjene for bønehald. Altarkalken i Ulstein må ha vore ei slik gåve. Han var av sylv, 60 lodd tung ( nesten 1 kg. ) og hadde innskrifta: «ecce Agnus Dei». ( Sjå Guds lam ). Rovde kyrkje er nemnd i 1589. Det var ei lita gamal stavkyrkje, bygd på garden Store-Rovde. Ho åtte ikkje jordegods, og var kanskje i den fyrste tida berre kapell. Ho hadde ikkje tårn eller annan prydnad. Nedteka i 1831. Rovde sokn ligg på båe sider åt Rovdefjorden, men var mykje større før enn no, avdi det meste av Leikang sokn høyrde til. Sands kyrkja i Sande sokn nemnd i 1432 og 1589. Det var ei stor kross-stavkyrkje med tårn ( Mørekyrkje ), og inne var ho prydd med gylling, måling og ymse ornament. Ho stod på søre-Sande eller Kyrkje-Sande og var venteleg bygd kring 1300. Nedteken i 1835. Sande sokn var noko større før enn no. Me veit namna på nokre av dei katolske prestane i Herøy prestegjeld. Hr. Clæmil i Herøyom er nemnd i 1293. Hr. Bjærnæ Simunason var prest der i 1385, hr. Thore Atsorson i 1433, hr. Jon Olafson i 1475 og hr. Nils Mogenson i 1529.

Den siste katolske presten i Herøy var Sigurd Eskildson som er nemnd i 1529. Han er nemnd i 1542 som luthersk prest i Herøy. Til herredagen i Bud, 1533, gav hr. Sigurd i Herøy 1 ukse, 1 bukk, 1 sau, 1 gås. 2 pund smør og 60 egg. Sigurd Eskildson døydde omkring 1568.

3. Den katolske tida - fra heidendom til kristendom

Det er ikkje uvanleg å seia at kristendommen vart innførd i Noreg under kongane Olav Trygvason og Olav den Heilage.

Men kristendommen var kjend i landet lenge før.

I England hadde kristendommen vunne fotfeste alt på 600-talet (e.Kr.)

På Irland så tidleg som på 400-talet (e.Kr.)

Frå båe desse landa drog det kristne misjonærar til fastlandet ( Nederland og Tyskland ) og til øyane nord og vest for Skottland. Her møttest dei med nordmenn så tidleg som kring 700 e.Kr.

Heilt nord til Island drog irske misjonærar på denne tida. Då dei fyrste nordmennene kom til Island, møtte dei «papar» der. Det var irske munkar. Slike var det på Orknøyane, Færøyane, Hjaltland og Sudrøyane og.

Vestlendingane i Noreg drog tidleg på handelsferder til dei britiske øyane.

Professor Wisløff nemner i «Norsk kirkehistorie» hålogalendingen Ottar, som kom til kong Alfred den store i Wessex i 880-åra. Han gav kongen ei skildring av Noreg og handelsferdene frå dette landet. Ottar dreiv handel med dyreskinn ( pelsverk ), fuglefjør, kvalbein og skipsreip (tvinna av selskinn). Slike ting var henta fra Bjarmeland og Finnmark, og vart frakta langs havstranda.

Haram låg ved ei skipslei som også den gongen var mykje trafikkert. Heile samferdsla frå Vestlandet i sør og Trøndelag og Nordland i nord gjekk så å seia framom stovedøra. Englandsfararar frå Trøndelag og Nordland for ikkje sjeldan framom, serleg ved sommartid. Den gongen siglde ikkje skipa om natta, men la seg for anker om kvelden før mørkret kom på, og låg i ro til det vart ljos dag.

Ved Hestøya og Rogneleira og andre stader langs skipsleia i Haram har det tidt ankra opp langvegsfarande skip. Ferdafolket kunne ta seg ein tur på land eller bygdefolket kom ombord. Låg skipa verfast, kunne opphaldet vara lenger. Det hende seg at dei vart liggjande frå seinhaustes til langt ut på vinteren.

Folk frå Haram fekk spørja nytt fra den vide verda. Dei kunne få sjå og handla til seg innførde og sjeldsynte varer og eignaluter frå utlandet.

Bygdekulturen i Haram har difor aldri hatt karakteren av ein avstengd fjellbygdkultur, men har vore merkt av vaken interesse for å spørja nytt og fylgja med i storhende både i innland og i utland.

Same interessa finn vi mellom islandingane i den eldste sogetida. Mange av dei ætta truleg nett frå Møre. Kor tidleg handelsferdene frå Vest-Noreg tok til, er ikkje lett å seia.

Men at nordmennene alt lenge før vikingtida hadde sjøgåande båtar som kunne sigla over Nordsjøen, er visst. Mange helleristningar frå før vikingetida viser skip store nok til å gjera ferder over havet. Skipsfunna på Fjørtoft og på Kvalsund på Søre Sunnmøre viser det same. Og mange gravfunn over heile Vestlandet vitnar om livleg samband med utlandet så tidleg som i den romerske jarnalderen ( 300 f. Kr. - 400 e. Kr. ).

Ein må rekna for visst at Sunnmøre tidleg hadde høvdingar og handelsmenn som var føre til å draga på handelsferder til kristne land, fyrst og fremst til England. Dei drog og langs havstranda til Skiringssal ( Tjølling i Vestfold ) og sette derifrå over til Jylland og vidare sørover til Heidaby i Slesvig. I Heidaby sette Ansgar, apostelen for Nordlanda, i gang kristen misjon i året 827.

Det er difor ikkje tvil om at mange nordmenn på ferdene sine hadde lært kristendommen å kjenne alt før vikingetida tok til for alvor.

I 793 vart St. Albans kloster på Lindisfarne utafor Northumberland plundra av vikingar. Dette reknar ein gjerne som opptaket til vikingeferdene. Dei varde i meir enn 200 år.

Til vanleg drog vikingane frå Noreg på herjingsferdene sine om sommaren. Om vinteren sat dei heime på gardane sine. Når dei kom heim frå ei vikingeferd, hadde dei både herfang og krigsfangar med seg. Mange av krigsfangane var kristne. Det er slett ikkje utruleg at den fyrste kristne salmesongen i Noreg har lydt fra trælestovene på storgardar og høvdingegardar på Vestlandet lenge før kristendommen vart innførd i landet.

Då Ansgar kom til Birka ( ved Sigtuna) i Sverike, fann han mange kristne trælar som svenske vikingar hadde ført med seg som krigsfangar heim fra Frankrike og England. Ansgar samla dei til gudsteneste, og dei vart storleg trøysta då dei atter fekk vera med og feira messa.

Vikingane frå Møre drog mest alltid vestover. Somme slo seg ned og skipa rike. Sunnmøringen Gange-Rolf slo seg ned i Normandie i 911.

Frå ca. 800 drog norske vikingar til Orknøyane, og der gjekk det føre seg norsk busetnad i heller stor stil. Likeeins på Sudrøyane.

Kring 840 grunnla nordmenn Dublin. Dei utflytte nordmennene braut ikkje samkvemmet med skyldfolket sitt heime i Noreg.

Både på vikingeferdene og på handelsferdene var det mange nordmenn som let seg døypa. Andre let seg berre primsigna og utsette dåpen til seinare. Når dei kom heimatt til Noreg, bar dei den nye åndsrørsla med seg.

Under kong Alfred den store ( 871-901 ) og ettermennene hans blømde det fram eit vakkert kristenliv i England. Ein rik litteratur på angelsaksisk mål vart til i denne tidbolken.

Nett på denne tid kom kong Håkon Adelsteinforstre frå England ( 935 ). Han hadde med seg ein misjonsbiskop og mange prestar og munkar, som var fortrulege med denne kristendomsform, og gripne av misjonsiver. Medan Håkon styrde landet ( 935-61 ), bygde dei nokre kyrkjer på Møre.

Kongen sjølv steig ikkje ope fram og kravde kristendommen innførd i Noreg før i 950-åra.

På Kuli-steinen på Nordmøre finst det ei innskift som er tolka slik: «Tore og Hallvard reiste denne steinen etter Ulvljot, tolv vintrar hadde kristendommen vore i Noreg.»

Fr. Birkeli har gjort det truleg at denne innskrifta må tidfestast til mellom 962-967. Tolv år før hadde då kong Håkon freista å få kristendommen innførd på Møre. Når det spesielt er nemnt at det vart bygt kyrkjer på Møre, så tyder det på at kristningsverket var lengst kome nett her.

I Trøndelag sat heidendomen endå så sterkt i setet, at han kom ingen veg med kristningsverket der. Sjølv vart han tvinga til å blota. Under den heidenske reaksjonen som no kom, brende dei tre kyrkjer på Møre, og drap prestane.

Sidan det på Møre var reist minst tre kyrkjer og Møre hadde tre fylke, Sunnmøre, Romsdal og Nordmøre, kan det vera rimeleg å tru at ei av dei tre stod på Sunnmøre.

Dei eldste kyrkjene i landet var nett fylkeskyrkjer.

Er dette rett, så har altså dei tre Møre-fylka fått dei fyrste kyrkjene sine så tidleg som i 950-åra.

Under Olav Trygvason ( 995-1000 ) tok folket langs heile det vestafjellske Noreg ved kristendommen frå Lindesnes til og med Hålogaland. Han bygde Moster kyrkje ( 995 ).

På Gulating let bøndene seg kristne på vilkår av at kongen gifte syster si Astrid med den mektige Erling Skjalgson frå Sola ( 997 ).

På tinget på Dragseid tok bøndene frå Sunnmøre ved kristendommen, saman med bøndene frå Sogn og Fjordane og Romsdal.

I Trøndelag laut kongen bruka hermakt.

I 997 grunnla kongen Nidaros og bygde ei kyrkje der.

På Selje lyste biskop Sigurd den irske kongsdottera Sunniva heilag, og kong Olav bygde ei kyrkje nedanfor den hellaren der St. Sunniva og fylgjet hennar let livet. Kyrkja på Selje vart heilagdomen for Sunnmøre ein tidbolk framover. Under Olav Kyrre vart det og bygt eit kloster på Selje eit stykke nedanfor kyrkja. Klosteret vart innvigd til den engelske martyren St. Alban, og høyrde til benediktinarordenen.

Medan Olav den Heilage var konge ( 1015-1030 ), vart det bygt fleire kyrkjer. Det er fortalt at han let reisa fylkeskyrkjer i kvart fylke, og sette prestar til å halde gudstenester i dei.

Det er grunn til å tru at dei tre kyrkjene som trøndarane hadde brent på Møre under kong Håkon, vart atterreist i kong Olavs tid.

Kong Olavs kristenrett vart vedteken fyrst på Mosterting, og sidan på Gulating og Frostating. Hovudinnhaldet av kristenretten var at bøndene skulle halda oppe kyrkjene og kristendommen, gi prestane slik levemåte som var fastsett og halda helg på sundagar og høgtidsdagar. Kongen kom til Sunnmøre att fleire gonger og såg etter at kristendommen vart halden.

Under Olav Kyrre ( 1066-1093 ) var det skipa faste bispesete i Noreg. Før hadde biskopane reist rundt i landet uten å ha faste sete. Tre stader baud seg naturleg fram: Nidaros med St. Olavs skrin, Selje med St. Sunnivas heilagdom, og Oslo som nett hadde fått St. Halvard til heilagmenne, Sunnmøre høyrde til Selje bispedømme. Men biskopen budde for det meste i Bergen.

Sigurd Jorsalfar førde inn tienda. Tienda var ei avgift som skulle svarast av alle rette inntekter av grøde, feal og fiske.

Tienda skulle skiftast i fire like luter: ein til biskopen, ein til presten, ein til soknekyrkja og ein til dei fattige. Den siste luten vart sidan kalla bondeluten, for den skulle bøndene styra sjølve. Tienda gav prestane og bispane ein tryggare levemâte enn dei for hadde hatt. Far hadde dei levt av dei ytingane dei fekk for kyrkjelege handlingar som dàp, vigsel, skrifte og messe. Elles fekk presten tidleg ein jordveg av den kyrkja han var tilsett ved. Vinninga av denne garden var grunnlana til presten.

Kong Olavs kristenrett fekk ymse tillegg og brigde under dei kongane som fylgde etter.

Etter riksmøtet 1163 kom det mange brigde. Lovene slår no fast at alle skulle vera kristne. Udøypte får ikkje bu i Noreg. Ingen må blota til heidenske gudar eller gjera trolldom. Kyrkjer skulle byggjast og haldast ved like. Ved kvar kyrkje skulle det vera ein prest, og pliktene til presten vart rekna opp. Kvar sundag skulle det vera helg fra laurdag non til mandag morgon ved hanegal. Di skulle arbeidet kvila. Men dersom silda kom inn under land på ein heilagdag, skulle det vera lovleg å fanga henne sa nær som på dei 20 største heilagdagane. Fredag skulle ingen eta kjøt og heller ikkje i fastetida dei siste sju vekene for påske. Giftarmål mellom nærskylde og mellom fadrar var strengt forbode.

Brot mot kristenretten var straffskuldig sak.

Folket i Haram søkjer Borgund kyrkje

Mellom dei som har granska Sunnmørs-soga, er det vanleg meining at den eldste fylkeskyrkja i dette fylket vart reist i Borgund. At kyrkja vart reist nett her, hadde fleire årsaker. Fra gamalt av var Borgund det viktigaste sentrum for handelen pa Sunnmore. Alt for vikingetida var det ein handelsmarknad for bàde innanlandske og utanlandske varer her. Fra kaupangen i Borgund var det lett sigla inn gjennom Storfjorden til Indre Sunnmøre, til dei ymse fjordgreinene i Sore Sunnmare og til alle øyane utanfor. Folk frå heile Sunnmøre var tidleg vane med å søkja til marknads i Borgund.

Alt i heidensk tid var Borgund eit religiøst sentrum med hov og blotgilde. Hovdingar og folk fra heile Sunnmare sakte dit pæ dei store offerfestane. Frà kristeleg synsstad ville det vera sers verdfullt å fà dette heidenske sentret omdana til eit kristeleg sentrum.

Den fyrste kyrkja i Borgund var truleg ei rett einfeld trekyrkje. Ho stod pà same staden som det gamle gudehovet hadde stått. Prov for dette er at ho seinare vart kalla «Kristkyrkja hove» d.v.s. kristkyrkja pa hovet sin grunn. Den kyrkja som no står i Borgund, er oppførd på same tufta.

Det var aldri skikk i Noreg å vigsla eit heidensk hov og nytta det til kyrkje. Gudehovet vart rive eller brent før ei kristen kyrkje vart oppførd på staden. Men det finst døme på at dei nytta oppatt timberet frå hovet.

Namnet Tinghaugen ved Borgund kyrkje tyder på at Borgund var tingstad og.

Det høvde godt å halda ting nær eit hov, for dei avgjerder som vart tekne på tinget, fekk gjerne religiøs vigsel ved eit blotgilde i hovet.

Etterat avgudshova var rivne og det vart slutt med bloting, kvarv trua på dei gamle gudane heller snøgt. Dei vart snart rekna for vonde vette. Istaden tok folk til å søkja gudstenesta i den kristne kyrkja. Kristne handelsmenn, trælar og andre som stod kristendommen nær, kom fyrst. Kaupangen i Borgund heldt fram med å vera handelssentrum og tingstad som før.

Når ei kyrkje var oppførd, skulle biskopen vigsla henne. Biskopen møtte med 15 mann og mange prestar. Høgtida varde i tre dagar. Kongen la jordegods til fylkeskyrkjene og sette til prestar. Ein må rekna med at dei fyrste prestane i Borgund var utlendingar.

Etter kristenretten hadde alle plikt til å søkja kyrkja og taka mot sakramenta (dåp, skrifte, ektevigsel, nattverd). Ein gong for året kom biskopen på visitas til kyrkja. Då skulle alle born som var 11-12 år, konfirmerast.

Det var biskopen som utførde konfirmasjonen, og spurde borna. Biskopen ville og vita om det fanst born som var over 12 månader gamle og enno ikkje var døypte. I så fall måtte foreldra svara bot. Likeeins dersom folk hadde misfare seg mot andre føresegner i kristenretten, eller hadde late vera å søkja messa det siste året.

Det er då all grunn til å tru at det ikkje lenge etterat den fyrste kyrkja var oppførd, vart sers stor tilstrøyming av folk til den nye kyrkjestaden. Folk frå Haram og Fjørtoft til liks med folket frå Sunnmøre ellers møttest ved høgtidene her. På godsversdager stemnde det båt etter båt frå bygdene i nærleiken til kyrkja. Dei som hadde lang veg, kom dagen føreåt. Folk frå Haram la til i Nørvesundet og gjekk derifrå til fots til kyrkja. Klangen frå kyrkjeklokka hadde etter folketrua ei sterk makt til å mana alle vonde vetter bort og leggja helgadåm over høgtidsdagen.

Det var fast skikk i Haram å fara til Borgund kyrkje lenge etterat kyrkja på Haram var oppførd. Skikken tok seg oppatt i reformasjonstida og det fyrste hundreåret etter av di det då var prestelaust i Haram i heller lang tid.

Under Magnus den gode eller Olav Kyrre vart Sunnmøre delt i fire prestegjeld: Borgund, Herøy, Volda og Ørskog. Til Borgund prestegjeld høyrde framleis alle øyane nord for Breisundet og fastlandet innafor så langt som til og med Vatne og Skodje.

Dei aller eldste kyrkjene finst det som oftast ikkje mange spor etter. Den eldste kyrkja som enno står i Noreg, er Urnes stavkyrkje i Sogn. Ein reknar med at dei eldste lutene av denne kyrkja går attende til ca.1120. Men under denne kyrkja har dei funne spor etter ei endå eldre kyrkje. På same måten var det i Borgund. Den opphavelege einfelde kyrkja av tre vart snart avløyst av ei gjævare kyrkje. Ho var bygd «av marmor», dvs. ho var eigentleg bygd av stein, men med marmorfliser på utsida.

Borgund fekk snart fleire kyrkjer. Forutan Kristkyrkja er det nemnd ei Peterskyrkje, ei Margrete- eller Maria- kyrkje og ei Mattes-kyrkje. Men ikkje alle desse har stått der samstundes.

Det er ting som tyder på at Borgund var bispesete ei stutt tid. Den angelsaksiske geistlege, William av Newbury, sette i slutten av 1100 talet opp ei liste over biskopar i Noreg. I denne lista er nemnd biskop Tore av Borgund. Det må vera på denne tid at kyrkja i Borgund fekk namnet Kristkyrkja.

Berre bispekyrkjer fekk denne nemninga.

Det som står fast er at Noreg vart eigen kyrkjeleg provins i 1152 (under kardinal Breakspeares vitjing i landet) og fekk sin eigen erkebiskop i Nidaros.

Heile landet vart då skift i fem bispedøme med bispesete i Bergen, Stavanger, Oslo og Hamar forutan erkebispesetet i Nidaros. Til erkebispedømet høyrde heile Hålogaland, Trøndelag, Nordmøre og Romsdal. Sunnmøre høyrde til Nidaros bispedøme heilt fram til 1622. Dersom Borgund vart bispesete, må dette i tilfelle ha gått føre seg under den kyrkjevenlege kongen Magnus Erlingson (1163-1180), men bispesetet har i alle høve vorte nedlagt under kong Sverre ( 1184-1202 ). Biskop Tore vart sidan biskop i Hamar.

Soknepresten i Borgund vart frå no av medlem av domkapitlet i Nidaros, og heldt seg kvart år i stiftsbyen ein bolk. Ein av kapellanane hans var då vicarius i Borgund. Soknepresten kalla sjølv kapellanane sine, og avgjorde kva kyrkje dei skulle tenestgjera ved. Han heldt kapellanar både i Vigra, Haram og Skodje forutan ved alle kyrkjene i Borgund.

Medlemene av domkapitlet vart kalla kannikar eller korbrør. Dei valde ny erkebiskop når den gamle døydde, og var med og styrde erkebispedømet saman med erkebiskopen. Dei var såleis mektige menn i landet og fekk etter kvart mykje kyrkjeleg gods å forvalta.

Fleire av sokneprestane i Borgund i mellomalderen er nemnde i gamle skriv og aktstykke:

1. Korbror Arne frå Nidaros, nemd i 1280-1296 2. Korbror Lars Kalfson, vart sidan biskop på Island 3. Hr. Lodin, vart ca. 1309 biskop på Færøyane 4. Hr. Salomon Trohaldson, vart biskop i Oslo 1322 5. Hr. Theiste Theiterson, (nemd 1351) 6. Hr. Botolv Erlandson, (nemd 1433) 7. Hr. Thomas, (nemd 1529)

Den gamle kyrkja i Haram

Ifylgje Odd Munk bad Olav Trygvason og Olav den Heilage folket å byggja kyrkjer i kvar sitt herad i tillegg til fylkeskyrkjene.

I dei store fylka på Vestlandet vart det difor snart bygt fleire kyrkjer. Folket sjølv hadde plikt både til å byggja og halda ved like desse kyrkjene. Heradskyrkje vart ofte bygde for å få stuttare kyrkjeveg. Opphaveleg var det berre den eldste fylkeskyrkja som hadde full status som dåps- og soknekyrkje. I heile mellomalderen laut borna dit for å bli konfirmert. Ordet sokn kjem av å søkja, og heng saman med at folket etter den eldste kristenretten hadde plikt til å søkja den kyrkja.

Rikfolk og hovdingar bygde stundom kyrkje på garden sin. Slike kyrkjer kunne vera reine privatkapell og vart då kalla høgendeskyrkjer eller huskapell. Det er grunn til å tru at Fjørtoft kapell vart reist på denne måten.

Meir vanleg var det at hovdingen stod føre bygginga på vegner av bygdefolket. I så fall vart det ei heradskyrkje. Mest truleg er det at Haram kyrkje vart oppførd på denne måten.

I andre halvbandet av Haram bygdebok har Martinus Rogne dryft alderen til Haram kyrkje. Han reknar med at kyrkja på Haram er eldre enn kyrkja på Roald. Folk i Haram hadde lenger og hardare sjøveg til Borgund kyrkje enn folket på Vigra. Men på Vigra vart kyrkje bygd før 1100.

Etter året 1100 kom Blindheimsætta til makta på Vigra. Dersom kyrkja vart bygd så seint, ville visseleg Blindheimsætta ha sytt for at kyrkja vart bygd på Blindheim. Sidan kyrkja vart sett opp på Roald, må ho altså vera bygd før år 1100.

På Haram budde lendmannen Torfinn Kåreson i Svein Jarl si tid ( 1000-1015 ). Då Olav den Heilage kom til makta, fekk Arne Arnmodson på Giske lendmannsombodet etter Torfinn, som var Svein Jarl sin trugne mann i striden mot Olav.

Kong Olav gav truleg jordegodset som Torfinn åtte, til Arne Arnmodson, for Giskeætta hadde tidleg mykje jordegods i Haram. Giskeætta sette truleg ein årmann til å styra dette jordegodset, og denne årmannen har truleg butt på Haram, og kan sjølv ha høyrt Giskeætta til.

I dei dagar var det vanleg at hovdingen i bygda stod føre kyrkjebygginga, og han drog sjølvsagt omsut for at kyrkja vart reist på garden sin.

Martinus Rogne meiner difor at kyrkja på Haram vart bygt før år 1100, kanskje alt i Olav Kyrres tid.

Den gamle kyrkja på Haram var ei stavkyrkje.

Byggemåten til stavkyrkjene var i hovudprinsippet slik:

På ein låg grunnmur la dei fire firkanta bjelkar (sviller) som kryssa kvarandre i dei fire hyrnene så dei dana ei rettvinkla indre råme. Ovapå og over endane av desse kvilte fire andre bjelkar, som dana ei ytre råme, På desse reiste dei fire runde hyrnestolpar (stavar) som gjerne hadde ei klyft nedatil. Inn i desse klyftene feste dei svilleendane, så stavane så å seia reid på svillene. Ovatil batt dei stavane saman med horisontale bjelkar (stav Iægje). Saman med stavane og svillene dana desse eit råmeverk. Inn i dette råmeverket felte dei flathogne veggplankar. Desse plankane var nedatil feste i ei renne i svillene og ovatil i ei renne i stavlægja. Dette var den ytre råma.

På den indre råma reiste dei til vanleg ei rekkje suler, som delte kyrkja i tre skip. Tverrbjelkar batt desse sulene saman og vakkert prydde plankekrossar fyllte ut mellomromma mellom tverrbjelkane. På sulene kvilte taket. Det vart elles halde oppe av takstolar i omvendt V-form styrkte med sakslagde undersperrer og horisontale tverrstokkar.

I dei såkalla krosskyrkjene bygde dei krossarmar på kvar side av langskipet, stundom i liggjande timber. På den måten kunne ein finna to byggje måtar i same kyrkja.

Biskop Bang sier: «Stavkyrkjene her i landet var nått fram til eit høgdepunkt i utvikling, som alle må ovundra slik dei står med sin geniale konstruksjon, si mysterverdige handsaming av materialet, si lyftande reising, sin fantastiske dekorasjon, sin livlege, halvt orientalske utsjånad. »

Dei eldste kyrkjene hadde berre eitt skip. Desse kyrkjene hadde då berre ei råme av sviller. På denne råma sette dei stavane. Etter denne planen er kyrkja på Haram bygd. Ho hadde ein krossarm mot sud, men derimot ikkje nokon krossarm mot nord. Istaden stod det på nordsida eit våpenhus.

Etter «Kirkebesiktigelsen» i 1688 hadde kyrkja desse måla: Kyrkja med koret var 24 alner lang og 12 alner breid. Våpenhuset mot nord var 6 alner i kvar kant. Etter kyrkjerekneskapen for 1670-åra var tårnstavane 11 alner lange og tårnspiret 14 alner.

Rundt kyrkja var svalegang, og over svalegangen var det - iminsto etter 1670 - vindaugo. Men også før 1670 var det etter kyrkjerekneskapen å døma, vindaugo i kyrkja, men vindaugo var då mykje mindre. Opphaveleg var der truleg inga vindaugo.

Inngangen var på nordsida gjennom våpenhuset. I koret var innlagt kvelv og i skipet pulpitur (lem). Kyrkja var bygd «udi en lengde», dvs. koret hadde same høgde og breidde som skipet, så skip og kor dana ein avlang firkant. Kvadratinnhaldet var 1620 rutefot.

Haram kyrkje var altså ei halvkrosskyrkje.

Forutan i Haram fanst det slike kyrkjer, på Aure og på Halse i Nordmøre og i Syvda og i Hjørundfjorden på Sunnmøre. Professor L. Dietrichson seier at desse fem kyrkjene opphaveleg kan ha vore vanlege krosskyrkjer, altså med to like krossarmar. Ved eit seinare høve, når den eine krossarmen forfall, kunne kyrkjelyden ha teke denne krossarmen bort og brukt ein lut av plankane til å setja att opninga i sideveggen med. Men ein kan og tenkja seg at kyrkja opphaveleg kan ha vore utan krossarmar, altså ikkje krosskyrkje, men langkyrkje. Sidan kan kyrkja ha vorte for lita til den aukande folkemengda. Difor har kyrkjelyden utvida kyrkja med ein krossarm.

Martinus Rogne meiner at våpenhuset i nord frå fyrst av er tenkt som den eine av dei to krossarmane. Kva for ein som er rettast av desse synsmåtane, er ikkje godt å seia.

Forutan i Aslak Bolts jordebok er Haram kyrkje nemnd i Den Trondheimske Reformats i 1589. I dette dokumentet vert det-slege fast at den residerande kapellan på Kjerstad skal preika to sundagar på rad i Haram kyrkje, og den tredje i Vigra kyrkje. Dette viser tydeleg at kyrkja på Haram har vore rekna for hovudkyrkja av dei to.

Inntektene til kyrkja

Intektene til kyrkja var av tre slag:

1. tienda, 2. landskylda og 3. avgift av kyrkjekyr ( leigekyr )

Tienda var ei eldgamal yting.

I Det Gamle Testamente er det gjeve pålegg om tiendeavgift til templet i Jerusalem. (5. Mos. 14,22—29 m. fl. st.) I den eldste kristelege tid ytte kyrkjelydslemene fyrst friviljuge gåver til kyrkje og prest. Etter kvart vart det rekna for sælebotsgjerningar å gjeva slike gåver kvart år. Derved vart ytinga ein fast skikk. Sidan vart gjerne tiende-ytinga regulert ved tinging mellom biskopen og bøndene. I 1111 fastsett ved lov. Tienda vart etter kvart omgjerd med sterke band. Ein kunne svara ho in natura eller i reide pengar.

Landskylda var ei bykselavgift for gardar som kyrkja åtte eller hadde part i.

I den katolske tida hende det at rike gardeigarar gav ein gard eller gardepart til kyrkja mot at presten sidan på dødsdagen deira kvart år heldt ei sjelemesse til beste for dei. Dette vart rekna for ein god veg til å koma snøgt gjennom skirselden. Elles kunne kyrkja koma til jordegods på anna vis og. Folk flest hadde sjeldan kontantar i den tida. Men kyrkja hadde alltid noko reide pengar.

Når folk hadde bruk for ein større sum, var det ikkje uvanleg at dei gjekk til kyrkjeverja og fekk eit lån mot trygd i fast eigedom (jordveg). Høvde det så ikke for låntakaren å betala lånet tilbake, kunne kyrkja lata mannen få driva det pantsette bruket sitt som bykselbruk, eller mannen svara ei årleg avgift til kyrkja utan byksel som eit slag rente for lånesummen. Etter kvart vart denne avgifta til ei grunnbyrde på vedkomande eigedom, og vart alltid kalla landskyld.

Kyrkjeverja kom såleis til å fylla omlag same oppgåva i det økonomiske livet i bygda som sjefen i ein bygdebank no til dags. Kyrkja hjelpte på denne måten fram mangein tiltaksam mann som sjølv sakna dei turvande midlar til å koma i gang. Kyrkjeverja var i regelen mild og greid å ha med å gjera og stod på folket sitt beste. Ellers skal vi hugsa at det til tider var både betre og tryggare å sitja som bykselbrukar på garden sin enn som sjølveigar. På denne måten auka jordegodset og landskylda til kyrkja noko etter kvart gjennom hundreåra føre reformasjonen.

Avgift av leigekyr. På same måten som kyrkja fekk ein gard, kunne ho og få ei ku i gåve eller til vederlag for ei yting som prestane ved kyrkja tok på seg. Folk som var i havsnaud, lova stundom Gud å gjeva ei viss gåve til kyrkja dersom dei vart berga.

I Sykkylven var nokre gardbrukarar ille plaga av sporv som åt opp kornet i åkrane deira på ettersommaren. Dei lova å yta ei avgift til Nykyrkja i Bergen mot at prestane der heldt bøn om at plaga måtte vendast bort. Når kyrkja hadde fått ei ku, leigde kyrkjeverja gjerne kua bort til ein gardbrukar mot å få ei mark smør for året som kyrkja sin lut av avdråtten. Bortleiga var i regelen på slike vilkår at når kua vart gamal og skulle slaktast, skulle gardbrukaren setja på ei ny ku istaden til kyrkja, eller løysa kua inn.

Alle desse avgiftene til kyrkja, kom opp i den katolske tida. Ved reformasjonen drog kongen bispetienda inn under kruna. Bispetienda vart altså frå no til kongetiende. Med bondelodden vart det heller ikkje alltid som før. Men både presteskapet og kyrkjene fekk ha sine partar av tienda.

I statsarkivet i Trondheim finst nokre av dei rekneskapane som kyrkjeverja år om anna sende inn til dei kyrkjelege styremaktene.

Etter rekneskapen for 1668, som er førd av «ombudsmanden (kyrkjeverja) hr. Ingebrigt Josefsen Rødberg, capelan i Haram» hadde kyrkja desse inntektene:

Landskyld: Fiske

Drønnesund 1 vog Helland 1/2 vog Horlen 1/2 vog Haramb 2 1/2 vog Indre Farstad 1 vog Mødske 1/2 vog Flemb 1/2 vog Ulle 2 vog 18 mark Søevig 1/2 vog Engeset 1 pund fisk Sandnes i Romsdalen 1/2 vog

tilsamen landskyld fisk: 11 vog 18 mark å 3 ort = 8 rd 1 ort 18 s. Tiende korn (foruden en td. til klokkeren) å 4 mark = 15 tdr. 10 rd Fisketiende 9 vog å 3 ort 6 rd 3 ort Ostetiende 3 v å 4 mark .- 2 rd Leiekjør 6 v ä 1 ort = 1 rd 3 m

Omlag same inntekta hadde kyrkja i 1669 og i 1670. «Summa inntekt i penge 80 rd 1 m 14 s for alle tre år.» Vi ser at kyrkja hadde ikkje lite jordegods, og den årlege inntekta både av jordegodset og av tienda var etter måten god.

Kyrkjeklokka

I det vesle kyrkjetårnet hekk den framifrå gode kyrkjeklokka, som framleis heng i tårnet på den nye kyrkja på Austnes.

Ho ber innskrifta: «Jesus, Maria, Johannes, - Gherhardus de Wou me fecit MCCCCLXXXVII.» (Gerhard frå Wou laga meg i 1487.)

Innskrifta viser at klokka er støypt av ein av dei mest namngjetne av alle klokkestøyparane i mellomalderen, mister Gert de Wou den eldre. Han var fødd i Herzogenbusch i Nord-Brabant i Belgia, men han slo seg ned som kunsthandverker i byen Kampen i Holland. Der døydde han i 1527.

Dei har funne same innskrifta som den ovannemnde på 15 hollanske kyrkjeklokker frå tida 1418-1535. Dette er gullalderen i klokkestøyparkunsten.

Klokka i Haram er her i landet den einaste som er støypt av mister Gert. Ho er berre 47 cm i diameter og 40 cm høg utan kruna. Vekta er ca. 65 kg. Ho hadde framifrå klang som bar seg godt.

Gamle folk fortalde at klokka på godversdagar kunne høyrast frå Haramsgarden til Helland. No har ho ikkje den gamle fine klangen, trur folk, for i 1890 hadde nokre ungdomar som ville ringje nyåret inn, fare uvetugt fram og ringt klokka rundt så ho fekk ei sprunge. Firmaet Elektrisk Sveisning AS, Laksevåg, sveisa sprunga i 1928, men det der er skilde meiningar om korvidt den gamle velklangen kom tilbake. Tonen ligg no mellom to-stroks g og gis. Forma har vakre liner, bokstavane er tydelege og vakre, utførde i gotiske minusklar ( småbokstavar ) og går rett i ei line rundt klokkehalsen.

Klokka har mange slagsår og hakk i kanten. Det kan kanskje ha sin årsak i det omstende at folk i gamal tid brukte å ta av det viksla klokkemetallet og leggja i ei krus vatn, som dei så nytta til medisin mot sjukdom.

Ein må truleg rekna med at klokka kom til Haram stutt tid etter at ho vart støypt.

Anna gamalt inventar i kyrkja

Endå mykje eldre enn klokka er visseleg dei to messingljosestakane på alteret i Hram kyrkje, og pakkspjeldet. I dei eldste kristne kyrkjelydane var det vanleg skikk og bruk under kjærleiksmåtidet at mennene kysset kvarandre på kinnet, og kvinnene likeeins. Denne skikken gjekk sidan or bruk. Istaden heldt presten fram til nattverdsgjestane ein heilag ting å kysse på, eit krusifiks eller ei kysseplate som var serleg til det bruket. Når presten heldt plata fram, sa han. «Fred vere med deg», eller på latin: «Pax texum».

Plata vart difor kalla Paxspjeld. I seinare tid vart pax-spjeldet berre nytta når det var fornemme altergjester som presten serleg ville heidra. Kysseplata eller osculatoriet i Hramskyrkja var ein flat stein av marmor med ei råme av tre omkring.

I 1762 skildra Hans Strøm i «Søndmøres Beskrivelse» osculatoriet i Haram kyrkje slik:

«På alteret ligger en marmorsten, som uden tvil er af nogen mærkverdighed, og må derfor nøiere beskrives. Stenen bestaar af hvid marmor og er af skikkelse firkantet og holder i lengden 1 kvart og fem tverrfingre, men i bredden kun tre tverrfingre over 1 kvarter. Den ligger indesluttet i en trætavle, som er dannet med sønderlig kunst og ikkun udhulet i midten, at stenen deri kunde indfattes. Naar tavlen vendes om, falder stenen ud og befindes paa den indvendige side at være mindre jevn og glat end paa den udadvendte. - Ikkun man sige at den have ligget paa alteret fra eldgamle og umindelige tider.»

Prestane i Haram i katolsk tid

Odd Munk fortel at dei fyrste prestane som fylgde kong Olav Trygvason frå England, hadde vanskar med det norske språket. Folk lo til dei av den grunn.

Elles er det ting som tyder på at frigjevne kristne trælar, som vikingane hadde ført med seg frå utlandet, kunne verta prestar. Slike prestar stod ikkje serleg høgt i vørdnad mellom folket, og lærdomen deira var det heller smått med.

Mest alle bispane fram til 1150 var utlendingar.

Ei av dei viktigaste oppgåvene til bispane, var å gjeva opplæring til slike unge menn som ville verta prestar. Kristenretten strekar sterkt under at prestane skulle kunna tenesta si, dvs. dei skulle kunna lesa norsk og latin. Men i latin kravdest det ikkje meir enn at dei nokonlunde feilfritt kunne Iesa opp frå messebøkene og omsetja det nokonlunde feilfritt til norsk.

Presten skulle og kunna den kyrkjelege festkalenderen og gjeva folk rett kunngjering om høgtider og fastedagar. Elles skulle presten døypa alle born før dei var 12 månadar gamle, lesa messa, dela ut brød og vin (i seinmellomalderen berre brødet) og høyra skriftmål frå folk i skriftestolen minst ein gong om året.

Låg nokon på det siste, skulle presten fara natt eller dag og gjeva han eller henne skriftemål, nattverd og den siste olje. Etter kvart fekk presten fleire plikter. Han skulle signa ølet i jordferd, brudlaup og kjøpegilde. Halda sjelemesse for avlidne. Høyra borna i kristendomskunnskap (dette gjorde han ved skriftestolen).

Det var mange høgtidsdagar, og kvar einaste høgtidsdag og heilagdag var det messe i kyrkja på Haram. Dei store høgtidene, jul, påske og kvitsunnhelg vart feira i tre dagar. Fyrstedagen i desse høgtidene hadde dei både ottesong og høgmesse og stundom aftansong. Dessutan hadde dei ei mengd med vokenattsgudstenester vigde til minnet om ymse heilagmenne, slike som jonsok, syftesok, olsok, barsok. Minst kvar 4. dag var heilagdag. Endeleg vart det etter kvart vanleg å halde sjelemesser til beste for avlidne. Det var ålmenn tru i katolsk tid at pina i skirselden på den måten kunne verta stuttare.

Alle desse pliktene gjorde det naudsynt at presten budde i nærleiken av kyrkja. I føregåande stykke har vi sett at Haram kyrkje tidleg åtte heller mykje jordegods. Vinninga av desse gardane skulle nyttast til å halde kyrkja ved like. På same måten fekk presten ein gard, og vinninga av prestegarden var grunnløna til presten. Det er rimeleg å tru at den mektige Giskeætta, som venteleg stod føre kyrkjebygginga på Haram, sytte for at det vart lagt ut jord både til kyrkja og til presten.

I katolsk tid var det garden Åkre på Haramsøy som var prestegard. Prestegarden vart den gongen kalla prestebol, som tyder prestebustad. Åkre var prestebol-gard så langt attende som soga veit, seier Martinus Rogne.

I tillegg til vinninga av prestebolet hadde presten betaling etter takst for dei kyrkjelege handlingane han utførde. Derimot er det uvisst om kapellanane i Haram fekk sin lut av tienda. Etter reformasjonen var det soknepresten i Borgund som fekk heile den visse inntekta frå Haram. Til den visse intekta høyrde nett tienda. Kapellanen i Haram måtte greida seg som best han kunne med dei uvisse inntektene (betaling for kyrkjelege handlingar, høgtidsoffer og vinninga av prestebolet). Det er grunn til å tru at denne fordelinga av presteinntektene skreiv seg frå den katolske tida.

Uttrykket «kjøpa messe» eller «kjøpa sakrament» som ofte finst i eldre skrifter, kling heller merkjeleg i våre øyro. Men det hadde samanheng med at folk betalte presten for å halda messe til gagn for namngjevne personar, levande eller døde.

Det var ikke lett for prestane å få folk til å retta seg etter alle føresegnene i kristenretten i den fyrste kristne tida. Prestar som var altfor ihuga i så måte, kunne verta utsette for overlast. Biskopane var og myndige herrar over prestane sine. Det kunne vanka både irettesetjing og hogg når biskopen med mange mann kom på sin årlege visitas til Borgund.

Sokneprestane i Borgund var stundom på same måten rett myndige og stride mot kapellanane sine. Det vart difor tidleg teke inn i lovene at presten skulle ha same mannehelg (dvs. same rettsvern) som andre menn. Ingen skulle ha lov til å driva dei frå embetet dersom dei ikkje hadde forbrote seg rett ille. Prestane i katolsk tid var gifte og hadde born. Dei stod ofte i mågskap med bøndene i bygda. Kardinal Breakspeare freista å føra sølibatstvangen inn i Noreg, men motstanden var for stor.

I seinmellomalderen vart sølibatskravet strengare, men heilt gjennomført vart det aldri i Noreg.

Diverre er det lite ein veit om dei katolske prestane i Haram. Vi veit ikkje visst namnet på ein einaste av dei. Stundom har dei halde messe i Fjørtoft kapell. Dei fyrste kappellanane etter reformasjonen heldt gudsteneste i Fjørtoft «hver 15. uge». Det kan vera grunn til å tru at dette skreiv seg frå den katolske tida.

Ved Haram kyrkje var det ein klokkar og. På gamalnorsk vart han kalla klukkari eller ringingamadr, fordi den viktigaste oppgåva hans var å ringja med kyrkjeklokka. Kvar dag var det tre bønetider (morgon, middag og kveld). Då ringde kyrkjeklokka. Dessutan ringde kyrkjeklokka ved alle messer på heilagdagar og kvardagar. Klokkaren sov difor i kyrkja. Klokkaren passa dessutan lampane og alle kjerteljosa i kyrkja og kom med vigslevatn og med eld til presten og styrde med røykelseskara. Ofte fylgde klokkaren med presten i soknebod, og ringde med små klokker når presten bar sakramentet med seg til sjuke. Derimot hadde ikkje klokkaren noko med kristendomsopplæringa mellom borna å gjera i katolsk tid.

Myskja var visst klokkargard i den katolske tida likeeins som i den fyrste tida etter reformasjonen.

Kristenliv og folkeliv i katolsk tid

Martinus Rogne skriv :

«Det er ikkje urimeleg at gudebileta i hova vart ombytte med bileta av Kristus og hans heilage og at folk måtte dyrka desse på same måten som dei før dyrka Njord, Frøy og Frøya. Den vigsla kyrkjestyraren kunne berre forklåra at Gud Fader var Njord, kristus var Frøy og Maria Møy var Frøya. Då gjekk det lettare å forsona seg med dei nye gudane.»

Dette er kanskje ein litt for lettvint måte å forklåra trudomsskiftet i Noreg på. Som før nemnt fins det ikkje eit einaste døme frå heile Noreg på at eit hov vart vigsla til kyrkje. Kristendommen tedde seg både framand og utiltalande for dei heidenske nordmennene.

«Eg tykkjer det er ei veik tru,» sa Bolle i Laksdølasoga. Den kristne gudstenesta med ein prest i fagre messeklæde, og med ljos og søt duft av røykelse kunne vel synest fager.

Men Sigrid Undset åtvarar mot å leggja for stor vekt på det inntrykk heidningane fekk av den kristne gudstenesta. Ho må ha sett fatigsleg ut samanlikna med blotfestane, «der matrus, ølrus og festrus må ha stimulert den sams livskjensla i flokken.»

Sjølve den tanken å forlate ættarsamfunnet og sedene til fedrane var utiltalande.

På Island vedtok dei i 997 ei ny lov som gjorde det til plikt for frendar å melda kristne skyldfolk for gudsspotting. Kristendommen vart i denne lova kalla frendaskam. Frendaskam var ei handling som førde til brest i ætta sin vernande mur (Ljungberg). Det kosta mykje å verta ein kristen i Noreg i den fyrste misjonstida. Den som gjekk over til kristendommen, stilte seg utafor ætta og frendalaget og vart som ein utstøytt. Den kristne misjonsforkynninga var nok heller ikkje så einfeld som Martinus Rogne tykkjest tru.

Odd Munk siterar fra Olav Trygvason sine misjonspreiker:

«Han bad dei med fagre ord forlata denne forfengelege og foraktelege trua (på stokk og stein). Han bad dei istaden dyrka den sanne Gud som gjev menneskja alt godt. Han bad dei klokaste menn i landet tenkja på korleis engelskmenn, saksar og danar nyleg hadde teke ved trua. No bad han med fagre ord at dei skulle slutta med blot og omvenda seg og tru på den sanne Gud i himmelen. Han forklåra kor stor skilnad det var på å tena den sanne Gud og djevelen.»

Dette er døme på korleis misjonsforkynninga i Noreg til vanleg var. Dei la vekt på at Gud er den allmektige skaparen og Herren. Heidnegudane var sjølv skapte og skal gå til grunne i Ragnarok, og kan ikkje måla seg med Han som er frå æva og til æva. (C. Fr. Wisløff).

I dei gamle sogene vert det ofte fortalt om krise i tilhøvet mellom ein mann og dei gamle gudane. Egil Skallagrimson miste sonen sin Bodvar. I skaldekvedet «Sonatorek» får vi ei gripande skildring av korleis hans tru på Odin har fått ein djup brest.

I den gamle religionen såg dei det slik at lagnaden var sterkare enn gudane. Difor går dei mot Ragnarok. Men Kristus er sterkare enn lagnaden, og vert verande til æveleg tid. Dei som tok ved kristendommen gjorde det fordi dei vart overtydd om at Kristus var deira fulltrui dvs. deira fulltrugne ven. Han var og Herren, drottin, Kvite- Krist, himmelhovdingen, som mana alle trugne menn til å fylgja seg. Det gamle norske ideal om truskap mot drottin, er ei hovudsak i den nye trua. A svika han er skam og synd. Å fylgja han er sjølve kristendommen.

Då kristendommen sidan under Olav-ane vart innførd med tvang, gjekk nok mange over utan noko personleg overtyding. Kongens menn fann det rett å stå saman med kongen sin i så viktig ei sak. Kristendommen vart nå kongen, hovdingen og den langvegsfarande kjøpmannen sin religion.

Likevel vart ikkje trudomsskiftet noko som berre tedde seg på overflata av folkelivet. Fr. Paaske har i boka si «Kristendom og Kvad» peika på dei gamle norske kristenkveda. Innhaldet i desse tyder avgjort på at det norske folk eller i all fall dei opplyste i folket hadde tileigna seg åndsinnhaldet i kristendommen både djupt og sterkt. Dette kjem meir og meir fram i diktinga etter kvart som mellomalderen skrid fram.

Omkring år 1200 fekk folkevisediktinga sin blømingstid. Folkevisene har kristen bakgrunn. Den kristne tru reknar dei med som den einaste rette. Tenk på viser som Olav og Kari, eller Tora liti, eller det merkjelege diktet «Draumkvedet». I dette diktet ser vi at djup og ekte syndekjensle og anger slett ikkje var framand for det norske folkelynnet; men kunne verta opplevd både djupt og ekte: Då skolv alle synde-såline som ospelov for vinde og kvar den, kvar den, sål der var, gret for syndine sine.

Elles vert innføringa av kristendommen ofte kalla «Det store sedeskiftet» av nordmenn i samtida. Dei hadde altså lagt endå meir merke til kristendommens innverknad på folkelivet enn på den tru som ovrar seg i hjarta, og som hjå djupe naturar ikkje alltid er så lett å sjå.

Men den nye trua synte seg i ein ny måte å leva på. Det vart slutt med å fara i viking. Gong på gong står det fortalt om vikingehovdingar: «Då han vart ein kristen, slutta han å fara viking.» At vikingeferder stod i strid med kristendommens ånd, skyna alle. Men det fanst andre bod i kristendommen som nordbuane hadde vanskelagere for å skyna. Difor laut det innskjerpast gjennom lovverket. Å setja ut born vart forbode minder barnet var mykje vanskapt. «Dei lyte skal vera store på eit barn som mor ikkje skal gjeva mat - augo bak i nakken, labbar som på sel eller hovud som på hund,» seier Borgartinglova. Ein træl skulle gjevast fri kvart år.

Men på erkebiskop Øysteins tid (ca. 1180) vart dette påbodet teke ut or lova av di det ikkje fanst trælar att.

I heidensk tid hadde ingen plikt til å ha omsut for andre enn sine eigne skyldfolk. Kristendommen forkynte at alle hadde plikt til å hjelpa den som hadde det vondt, frende eller ikkje frende. Men kor vanskeleg det var å få dette synet inn i den norske folkeånda, ser ein av Gulatinglova sine ord om gravgangsmenn:

«Ein løysing (frigjeven træl) som gifter seg med ei løysingskvinne og får barn med henne og kjem i naud, skal vera gravgangsmenn. Ein skal grava ei grav på kyrkjegarden og setja dei ned i den og lata dei døy der.»

Det er uklårt om dette gjeld berre borna eller heile huslyden. Men orda speglar av kor vanskeleg det var å verta kvitt seder som sat serleg fast frå heidenskapen.

Synet på standsskilnad hadde vondt for å vika for det kristne synet at alle er like. Rekna dei gamle nordmenn bota for å drepa ein hauld (odelsbonde) etter tilmåtingstalet 1, så vart bota for å drepa ein vanleg bonde 1/2 og for å drepa ein træl eller løysing ein kvart. Men å drepa ein lendmann vart rekna etter tilmåtingstalet 2 og ein jarl eller bisp etter talet 4. Det fanst og detaljerte reglar for kvar folk skulle verta gravlagde på kyrkjegarden: Ein lendmann skulle gravleggjast under takdropane. Jfr. Nikolaus Kuvung si grav ved Giske kapell. Bønder og løysingar lenger borte. Trælar og framande heilt ute ved kyrkjegardsmuren. Likevel samlast alle på ein og same kyrkjegardeq, og det vart slutt på den heidenske skikken å leggja folk i ættarhaugen.

Endå tyngre var det å få inn det kristne synet på blodhemn og drap. Det vart rekna for den største æra for ein mann å kunne hemna seg så snøgt som mogeleg. I Gulatingslova står det at om ein mann vert drepen inne i en flokk, «Då er det vel om han vert hemnd.» Fyrst i erkebiskop Øysteins tid kjem det inn i landslovene påbod som tek sikte på å hindra ættarhemnen.

Ekteskapslovene gjekk det snøggare å skapa om etter kristeleg syn. I heidensk tid var kvinna sitt samtykke til giftarmålet ikkje naudsynt. Det var dei to ættene som heilt på eiga hand avgjorde slike ting utan å spørja den kvinnelege part.

Her kom kristendommen med noko nytt. Frostatinglova seier no at dersom kvinna svarar nei, så er ho ikkje bortfest. Det var heller ikkje lovleg lenger å ha fleire koner slik som før. Gulatinglova slær fast at kvar mann berre skal ha ei kone. Derimot vart det i lova ikkje sett forbod mot å skilja seg. Fyrst i 1153 vart det i lova sett strengt forbod mot ekteskap som var stifta slik at det var mogeleg for mannen å skilja seg frå kona si.

Kristenlivet i Noreg nådde under katolisismen eit høgdepunkt kring det 12. og 13. hundretalet. Då var talet på prestar på sitt høgste i heile Noregs soga med ein prest på ca. 150 menneske på jamnan. Prestane fekk etter måten god utdaning ved katedralskulen i stiftsbyen. Prestane i Haram var til vanleg utdane i Nidaros. Biskopen drog omsut for å halda så mange elevar ved skulen at dei kunne fylla dei ledige presteembeta.

Dei fleste munkeordnar frå Europa fekk etter kvart kloster i Noreg. I klosteret dyrka somme vitskapelege studium, andre dreiv med praktisk arbeid. Klostera kom difor til å fremja storleg jordbruk, hagebruk, helsestell, litteratur og kunst. Mange bokverk vart av flittige munkar sett om til norsk mål. Sidan kom tiggarmunkane inn i landet, dominikanarane og fransiskanarane. Sigrid Undset seier: «Var fransiskanarane eit slag mellomalderleg frelsesarme, så var dominikanarane meir ei kristeleg studentrørsle.» Begge desse munkeordnane let munkane draga omkring og preika for folket.

Valfarter til heilage menns graver tok seg opp i høgmellomalderen. Folk frå Haram drog sjølvsagt mest til Nidaros-domen til Heilag-Olavs skrin, men og til Lomskyrkja, til Selje, eller Røldalskyrkja i Hardanger eller Fana-kyrkja i Hordaland. Berre få kunne fara så langt som til Roma eller til Det Heilage landet.

Men det er godt mogeleg at hovdingar og krigsmenn frå Møre var med Sigurd Jorsalafar på hans store pilgrimsferd. Inga høgtid samla så mange pilegrimar som Olavsmessa i Nidaros 29. juli og 3. august. Natta før 29. juli vakte folk i domkyrkja. Om morgonen lydde dei til kyrkjeklokkene. Så kom prosesjonen med St. Olavs skrin. Då hende det lækjedomsunder, då steig det bøner og takk til Gud. Kongar og fyrstar frå innland og utland drog dit. Den heilage Birgitta gjekk til fots frå Vadstena i Sverike til Nidaros og attende i 1340.

Haramsfolket fekk sjå og oppleva mykje når dei drog på valfart til Nidaros ved Olsoktid, og der kunne dei få møta sin eigen sokneprest, Borgund-presten, som gjorde fast presteteneste ved eit av altera i domkyrkja.

Etter svartedauden 1349/50, kom det ein ålmenn nedgang i det sedelege livet. Talet på prestar og munkar gjekk monaleg attende, og dei nye som kom istaden, stod lågare både i lærdom og i livsførsel. Samstundes kom det sterk nedgang i den ålmenne velstand mellom folket.

Frå no av snik det seg etter kvart inn fleire og fleire misbruk i den kyrkjelege praksis; avlatshandel, relikviedyrking, helgendyrking og tilbeding av helgenbilete. Samstundes vart bønelivet gjort mekanisk og utvertes ved bruk av rosenkransen: Det galdt om å kunne be Fadervår 100 eller 200 gonger eller meir for dag. Kvar gong flytte dei ei perle på rosenkransen.

Men det verste av det heile var at kyrkja sine menn syntest å vanta den trudomsvarme og iver som skulle til for atter å lyfta kristenlivet i landet ut or denne dvala.

Slik var stoda då dei fyrste spor av reformasjonen synte seg i landet.

4. Reformasjonshundreåret og 1600 talet

Politiske tilhøve på reformasjonstida Ein reknar at den Lutherske reformasjonen tek til då Luther slo opp dei 95 tesene på kyrkjedøra i Wittenberg helgemessesundag 1517.

I Tyskland gjekk reformasjonen fram som eit mektig åndsver eller ei stor folkevekking. Guds ord var som nyoppdaga av Luther. Det greip massene, samla dei til gudsteneste med folkeleg og livsnær forkynning og salmesong, alt på morsmålet. Bibelen vart omsett på folkemålet, og folk las så ihuga at bokprentarane ikkje greidde å stetta etterspurnaden. Hand i hand med den åndelege nyvakninga voks det fram trong til kunnskap, serleg i lesing. Luthers vesle katekisme vart folkebok.

Med utruleg fart breidde den mektige åndsrørsla seg til andre land, fyrst og fremst til grannelanda omkring Tyskland. Også til Danmark og Sverike kom reformasjonen i noko mon som ei åndsrørsle.

I Noreg derimot merkar vi mindre til dette. Til Noreg kom reformasjonen meir som ei kyrkjeleg oppseding av folket, sett i verk av styremaktene. Men før det kom så langt, var det ein beisk strid om makta mellom dei styrande. Utfallet av denne striden kom til å avgjera trudomsskiftet i landet.

Den mektigaste mannen i det norske riksrådet etter 1524 var erkebiskop Olav Engelbrechtson. Han var ihuga katolikk og sjølvstendemann og stridde i ord og dåd mot danskeveldet. Det gjorde seg meir og meir gjeldande i landet gjennom innflytte danske adelsmenn og futar.

Desse på si sida studde seg til kongemakta og hansaveldet. Tilhøvet mellom kongen, Fredrik I, og erkebiskopen vart meir og meir kjøleg. Hendingane i 1520-åra i Noregs politiske soga er i stor mon merkt av dragkampen mellom desse to. Det lukkast kongen å få pålitelege danske adelsmenn til hovudsmenn på dei viktigaste festningane sønnafjells: Båhus, Akershus og Bergenhus. Dermed hadde han den militære makta sønnafor Stad og Dovre. Erkebispen bygde seg ei sterk festning på Steinvikholm i Trondheimsfjorden, og saman med det katolske partiet søkte han hjelp hjå den fordrivne kongen Kristian II og keisar Karl V i Tyskland.

Kristian II kom til Noreg i November 1531 med ein velrusta flåte. Men til stor sorg for det katolske sjølvstendepartiet greidde han ikkje å ta dei sterke festningane, Akershus og Båhus. Kristian sjølv vart fanga med svik og sett i fengsel i Danmark.

Men så døydde den dansk-norske kongen, Fredrik I, alt i 1533. Då rann ei ny von for erkebispepartiet. Som formann i det norske riksrådet kalla han inn til eit norsk riksmøte i Bud i Romsdal. Han la vel møtet hit for å vera langt fra festningane i Bergen og Oslo.

På riksmøtet i Bud møtte herremenn, prelatar og utsendingar frå borgarar og ålmugen. Mat og drikke til den store flokken kom frå Bergen og frå distriktet kring møtestaden. Det er difor truleg at Haram har vore med og gjeve fisk, spekelår, spekelaks, smør og ost og egg, levande fe og øI og anna som erkebispen nemner i listene over innkomne matvarer. På riksmøtet vart det ikkje vedteke å føra nokon sjølvstendig norsk politikk i kongevalet. Daneveldet sat alt fast i sessen her heime. Istaden vart det vedteke å senda utsendigar til eit riksmøte i Danmark. Dei hadde til oppgåva saman med ein dansk riksdag å velja ein kristen (dvs. katolsk) konge. Då utsendingane kom til Danmark, fann dei at landet alt var kasta ut i ein blodig borgarkrig. Sigervinnaren i striden var den avgjort lutherske prinsen Kristian, som vart konge 1536 med namnet Kristian III. Ut på våren 1537 sende han hermakt til Noreg.

Erkebispen våga ikkje å ta striden opp mot denne overmakta, men siglde ut Trondheimsfjorden og sørover langs Møre. Heldt så til havs og busette seg i Nederland. Dermed hadde kongen heile landet i si makt. Kongen sette av dei katolske bispane, gav ut ei dansk evangelisk kyrkjeleg grunnlov, «kyrkjeordinansen» og gjennnom dei nye superintendentane som etter kvart vart tilsette istadenfor dei gamle biskopane, freista han å fremja reformasjonen. Den fyrste evangeliske superintendenten eller biskopen i Noreg, var Geble Pedersen i Bergen.

I 1529 høyrer vi om ein hr. Thomas i Borgund. Han var truleg «vicarius» i Borgund. Vidare er uttrykkjeleg nemd hr. Jacob på Giske.

I 1533 nemner erkebiskopen ein hr. Jens Olsen side om side med soknepresen hr. Nils (Nicolai) så ein skulle tru at hr. Jens var ein av kapellanane til soknepresten. Erkebiskopen nemner desse to mellom dei som har gjeve proviant til riksmøtet i Bud. Sidan vi kjenner kapellanane i Giske og Borgund hovudsokn på same tida, kunne det liggja ner å tenkja at hr. Jens Olsen var kapellan ein annan stad i det vidsveimde Borgund prestegjeld, t. d. i Haram. Allvisst synest det rimeleg dersom ein kan rekna med at han dreiv ein så pass stor gard som prestebolet Åkre den gangen var.

At det har vore krigshandlingar på Sunnmøre under brytingane mellom den gamle og den nye tida, kan vi rekna for avgjort. Soknepresten i Borgund som var så mykje i Trondheim, har visseleg vore mellom dei nærmaste medarbeidarane og rådgjevarane til erkebiskopen. På den måten har Borgund-presten levt med i dei storpolitiske hendingane, og han har visseleg halde trufast på kyrkja sin rett mot dei som ville plyndra kyrkje og klostergodset, og gjera slutt på Noregs gamle sjølvstende. Han har vore nær midtpunktet for hendingane då folka til erkebiskopen drap lensherren Nils Lykke og sidan den endå mektigare Vincens Lunge, som ved juletid 1533 av erkebiskopen var kalla til riksrådsmøte i Trondheim. Lensherren på Bergenhus, Eske Bille, som kom nokre dagar seinare enn Vincens til same møtet, vart fanga i Trøndelag av mennene til erkebiskopen.

No kjende erkebiskopen seg reint som sigervinnar. Han sende herdeilder av garde til å ta festningane i Bergen og Oslo. Men begge deler mislukkast. Erkebiskopen vart sistpå nøydd til å gjeva Eske Bille fri. Eske Bille gjekk då straks i tenesta til den nye danske kongen Kristian III, og sende frå Bergen herdeilder nordover mot erkebispedømet. Då erkebiskopen den 3. april 1537 gjekk ombord i skipet sitt ved Munkholmen for å røma or landet, skreiv han frå skipet dette breve til Eske Bille:

Vi har spurt at krigsfolka Dykkar har røva alle kyrkjene våre, prestane og sætesveinane våre på Sunnmøre og i Romsdal og brent prestegardane og andre av St. Olavs domkyrkje sine gardar og hardhendt skattlagt den fatige ålmugen og dinæst krenkt jenter og ærlege kvinner der dei har fare fram, med mange andre ukristelege handlingar som det ville verta for langt å skriva om. Har menigmann som der byggjer og bur, fortent slik straff og vald då er det ei sak for seg. Men dersom dei har fått dette for vår skuld, då hjelpe Gud dei, og oss tykkjest det såre ille.

Sunnmøringane var stort sett trugne mot erkebiskopen, og fekk bøta hardt for truskapen sin, høyrer vi.

Borgund prestegard og visseleg fleire andre vart brende, og kyrkjer plyndra. Kanskje har somme sunnmøringar gjort teneste i heren til erkebiskopen.

Omlag 30 år i førevegen hadde sunnmøringane stått saman med Knut Alfson mot danskane. Etterat erkebiskopen var faren or Iandet, kom det nokre utsendingar siglande heimatt frå ei sendeferd til Karl den femte i Tyskland. Det var erkebiskopen som alt medan striden stod på, hadde sendt dei til keisaren for å få hjelp. Dei landa no på Sunnmøre, og sunnmøringane tok seg av dei og heldt dei løynde.

Var reformasjonen åndeleg førebudd ?

Det har vore vanleg å seia at reformasjonen kom til Noreg som eit maktbod frå kongen utan noko åndeleg førebuing. Heilt rett er likevel ikkje dette.

I 1527 eller kanskje alt i 1526 fekk bergensarane høyra evangeliet av ein overtydd lutheranar, den tyske munken Antonius. Stutt tid etter kjem to lutherske teologar til Bergen med leidebrev frå sjølvaste kongen.

Det er eit sterkt vitnemål om åndsmakta i reformasjonen at eldhuga predikantar så tidleg som i 1529 drog vidt og breidt til framande land for å forkynna evangeliet. Det livlege handelssamkvemmet mellom hansabyane i Nord- Tyskland og Bergen er forklåring nok på det omstendet at nett Bergen var den fyrste byen reformasjonen kom til her i landet.

Frå Bergen spreidde Luthersk lære seg oppover langs Vestlandet og heilt til Nord-Noreg.

I fleire bygder langs havstranda høyrer vi om brytingar mellom den gamle og den nye trudomen, m. a. på Giske.

Det store Giske-godset høyrde på denne tid til fru Inger til Østråt.

Versonen hennar, Vincens Lunge, som hadde halde seg mykje i Bergen, ivra for å få innført lutherdomen om enn motivet kanskje i stor mon var å få eigna til seg kyrkje- og klostergods. At folka til Vincens har ført luthersk lære med seg til Giske, kjem tydeleg fram av eit brev, dagsett 29/1 1529, frå sokneprest Nils Mogensen i Herøy til erkebiskopen.

I brevet fortel han at «fru Ingers tenarar på Giske» og andre stadar har teke til å syngja til og frå bordet slik som hr. Vincens brukar å gjera det i Bergen mot all god sedvane. Desse bordsalmane var nok luthersk omdikta Davids- salmar, slike som «Nu er oss Gud miskundelig» og «Af dybsens nød råber jeg til deg» og fleire andre.

Den ivrigaste lutherdisipelen på Giske er Oluf Skriver, fortel Herøypresten.

«Han er ivrig til at kvede og skjemme prestene efter Luthers dikt.»

I eit bryllaup i 1528 hadde presten tørna saman med Oluf. Då hadde han brukt «mange forfengelige ord». Med presten i Ørskog, hr. Mathis, hadde Oluf hatt ein svær samanstøyt. Så lenge hadde desse to disputert med kvarandre, at Oluf til sist i sinne tok stridshammaren sin og kasta han mot presten «lige ind i munnen og ud igjen på kindbenet».

Kapellanen på Giske, herr Jacob, hadde fleire gonger vorte avbroten i gudstenesta si med lutherske salmar. Hr. Thomas i Borgund lyste då Oluf Skriver i interdikt og forbaud han å gå i kyrkja. Men han svara på forbodet med å seia frå at han ville Stiga opp i eit tre og der «kvede og synge». Soknepresten i Herøy lyste då Oluf Skriver i bann på erkebiskopen sine vegner.

Kva ein enn meiner om denne Oluf Skriver og kristendommen hans, så tyder soga iallfall på at det var ei viss åndsmakt mellom lutheranarane på Sunnmøre alt så tidleg som i 1529. Dei gjev seg gjerne i samtale med folk og vitnar om si nye tru. Vi legg og merke til at Lutherske salmar har mykje å seia til å breia ut lutherdommen her i Noreg sameleis som i Tyskland. Oluf Skrivar var truleg rekneskapsførar for dei gardane som høyrde til Giskegodset. Han for då omkring på desse gardane og kravde inn avgift. Sidan Giskegodset hadde mange gardar i Haram, kan vi rekna for avgjort at han kom hit og. Han og fylgjesveinane hans har visseleg vitna for folket på Nordøyane om Luthers lære.

Vi legg merke til at det tykkjest vera eit sosialt skilje i stoda til reformasjonen på Sunnmøre. Medan adelen og dei «store» fremja reformasjonen for å finna høve til å rika seg sjølve opp på kloster- og kyrkjegods, var det helst folk frå mellomklassen og småfolk, handelsmenn og tenarar, som eigna til seg åndsinnhaldet i reformasjonen, og spreidde lutherske tankar og evangelisk tru vidare ut ved vitnemålet og forkynninga si.

Størsteluten av folket på Sunnmøre stod nok framleis framand for lutherdomen. Dei fleste heldt visseleg endå lenge fast ved den katolske kyrkjelæra, og harmast vel mot dei som røva kyrkjegodset og braut ned vørdnaden for kyrkja. Så seint som i 1517 selde avlatshandlaren Arcimboldi ei mengd avlatsbrev i Nordlanda. Agentane hans for vidt og breit ikring, og folk flest trudde fullt og fast på at avlatshandelen hadde sælebotsverknad.

Kyrkje og presteskap i Borgund fram til året 1702

Bergen fekk alt i reformasjonsåret 1537 ein evangelisk biskop, men det gjekk heile 9 år før kongen nemnde ut biskop i Trondheims bispedøme. Domkapitlet vart ståande ved lag og fekk ha jordegodset sitt. Det er vel erkedeknen ved domkapitlet som i desse åra gjorde arbeidet til biskopen. Presteskapet og kyrkjene fekk ha jordegodset sitt. Garden Kjerstad hadde og vorte katolsk kyrkjegods før reformasjonen. I 1589 vart Kjerstad lagd ut til prestegard for Haram. Lutherske prestar var det enno sers få av.

Presteskapet frå den katolske tida vart difor ståande i embeta sine, så sant dei tok ved kyrkjeordinansen. Sidan dei ikkje hadde nyutdana prestar å setja istaden når dei gamle etter kvart slutta eller døydde, vart det snart stor skort på prestar. Alt i 1547 klaga den nyutnemnde biskopen i Trondheim, Torbjørn Olavson Bratt, over at minst halvparten av embeta i bispedømet hans stod utan prest. Ein må rekna med at kapellaniet i Haram var eit av desse.

Biskop og stiftslensmann skriv i 1589:

«Haram» kald skal fremdeles høre under Borgund kald, men dog altid have en residerende kapellan hos sig.»

Ordlyden i dette vedtaket tyder på at Haram i tida føreåt ingen kapelIan hadde, i alle høve ikkje stendig. Det var då soknepresten i Borgund og kapellanen hans der som gjorde presteteneste i Haram, Vigra, Skodje og Vatne attått det eigentlege Borgund. Tek ein omsyn til dei harde sjøreisene i Haram, vil ein lett innsjå at prestetenesta ved Haram kyrkje i denne tida må ha vore sers ujamn, og med lange mellomrom mellom kvar gudsteneste. Biskopen og stiftslensherren i Trondheim som i 1580-åra drog over heile Nidaros bispedøme og på denne ferda også visiterte i Borgund, skriv i den «Trondhjemske Reformats» 1589: «da have vi udi sandhed befundet at mange sogn ulideligen og med stor forsømmelse hertil have været betjente idet både sognepræsten og kapellanen, begge tillige, have været i een kirke, den ene sjunget for alteret, den anden prædiket. Thisemellum finge de som boede ved andre kirker des mindre tjeneste, hvorover de bønder klagede som boede langt fra hovedkirken».

Det fanst kyrkjer, skriv dei, som fekk vitjing av prest berre 2-3 gonger om året. Ikkje nett fordi prestane var late, men av gamal sedvane.

«Udi nogle annex have bønderne begjæret at capellanen noget tit måtte komme til dem, og budit 4-6 ss for det.»

Men soknepresten hadde nekta for ikkje å skapa prejudicium.

I «reformatsen» står ikkje at dette spesielt galdt Borgund, men at det var eit tilhøve som var utbreidt over heile bispedømet. Så vidstrakt og sundskore som Borgund var, med fleire kyrkjer i ein klynge i Borgundgavlen, tykkjest det vera rimeleg at prestegjeldet slett ikke har vore noko unnatak frå regelen. Ville Haramsfolket jamnleg søkja kyrkja, var dei difor nøydde til å fara den lange vegen til Borgund. Eit slitsamt reiseliv var det difor i denne tida for folk frå Haram å søkja Guds hus. Allvisst kunne det vera kvidesamt og ikkje utan fåre å take ut på ei så lang kyrkjeferd med små born som skulle til dåpen.

Men skikken å søkje Borgund kyrkje må ha vakse seg sers fast i denne tida, for endå lenge etterat Haram fekk eigen prest, heldt Haramsfolket fram med å fara til Borgund kyrkje.

I prestane si retts-stode vart det ved reformasjonen eit viktigt brigde: Soknepresten skulle veljast av kyrkjelyden. Valet skulle godkjennast av biskopen i Trondheim. Kapellanane vart derimot tilsette av soknepresten. Kapellanane i Haram vart difor tilsette av soknepresten i Borgund. Eit nytt embete som kom med reformasjonen, var prosteembetet. Prosten vart mellommann mellom biskopen og prestane. Mellom pliktene til prosten kan nemnast at det låg til han å styra kyrkjelydsmøtet når det skulle vera presteval.

Etterat Haram residerande kapellani var skipa i 1589, stod soknet framleis under sokneprestane i Borgund heilt fram til 1702. Medan sokneprestane i Borgund sat i gode økonomiske kår, levde kapellanane i Haram i stor armod.

Sokneprestane i Borgund, Haram og Skodje frå reformasjonen og fram til 1702 var desse:

Nils Sigurdson Tibi 153.-15.. Olav Nilsson 15..-1583 Claus Konelsiusson 1583-1624 Hans Clausson ( Gaas ) 1625-1641 Kristoffer Hiermand 1642-1690 Knud Mann 1690-(1719)

Nils Sigurdson Tibi var den siste katolske og den fyrste lutherske soknepresten i det vidsveimde prestegjeldet. I den fyrste tida etter 1537 må han ha vore mykje oppteken med å byggja oppatt den nedbrende prestegarden i Borgund-gavlen. Han sat i embetet sitt heller lenge, men i 1562 er det Olav Nilsson som var sokneprest i Borgund.

Han var medlem av domkapitlet i Trondheim, likeeins som sokneprestane i Borgund før. Då svenskane under sjuårskrigen 1537-70 fall inn i Trøndelag med ein her, greip Olav Nilsson som dei fleste andre kannikar aktivt inn i striden på svensk side. Frå Trondheim vart det send ein svensk herdeild under Mads Dalekar så langt sør som til Sunnmøre. Dei slo i hel fleire danskar som hadde gift seg inn på nokre av dei beste gardane på Sunnmøre. Etter segna drap dei ein danske på Nogva. Også på Sunnmøre var samhugen på svensk side mot danskane. Men same året vart svenskane drivne bort frå Trondheims bispedøme.

Den religiøse og moralske stoda i reformasjonshundreåret

I den fyrste tida etter reformasjonen sat det prestar som tidlegare hadde vore katolikar, i dei fleste presteembeta i landet. I denne tida var det liten framgang mellom folket i evangelisk luthersk kristendom. Prestane var ikkje føre til å preika eit fulltonande evangelium. Og påverknaden som gjekk ut frå dei var liten.

Kongen skreiv den 17. juli 1537 til stiftslensherren Eske Bille på Bergenhus om den kyrkjelege nyskipnad og strika under at sjølve den evangeliske opplæringa av folket og arbeidet med å «komme dennem til nogen bekjendelse og bedre forstand udi Guds ord» måtte bli ei framtidssak. I dei få prestegjelda der det verkeleg fanst overtydde lutherske prestar, laut også desse fara fram med lempe for ikkje å eggja ålmugen på seg.

I juni 1566 vart det halde ein prestesynode i Bergen, leia av biskop Jens Schjelderup.

Her vart det vedteke at «alle bilete undtagen det over høyalteret så sagte skulde borttages og alle figurer af voks» i kyrkjene. Det kosta og tid og møde å få bort dei gamle, talrike heilagdagane vigde til katolske heilagmenne.

Den nye gudstenesta skilde seg på mange viktige punkt frå den gamle.

Før hadde berre presten og koret sunge under gudstenesta. No skulle kyrkjelyden sjølv syngja salmane. Presten skulle preika på morsmålet, og det reine, sanne bibelord skulle etter ordinansen verta det sentrale i gudstenesta. Presten skal preika greidt og klårt, refsa synda ålment, men ikkje nemna nokon med namn.

Det stod i kyrkjeordinansen at kvar prest skulle ha minst sju bøker: Bibelen, Luthers postille, ei forklåring til Luthers katekisme, dei saksiske visitasjonsartiklane, eit eksemplar av kyrkjeordinansen og to bøker av Melanchton. Men få prestar hadde denne samliga komplett.

Av prestane i Borgund kan ein vel knapt venta at andre enn soknepresten hadde samlinga fullt ut. Den fyrste sending av Kristian Ill's danske bibel kom til Noreg i 1553 med berre 65 eksemplar. På tre år kom det ikkje meir enn 96 biblar til Noreg. Det vart slett ikkje ein bibel på kvar kyrkje. Ein må rekna med at det enno gjekk lang tid før det kom nokon bibel til Haram. Bibelen var også dyr. I 1570 kosta han 2 dalar. Dessutan kunne ikkje folk lesa ( sjå og om med påhalden penn – bumerke ).

Den fyrste salmeboka som vart utbreidd i Noreg, var Hans Tommissens danske salmebok frå 1569. Ho kosta 1 dalar, omlag same pris som ei tunne korn. Likevel lærde folk utruleg mange salmar utaboks av prest og klokkar. Alt i 1541 skreiv Petrus Palladius etter oppmoding av Geble Pedersen ei katekismeforklåring for prestar og i 1549 ei for ålmugen. I kvart prestegjeld skulle det vera ein dekn eller klokkar som serleg skulle ta seg av barneopplæringa. Han skulle fara frå gard til gard og lesa opp or katekisma så mange gonger at i minste noko sat att i minnet. Forutan katekisma skulle borna læra nokre bøner og salmevers. Frå preikestolen skulle presten ikkje berre preika, men også leggja ut og læra ålmugen opp i Luthers vesle katekisme. Sundag etter sundag arbeidde prestane på å prenta inn den nye læra. Dei som ikkje kunne katekisma, skulle ikkje sleppa fram til nattverdbordet eller verta ektevigd. Folk gjekk trutt i kyrkja, og litt om senn tek dei til å verta fortrulege med hovudpunkta i den lutherske læra.

Ikkje før 1546 fekk Trondheims bispedøme sin fyrste evangeliske biskop, magister Torbjørn Olavson Bratt. Han hadde studert i Kjøpenhamn, Køln og til sist i Wittenberg. Ei tid budde han i huset til Luther, og fekk godt vitnemål av honom. I Trondheim tok han seg ihuga av latinskulen, som då var den eigentlege presteskulen, og gjorde mykje for å læra opp lutherske prestar til bispedømet sitt. Ettermannen, Hans Gaas ( 1549-78 ), greidde til sist å utdana nok evangeliske prestar til omlag alle prestegjeld i bispedømet.

Fyrst mot slutten av reformasjonshundreåret kan ein seia at det var kome ein fast kyrkjeleg skipnad inn i heile bispedømet. Vi finn då og fleire og fleire prov på at i alle høve dei beste mellom prestane og nokre andre og hadde nått fram til evangelisk frelsesvisse.

Reformasjonen kjem altså til folket, ikkje så mykje som eit åndsver og ei vekkingsbylgje, men som ei kyrkjeleg oppseding av folket på grunnlag av kyrkjelege føresegner og styreautoritet.

Den moralske stoda i Haram og på Sunnmøre var vel som på Vestlandet elles. Nedbrytinga av den katolske kyrkjeautoriteten, striden om makta, adelen sine griske grip etter kyrkjegodset som folket i si tid hadde gjeve til kyrkja, mothugen mot danskeveldet og mykje anna førde til eit djupt moralsk forfall

61 i folket. Talet på lovbrot auka sterkt frå 1520. Folk var lettrørde som born. Den minste svivyrding førde lett til slagsmål. Vi har høyrt at endåtil den eldhuga lutherdisipelen Oluf Skrivar og Ørskog-presten ikkje kunne disputera om religiøse emne utan å ty til våpenbruk som gjekk på helsa laus. Absalon Pedersen i Bergen fortel at det var 24 manndrap i byen på 10 år.

Måteløysa i drykk var eit anna serkjenne i tida, mest like vanleg mellom prestar som hjå ålmugen. I føretalen til «den Trondhjemske reformats» står det:

«Have vi og fundet mange Kirker, som lå nær op til andre kirker og ikke Behov gjordes at holde vedlige, men det var dog sedvanlig at hvert år en gang eller to skeede Messe og Prædiken derudi, og da gjorde Bønderne et almindelig Gjæstebud, så de med rette kunde kaldes Øl-Kirker. Slige Kirker have vi afskaffet, og forbudt Præsterne derudi at skulle prædike.»

Det er ikkje serskilt nemnt i reformatsen at dette galdt Borgund. Men frå andre kjelder veit vi at prestane i Borgund i tida etter reformatsen dreiv og reiv ned to av dei tre-fire kyrkjene i Borgund-gavlen.

Det er difor ikkje urimeleg å rekna med at visitatorane har funne det nemnde misbruket også i Borgund. Frå andre kjelder som er kring eit hundreår yngre, ser vi at det ikkje var uvanleg med utskjenking og misbruk av rusdrykk rundt kyrkja ved høgtidsdagar fleire stader på Sunnmøre. Dette har nok ikkje vore mindre utbreidt i reformasjonshundreåret, som er så sermerkt ved moralsk forfall. Og folk frå Haram som kom langvegs frå og ofte hadde ei strid sjøreis når dei søkte Borgund kyrkje, har vel ikkje sagt nei takk til å vera med i «gjestebodet».

Det vert og klaga over sedløyse. Endå til prestefrua Anna Hansdotter på Kjerstad hadde eit barn frå før ho var gift. Hjå ålmugen var sedløysa mykje utbreidd. Den sakramentale katolske ekteskapsstiftinga vart avskipa ved reformasjonen. Noko ny lov om giftarmål vart ikkje sett i kraft med ein gong. Dei unge som ville setja bu saman, vart gjerne etter luthersk skikk trulova ved kyrkjedøra av presten, og sidan signa inne i kyrkja. Men stundom feira dei berre eit trulovingsgilde heime utan medverknad av presten. I mange høve kunne det då vera vandt nok å avgjera om eit par var «rette ektefolk».

Men i 1582 slo kongen fast at presten skulle vera vitne ved alle trulovingar, og etter trulovinga skulle fylgja lysing og vigsel.

Haram under residerande kapellaner – 1589 – 1702

Det gjekk umåteleg trått med kyrkjelege ombøter for Haram i reformasjonshundreåret, likeeins som i Nidaros bispedøme i det heile, trass i at både Torbjørn Olavson Bratt og ettermannen hans på Nidaros bispestol, Hans Gaas, var dugande og ihuga menn. Ei av årsakene til den ringe framgangen var at stiftslensherren i Trondheim på denne tid, Evert Bille, på alle tenkjelege måtar motarbeidde kyrkjelege betringar, svivyrde biskopen og bispinna, som han tilmed dreiv frå bispegarden.

Ei heilt onnor innstilling hadde den nye stiftslensherren Christen Friis, som tok over Trondheims len i 1580-åra. Han skreiv til kong Fredrik II og strika under dei klagemåla som biskopen før hadde sendt inn. Kongen baud då at stiftslensherren og biskopen saman med to kannikar skulle fara på visitasferd rundt i heile bispedømet og ha fullmakt til på kvar stad å gjennomføra ein endeleg nyskipnad. Det som dei såleis slo fast, skulle skrivast ned i eit dokument til gøyming i kapitelsarkivet.

Dette dokumentet er sidan kalla «Den Trondhjemske reformats». Det er dagsett 1. mars 1589. Framafor er det nemnt fleire gonger.

Biskop Hans Mogens hadde no avløyst Hans Gaas. Visitatorane vitja Borgund. Sidan reformatsen fekk så mykje å seia for kyrkjetilhøva i Haram, skal det som vedkjem Borgund prestegjeld takast med in extenso:

Borgund præstegjeld har 5 kirker, som af tre præster betjenes skulle. Til hoved-kirken ligger 150 bønder. Derudi skal skee tjeneste hver helligdag. Harams kirke ligger fra hoved-kirken 21/2 vegsø udi nordvest. Bønder dertil 52. Vigger kirke ligger fra hoved-kirken 2 vegsø i vester. Bønder dertil 42. Disse to kirker skulle betjenes af en kapellan, residerende udi Haram sogn, to helligdager ved Harams og den tredje Vigger.

Skodens kirke ligger fra hoved-kirken 2 vegsø udi øster. Dertil bønder 60. Vatne kirke ligger fra H. K. 2 vegsø og en fjerding til lands udi nordost og fra Skoden 1/2 mil. Bønder dertil 60. Disse Kirker skulle betjenes af en domestico sacellano per vices.

Årlig Præsterente:

Ad mensam 43 Spd 1 øre

Tienden ungefær:

Korn 60 Tdr. Ost 5 voger Fisk 13 voger Offertold, Pusefæ, Kirkegang, Og Udfært, ut in aliis 3 Tdr. Korn Kan holdes Melkekøer 8

Domesticus sacellanus skal have fri Kost og 10 Daler i Løn. Residens udi Haram skal have Kjerstad Gaard, som skylder aarligen 2 Køer, og dertil al Offertold, Kirkegang, Pusefæ, Udfærd som falder i de Sogne han betjener. Herforuden er, hvis Bønderne villigen vil hjelpe til hans Underholdning.

Reformatsen viser ein heller radikal nyskipnad i det vidsveimde Borgund prestegjeld. Før hadde det truleg vore to prestar i Borgund, soknepresten og hans huskapellan (domesticus sacellanus) som begge budde i Borgund-gavlen. Den Siste skulle no flytta til Skodje og gjera teneste i Skodje og Vatne kyrkjer. I Haram skulle ein residerande kapellan gjera presteteneste. Han skulle også stå under Borgund sokneprest, og Haram såleis framleis høyra med i Borgund prestegjeld. Soknepresten skulle framleis ha alle faste inntekter frå Haram (presterenta og tienda), men den res. kapellan på Kjerstad skulle nyta alle aksidentser eller uvisse embetsinntekter.

Det var: Offeret (offertold) som utgjorde 1 pund lange av kvar mann, dertil pusefe (vigselssalær) og betaling for Kirkegang (dvs. innleiing i kyrkja av barselkoner) og for Udfærd (jordferd) og nokre andre tilfellege inntekter. Dertil hadde han vinninga av prestegarden, som den gongen femnde om heile jordvegen frå Farstad-bytet til Sæt (ca. 1000 dekar) på Lepsøy. Noko fast løn i kontantar for kapellanen på Kjerstad er det i reformatsen ikkje tale om.

Stutt etter 1589 må det ha vorte tilsett ein res. kapellan i Haram. Martinus Rogne meiner at det vart ikkje noko av før ca. år 1600. Er dette rett, må soknepresten i Borgund ha late vedtaket i reformatsen sova ei heller god stund. Men det kan og tenkjast at det kunne vera vanskeleg å få prest til det sjøharde prestegjeldet som hadde så små inntekter, endå det no var utdana ei mengd unge presteemne frå latinskulane i Trondheim og Bergen.

Den fyrste lutherske presten i Haram var hr. Jon. Deretter kom hr. Laurits, som var i embetet til 1617. Om desse to fyrste lutherske prestane i Haram veit vi ingen ting anna enn namnet. G. Barman meiner at ein av dei har hatt tilnamnet Ravn og har vore identisk med den presten Ravn som det går så mange segner om i Haram. Men Barman visste truleg ikkje at det var ein kapellan hjå sokneprest Abelseth i Haram, som heitte Ravn. Han døydde i 1773 og segnene kunne godt ha dana seg etter hans tid.

Folketalet i Haram i reformasjonshundreåret

Når reformatsen uttrykkjeleg nemner kor mange bønder som sokna til kvar kyrkje, kjem det av at det var bøndene som betalte tiend til presten. Talet på bønder vart difor som eit mål for embetsinntekta, og presten førde rekneskap over den.

I 1769 var det i Haram 109 tiendebetalande bønder. Same året er heile folketalet 698. Dersom bøndene utgjorde den same prosentvise part av folketalet i 1589 som 170 år seinare, skulle det i Haram sokn i 1589 altså ha vore kring 333 menneske. Umåteleg tunngrendt har det vore, og husa har vore samla i huskrullar eller små «landsbyar» ( sjå meir om klynger, klyngetun ).

På Lepsøy og på Skuløy har det knapt funnest meir enn 60 menneske.

Noko liknande har det vore på Hildrestranda og i Fjørtoft kapelldistrikt.

Haramsøy hadde også på denne tid størst folketal av øyane.

Ein annan utrekningsmåte gjev same resultatet:

Folketalet i heile Noreg var i 1769; 728 000.

I Haram var same året; 698.

Ved året 1600 var folketalet i heile landet ca. 350 000. Reknar ein med at framgangen i Haram frå år 1600 til 1769 svara til framgangen i landet elles, har det i Haram ved året 1600 vore kring 336 menneske.

Anfinn Christoffersen Holck ( 1617-1647 )

Anfinn Holck var av ei gamal norsk adelsætt ( Holck – sjå også Soop ).

Omkring året 1500 levde det ein adelsmann av denne ætta ( Holck ) på garden Myklebust i Utvik i Nordfjord. Han heitte Peder og åtte jordegods både i Nordfjord, i Trøndelag og i Odalen på Austlandet. Sonen og sonesonen hans vart prestar i Trøndelag. Den sistnemnde heitte Kristoffer, og sønene hans vart også prestar. Den eine var Sakarias Holck i Veøy, den andre var Anfinn Holck i Haram. Det var Borgund-presten Claus Korneliussen og domkapitlet som tilsette han, og gjorde vel dette noko av omsyn til at Anfinn var systerson til presteenkja Gjertrud Soop i Borgund. Syster til Gjertrud og mor til Anfinn heitte Synnøve Anfinnsdotter Soop. Ei tridje syster heitte Tyri Anfinnsdotter. Ho er fleire gonger nemnd i skattelistene for Vatne skipreide i 1520-åra. Til same ætta høyrde kanskje også Ingebrigt Anfinnson på Veøy, nemnd i 1504. Han var gift med Magnhild Trondsdotter.

I 1589 er nemnt eit syskenlag som tydelegvis må vera kome av same ætta som denne Magnhild. Det var Sakse Eriksen Ulla, Anders Vaksvik, Inga Blindheim, Gunhild Lausund og Tore Småge.

Er dette rett, så har altså Kjerstad-presten Anfinn hatt gifteskyldfolk mellom bøndene fleire stader i Haram. Sjølv var han gift med ei bondejente på Rønstad. Dei hadde sonen Sjur A. Rønstad, som busette seg på ættegarden til mora. Etterkomarane hans var Anfinn Rønstad, Ola Hildre, Kristoffer Sæt og Trine Sjursdotter.

Ætta til Veøy-presten Holck har halde på Holck-namnet, men ætta i Haram la Holck-namnet av.

Våpenskjolden til denne adelsætta var eit skip utan mast, altså ein holk.

Det er ikkje truleg at Anfinn Holck var heilt utan arv, men han er tidleg sokken ned i stor fatigdom.

Abelseth skriv:

«I fattige og meget ringe omstendigheter må denne mand have levet, thi et lidet gammelt og ringe hus der ved min ankomst til kaldet blev brugt til rullebod, men nu formeddelst råddenhed og ælde er af mig nedrevet, siges at have været hr. Anfinds stue.»

Abelseth fortel at han fann eit brev på prestegarden. Brevet var frå sokneprest Claus Corneliussen i Borgund til hr. Anfind og var dagsett 7. november 1622. Dette brevet var «mere myndig skrevet» enn som kunne høva dersom Anfinn var «en fornuftig prest». Abelseth dreg den slutning at dette strenge brevet at Anfinn Holck må ha vore ein «enfoldig og simpel mand», men han medgjev og at det kunne vera soknepresten som var heller streng mot kapellanen sin, for den tids skikk og bruk førde det med seg at sokneprestane kunne vera svært myndige mot kapellanane sine, seier han.

I alle høve vart det snart strid mellom desse to om løna. Då Hans Gaas hadde vorte sokneprest i Borgund gjekk det så vidt med usemja at saka kom for domkapitlet.

Etter Lampes prestehistorie døydde Anfinn Holck i 1647. Martinus Rogne meiner at han døydde i 1659. Dersom det fyrste er rett, så har det altså etter Anfinns tid vore vakanse i presteembetet for Haram i 12 år.

Abelseth fortel at ei gamal kone, Anna på Tasken i Borgund, sa til han at presten Peder Frøland fyrst var prest på Kjerstad og deretter i Hjørundfjorden. Abelseth dreg den slutning at Peder Frøland har vore personellkapellan hjå presten Holck på Kjerstad eller iallfall gjort mellombils presteteneste for han. Er dette rett, må Anfinn Holck ha vore sjukleg ei tid. Så fatig som han var, ville han ikkje hatt råd til å halda personellkapellan så sant han var frisk. Men det kan og vera at Holck, som Lampe seier, er avliden alt i 1647 og at Peder Frøland har styrt embetet ei tid før Rødberg tok over.

Engelbrecht Josefson Rødberg ( 1659 – 1693 )

Han var frå ein gard Rødberg «ved Bergen» (ved Trengereid), fortel Abelseth. Garden Rødberg ligg mellom Trengereid og Dale i Hordaland. Denne garden må då truleg vera heimstaden til hr. Engelbrecht. Han er den fyrste av Harams-prestane som studerte ved Kjøpenhamn universitet. Han vart innskriven der i 1652. Rødberg vart gift med Anne Hansdotter av den same lågadelsætta som «hustru» Berthe, kona til sokneprest Hans Gaas i Borgund. Ho var tippoldemor (farmorsmormor) til sokneprest Abelseth.

Rødberg og kona hadde to born, ein son som døydde med han studerte ved universitetet og ei dotter som vart gift på Myskja. Anne hadde elles eit barn frå tidlegare.

Abelseth skriv at Engelbrecht Rødberg har vore ein bra prest. Hjå bøndene galdt han for ein svært vis mann. Elles nemner Abelseth at Rødberg har levt betre og «med større anstand end sin formand». Av kona si fekk han frå Borgund minst to hus som han førde til Kjerstad og sette oppatt der. Men også denne Kjerstad-presten har levt i tronge og tunge kår. Ålmugen var fattig, gardbrukarane var «i slett stand» og «fiskeriet ei bedre drevet» (jfr. Halvband II s. 74). Striden om løna til kapellanen dukka oppatt, og Rødberg klaga stendig over kor fatigsleg han hadde det.

Etter biskop Randulfs visitasbok skal her resymerast:

Under visitasen i Selje i 1667 kom presten Rødberg og leverte biskopen ein søknad om lønsauke. Biskopen avviste han og bad han koma att under visitasen i Borgund. «Den 10. juni ankom jeg til Borgund prestegård og 10d hr. Christoffer (soknepresten) lese hr. Engelbrechts supplikation (bøneskrift)».

Brevet fylgjer her i utdrag:

«Jeg fattige mand forårsages af stor nødvendighed at besøge eders velærverdighed med denne min ydmyge suplikation, givende ydmygt til kjende hvorledes jeg ikke kan ha et skikkelig underhold i denne meget besværlige funktion som jeg er voceret (kalt) til og nu har tjent i halvåttende året, .. og det dels fordi fiskeriet (hvoraf min salige formann mest ved sine barn har ernært seg i største armod og betleri) nå er aldeles feilslaget, og den største del af mine tilhørere . . . mere og mere forarmes og mange allerede er avgået fra deres jorder for fattigdoms skyld, og dels og mest fordi mig ikke er bevilget . at nyde den ringe tiende som årlig tilfalder her i disse to små sogner for min besværlige tjeneste og store livsfare som jeg tiest må svæve i her iblandt de ytterste havskjær, hvilken tiende pastoren til Borgund tar . . . Uanseet om pastoren til Borgund gir mig 20 Rdl. af sin tiende for året, så lar jeg Gud og godtfolk som det rettelig forstår, kjende (avsi kjennelse) derpå om 20 Rdl. kunde være nok alene til brendeved for mig om året, hvilket jeg med stor bekostning langt fra får hente. Dog uanseet om det lille uvisse (Rødberg hadde berre den uvisse inntekt av Haram soknekall) som jeg nyder av disse to smerteannekser her i kallet, rettelig kunne forslå (noe) mot næringens affald (forfall) (som) fornemmeligen her hos os blir større jo lenger (det lider).

Han seier vidare at prestegarden er vass-sjuk, svært tungdriven og jorda mest «uduelig» og garden tung å halda ved like, og ligg ulagleg til for kyrkjetenesta. Difor vert kyrkjetenesta «så tidt og ofte forsømt både i storm og i stille». Rødberg bed om forutan den uvisse inntekta i kallet å få iminsto «den ringe tiende» som fell på dei to små soknene, «i hvilke jeg i saa stor livsfare som ikke nogen prestemand i dette gandske len, alene betjener.»

Soknepresten Kristoffer Hiermand protesterte mot å betra kåra til kapellanen, for kapellanen hadde alt det som ordinansen (kyrkjelova) tilla han, sa han. Likevel gjekk soknepresten med på å gi han eit tillegg som ikkje måtte reknast som embetsinntekt «forat ikke hans efterkommere skulle siden forbande ham udi hans grav.»

Omsider resolverte biskopen at soknepresten skulle senda inn til kongen ein søknad på vegner av kapellanen sin om at det måtte verta tillagt han to tunner korn av kvar hovudkyrkje og ei tunne av kvar annekskyrkje på Sunnmøre. «Hvorover de begge var vel tilfredse og takket for god resolusjon.»

Denne søknaden vart stetta i nokon mon. Rødberg fekk den nemnde stønaden av alle kyrkjene i Borgund prestegjeld.

Ved visitasen 1673 klaga Rødberg framleis over tunge kår. Han sa at han hadde det betre den tid han var personell-kapellan. Då baud soknepresten seg til å ta han innatt i personellkapellanembetet og senda fungerande personellkapellan Ole Glad til Haram.

Rødberg har stått i venskap med biskopen i Kjøpenhamn, truleg eit venskap frå studentdagane. Biskopens famulus (medhjelpar) Brimont korresponderte med Rødberg. Eit brev som Abelseth fann då den gamle prestegarden vart riven, viser dette . I det lærde standet var det på denne tid vanleg å latinisera namna sine. Rødberg nytta då Rubrimontanus til etternamn.

Han vart svært gamal og «gandske hvid udi haar og skjæg». I 1693 døydde han. Både Anfinn Holck og Engelbrecht Rødberg er truleg gravlagde på Haram kyrkjegard. Enkja etter Rødberg budde hjå dotter si på Myskja. Anne Hansdotter døydde i 1701.

Etter Rødberg vart Nils Leem kapellan i Haram. Soga hans kjem under neste hovudbolken, 1700-talet.

Det religiøse og moralske livet på 1600 talet

Ved inngangen til 16. hundretalet er brytningane mellom katolsk og luthersk kristendomssyn omlag slutt i Noreg. Rett nok innleier den katolske kyrkja nett no eit hardsett motreformatorisk åtak. Jesuitarordenen stig fram på skodeplassen og sender ihuga agentar også til vårt land.

På ein herredag i Bergen i 1604 klagar biskopane til kongen over at «landet er oppfylt av falske» (dvs. katolsksinna) prestar. Men i Trondheims stift er det etter hundreårsskiftet ikkje påvist nokon prest som har samhug med katolisismen.

Anfinn Holck i Haram hadde visselig gått presteskulen i Trondheim eller i Bergen. På båe desse stadene vart det gjeve etter måten god opplæring i ekte luthersk kristendom. Biskopane i Bergen, (Anders Foss *1607, Nils Paaske *1636 og Ludwig Munthe *1649 og Trondheimsbispen Isak Grønbeek (1596-1617) hadde alle ry som lærde menn, ihuga for rein luthersk kristendom, og dei var dugande og varmhjarta predikantar. Både Foss og Grønbæk hadde studert i Wittenberg.

Josef Rødberg hadde studert i Kjøpenhamn hos menn som professorane H. P. Resen og Jesper Brochmand, som båe naut stor vørdnad i samtid og ettertid både for lærdom og gudeleg liv. Den siste er og vidgjeten for den framifrå preikeboka si.

Holck og Rødberg stod tilsamanlagt i Haram det meste av hundreårsbolken.

Korleis forkynninga deira var, veit vi ikkje. Derimot kan vi kanskje draga visse slutningar om kva kristelege bøker dei las. Den eldste boka som forfattaren til dette stykket har kome over i Haram, er «Sancti Johannis Obenbaring» utgjeven i Kjøpenhamn i 1627 av presten Niels Michelsen Aalborg. Boka har gjennnom mange generasjonar fylgt ei Ulla-ætt. Ho har forutan danske tekster også lange vers og stykke på latin.

Det er lite truleg at ei slik bok opphaveleg er innkjøpt av nokon annan enn ein prest. Også boka «Cosmograph» som Abelseth fann hos Peder Olsen Åkre i 1750-åra må opphaveleg vera komen frå eit prestebibliotek. Fleire andre av dei bøker som Abelseth kom over i Haram har og truleg opphaveleg vore innkjøpt av ein prest, kanhenda nett Kjerstad-presten. Når så presten døydde er bøkene ved auksjon vorte selde til skulemeistrar og bønder.

Av bøker frå 1600 talet, som i 1750 fanst kringom på gardane i Haram, nemner Abelseth elles: «Sjelens Apothek», Jersins «Vera via vitæ», Bornemanns forklaring, Rachlows «Tåre-Perse», Jersins «Troens kamp og seier», Saxes Spørsmålsbog (ei forklåring), Gerners postille, Johan Arndts «Sande Kristendom», Rasmus: «Nådens åndelige markedstid», Siwers: «Saligheds Midler».

Nokre av desse bøkene i minsto må vi rekna med fanst på prestegarden så tidleg som på 1600-talet. Dei inneheld alle djup og lødig luthersk kristendom. Tida har vorte kalla ortodoksi-tida eller retttrudomstida, og ofte vert det sagt at det er den døde rett-trudom som sermerkjer folkelivet i denne tida. Men i bøkene i tida er det god og praktisk rettleiing i sant og helsugt kristenliv.

Ein kan visseleg rekna med at atterklang frå slike bøker har lydt på preikestolane i Haram på 1600-talet.

Prest og klokkar arbeidde både godt og grundigt med katekismeundervisninga. Folk flest var komne til heil og full overtyding om at den lutherske læra var rett. Vranglære heldt folk no for eit svært brotsverk. Kyrkjesøknaden var mannjamn, og folk hadde både tid og tolmod til å høyra på dei langdregne preikene og liktalane til presten. Men kristen dommen stod for folk i stor mon nett i dette å vera med i gudstenesta og halda kyrkjeskikkane.

Den dugande og varmhjarta Bergens-bispen Nils Randulf gav i 1669 ut eit påbod om at folk burde halda dagleg husandakt i heimane. Han gav og rettleiing om form og innhald for slike andaktar. Fyrst skal ein syngja ein salme, seier han. Deretter skal husbonden eller den som er mest lesefør i huset, lesa opp tydeleg ein part av katekisma og sidan lesa ei morgonbøn (om morgonen) eller (om kvelden) ei kveldsbøn, som finst i katekisma. Deretter skal dei atter syngja ein salme.

Biskopen nemner og salmar som bør nyttast ved desse daglege andaktene, t. d.

Jeg beder deg, min Herre Gud Jeg vil din pris udsjunge Christ du est både lys og dag Jeg takker deg ret hjertelig Paa Gud alene. O, vi arme syndere Herre, Jesus Christ, min frelser du est, m. fl.

Prestane skulle føra tilsyn med at denne føresegna vart etterfylgd.

Det er verdt å merka seg at folk flest enno ikkje hadde salmebøker. Biskopen har difor valt slike salmar som han frå visitasferdene sine visste at folk kunne utaboks.

I 1669 hadde han visitert alle prestegjeld på Sunnmøre, og kjende såleis godt til den kristelege kunnskapen og opplysninga i denne luten av bispedømet. Det biskopelege påbodet om husandakt er difor på ein måte eit vitnemål om at det alt på 1600-talet fanst ikkje radt liten kunnskap i kristendom hjå folket. Biskopen tykkjest gå ut frå at det finst katekismer i heimane, og at folk kan nokre salmevers utaboks.

Elles må ein ut frå slike vitnemål ikkje døma for godt om den kristelege opplysninga i tida. Nett på 1600-talet fekk ovtrua eit av sine mørkaste utslag.

I dette hundreåret er det dei syrjelege hekseprosessane tek overhand som aldri før.

Trollmenn og trollkjerringar hadde vel vorte straffa i eldre tid og, men den eigentlege heksejakt vart innleidd ved ein pavebulle frå 1484. På 1600-talet under futane Peder Kjerulf og Nils Knag vart mange ulukkelege kvinner brende på bål i ymse bygder på Sunnmøre.

I Bergen lyste heksebål tidt og ofte frå Nordnes. Enkja etter sogemannen Absalon Pedersen Beyer vart brend som heks, og ei bispinne vart klaga, og berre så vidt frikjend. Lensherren i Bergen fekk eit kongeleg påbod (1584) som streka under at trolldomen skulle rydjast ut kvar han fanst i bispedøme.

Etter folketrua hadde heksene forsvore seg til Satan. Julenatt eller jonsoknatt samlast dei på Dovrefjell, Hekla (på Island) eller på Blokksberg (i Tyskland) og heldt ville festar med satan.

Merkjeleg nok nemner tradisjonen på Sunnmøre oftast Hekkelsfjell. Til og frå desse stemnene reid dei på hestar, bukkar, sopelimar eller kosteskaft. Det hende ofte at folk fann hesten våt av sveitte på stallen juledagsmorgon. Så kunne dei skyna at han hadde vore på hekseferd om natta. Før heksene for, smurde dei seg inn med heksesalve, som gjorde dei usynlege for andre. Heksene kunne etter folketrua ta dygda av mat, skapa uår på avling eller

67 vanheppe i fiske, og mykje anna både vondt og godt (svart eller kvit magi). Folk i Haram har nok delt den ålmenne ovtrua på trolldom, men inga heks vart klaga i Haram.

Frammot året 1700 tok hekseprosessane slutt på Sunnmøre. Men mykje ovtru heldt seg framleis.

Sokneprest Abelseth fortel at bøndene i Haram tiltrudde presten Rødberg evne til ikkje berre å driva ut satan, men og til å sjå og fortelja løynde ting. Ein gong kom han på kyrkjereis frå Fjørtoft, og då han kom for Austnes, seier han til roskarane at dei må ro sterkt, det var ein som bia på han heime. Han tok det oppatt to gonger med større og større iver. Då han så kom til prestegarden, var

«nærværende et menneske, som fordi det var besatt av den onde, var bragt derhen av andre, som hadde bastet og bundet bemeldte menneske. Så snart presten ser mennesket, bød han de omkringstående at løse båndene, og da ble mennesket stille som et lam.»

Presten hadde etter måten stor makt serleg fordi han kunne døma folk til å stå offentleg skrifte i kyrkja. Denne straffemåten gjekk ut over brotsmenn av ymse slag, frå slike som forsømde altergangen til dei som gjorde leiermål, meineid eller uviljande låg i hel borna sine om natta.

Det offentlege skriftemålet gjekk gjerne føre seg på denne måten:

Etter preika stemde klokkaren i: «Beklage vi af al min sinne.» Under salmen vart syndaren eller syndarinna puffa fram i kordøra og måtte der knelande høyra på ein straffetale av presten og gråtande be Gud og menneske om tilgjeving.

Presten hadde og makt til å setja syndarar i gapestokken. Både offentleg skrifte og gapestokk vart nytta ved kyrkja i Haram på 1600 talet, men så seint som på 1700-talet hende det aldri utan at ein dom stol føreåt hadde dømt nokon til slik straff.

Folkelivet var elles merkt av råskap på ymis vis. I dette hundreåret vert brennevinet utbreidt på Sunnmøre. Saman med ovdrikkinga breidde andre laster seg og. Slagsmål, manndrap, sedløyse og fattigdom fylgde i fotefara til brennevinet. Forkynninga til prestane hadde i fyrste luten av hundreåret vendt seg sers mot katolsk og kalvinsk villfaring. I siste luten av hundreåret kom det eit omslag. Prestane preika no meir mot synder og laster som herja folkelivet.

Når nokon vart sjuk, sende han bod på presten. Det høyrde framleis med til dei ufråvikelege pliktene til presten å koma med sakramentet til dei sjuke, det vere natt eller dag.

Det vart rekna for ein umåteleg svær ting å døy utan sakrament. Elles kom den trua inn, både i Haram og andre stader, at det var godt både for sjel og lekam at den sjuke naut noko altervin. I sjukdomstider gjekk det difor gjerne ein kvann til kyrkjeverja og fekk ei flaske altervin heim til den sjuke. Dennne trua har halde seg heilt til seinare tid.

Vi ser altså at det som sermerkjer folkelivet på 1600-talet er ei barnleg og sterk kristentru etter rein luthersk lære, trottug kyrkjesøknad, husandakt og streng etterleving etter alle gudstenestelege og kyrkjelege skikkar. På den andre sida finn vi utruleg mykje råskap, drykk og slåsting og anna used.

Elles ser det ut til at korkje drykk eller slagsmål var rådande laster i Haram. Folk var godlyndte så langt tilbake som soga veit om, og brennevinet hadde enno ikkje vunne så stor utbreiing mellom det jamne folket.

5. Syttenhundretalet

Prestane på 1700 talet I 1702 vart Haram eit sjølvstendig prestegjeld.

Presten hadde framleis titelen res. kapellan. Pontoppidan fortel at dei residerande kapellanene på Sunnmøre sjølv ynskte å halda fast på denne titelen «for at slippe kongelige kontributioner noget lettere». Men presten i Haram stod ikkje lenger under soknepresten i Borgund, og svara ikkje lenger noko av embetsinnkoma i Haram til han. Det var biskop Randulf som fekk dette gjennomført ved tinging med sokneprest Knud Mann. Skipnaden fekk kongeleg godkjenning i 1704.

Niels Knudsen Leem var prest i Haram 1694-1737. Han var fødd i Bergen, der far hans var rådmann. I 1686 vart Leem kalla til huskapellan hjå soknepresten i Vadsø. Då soknepresten døydde, laut Niels Leem fara til Kjøpenhamn og søkja nytt embete. Den 7. april 1694 fekk han utnemningsbrev på Haram. Lampe fortel at Leem var ein streng og alvorsam prest. Abelseth nemner det same i kallsboka: «I omgang med folk var han litt vanskelig, hvorfor det en gang meget ubillig ble klaget over ham, da kong Kristian den 6. var på Søndmøre. Men denne klage gikk av uten fortredelige følger for ham.» Kong Kristian den 6. var på Sunnmøre i 1733. Leem måtte verja seg mot klaga frå ålmugen, men både prost og biskop stødde han, og han vart frikjend. Dei to siste åra Leem levde, hadde han Thomas Krogh til kapellan. Leem døydde i 1737. Krogh heldt fram som kapellan hjå ettermannen hans eit par år.

Andreas Hanssen Schytte 1737-1754 Schytte var fødd i Nyekøping på Falster «af meget fattige og ringe foreldre», fortel Abelseth. Han vart halden på skule i heimbyen av ein morbror som var «lektiehører» der, og leid mykje vondt i skuletida. Frå 1727 var Schytte personellkapellan i Land prestegjeld i 9 år før han kom til Haram. Schytte var ein klok mann, underviste ungdommen godt og var nøyen med at «god orden kunne holdes i menigheden». Han var ein myndig mann. Likevel var han både elska og æra. I hans embetstid var det gode fiske, og inntektene hans var sers gode. Sidan han var barnlaus og dertil sparsam, vart han snart ein velstandsmann. To gonger gifte han seg. Etterat siste kona hans døydde, trulova han seg med Elisabeth Reutz, enkja etter presten Stevelin Reutz i Herøy. Bryllaupet var alt fastsett, men før det kunne verta giftarmål av, døydde han uventa den 8. november 1754. Han er truleg gravlagd på Haram kyrkjegard. Siste åra han levde, hadde han Even Meldahl til personellkapellan. Meldahl var av den kjende presteætta Meldahl som hadde medlemer på prestegardane i Meldal, Tønset, Fana, Volda, Borgund og fleire andre stader. Etter at Schytte var avliden, styrde Even Meldahl kallet til Abelseth kom, og heldt fram som personellkapellan hjå han til 1757.

Henning Abelseth 1755-1774

Henning Abelseth var fødd 12. desember 1723. Foreldra hans var den kjende handelsmann og proprietær Christoffer Abelseth frå Ørskog og Charlotte Amalie født Møller.

Henning las hjå privatlærarar til 1742. Då gjekk han direkte inn i øvste klassa på latinskulen i Bergen. I 1743 skreiv han seg inn ved Universitetet i Kjøpenhamn og tok dei vanlege eksamina der, andreeksamen 1744, bakkalaureusgraden 1747 og teologisk eksamen 1748. Mellom lærarane hans i Bergen var den kjende justisråd Steensen, som var rektor, og Albert Habendorph, som sidan vart professor og stiftsprost i Kristiania. Ved Universitetet hadde han mellom andre doktor Woldike og dr. Reutz til lærarar.

Abelseth var eit års tid huslærar hjå biskop Erik Pontoppidan i Bergen. Deretter vart han kalla til kapellan hjå soknepresten i Holmedal, og frå 1750 vart Abelseth sjølv sokneprest der. Det var slitsamt i det store prestegjeldet, og prestegarden Steien låg ulagleg til. Så søkte han «kongens nåde om flytning til Haram, hvilket og skeede da Hans Majestet ved sit brev af 28. februar 1755 translocerede ham til dette sted som sognepræst.»

Kan henda har ingen einskild mann hatt så mykje å seia for Haram prestegjeld som denne fyrste soknepresten i kallet. Etter far sin ervde han store rikdommar, som han nytta til gagn for Haram på ymis vis. Såleis fekk han gjennomført store vølingar og betringar på Fjørtoft kapell, og kosta sjølv ein stor part av utlegget med det. På prestegarden vølte og bygde han så det vart som ein heil liten by.

Utrøytteleg var han i sjelerøktar- og forkynnargjerninga. Det fanst knapt eit hus i heile prestegjeldet som han ikkje hadde vore inn i. Og han gav seg god tid og tala med folk, fekk greide på kva kristendomskunnskap dei hadde, kva bøker som fanst i heimane og levemåten til kvar einskild soknelem.

Ettermennene hans gjev han då og det vitnemålet at han var elska og æra av «alle rettsindige, sakna av talrike, men mest av sin egen og siste menighed for hvem han var en tro hyrde i 19 år og 4 mnd. og en nidkjær og duelig mand.»

Abelseth er kanskje gravlagd på Haram kyrkjegard.

Peder Andreas Ravn var personell kapellan hjå Abelseth 1768-1773. Han var fødd i Haus i 1734 ( og død 1773 ). Far hans var Christopher Chr. Ravn, sersjant, sidan kaptein.

Peder Ravn gjekk på skule i Bergen, og vart teologisk student ved Kjøpenhamn universitet i 1754. Etter tradisjonen i Haram, må Ravn ha vore ein merkjeleg prest som har gjort djupt inntrykk på folk. Ingen prest i Haram er så omspunnen med segner som Ravn. Før han kom til Haram, var han ei tid i Norddal. Også der inne synest det å ha fylgt åndeleg rørsle med han.

Han vart ektevigd i Norddal 1767 med Cecilia Petronella Hoel, stykkdotter til Otto Finde Astrup. ( Les meir om slekta til Cecilia fra Nes p Hedmark m.v. i min ættesoge )

P. A. Ravn døydde i 1773 og er venteleg gravlagd på Haram kyrkjegard.

Etter ei heil rekkje gode og varmhjarta prestar kom det no i Haram to prestar som gjorde skam på standet og har etterlate seg eit ringt ettermæle i prestegjeldet. Den fyrste av desse var

Erik Hind

Han var fødd i Bergen 1731. Far hans, Anders Eriksen Hind, var gullsmed. Mora heitte Anne Hansdtr. f. Blydt.

Den 6. november 1773 vart han kalla til pers. kapellan hjå sokneprest Abelseth.

«I 1775 vart Erik Hind av quindemennesket Maren Iversdatter, der tjente hos Madame Sal. Hr. Henning Abelseths enke på gården Søvig i Borgund, beskyldt for at være hendes i løsagtighed avlede barns fader,» seier justisprotokollen til prosteretten på Sunnmøre. Prosteretten vart sett på Søvig II. oktober 1775 under føresete av prost Peder Nerem i Hjørundfjord og med prestane Nils Astrup i Ørskog og Chr. Meldahl i Borgund som meddomarar. Hind la av eid på at han var skuldlaus og vart frikjend.

Men den 2. desember 1775 fekk Maren Abelseth, dotter til Henning Abelseth, på garden Honningdal eit dødfødt barn og gav opp Erik Hind til barnefar. Etter ordre av biskop Hagerup vart det no ved prosteretten reist straffesak mot Erik Hind.

Res. kap. Johs. Brun i Borgund var aktor, og gjekk hardt inn på Hind. Fyrste rettsmøtet vart halde på Frantzholmen i Borgund. Hind søkte då om utsetjing for å få tid til å søkja om avskil. Men svaret frå kongen lydde: «Bliver ved med den anlagde Action». I Prosteretten den 17. januar 1777 vart Erik Hind avsett og frådømt den prestelege «drakt og habit».

Han døydde ugift i Bergen 1784.

Ludvig Pontoppidan

1774-1779

Ludvig Pontoppidan var son til biskop Erik Pontoppidan. I fleire år vart han av faren halden ved ymse utalandske universitet. Var skipsprest 1771-1774, og vart så utnemnd til sokneprest i Haram, men laut snart fara herifrå, seier kallsboka. Han skal ha vore ein mykje lærd mann, men «havde mådelige embedsgaver, lod almuen altfor meget råde sig selv, og da han ikke forstod sig på den rette omgangstone, måtte han savne gehør og agtelse blandt folket, hvilket opvakte en kjedsommelighed på begge sider og gjorde det nødvendig at han gav plads for en eftermand.»

Elias K. Ostnes fortalde: Det var knapt 50 skritt frå voren på Haram opp til kyrkja. Men desse skritta kunne ikkje presten gå når han kom frå Kjerstad på kyrkjereis. Bøndene laut møta opp med ein kvit hest. På den reid han til kyrkja. Hesten skulle leiast etter beislet av to bønder. Presten var ikkje totalist. Ein juledag var han i så høg stemning at han ville rida åleine til kyrkja. Men han styrde hesten opp i eit naustkrop og vart ståande fast, så kyrkjeålmugen måtte ned og henta både presten og hesten.

Også andre soger lever på folkemunne i Haram om presten Ludvig Pontoppidan.

Sidan fekk han embete i Hvidbjerg ved Ålborg, men sette stutt etter livet til under ein snøstorm nær prestegarden.

Albert Jersin

1779-1783 Jersin var fødd 10. oktober 1726 i Indre Sogn, der far hans var sorenskrivar. Ætta hans stamma frå den kjende biskopen i Ribe, Jens Jersin, som tidlegare er nemnd som kristeleg forfattar, og som hadde stor etterslekt i embetsstandet i Noreg.

Albert Jersin var fyrst prest på ymse stader i Nord-Noreg.

I 1779 vart han etter ei føregåande Kjøpenhamn-reis utnemnd til sokneprest i Haram. Kallsboka fortel om han (forfattaren er truleg ein av prestane Nicoll):

«Formedels den korte tid han var prest her og af mangel på nøiagtig underretning, kan man ikke bedømme hans embedsførsel. At ungdommens katekisation var såvel i hans som i hans formands tid blevet forsømt og en slags egenrådighed hos almuen blevet overseet, er unægtelig.»

Elles må ein rekna med at Jersin var ein sliten og veikhelsa mann då han kom til Haram. Etter eit kvart års sjukdom døydde han den 8. mars 1783. Han er truleg gravlagd på Haram gamle kyrkjegard. Stamtreet hans er innteke i Tidsskr. for Sunnmøre Historielag 1922 s. 55.

Kristentru og folkeliv på 17 hundretalet

Dei mørke draga over folkelivet som vi fann på 1600-talet, sermerkjer og fyrste halvparten av 1700-talet. Eit skakande vitnemål om dette har vi i den «underdanigste ansøgning» til kongen som «Sju-stjerneprestane» skreiv i 1714. «Zions veier ligger ganske øde udi eders rige Norge,» skreiv dei. «Kirketugten er ophørt, bindenøglen ganske nedgraven, løsenøglen ganske misbrukt, så skriftestolen er mere til Satans riges befordring end til synders afskaffelse.» Alle slag synder og laster tek overhand i forferdande grad, «så Herrens profeter med gråd hvert øieblik må frygte for ild over dette Sodoma. Drukkenskab er ikke synd mere, trette og avind blit mode, falsk vegt og mål ansees som lovlig profit, vandkundighet i salighetdssag holdes for god tro, banding og eder et almindelig tungemål». Den leiande åndelege kraft mellom sju-stjerneprestane var Thomas von Westen i Veøy. I Kjøpenhamn hadde han vorte gripen av den nye åndelege rørsla, pietismen, som der alt hadde vorte ei åndsmakt mellom studentane. Brennande i ånda som han var, ville han i ein fart reformera kyrkjelivet ikkje berre i sitt eige prestegjeld, men han ville få innført ombøter i heile kyrkja. Han er såleis den fyrste geistlege i Noreg-Danmark som kravde konfirmasjon med føregåande konfirmantundervisning innførd. Dette grunngjev han med den dårlege kristendomskunnskapen mellom folket: «Udi menigheder på 5000-6000 sjæle fandtes neppe en bibel og to-tre salmebøger, at læse udi en bibel var halvt hexeri, i det minste et under.»

Sju-stjerneprestane var spreidde over Romsdal og Nordmøre. Skildringane deira av folkelivet høver vel difor på storparten av fylket, men Thomas v. Westen, som førde skrivet i pennen, er kjend for å nytta utilbørleg kvasse ordelag. Det må ein ta omsyn til når ein gjer seg opp ei meining om tilhøva.

Også på Sunnmøre er det sterke ankemål over forfall i seder. I eit klageskrift som lensmann Hinrich Ostreich og 6 lagrettemenn i Volda sende til presten der, Otto Finde, klagar dei over brennevinshandelen ved Volda kyrkje under sjølve gudstenesta. Også øl vart det handla med. Av denne trafikken «kommer megen banden og svergen og stor alarm som blandt galne folk». Dei dreiv og sundagshandel med hamp, salt, stål, jarn og lerreft, så det såg ut som ein marknadsdag ved kyrkja på «det slemme og farargelege sted Øren».

Etter biskop Pontoppindans visitasmeldingar har han under visitasane sine refsa sunnmøringane for ovdrikking. Verst var det i Herøy. I Sande anneks-kyrkje hadde kapellanen Tuchsen ein sundag stengt kyrkjedørene med kyrkjeålmugen sat inne i kyrkja, og røkt etter tilhøvet. Han fann då av «Det ganske mandkjøn ikkun to som var ædru».

Også i Borgund og Haram klagar biskopen over ovdrikking.

Johs. Buset, som har granska nøgje folkelivet på Sunnmøre i denne tida, seier: «Ein må vera merksam på at det er mest skuggesidene av folkelivet som kjem fram i arkivdokumenta. Det gode innhaldet i folkeliv og seder kjem så sjeldan opp i dagen.»

Konfirmasjonen med føregåande konfirmasjonsførebuing, som sju-stjerneprestane hadde kravt med så stort alvor, vart innførd i Noreg-Danmark ved lov i 1736.

Tidlegare var skipnaden praktisert ymse stader i Tyskland. Seks år etter dette vart den fyrste skuleskipnad sett i verk på Sunnmøre etter lov frå 1739. Gjennom desse to ombøtene kjem det snart eit sterkt oppsving i den kristelege opplysning. I siste halvparten av 1700-talet er det difor stor kristeleg og moralsk framvokster i folkelivet.

Eit overlag verdfullt bilete av kristenlivet og folkelivet i Haram gjev sokneprest Abelseth oss i det sjeleregisteret som han sette opp 1755-1757 og som finst i kallsboka for Haram. Sidan dette historiske dokumentet på fleire måtar gjev verdfull kunnskap om folkelivet i Haram i denne tidbolken, tek ein det med her in extenso.

Sokneprest Abelsets sjeleregister følger nedanfor;

Som ein ser av sjeleregisteret til Abelseth, hadde mest alle heimane fleire bøker. Dei aller fleste høyrer til klassen kristeleg oppbyggingslitteratur.

I dei 55 heimane som er nemnde, fanst det 50 nytestamente, altså eit nytestamente i omlag kvar heim. Berre 7 av heimane åtte ein bibel. Bibelen fall heller tung å lesa for mange. Til dagleg husandakt på sundagar og heilagdagar nytta difor folk helst ein huspostill. Den mest utbreidde av huspostillane var skriven av den tyske professor og biskop Müller (1631-1675). Han var rett-truande lutheranar i sitt teologiske syn, men var meir varmhuga enn vanleg i rett-trudomstida. Mange eksemplar av preikebøkene hans finst ennno på bygdene og ber jamt merke av trottuge lesarar og mykje slit. Preikene var heller lange, så born og ungdom tykte nok at det fall trøyttande å høyra preikene til endes, men dei var vel oppbygde og gjev mykje både for hovud og hjarta. Folk kjende seg umåteleg trygge på den kristelege rettleiing dei fann i denne boka, og saman med Pontoppidans forklåring (frå 1737), salmeboka og nokre bønebøker kom Müllers postille til å få stor innverknad på dei kristelege synsmåtane i bygdene i Haram og vidt utover Vestlandet. Elles fann Abelseth huspostillar av Jesper Brochmand, Gerner og Povel Andersen Medelbye. Også dette var bøker med grundig og retttruande luthersk kristendom.

I sjeleregisteret finn ein og ofte nemnt bønebøker. Særleg mykje utbreidd er bøneboka til den danske presten H. J. Hvalsøe: «De bedendes Aandelige Kjæde.» Ho inneheldt 200 bøner for ymse høve i livet. J. Buset skriv: «Ein vert mest undren når ein blader i boka og ser kor innhaldsrik og allsidig ho er. - Vi har liggjande eit gamalt eksemplar av denne boka framføre oss. Innskrifta på permen syner at ho har vore i fleire bygder. Ho er mørk av sot frå dei gamle røykstovene, og fingrane som handsama henne, var ikkje alltid reine, ser vi. Bladkantane er sterkt slitne etter mykje bruk. Mest slitne er bladsidene ved laurdags og sundagsbønene og ved «daglig morgensuk» og «daglig aftensuk».

Her er kantane utslitne av fingertuppane og bøtte på nytt. Mange sjeler har her funne ord for bønetrongen sin. Det er liten grunn til å tru at kristendommen deira var berre vanekristendom slik som somme meiner.»

I sjeleregisteret finn vi bøker av norske diktarar og. Dorothea Engelbretsdotter og Petter Dass var kjende og elska i Haram. Dorothea skreiv «Sjelens sangoffer, inneholdende gudelige sanger på de fornemste fester.» Songane hennar har eit sterkt personleg drag over seg, og folk likte å syngja dei fordi dei kjende seg sjølve så vel att i det ho skreiv. Eit vitnemål om kor mykje sungne salmane og songane hennar var, er dei mange folketonane som finst til dei, særleg på Vestlandet. Minst 45 folketonar til dikta hennar er oppskrivne. Av diktarpresten Petter Dass fanst det mange bøker i Haram, og songane hans har visseleg vore mykje avhaldne her som andre stader i landet. Hans djerve og folkelege forkynning vann visseleg lett inn til hjarta åt alle som budde langs havkanten.

Salmebøkene «Åndelig sjungekor» av Kingo og «Sjælens Luth» fann Abelseth i sers mange heimar. Og elles nemner han mange andre bøker. Ved sida av forkynninga i kyrkjene og kristendomsundervisninga ved prest og klokkar gav preikebøkene, bøne- og salmebøkene åndeleg næring til kristenlivet. Folk tileigna seg mykje av kristendommen gjennom song. Kvinnene song ved rokken dei lange vinterkveldane, og frå kyrkjebåtane lydde songen vide over sjø og land.

Ein kunne så spørja: I kor stor mon var folkelivet forma av kristeleg moral. Også dette gjev Abelseth forvitnelege svar på i sjeleregisteret sitt under rubrikken «Vita». Somme får ein negativ karakteristikk, t. d. «Tilbøyelig til drikk». Fire personer på Haramsøy og Fjørtoft får denne omtale.

I visitasmeldinga frå 1750 skriv Pontoppian:

Medhjelperne klagede fornemmeligen over Drukkenskab og Søndagens Vanhelligelse ved Brylluper, som Præsten ikke kand få afskaffet uden stor strid med Menigheden.

Men etter Abelseths framstilling er det ikkje ille med drykk i Haram.

Og berre om to personar står det nemnt at dei har «begått leiermål». Ein og annan får slik karakteristikk som «lettsindig», «difficilis» (vanskeleg), «slet» eller «ulydig». Men storparten av folket har fått ein positiv karakteristikk. Om svært mange står det at dei lever «stille» og «vel». «Her møter vi det jamne, trufaste og ærlege arbeidslivet med vanlege godkjende seder.» (J. Buset) Endå lenger oppe stod slike som fekk den omtalen at dei lever «Vel» og «kristelig», «fint» eller «stille og kristelig».

Abelseth meiner visseleg med denne karakteristikk at her hadde kristendommen påverka hjartelivet og vorte ei personleg sak. Om ein mann på Fjørtoft, Sjur Jensen Søre-Fjørtoft, 80 år, står at han er «meget kristelig». Han har kanskje vore noko av ein kristeleg hovding i bygda.

Noko ovtru fanst det enno mellom folket i Haram som andre stader. Hans Strøm fortel i «Sødmøres beskrivelse» (1762) at når fiskarane skal på Storegga «forsyne de seg altid med Bevergeil for at afholde Søormen og andre saadanne Søe-Dyr som i de varme sommardage pleie forfølge Fiskerbåderne, men efter vore Fiskeres eenstemmige Beretning ved dette Middel kan fordrives.»

I Sjeleregisteret til Abelseth står om ein mann at han var obscurus. Dette uttrykket vart nytta om personar som dreiv på med trolldomskunster. Truleg siktar ordet berre til slike ting som at mannen stemde blod og las over sjuke og liknande kunster (kvit magi), men i og for seg kan ordet og omfata verre trolldomskunster som gjekk ut på å skada andre (svart magi).

Forteljingar og segner forma av folk i Haram i denne tida om djevelskap og trollpakk er ofte merkte av ein viss humor, som tyder på at folk ikkje lenger var så visse på at slike forteljingar var sanne. Om presten Ravn gjeng det mange segner. Eit par er oppteikna av presten Gregor Barman og fylgjer her:

«Presten Ravn skulle være student frå Wittenberg (eigentleg frå Kjøpenhamn) og meister i den kvite magi og hadde svarteboka. I barndommen høyrde eg at presten Ravns svartebok skulle vera på prestegården, men så godt gøymd at ho neppe stod til å finna. Om presten Ravn er det fortalt at han ein gong var kalla til eit par usamde ektefolk. Han kom til gards om natta og kom inn i stova til ektefolka, som hadde lagt seg og låg og skjentest då presten kom inn. Han stansa innanfor, og utan å helsa seier han: «Vakre ektefolk er I og vakker sengekamerat har I og.» I det same fekk dei sjå Gamle-Eirik som låg mellom dei med ei klo i bringa på mannen og ei klo i bringa på kona. Men då Eirik fekk tokken av at presten Ravn var i stova, var det ikkje lenger verande stad for han der. Han for ut or senga så blå logen gaus etter han, og ville ut gjennom døra, men slapp ikkje til: «Nei ikke der, for der går folk igjennom,» sa presten og lyfte stokken sin. Gamle-Eirik tverrsnudde så elden frøste og gneista om han og for på vindauga, men Ravn var like snar som han: «Nei ikke der heller, for der ser folk igjennom.» Då stod Gamle-Eirik i all sin nakne styggedom og frøste og sputta eld som ein sint katt. «Se nå,» tordna presten til ektefolka, «Den venn I setter høyest her i huset. Men nå skal du ut!» og dermed slo han med stokken ein sirkel på golvet: «Der ned igjennom skal du, lede djevel,» sa han, og der ned igjennom for han og. Sidan høyrde ein aldri at dette ekteparet var usamd om nokon ting.

Ein sundag då presten Ravn heldt gudsteneste i kyrkja ute på Haram, hadde ein av tenestedrengene på prestegarden kome seg inn på kontoret og teke seg føre å lesa i svarteboka. Der stod Gamle-Eirik over han og kravde arbeid på flekken elles - han for ikkje milevis berre for å stå og venta på ein skarve tenestdreng på Kjerstad, han, og meir slikt. I hastverket sende drengen han ned på Kjerstad-sanden for å spinna tog av sanden der. Eirik av garde. Han rotar i sanden med femklørne og tøygjer og dreg og tvinnar, men tått vert det ikkje.

Visken som han var, sette han seg på rova og tok bakbeina til hjelp. Av og til såg det ut til at det skulle verta tått, men når Eirik beit i han, og skulla draga han ut, så datt han ihop mellom klørne på han, og så var han like nær att. Til slutt vart han sint og slengde heile greia, og for laus på drengen att og ville ha nytt arbeid. I si naud sende drengen han av garde for å ausa tom Haramsfjorden. Der var rok. Sjøfoket stod høgt over alle fjell, og sjøen gjekk verre enn på dei verste grunnbrotsdagar midtvinters.

Presten Ravn var midt i preika då oppstyret tok til. Han for ned av preikestolen og ut av kyrkja og heile kyrkjeålmugen etter. Folket måtte søkja ly bak kyrkja, men presten slo seg gjennom drevet og kom seg opp på troppa til prestestova. Der stod han utan hatt i kappe og krage midt i sjøroket og las og las so sveiten rann av han. Då laut Eirik gi seg. Men så arg var han, truleg helst for skuld den forargelege togspinninga, at han for inn på prestegarden og rykte ein neve hår ut or hovudet på tenestdrengen. Der fekk han ein flekk så stor som ein dansk skilling, der det aldri voks hår meir. «Det kan du ha godt av,» sa presten Ravn sidan, «og hadde ikke Eirik lugget deg, så skulle jeg ha gjort det,» la han til.

Det er moment av vandresegn i desse forteljingane. Ein legg merke til den lune humor over dei. Forteljaren koser seg kosteleg over innhaldet. Han trur ikkje lenger så visst på det overnaturlege som vert fortalt. I røynda er vel slike forteljingar som dette ein måte til å få sagt at presten Ravn var ein merkeleg mann med ei uvanleg sterk åndsmakt.

Ikkje alle Kjerstad-prestar hadde slik vørdnad i folkeomdømet. Då Molnestrollet herja som verst, ein mannsalder før Ravns tid, vart det sendt bod på Kjerstad-presten at han skulle koma og mana trollet bort. Men endå før presten var komen retteleg bort i Vigra-fjorden, høyrde folk at trollet skreik: «Hi, hi, den skyrvomba frå Kjerstad e eg ikkje redd'e.» Men så sende dei bod etter Borgund-presten, Peder Strøm, og endå dagen før han kom, høyrde folk uro og ståk og ynkeleg klage frå trollet: «Å jøje meg, imorgon kjem hr. Peder frå Borgund.»

Det ligg nær å tru at folkeomdømmet har funne at det var ein skil i åndeleg og moralsk kvalitet mellom desse prestane. Både Abelseth og Ravn har vore varmhjarta og vekkjande prestar.

Når det var gudsteneste i Haram eller Fjørtoft kyrkjer, kom det folk ikkje berre frå heile Haram og Vigra, men endåtil frå Borgund og Aukra, så det var «såre stor trengsel» i kyrkjene. Det tykkjest gå klart fram at desse prestane har ått noko av same åndsmakta i seg om sjustjerneprestane ein mannsalder i førevegen, og at det på Abelseth og Ravn si tid har gått noko av ei kristeleg vekking over folkelivet i Haram. Ei slik vekking høyrer vi om frå Norddal og den tida då Ravn var prest der.

Til ein siste bolk i dette stykket høver det å ta med det som presten Hans Strøm skriv i «Søndmøres beskrivelse» om folket i Haram (1762).

Hvad Indbyggerne selv angaaer, da ere de overalt forstandige, skikkelige og meget godædige, af udvortes Anseende smukke, og til Søe-Væsen saa duelige, at deres Lige paa faa Steder skal findes. Desuden kan de og med Billighed gives Roes for Hændighed i at smede, snedkre og tømre til eget Brug og Fornødenhed, item for Arbeidsomhed og Nytsomhed sc: Flid i at gjøre sig Fordeele af smaa Ting, saa som at skyde Kobbe og af KobbeSkind at gjøre Tobaks-Væsker, saa og at skyde Otter, hvis Skind sælges i temmelig Mængde tillige med Kobbe-Skind, item at salte Sund-Maver (det er Torske-BIærer og Lange-Buger), hvormed ligeledes drives en liden Handel.

Hid kan og med Billighed henføres den her i Kaldet brugelige Maade at samle det Salt, som ved Solens Heede virkes i Klipperne ved Stranden, og anvende det til Kaagning, hvilket paa nogle Steder skeer med den Fliid og Fremgang, at fremmed Kaage-Salt ganske kan undværes.

I Henseende til Arbeidsomhed synes det, at Quinderne endog kunde tillægges et Fortrin frem for Mændene, thi da disse fornemmelig befatte sig med Søe-Bruget og Fiskerierne, saa maae hine paatage sig adskillige Forretninger, som ellers ikke pleie at tilfalde dem, saasom at skjære Tang i Stranden om Foraaret, og føre den paa Agrene, at opskjære og virke Fisk, at kjøre Høe, og andet saadant, hvormed Quinde-Kiønnet her er meget beskjæftiget, foruden deres sædvanlige arbeid med at spinde og væve, hvori de ligeledes viise sig meget flittige og duelige.

Ved saadan Vindskibelighed er Folket bragt i Velstand, og fører i Henseende til Mad og Drikke saa god daglig Levemaade, at faae Bønder i andre Sogne kunde staae ved deri at efterfølge dem. Af fremmede Drikkevarer, især Altonaesk Breendeviin, er tilforn i dette kald bleven fortæret en stor Deel, saa at den Udgift alene kunde i det mindste ansættes for 1000 Rdlr. aarlig; men den seneste Kongelige Forordning angaaende Toldens Forhøielse paa Brændevine har deri gjort en god og kiendelig Forandring, saa at neppe den tredje eller fierde Deel deraf siden den Tid er forbrugt. Det meste af slige Drikke-Varer er blevet kiøbt og anvendt til Fremmede og Reisende; thi Sogne-Folket selv har altid været meget ædrueligt, ja et Exempel deri frem for alle andre her i Fogderiet, hvilket til Deels kommer deraf, at da her ingen Handelsmænd eller Gastgivere boe, saa er her mindre Anledning til Sammenkomster og følgelig mindre Fristelse til Drukkenskab, end paa andre steder; ligesom og Bønderne her af den Aarsag maae selv reise med sine Varer til Bergen og dertil holde fornødne Jægte, som ere 4 eller 5 i Tallet. Endelig bør jeg og mælde, at disse Folk holde sine Huuse meget reenlige, saa at nogle end og have begyndt at toe sine Røg-Stuer under Taget og saaledes stædse at holde dem fri for Sod; hvilket om det blev almindeligt, vilde give vore Bønder-Stuer en meget bedre Anseende. Adskillige have og nu tillagt sig Kakkelovns- Stuer (det er Stuer, forsynte med Loft og Bielægger-Ovne) i Steden for de ellers brugelige Røg-Stuer. Kort at sige: Folkets Tilstand er i Almindelighed meget god, og den betydeligste Mangel iblandt dem er denne, at dem fattes et tilstrækkeligt Antal af Tieneste-FoIk til deres vidløftige Søe- og Landbrug, som altid udkræver flere Folk, end dette Kald selv nogen Tid har kundet tilveiebringe, saa at her af den Aarsag altid har opholdt sig en Hopen Tienere fra fremmede Sogne. Hvor stort Folkets Antal er for nærværende

Tid, kan sees af efterfølgende SieIe-Register, som er forfattet Aaret 1759, da der foruden Præstens Familie bestaaende omtrent af 17 Personer, befantes:

I Harams Sogn:

Gaardmend 116 Huusmænd 25 Inderster 26 Voxne Drenge 46 Voxne Piger 93 Drengebørn 185 Pigebørn 157 Mandkiøn 389 Quindekiøn 426

I Vigra Sogn 356, altsaa bliver Summen paa Sielene i begge Sogne 1188, hvoriblandt Communikanternes Antal er 678.

6. Kyrkja på Haram etter reformasjonen

Vedlikhald av kyrkja

Etter reformasjonen ( 1537 ) hadde som nemnt kongen teke til seg den øvste styrmakta over kyrkja både i Noreg og i Danmark.

I kvart stift var det lensherren (sidan stiftsamtmannen) og biskopen som var overtilsyn for kyrkjebygningane. I den eldste lutherske tida var tilsynet likevel lite effektivt. Frå omkring byrjinga av 1600-talet vart det stundom «kirkebesiktigelser» for å peika på veiler som trong vøling. I 1662 vart Titus Bülche sett til kommissær over kyrkjebygningane i Noreg. Han fekk innført plikt for kvar kyrkjeverje til å føra skikkeleg rekneskap over kyrkja sine inntekter og utgifter.

I 1668 heldt han «besiktigelsesforretning» ved Haram kyrkje og fann desse «brøstfældigheder»: 1. Tårnet vil forbedres ober alt på huen eller spidsen med en hel del stkr. bord som er fordærfuede, samt 8 små hjørnesperrer - på to alen lang samt spiker og småskruer hvorefter det siden vil bredes med I td. tjære. 2. Kjølen på kirken er midt på rotten, så vel som kjølen på korset og ikke skal lenge kunne være tjenlig før de af ny oplægges som skal tages i agt at blive af gode trær, dog ikke med mere end een skjøting om ikke helt træ af saadan længde kan opdrives i ligemaade. 3. På udskottet på den søre side av koret bygges et nyt tag og ungefær 3 tylfter bord med fornøden tjære under, og kan med de gamle bord når det forrådnede er avrigget forbedre taget på de andre svaler. 4. På våbenhuset oplægges et nyt tag af ungefær 3-4 tylfter bord med en ny kjøl på samt 2 små underskjøtninger mellom bordtaget på våbenhuset. 5. Når tagene således er forbedret, vil den ganske kirke over alt kjørebrædes, dog fornemmelig først og fremst den nøre side av taget, samt våbenhuset etter at måssen er afskrabet med flid. 6. Jorden skal graves fra syllene og svalene runden om kirken hvor fornøden gjøres. 7. Om alle vinduer tættes og klædes med bord, hvorefter mere ikke gjøres lige videre fornøden og ere 7 vinduer af kirken udtaget at forbedres med glas, jern og bly. 8. Tre nye støtter ca. 12 alen lang forfalden som igjen af nye opsættes.

Indvortes:

9. Befindes et stykke af svalen under korset under prædikestolen på 4 alen I. at være ganske fordervet, som vil med forderligste af ny underlægges, samme steds skal være tre kvarter bord. 10. Gulvet i koret og kirken forbedres med 1/2 tylvt bord og ny nøgler samt gjøres et nyt lås for kirkedøren og en stige på 18 trin. 11. Inventarium: Kalk og disk af sølv, 2 staker, alter og messeklæder til fornødenhed. En liden klokke. 12. Siden Siste regneskap er intet repareret på denne kirke uden hvis flikering nu er i arbeide med vinduerne.

Det går tydeleg fram av denne utskrifta at Haram kyrkje slett ikkje var halden godt vedlike i dei fyrste 130 åra etter reformasjonen. Huset hadde beint fram fare ille, så det var på tide at tilsynet vart skjerpa. Etter den fyrste «besiktigelsesforretning» vart det kosta mykje på kyrkja. I 1670 var det nemnde arbeidet med vindaugo ferdigt. Eit døypefat er kosta same året. Nye glasramer med 26-30 glasruter i kvar var sett inn. Rekneskapane viser elles at dei tidt og ofte smurde kyrkja inn med tjøre. Frå 1690 er Nils Pedersen kyrkjeverje. I 1697 la dei nytt tak over heile kyrkja. 60 tylvter kjøpmannsbord gjekk med og kosta med føring frå Nordmøre, oppkøyring og opplegging i alt 7 rd. No var alle dei vølingsarbeida som besiktigelsesforretninga i 1668 hadde gjeve pålegg om, utførde m.a. «Nytt tårnspir på 14 alner, 8 sperrer, 5 bjelker, 8 hjørnebånd, 8 bøyler og 4 bånd kostet i alt 5 rd 8 s. Nye «besiigtigelsesforretninger» vart haldne i 1707, i 1718 og i 1723. Frå 1708 har vi ei liste over «Haram kirkes inventar»: 1 sølvkalk og disk veier 241/2 10d (382 g) 1 rød blommet fløyelsmessehagel I messeserk I ny ditto 1 uduelig rødt alterklæde 1 hvid alterduk I ny alterduk 1 alterbok 1 rituale in quarto 1 ny salmebok in octavo 2 små messing lysestaker I stort messingbekken i funten I lidet ditto 1 liden klokke

1 likbåre 1 krågstie 1 kiste med lås for til ornamenternes forvaring.

Fra 1708 er Hans Hansen Wingård ombodsmann (kyrkjeverje). Frå 1714 er Ole Pedersen og Rasmus Pedersen ombodsmenn.

Andre utloger for kyrkjekassa Kongen tok seg rett til å leggja på kyrkjene avgifter som ikkje hadde noko med vedlikehaldet å gjera. Somme av desse avgiftene gjekk til føremål som vi i våre dagar brukar å stydja ved offer og andre friviljuge innsamlingar. Etter kongeleg resolusjon svara Haram kyrkje i ei lang årrekkje avgift til Katedralskulen i Trondheim. Når kongen skulle gifta bort ei av døtterne sine, påla han gjerne kyrkjene å svara avgift til prinsesseutstyr. Den fattige presten Anfinn Holck på Kjerstad fekk etter nådigste resolusjon 10 tunner korn om året av fem kyrkjer i Borgund og Haram. I 1673 vart det likeeins svara avgift til Kjerstad-presten Ingebrigt Rødberg «efter kongl. Majestets nådigste bevilling formedelst kaldets ringhed». Haram kyrkje var med i alle desse ytingane. Fire dalar til prinsesseutstyr betalte kyrkja i 1668 og 1669. Likeeins i 1671. 1684: «den nådigst påbudte collekt til Fredrikstads kirke for tre år 1 rd. 3 m. Så og til den avbrente Trondhjems frue kirke 3 mark for året.» Studieskatt 4 rd. (Vart jamleg svara i mange år.) Til konrektor, stiftsskriver og kirkelige besigtigelser 5 rd. (1687) Til salig Christoffer Hemingsens dødsbo 90 rd 4 m 4 s. Til Eids kirkes opbyggelse 1 rd. Til Grimmestads kirkes opbyggelse 1 rd. Til Findås prestegårds opbyggelse. Til den Lutherske kirkes opbyggelse i London (Majestets nådigste befaling) 1 rd, I 1720, 1721 og 1722: Til Fredrikstads skoles og kirkes opbyggelse. I 1677 betalte Haram kyrkjekasse for to nye vindaugo til Fjørtoft kapell. Ei koparhette på kyrkjetårnet (spiret) vog i alt 14 mark og kosta 4 rd. 3m. For ein ny jarnspir med ein koparhane til betalte kyrkjekassa 5 rd. 2m.

1705: «Er betalt en glasmaker for kirkens vinduer at reparere 1 rd 14 s. Er gjort en ny klokkerstol i koret. Kalk og disk er fordelt med 7 10d sølv og forgylling efter guldsmedens regning 7 rd 2 m 10 s.»

1714: «For skyld ulykkelig ildebrand på Haram» vart det gjeve avslag i land skylda, «og formodes at blive samme godtgjort i henseende til den kgl. majestets allernådigste befaling for 1718 og 1719 at være befriet hvilke jeg ikke (uden) høye øvrigheds behag og koncens forinden dens approbasjon kan godtgjøre, hvilket når indsendes ombudsmanden i næstkommende åremål udgift skal være godtgjort» Otto Finde. Frå 1717 er Jørgen Høeg ombudsmann for Haram kyrkje.

Altertavla På overgangen mellom barokken og renessansen i 1670 fekk kyrkja den altertavla som no står i nykyrkja på Austnes. Altertavla er altså frå nyare tid, men er likefullt eit av dei kostelegaste stykka av inventaret frå gamlekyrkja.

I kyrkjerekneskapen for 1670 skriv presten Rødberg, som var kyrkjeverje på denne tid: «Er gjort en ny altertavle meget smukt udstafferet. Bildsniderverk. Item 4 blinde fløyer på sidene 0c i hjørnene runden omkring og over alt hvorpå en billedhugger skal have arbeidet udi 15 uger og giffuit hannem derfor i arbeidsløn 20 rd. For hans kosthold i 15 dager a 4 ort. Til samme altertavle skal være forbrugt bord, træ, timber og andre materialer for 5 rd er tils. 40 rd. Er aftinget kirken tilbeste 8 rd. Blir igjen som derfor her til udgift indføres 32 rd. Rekneskapen er underskriven av Nils Hansen Heggelund og Nils Rasmussen Stud. som truleg har revidert rekneskapen.

Lektor Brodahl i Trondheim har granska altertavla og seier i brev til forfattaren: «Tavlen i Eid kirke i Romsdal og tavlen i Grytten kirke og tavlen i Haram kirke er arbeidet av en og samme kunstner. Det karakteristiske ved denne gruppe treskurd ligger for det første i den anbringelse av enkeltgrupper i smale nisjer så lave at hodene når helt opp under taket, i den lille fremstillingen av nattverden på fotstykket, kort sagt: Hele komposisjonen. Men også de absolutt karakteristiske små kerubimhoder, bruskornamentikken og adskillige andre enkeltheter. Kunstnerens navn og hjemstavn er ukjent.» Altertavla har vorte til etterat einveldet vart innført i Noreg-Danmark i 1660. Difor ser vi at kongens viktigaste symbol, kruna, har fått ein dominerande plass Øvst på altertavla, halden oppe av to mektige løver. Under kruna er kongens initialer C 5 - Kristian den femte. For einveldet galdt det å få eit lovlydig folk, som viljugt tente kongen sin. Det skal altertavla forkynna. Også Bibelen påminner oss om lydnad mot styremakta. Difor meinte prestane i den tida at det var rett nok at slike symbol kom med i kyrkjehuset sin ornamentikk. Løvene er symbol på styrke og makt: dvs. Kongsmakta er fast grunnfest. På kvar side av kongekruna og løvene står ein engel med eit sverd. Det eine sverdet (med vekta) er symbol på kongens dømande, styrande og straffande makt. Det andre sverdet (med boka) er Guds ords sverd og symboliserar kongens kyrkjelege makt. Desse to sverda eller den makt som dei representerte, var emne for mange lange utgreiingar og avhandlingar av lærde menn i den fyrste tida etter reformasjonen. Etter det katolske synet skulle biskopane (paven) ha eineretten til all kyrkjemakt (sverdet med boka). Kongen derimot den styrande og dømande makt i staten. Etter reformasjonen søkte dei lutherske rettslærde å finna grunnlag for ei ny statsrettslære som gjekk ut på at kongen skulle ha styremakta i kyrkja og. Kongen vart difor som ein overbiskop å kalla. Difor vart gjerne kongens symbol i ornamentikken prydd med to sverd: den statlege makt og den kyrkjelege makt. Men det er verdt å merka seg at kongen aldri gjorde krav på noko åndeleg makt i kyrkja, berre den styrande makt. Ser vi på altertavla elles, må vi seia at det er sunn og sann kristendom ho forkynner. Den underste etasje framstiller den gamle pakt. Her står Moses med dei to lovtavlene og øvstepresten Aron med offerskåla. Den andre etasjen framstiller den nye pakt. Her møter vi fyrst dei fire evangelistane med sine symbol: Menneskeskapnaden, løva, uksen og ørnen (Matteus, Markus, Lukas og Johannes). I sentrum av altertavla er Jesus framstild i tre bilete: Jesus ved nattverdbordet, Jesus på krossen og den oppstandne Kristus med sigersfana i handa. Altertavla vil då forkynna for oss denne grunnsanninga: Gjennom det gamle og det nye testamente, gjennom lov og evangelium, vil Gud føra oss til Jesus Kristus, og møter vi han ved krossen og ved nattverdbordet, skal vi og få fylgja han inn i herlegdomen.

Kyrkja vert seld og attkjøpt Kongen tok seg ikkje berre rett til å skalta og valta med inntektene til kyrkjene i Noreg. Han rekna seg å ha eigedomsretten til kyrkjehusa og.

Etter den store nordiske ufreden, som slutta i 1721, var dei kongelege finansane i ei serleg lei stode. Rådgjevarane hans talde han då til å selja dei norske kyrkjene med tilliggjande kyrkjegods ved offentleg auksjon til inntekt for statskassa. Kongen, Fredrik den fjerde, gjorde då dette heilagbrotet, som for alltid har sett ein myrk flekk på minnet hans, og som fekk så lagnadstunge fylgjer for mange kyrkjer i Noreg. Den fyrste fylgja av kyrkjeranet til kongen var at det kom ei stor liksæle for kyrkjehuset og vedlikehaldet av kyrkja mellom soknefolket.

Altfor ofte gjekk det så at dei nye private kyrkjeeigarane tenkte meir på sin eigen bate enn på å halde kyrkja vedlike. Ein stor lut av kyrkjene i landet forfall difor uhugeleg, og bøndene hadde ikkje hug til å ofra tid og kostnad på ei kyrkje som ein eller annan stormann åtte.

Haram kyrkje vart seld ved auksjon i 1724 for 320 Rdl.

Med kyrkja fylgte alt jordegodset og dei faste inntektene til kyrkja. Skøytet er utferda på Fredriksborg slott 21. august 1724. I same skøytet fekk kjøparen, Jørgen Høeg, eigedomsretten til Roald kyrkje og.

For henne betalte han 150 Rdl. Her fylgjer eit stutt utdrag av skøytet på Haram og Vigra kyrkjer:

«Vi Fredrik IV av Guds nåde konge til Danmark og Norge de venders og gothers etc. - gjør alle vitterligt at vi . …have approberet de af os elskelige Bartholomæus Deichman, biskop over Aggerhus . samt Peter Ramskart forretede auctioner over de i Bergens stift . . . Os tilhørende kirker, på hvilke auctioner Jørgen Høeg sig herved tilforhandlede og blev høiest bydende på efterskrevne tvende annex-kirker under Borgens hovedkirke i Sundmøre provsti så som Haram annex: for croner Trehundretjuge Daller og Roald Annex: for croner ethundredeoghalvtresindstjuge Rixdaler …skjøder og afhender til bemeldte Jørgen Høeg Harams og Roalds annexkirker med alle dets Pertinentier, Tiender og underliggende kirkegods, nemIig Harams kirkes underliggende jordegods:

Drønesund i Vatne skibrede Tre meling fisk ( den fjerde skal være aftagen ). Håvig ibidiem Tre og en halv melling fisk med alt med bøgsel.

Dog uten bøgsel:

Helland een halv vog fisk Horlen een halv vog fisk Flemb een halv vog fisk Indre Farstad een og een halv melling fisk Kjerstad een og halv vog fisk Mødske een halv vog fisk Ulde tre voger een melling fisk Haram een vog tre pund fisk ( Aftaget treogenehalv pund fisk ) Søevig i Borgund sogn een halv vog fisk Engeseth ibm et pund fisk Sandnes i Romsdalen een halv vog fisk

Hvilke bemeldte tilliggende gods skal følge J. Høeg og hans arvinger til uigjenkaldelig odel, arv og eiendom og det med sådanne conditioner og vilkår:

1. Det jus vocandi til bemeldte kirker Os og Voris kgl. arvesuccessorer udi Regjeringen in perpetuum bliver reserveret og forbeholden.

2. Men derimod forbeholdes for bemeldte J. Høeg fri magt og Ret som sin eiendom at selge, transportere og afhende bemeldte kirker og deres gods alt som han selv godt befinder. Dog med den condition at landskylden og all Rettighed af samme gods . . . alltid og uforanderlig følger kirkerne . . . 3. (Om benefisert kirkegods) 4. (Om kirkens gjeld) 5. (Om tiend som måtte være under forpaktning) 6. Kirkens årlige udgifter såsom til Vin og Brød 12 Rdl. Til Ljus 3 Rdl. Til ornamenterne at holde rene 24 Sk. Studieskat 7 Rdl. Provstens løn 1 Rdl. Såvel som til Missionen udi Findmark I Rdl. Til London Kirke udi Engeland 32 Sk. samt til conrektors løn udi Bergen 28 Sk. Item det som klokkeren af Kirketienden årligen haver nødt (nydt), skulde af Haram kirke een Tønde korn, alt Iigesom efter Kirkestolens forklaring hid indtil er givet. 7. Skal bemeldte J. Høeg disse kirker lade reparere og dennem såvelsom ornamenterne efter lov og forordning . . . holde udi forsvarlig stand og tilbørlig hevd, dog som nu kirkerne ere brøstfeldige, så bevilger vi bemeldte J. Høeg tvende års tid til Reparation, som han sig på Auctionsstedet har betinget, — og er derhos Voris allernådigste villie at ved Bygninger, Reparationer, Kiørsler, pliktarbeide, Kirkegårdens Vedligeholdelse med videre desslige både nu og herefter må almuen sig videre besvære… 8. Skulde ellers nogen av disse kirker enten ved Torden eller anden Ildsvåde, Elvebrud eller anden ulokkelig Hendelse ødelægges, da skal deres Eiende til Hjelp til dends Opbyggelse nyde af alle Kirker i Stiftet af hver hovedkirke to, af hver annexkirke een Rdl.

9. (Om skatter) 10. (Om assistanse av fogden til å driva inn kyrkjetienda.)

Av kondisjonane post 1 ser vi at kongen heldt fast på retten til å nemna ut prestar ved kyrkjene (jus vocandi).

Jørgen Høeg som budde på Dryna, døydde midt i 1770-åra. For alle dei åra han var kyrkjeeigar, vantar vi rekneskap for kyrkja. Det ser ut til at han har halde henne vel vedlike, for ho var i god stand då bøndene kjøpte kyrkja si att i 1777, og ho hadde ikkje mist noko av eigedomane sine. Hans Strøm skriv i «Sønmøres Beskrivelse» i 1762 at kyrkja var «af temmelig god anseende».

Etterat Jørgen Høeg var avliden, vart det halde auksjon over godset hans. Tridje gongs auksjon stod den 22. november 1777 på handelsstaden Taskeberget i Borgund. Sorenskrivar Melchior Falch styrde auksjonen. På auksjonen møtte Lars Pederson Longved, Gunder Oleson Haram, Paul Jesperson Rønnestad, Ole Olesen Farstad, Peder Nilsen Farstad, Peder Pedersen Lausund, Rasmus Pedersen Ulla, Arne Olsen Flem «på egne og øvrige sognemænds vegne» baud dei 2330 Rdl. Ervingane etter Jørgen Høeg baud på Vigra kyrkje, og visstnok på Haram kyrkje og, men soknemennene fekk tilslaget. Skøytet på kyrkja med tilligjande jordegods er dagsett 3. oktober 1778. Etterat kyrkja kom på private hender, kunne ikkje kongen vilkårleg leggja på nye kontribusjonar som før. Men når ei kyrkje eller ein prestegard i bispedømet vart øydelagt ved eit ulukkeshende, hadde kongen framleis rett til å leggja på alle kyrkjene i bispedømet ei yting til atterreisinga. I 1756 betalte Haram kyrkje 2 ort til Olden kyrkje. Same året ytte Haram kyrkje til atterreisinga av Manger prestegard 1 Rdl. I 1767 sende Haram kyrkjeverje 1 Rdl. til atterreisinga av den nedbrende prestegarden i Aurland i Sogn. Stundom kunne kongen endå ta seg rett til å leggja på kyrkjene ytingar til føremål utafor bispedømet og. I 1742 var Haram kyrkje med som alle andre i landet og ytte 1 Rdl. til Helsingør Hospital og skule i Danmark. I 1767 til den nedbrente kyrkja i Ørlandet 1 Rdl. Det var prosten som samla desse pengane inn og sende dei vidare til rette vedkommande.

Korntienda til kyrkja fell bort Ålmugen i Haram heldt så eit møte på Longva. Der vart dei samde om å betala kyrkja på den måten at gardbøndene skaut til i tilhøvet til skylda på bruka. Sidan skulle dei betala vanleg fisketiende og. Men korntienda skulle ingen av kyrkjeeigarane betala heretter. Kvar gong kyrkja trong pengar til vøling, skulle gardbrukarane skifta utlegget seg imellom på same måten som kjøpesummen. Dette vedtaket er likeeins som kongeskjøtet frå 1724 og skjøtet frå 1778 innteke i avskrift i kyrkjeverjeprotokollen. Povel Bodvarson Haram og Gunder Olsen Haram var kyrkjeverjer no. Ikkje alle kyrkjeeigarane var viljuge til å betale fisketienda. Men dei vart dømde til å betala. Spørsmålet om korntienda til kyrkja vart endeleg avgjort av «tiendekommisjonen» 1802. Dokumentet om dette er innteke i kyrkjeverjeprotokollen og lyder så:

År 1802 mandagen den 16. august continuerede tiendekommisjonen for Haram sogn og Fjertoftens kapel, den siste har hverken korn- eller småtiende, på gården Hurlen beliggende i Vatne Skibrede i Haram sogn…

Paul Bodvardsen Haram og Hans Pedersen ibm. mødte og meldte: at den samtlige almue her eier Haram kirke og haver overdraget dem vergemålet for samme, forklarede at da almuen eier kirken, så erlegge de ingen tiende in natura eller i penger årligen til kirken siden de blev eiere av samme som var i året 1777, og i tilfelde av at en eller anden almuemand selger sin andel i kirken, så svarer han årlig tiende av sit påboende jordebrug til eieren av

94 kirkeparten efter den målestok som findes i prestens tiendemantal og således svarer og yder tienden til presten og kirken på samme måde og efter samme målestok. Men når kirkens udgifter og fornødenheder skulle fordre det, så ligner almuen sig selv indbyrdes efter deres påboende jordbrugs materikulerede skyld med bidrag i penge til at bestride kirkens udgifter med, hvilken erklæring af kirkevergerne blev vedtatt af almuen at være riktig, og almuen blev indbyrdes enige om at det således uforandret til kirken skulle forblive den følgende tid. Sognepresten, kirkevergerne og den tiendeydende almue indgik - efter at kommissionen havde forsøgt at fåe Tiendeafgiften i det hele omsat til Penge, sådant

Forliig: Harams hovedsogns Korn- og Småtiende skal svares til sognepræsten efter den af sognepræsten fremlagte og nå af almuen vedtagne fortegnelse således: At almuen eller de tiendeytende får valget enten at erlegge korntienden in natura eller at betale den til sognepresten i penge efter den pris som den årlige kapitulstagst fastsetter og bestemmer for havre og byg, og ostetienden - herved forståes småtienden, erlegges for eftertiden i penge efter fortegnelsens Udviis. og anmerkes: at de af tiendeyderne der leverer en Mæle havre bruger Harams Sogns Tiendemål, som udgjør 4 B.u. vægt, af vel renset havre, efter den overbevisning kommissionen idag erholdt ved at efterveie den. Derimod tilveies havre-tienden af de som yde mindre end en halv Mæle, i forhold til Mælens vægt. Bygtienden derimod har altid været tilveiet. Hvad kirketienden i Korn og Ost angår, da blev det ligeledes til en uforanderlig regel avtalt mellem almuen og kirkevergerne at korntienden til kirken herefter skal af de som ikke have indløst sine kirkeparter eller eie disse, svares i penge efter den årlige kapitelstagst for Bergens stift. Ost- eller småtienden også i penge overensstemmende med den af Sognepræsten fremlagde fortegnelse. Denne tiende forbliver uforandret i Fremtiden, hvad enten mere eller mindre avles og fores på jordebrugene end for tiden og om der endog udsåes andre sædsorter end hidtil brugelig i hvad forbedringer og forædlinger end foretages med jordebrugene. Efter kommissionens tilspørgsel erklærede almuen at de herefter som forhen vilde beholde Kongens anpart i Tienden med den afgift eller forpagtning som den kgl. resolution allernådigst bcstemmer og som de hidtil haver erlagt ved de årlige kongelige skatters betaling. Da intet mere var at forrette, blev kommissionen for Haram Sogn hevet. In fidem Krogh.

Vedlikehaldet på 1800 talet I dei tunge åra frå 1804-1814 då fisket slo feil, og det kom uår og svolt med ufred attåt, vart det som rimeleg var, gjort lite til å halda kyrkja vedlike. Men også etter ufreden kosta soknefolket lite på kyrkja si. I ein rapport frå sokneprest Nicoll frå 1816 står det: Haram hovedkirke, en gammel stavkirke, eyes af almuen og holdes i nogenlunde stand.

I 1818 er stoda verre: Haram kirke holdes i mådelig stand.

Derimot skriv han båe åra om Fjørtoft kapell:

Fjertoft capel eyes af almuen og holdes i god og upåklagelig stand.

Interessen for å halda Haram kyrkje ved like minka no år for år av di det vart sterkare og sterkare krav frå biskop, prost og sokneprest og andre om ei ny kyrkje på Austnes. Ved visitasen i 1820 strika biskop Pavels sterkt under dette kravet: Haram kirke holdes forsåvidt i forsvarlig stand men er så eldgammel og derved så brøstfeldig at alle vare enig om at dens nedrivning, og opbyggelsen av en ny ville være særdeles ønskelig. Derved opnåeedes og den dobbelte fordel at kirken kunde opføres på et bekvemmere sted, hvortil gården Austnes ansåes passende, og at ved denne forflyttelse Fjertoft kapel som trenger til reparasjon og har aldeles ingen fond til dets vedlikeholdelse, som mindre fornødent kunde nedlegges, hvorav da en naturlig følge blev at hovedkirken måtte bygges større og rummeligere enn den nu er. Man håper at almuen finnes villig til efter evne at bidrage til denne forandring så snart som mulig kan skje, hvortil prosten og sognepresten lovede kraftigen at opmuntre dem likesom det og kan ventes, på næremere forestilling herom, en kollekt her i stiftet til kirkens opbyggelse vil vorde bevilget. I 1835 skriv prost Kaurin i visitasprotokollen: Haram hovedkirke er gammel og brøstfeldig, mangler tjærebestrykelse utvendig, er nogenlunde dråpefri. Almuen har tenkt å opbygge en ny kirke, hvorfor den synes en hovedreparasjon vil falle bekostelig. Til ny kirkes opbyggelse er nu samlet 431 Spdl. Tre år etter sette soknefolket nybygging i gang. Den gamle kyrkja vart riven og kyrkjegarden på Haram nedlagd. Dermed sluttar soga til dette eldgamle gudshuset, som hadde samla folket i Haram til høgtid og oppbygging om Guds ord i trekvart tusenår.

Kyrkjereiser og kyrkjevegar Ein gamal mann fortalde: «Eg var døypt i gamlekyrkja, og då eg var 6 år, fekk eg fylgja far dit. Det inntrykk eg fekk, sette seg så fast i barnesjela mi at eg ser det for meg enno. Eg tykte det var ovfagert der inne. Folk var glade i kyrkja si, og det var god sosial form at alle drog til kyrkja så sant ver og helse tillet det om vegen enn var aldri så lang og tung. Ingen velakta mann ville ha det sitjande på seg at han heldt seg borte frå gudstenesta. Minst to gonger i året gjekk dei til alters. Å verta utestengd frå nattverden, var som å verta utestengd frå samfunn med alle heiderlege menneske. Vi skal og hugsa på at det var få høve folk kunne råkast og fretta nytt slik som ved kyrkja. Der kunne gardakonene tinga seg tenestjente, bøndene slåttkarar og der kunne gjerast avtale med mannskap for næste fiske. På kyrkjebakken vart offentlege kunngjeringar opplesne. Ei tid var det beinfram fastsett ved kongeleg forordning at folk skulle gå i kyrkja. Ein godverssundag kunne det difor yra av båtar på veg til kyrkja på Haram. Karane sat ofte i skjorteerma og rodde. Kvinnene sat i skutane og på baktofta med stakkane oppbrette, så dei ikkje skulle verta tilsulka. Stundom kunne ein høyra songen frå kyrkjebåtane vide omkring. Når folk kom til lands, gjekk gjerne kvinnene inn i eit naust og skifte beste kyrkjeklæda på seg. I god tid før det ringde saman, samlast folk ved kyrkja og nevehelsast. Kyrkja var einaste samlingshuset i soknet. Andre predikantar enn presten fanst ikkje i eldre tid. Kristelege blad eller dagsaviser fanst heller ikkje mellom ålmugen før kring 1820-åra. Det var difor ein djup trong hjå folket etter å få koma til kyrkja, vera med i salmesongen og lyda messa og preika. Ja, folk drog ikkje berre til si eiga kyrkja, men for til andre soknekyrkjer og. På Abelseths og Ravns tid kom det folk til Fjørtoft kyrkje heilt frå Borgund og Aukra prestegjeld, så det vart «såre stor trengsel» i kapellet, fortel kyrkjeverjeprotokollen for Fjørtoft. Vigra-folk kom ofte til Haram kyrkje, og folk frå Haram sokn reiste ikkje sjeldan til Roald eller til Borgund, ja til og med til Aukra. I ei gamal regle frå Vigra lyder det om kyrkjefolket frå Haram som kom til Roald kyrkje: «No lunnar dei Lausund, no ryne dei Rønstad, no fere dei Farstad, no kjøme dei Kjerstad, no leggje dei åt i Honda, i Honda.» Hunden var ein framspringande bergknaus nord for Roaldsneset (Då dei sidan bygde Roald kai vart bergknausen bortskoten fordi dei tok stein der til kaien). Frå Hunden gjekk det ein veg sør over Roald til Kyrkjehaugen. Folk frå Fjørtoft, frå Myklebust og Skuløy-Flemsøy som skulle til Haram kyrkje la gjerne til i stranda nord for Ytsteskaret på Haramsøy og gjekk over fjellet der. Det vart difor og kalla Kyrkjeskaret.

Var det godver, nytta Fjørtoft- og Myklebust-folket sjøvegen gjennom Rognesundet. I rett godt ver kunne dei fara utaom øyane heilt til kyrkjestøa på Haram. Elles drog ofte Fjørtoft-folket med båt over Nogva-fjorden og la til på Nogva eller i Urdi. Derifrå gjekk dei til fots til Longva eller Flem og bar også kristnaborna med seg denne vegen. I eldre tid fanst det inga rodelagde vegar. Folk gjekk etter dei høgste og turraste reinene, fylgde geite- og saueråser eller gjekk fjøra. Fylgde så båtar frå Longva og Flem over Longvafjorden. Det hende seg og at dei gjekk over Ullafjellet. Ei segn fortel om ei brud som for utfor fjellet ved Angsteinen på Harams-fjellet og slo seg i hel. Angstei skal koma av Agnus Dei Guds Lam. Bruda bar nemleg eit sylvlam - stundom gullslege, i eit sylvkjede kring halsen. Ulla-folket gjekk og over fjellet, men dei gjekk og Lia, på utsida av Haramsøy. Der ligg tre store steinar som kallast Brennevinssteinane. Folk frå Ulla og Haram møttest stundom der og skjenkte kvarandre brennevin. Vegen utafor Ulla-fjellet er ikke ufårleg. Det mest uhugelege stykket av vegen kallast Klivet. Eit anna fårleg punkt av vegen ligg ved Tausasmotta. Der brukte gjerne karane gå ei noko øgjeleg gangrås, men jentene tykte det tryggare å smyga «Tausasmotta». Ulla-folket kunne elles ta vegen etter ei gangrås frå Håvika over øvste luten at Håneset og Ytsteskaret, til vanleg kalla Trongstigen. Folket frå Hildrestranda og frå Lepsøy laut alltid fara med båt. I mindre godt ver, serleg når det stod frå sørvest, la dei gjerne til på Åkre. Prestebåten la elles alltid til i Prestestøa på Haram. I rett godt ver kunne presten i eldre tid nytta ein liten lettrodd «vengebåt» til skyssbåt. På Abelseths tid stod det tre naust på prestegarden. Eit av dei var «vengebåtnaustet». I mindre godt ver og på lange reiser nytta presten storbåt. Plassingane under prestegarden hadde plikt til å skysse presten på alle kyrkjereiser til Haram og til Vigra og stundom til Fjørtoft og. Dei laut difor vera heime kring helga når presten skulle på kyrkjeferd og fekk ikkje reisa bort på lange fråver utan samtykke av presten. På kyrkjereisene til Fjørtoft la dei til i Davik eller Otterlei. Derifrå reid presten til hest til det huset i nærleiken av kyrkja der han skulle bu. Heilt ned til sokneprest Winsnes si tid var det vanleg at presten reid til hest. På kyrkjereiser til Vigra drog presten gjerne til lands til Søre Farstad og tok båtskyss derifrå. Men ofte tok han båt heilt frå Kjerstad. Når presten skulle til Vigra eller Fjørtoft tok han ut i god tid laurdag ettermiddag eller - på vintersdag - alt om føremiddagen. Skysskarane overnatta rundt i heimane, men presten budde i «Prestestova» når han var på Roald. Denne Prestestova står enno. På Haram er det tydelege merke etter prestestova. På reiser til Haram kyrkje tok presten oftast ut sundag morgon. Heimreisa gjorde presten til vanleg sundag ettermiddag. Kyrkjeferdene i Haram kunde stundom vera både hardsette og ufyselege. I listene over avlidne i dei eldre kyrkjebøkene for Haram, står det nokre sjeldne gonger tilsett i merknadsrubrikken «bleiv på sjøen på kyrkjereis». For dåpsborn kunne dei lange kyrkjeferdene vera ei hard påkjenning. Ikkje sjeldan står det om små born i dødslistene: «Døde på vei til kirken» eller «på hjemveien fra kirken». Stundom hende det at både prest og kyrkjeålmuge vart liggjande verfast på kyrkjelandet. Hardaste vinteren var det ikkje radt sjeldan messefall. Under lange uversbolkar kunne det verta messefall fleire sundagar på rad. Opptil fem sundagar etter kvarandre er talde med «messefald på grund af storm» i dagsregisteret for sokneprestane i eldre tid. På messefalssundagar heldt presten i regelen sundagsmøte på Kjerstad. Heilt til 1810 var det berre ein kyrkjegard i det vidsveimde Haram sokn. Den låg ved kyrkja på Haram. Lik førde folk alltid sjøvegen til kyrkjegarden frå alle øyane nord og sud for Haramsøy og frå Hildrestranda. Under lange uversbolkar hende det seg at lik vart ståande lang tid, stundom mange veker, før folk kunne taka ut med båt og jorda lika i kyrkjegarden. I denne tida stod gjerne likkista med liket i eit naust.

Soknegrensa mellom Haram og Vigra gjekk etter Kjerstad-Farstad bytet i eldre tid. Gardane Farstad, Lausund og Rønstad sokna til Vigra kyrkje og hadde faste stole-stader der. Heilt til 1930-åra har nokre brukarar på Farstad, Lausund og Rønstad betalt ei lita avgift til Vigra kyrkje for desse stolestadene

7. Det gamle Fjørtoft kapell

Fjørtoft kapell stod på same staden som den nye Fjørtoft kyrkje no står. Det var ei lita låg, torvtekt tre-kyrkje, bygd av timber. Stokkane var runde, men sletta innvendig.

Gamal tradisjon seier at timberet hadde vakse på Fjørtoft. Frå fyrst av var det berre skip og eit lite våpenhus. Koren var bygd attåt i 1765, og eit skriftehus var bygt attåt same året. Kyrkja var så låg, at når du stod ute på marka, nådde ein oppå torvolen med handa. Dørene var så låge at vaksne folk laut bøya hovudet når dei gjekk ut og inn. Endå Iågare hadde kyrkja vore før, for i 1765 lyfte dei opp taket og bygde på eit omfar. Same året sette dei inn glas - firkanta med små ruter. Utvendig var kyrkja bordkledd og bordklednaden var i eldre tid tjørebredd. Golvet var av pløgde bord (1659). Inne i kyrkja var det ein liten lem, ein preikestol og eit lite alter i koret. Over kordøra hekk ei måla tavle, kosta og oppsett av sokneprest H. Abelseth i 1765. Glaslister, dører og preikestol var måla. Oppe under taket hekk eit lite skip og ei lita kyrkje. Det er no bortkome. Anna prydnad var der ikkje. Ei lita kyrkjeklokke høyrde til kyrkja. Ho er til enno og vert stundom brukt saman med den nye kyrkjeklokka i Fjørtoft kyrkje. Den gamle klokka er av metall og har ei fin form med ornament rundt heile klokka. Ornamenta er ifylgje professor Oluf Kolsrud renessanse - palmettar. Denne innskrifta stend rundt klokka, støypt i seingotisk minusklar: * sancte Olave * ora * pro * nobis * m. v. xx * (1520). Så var der i kyrkja ein alterkalk av sylv frå året 1638. Den er no i Fjørtoft nye kyrkje. Kalken har denne innskrifta: «Sthen Michzl:sen.: Andersen. : Styx af Marstrand:.: Anno 1638.» I 1853 vart denne kalken hamra ut så han vart større, men utan at forma vart brigda. Innskrifta vart og ståande urørd eller påsett på nytt. Etter ei segn som har halde seg ned gjennom tidene, skulle desse to gjevarane vera sjøfolk som forliste her og vart berga av folk frå Fjørtoft. Til takk gav så desse to denne kalken til kyrkja. Innskrifta tyder på at denne segna er sann. Så var det ei fattigblokk og ein fattigpung i kyrkja. Fattigblokka var frå 1765, fattigpungen frå 1854. Den er til enno og heng i nykyrkja.

Det er truleg at erkebiskopens verdslege ombodsmann på Sunnmøre, Bjørn Vikverske på Søre Fjørtoft ( sjå anna stad i Min ættesoge om Bjørn Vikverske ) må ha bygt Fjørtoft kyrkje til huskapell for seg og huslyden sin. Hit til Fjørtoft kom då presten i katolsk tid to-fire gonger i året og heldt messe og skrifte åt denne mannen og huslyden hans med tenarane og husmennene og andre som budde på øya. Kan hende var rikmannen, skipper Laurits Sæbjørnsen Fjørtoft ( Skipper-Lauris, sja anna stad i Min ættesoge om min forfar Skipper-Lauris ) nemnd i 1603, av denne ætta. Han var den siste på Fjørtoft som åtte noko sers. rikdom. I 1724 må nok Fjørtoft kapell ha vore rekna som privateigedom. For kyrkja er ikkje nemnd mellom dei som kongen tok handsrett over og selde ved offentleg eigedom. Kongen gjorde aldri noko innhogg i retten til Fjørtoft kapell. Ho kunne ikkje verta seld til private, av di ho alt var i privat eige. Sokneprest Abelseth fortel i 1765 at det på hans tid gjekk fråsegner om at «En fornem mand skal have beboet Søndre Fjertoft i gammel tid. Denne mand skal have bygget kirken til eget commoditet (d.v.s. til huslyd-kapell). Gamle menneske fortalde dette etter sine foreldre og besteforeldre, sier Abelseth. Husa etter denne «fornemme mand» stod enno på Abelseths tid. Hovudbygninga skulle vera ein hall og attmed stod det ei borgstove. Rikdomen til stormannsætta på Fjørtoft kvarv. Frå 1650 er det nedgangstider og tunge kår, lite fiske og store skattar. I 1654 er Nordgard og Uksnøy lagd til Giskegodset. Ein liten part av Sørgård og heile Myklebust er enno sjølveige. I 1666 er alt jordegods i Sørgard kome i framand eige, men Uksnøy er no vorte sjølveige att. Myklebust er det framleis. Det er i desse åra at Rasmus Rasmusson Myklebust ( Store-Rasmus, meire om min 8 x tippoldefar i Min ættesoge ) kjem i strid med futen på Sunnmøre og misser livet. Men garden fekk dei ikkje frå han og ætta hans.

Fjørtoft kapell vert sokneeigedom I skattemantala frå denne tida finn vi ikkje kyrkja nemnd. Men det er i denne tida at kyrkja gjekk over frå å vera privateige og huskapell til å verta ei kyrkje som folket på Fjørtoft, Myklebust og Uksnøy søkte til når det var gudstenester der. Då Fjørtoft-garden vart sundbytt i fleire og gjekk ut or ætta, vart kyrkja att, og gjekk så på ein måte liksom av seg sjølv over i eiga åt alle fire gardane: Nordre og Søre Fjørtoft, Myklebust og Uksnøy, og dertil Otterlei då denne garden kom til i det 18. hundreåret. Ho vart då utan serskild kongeleg forordning ei kapellkyrkje og desse fire gardane ei kapellsokn som høyrde Haram prestegjeld til. I 1622 skriv prost Hans Gaas til res. kapellan Andfinn Holck at han skal halda «gudstjeneste hver 15de uge i Fjertoften kapell.» Dette er opphavet til faste årlege preiker på Fjørtoft. Likevel laut folk frå Fjørtoft kapellsokn reisa til soknekyrkja på Haram når det var serskilde tenester det galdt, så som altergang, brudvigsle og jordfesting, kanhenda barnedåp med. Vi veit det var ikkje kor i Fjørtoft kyrkje før 1765. Og kyrkjegard var det i Fjørtoft fyrst i 1810. Når det var gudsteneste i Fjørtoft kom presten laurdag. Det vart då varsla om preike til Uksnøy og Myklebust på den måten at dei kveikte eit bål på ein haug i Steinholen i Nordgard. Denne gamle telefoneringsmåten vart brukt til telefonen kom.

Vedlikehaldet av kyrkja I 1659 var Fjørtoft kyrkje så til nedfalls at mykje av ho heldt på å rotna ned. Det vart då kosta stor vølsle på kyrkja. Rekneskapen for denne vølsla er innførd i «Kyrkjestolane». Kven som kosta vølsla, stend det ikkje.

Truleg var det oppsitjarane då: Anders, Peder, Nils, Ole, Pål og Sivert i Sørgard. Tor, Nils, Knut, Erik og Ole i Nordgard. Rasmus Rasmusson og «unge»-Rasmus ( son til Store-Rasmus ) og Peder på Myklebust og Peder og Nils på Uksnøy (Etter Quæg - og Skuat-Mandtal 1657-1658). Til denne omvølsla fekk Fjørtoft kapell 4 Rd. av Haram kyrkje. Rekneskapen ser slik ut: Til capellets reparation er forbrugt: bleff nedlagt under huset 4 syller a 18 allen a 1 Rdl 4 Rd. Nedåagt under Gulfuit 1 Tylft Tillaaser, Tørre Woller. Så och for Bielche som Bleff lagt ved enden på Prædichestollen saa och forbrugt nogle Sperrer, som bleffue opsatt under taget, kostede tils. 7 Rd. Giffuet Tvende persohner, som hendte samme Syller aff Schouffuen och til Kirchen 31/2 mijlls vegs 7 Rd. For deres kost i 2 dage 1h Rd. Er lagt et nyt guelff offuer ald Kirchen. Stollene at forbedre som vare brøstfeldige. Item forbedret prædikestolltrappen, saa och døren derfor, ladet och opsette weidscheer omkring kapellet och bordtekning Runden om forn capellet och paa dend Westre Ende Off capellet med pløyet bord och for Kirchedøren - er medgået 13 tylfter bord a 1 spdlr. 81h Rd. 16 sk. Giffuet tvende personer som hendte bemeldte boerne, saaulsom dj 4 tyldter som komb til harambs Kirche Off RumBdahlen offuer 6 Miile vegs, hver 3 ort 7 Rd. For deres kost i 5 dage a 1 ort 5 ort Giffuet i Fracht af Een baad som samme boer bleffue ført paa til Kirchen 1 Rdl. Guiffuet for 16 waager neuffuer som bleffue laagde paa Taget a 10 s er 7 Rdl. 16 sk. Giffuet for 2 dør-jern til Capellet 1 ort. For it Iaas til forn.dør giffuet 1 Rdl. Giffuet for Sømb og Spiger som komb til prædikestoltrappen at samme feste med for 1h Rdl. Giffuet tvende Timmermend, som forferdigede forsch. Arbeid som varede i en Maaned om Ugen huer aff dennem 1 Rdl. 8 Rdl. For deres kost om Ugen hver 3 ort 6 Rdl. Er 57 Rdl. 9 8 Jk. Rekneskapen er underskriven av Nils Hans.

Ein høyrer no ikkje meir om Fjørtoft kyrkje før i året 1765. Då vart det sett i verk ei større

Vøling og utviding av kyrkja I 1755 vart Henning Abelseth utnemnd til sokneprest i Haram. Av alle prestar i Haram i eldre tid er han den som har sett dei varigaste merka etter seg. Då Abelseth kom til Fjørtoft, var han ikkje nøgd med Fjørtoft kyrkje som ho då såg ut. Når det var gudsteneste på Fjørtoft, strøymde det oftast folk til både frå Borgund og Aukra prestegjeld, så det var «en såre stor trengsel», seier han, «og præsten til meget besvær». Han tykte at kyrkja var både for låg og for myrk. Men største veila var at det ikkje var kor i kyrkja. Abelseth sette seg då i brodden for å få kyrkja istandsett etter sin plan. Men i 10 år laut han arbeida med det før han kom så langt at han fekk sett planen i verk. Sjølv gav han 30 Rdl. og samla in 14 Rdl. i Haram og Roald sokn. Så fekk han gardbrukarane i Fjørtoft til å ta på seg resten av kostnaden: Jørgen Janson, Peder Larson, Knut Hanson, Ingebrigt Larsson Søre Fjørtoft, Lars Olson, Peder Jonson, Johan Rasmusson, Johan Olson, Ole Knutson, Asmund Olson og Erling Ivarson Nøre Fjørtoft. Sjur Thorson, Christopher Rasmusson, Rasmus Rasmusson og Lars Einarson Myklebust, og Johannes Kristenson og Knut Sjursson Uksnøy. Om husmennene var med og ytte pengar til dette, veit vi ikkje. Ymse ting tyder på at dei var ikkje det. Såleis det at dei seinare Iaut betala årleg avgift for stolerom i kyrkja. I 1765 vart tilbygnaden og omvølsla ferdig. Kyrkja fekk då attåtbygd kor med alter og eit skriftehus. Så vart taket Iyft opp og kyrkja påbygd i høgda og nye større glas innsette. Heile denne kostnaden kom på noko over 100 Rdl. Same året vart det vald kyrkjeverje. Han skulle ha tilsyn med kyrkja og føra rekneskap. I denne fyrste kyrkjeverjeprotokollen skriv då Abelseth det han visste av soga åt kyrkja og om arbeidet med denne omvølsla og tilbygnaden han fekk gjort. Or denne oppskrifta er dette teke.

100

Til minne om dette fekk Abelseth arbeidt ei tavle, der det vart måla eit dikt av han sjølv. Denne tavla vart så sett opp over kordøra. Tavla er no i Fjørtoft nye kyrkje. Heile oppskrifta og diktet av Abelseth fylgjer her: Fiertofts capel er et meget gammelt Huus, hvorom mand liden eller ingen beskjed veed fra de eldste Tider af, hverken er det indført i reformationsverket af 1589, heller ikke anmældt ved Kirchernes Kiøb 1724. Ligesaa lidet indført enten i de forrige Residerende Capellaners eller i nærværende Sognepræsts Calds Brev, dette alene finder mand af Provstens hr. Hans Gaas' i brev til hr. Andfind Christophersen Holch af Aar 1622 at bemeldte hr. Andfind som Residerende Capellan på Kjerstad anbefales hver 15de Uge at holde Guds Tieneste i Fjertoft. Men maaske dette kunde være en befaling af Gaas som Sognepræst uden høiere Ordre. Imidlertid bliver det dog en Sandhed at dette Huus fra gamle Tiieder af er bleven brugt til den offentlige Guds Tieneste. Da gamle Mænd af 80—90 Aar som ere døde for 10 a 12 Aar siden have ej af deres fedre hørt andet. Efter gammel Tradition skal een fornem Mand i Gamle Tiider have beboet Søre Fiertoft, hvilket og andre kjendte Tegn, nemlig eendeel Huusers Beskaffenhed synes at give til kjende. Sluttelig kan bemeldte Mand have bygget dette Capel som sit eget Commoditet, og overtalt præsten til at holde Gudstieneste, hvilket siden er blevet til en sedvane. Rimeligvis er det skeed i de katolske Tiider. Foruden andre Mærker synes den der hængende lille klokkes Inscription Sancte Olave ora pro nobis at vise det. Følgelig har da Præsterne især siden Lutheri Reformation og fra den Tiid af at Kirkevæsenet over alt i Norge blev ordentlig fastsat, mere af Føyelighed og Godhed end af Pligt, holdt i Capellet nogle Ganger i Aaret Guds Tieneste. Da Beboerne af Gaardene Fiertoft, Myklebust og Oxenø, hvilke havde den længste Vej til at søge deres Sognekirke Haram, der fornemmelig have Guds Tienesten og faar deres Sacra der forrettet, hvilke folk ogsaa saa vidt nogen kan erindre have holdt Capellet vedlige, men da Huuset haver vært meget lidet samt uden Koor, og der til hensøgt mange Fremmede ej alene fra det egentlige Haram Sogn, men ogsaa fra Borgens og Agerøens Præste-Gjeld, saa der var stor Trengsel og Præsten maatte der med Møie og Besvær forrette Tienesten. I saadan Tilstand var Capellet og alt øvrig da nærværende Sogne Præst i Aaret 1755 kom her til Haram Præstegjeld. Nogen Tiid der efter talede han med Vedkommende om at udvide og forbedre Capellet, lovede ogsaa selv at give noget hertil. Men det kom ei til noget Endelighed førend Aaret 1765, da Sogne Præsten gav dertil 30 Rdl. og ved Opmuntring til den øvrige Almue i Haram Sogn og Roald Sogns Almue fik samlet ind 14 Rdl, hvorefter han formaaede de egentlig til Capellet henhørende at bekoste det øvrige og sætte Capellet i nærværende Stand ved at forhøie samme, tilsætte Koor, Skrifte-Huus og nye Vinduer, hvilket alt kostede noget over 100 Rdl. Til Erindring herom lod Sogne Præsten bekoste een liden Tavle over Koor-Døren med et lidet Vers af ham Selv opsat og lyder saaledes som følger:

Et gammelt Huus jeg var hvis Tiidepunkt ej mindes om mig i gammel Skrift kun lidt optegnet findes. Jeg ret og slet saa ud foruden Orden, Skik, men nu ved andres hjelp een anden Danning fik.

I Aaret Tusinde syv Hundred fem og seksti gik Præst og Almues Mand min fattigdom forbie, af egen Pung mig gav et Koor og Skrifte-Huus, et mere opløft Tag, et større Rum og Lius.

Et evig Minde bør de alle staae opskrevet som mod mig vel har gjort og Herrens gjerning drevet. Gid da og dette Huus af Gud velsignes saa at Herrens dyre Navn derved udbredes maa.

101

For at skaffe Capellet een liden aarlig Indkomst til Vedligeholdelse blev avgjort mellem Sogne-Præsten og Sognets Almue at de ved Communionen og andre Forretninger skulde, idet de gave til de Fattige i første omgående Pung meddele noget til Capellet, hvilken Gave siden skulde deeles i tvende Iiige Deele, nemlig til de Fattige og Capellet, hvilken Paastand af Almuen Sogne Præsten ej kunde imodstaae da han frygtede for at de Fattige ellers mere derved kom til at miste, ifald denne Begjær blev nægtet. Altsaa ble der denne Gunder Rasmussen Myklebust beskikket til Værge for Capellet og saa vel som efterkommere at aflægge Regnskab for Indtægt og Udgift under Sogne-Præstens Opsigt. Test. Henning Abelseth, pastor

Fjørtoft kapell fra 1766 – 1877 Den fyrste kyrkjeverja i Fjørtoft, Rasmus Gundersen Mychlebust hadde ombodet frå 1765-1789. Han førde ein greid og god rekneskap som ingen merknad har fått. Det var nok eit sersyn i dei dagar å finna ein vanleg bonde som var skrivefør. Skrifta hans er godt leseleg, men ho er ikkje nett så fin. Ho ber helst merke av å vera skriva av ei hand som har hatt eit fastare tak om styrevolen enn om penneskaftet. Innkoma kyrkja fekk fyrste året (1766) var 1 Rdl. 1 M og 6 Sk. I alt for åra 1766-1771 5 Rdl. 4 M og 5 Sk. Heile summen er i 1771 brukt til vøling av kyrkja og utbetalt til Johan Rasmussen og Ole Larsson Nøre Fjørtoft. Frå 1789-1799 var Rasmus Rasmusson Myklebust kyrkjeverje. Han var av ætta til Store-Rasmus. Han har vore rett flink å skriva. Oppskriftene hans har ikkje så lite kulturhistorisk verd. Han har ikkje greid å eigna til seg det danske målet heilt. Bygdemålet kjem stundom fram. Såleis skriv han ein stad: «En båt Iaag på Fjertøften», ein annan stad «Fjørtoft». Likeeins Bjørkevoll for Birkevold, Drønasynd for Drønnesund. Halvemål finn ein og. Såleis skriv han «Hasmund» for Asmund, «Håret» for Året Osb. Kyrkja får no ei ny innkome attåt halvparten av fattigpengane. Det er fisketienda av dei framande båtane som låg i fiskja på Fjørtoft og Skarvholmane. Denne tienda har vore frå 1 Rdl. til nærpå 2 Rdl. for året. Ofring av ljosepengar til å kjøpa alterljos for var nokså vanleg. Oftast var det offer eller gåver frå einskilde menn og kvinner, namna åt gjevarene stend ofte innførde i boka. I 1800 var det ny vøling på kyrkja. Den kom på 24 Spdl. I 1799 vart Erik Nilsson Uksnøy verje, og etter han sonen Nils Eriksen Uksnøy. Han hadde ombodet til 1834. I 1799 stend det innført: Presten på Kjerstad, hr. Nicol, haver givet Fjertofts Kierken den tiend som gaar af disse baater som ligger i Oxenøen og paa Fiertøften som er 3 M for hvert Aar af hver Baat. I 1814 finn vi innført at sokneprest B. Nicol «foræret Kirken 50 Rdl og 8 M». Frå 1814 til 1834 vantar det rekneskap. Han er på eikor vis bortkomen. I 1834 vart Knut Rasmusson Fjørtoft kyrkjeverje. Han var verje til 1850. Det året hadde kyrkja i «eiende penger» 23 Spdl. I ort. Sonen hans, Rasmus Knutson Fjørtoft vert så verje til 1856. Mellom anna finn ein då i rekneskapen for 1853: Istandsættelse af Kierckekalken 23 Spdl. 2 ort 12 Sk. Dette var den gamle kalken frå 1638. I 1854 vart det kjøpt ein ny fattigpung som kosta 18 skilling. Frå 1856 til 1859 var Amund Larsson Fjørtoft kyrkjeverje. Frå 1859 til 1864 Johannes Iverson Fjørtoft. og frå 1864 til 1916 Karl Olson Fjørtoft. I desse åra frå 1834 til 1864 veks eiga åt kyrkja litt om senn. Ei lita attåtinnkome fekk kyrkja frå 1850. Det var ei årleg betaling frå husmennene for stol-rom i kyrkja. Dei laut betala for å få sitja i kyrkjestolane. Denne betalinga var 1 ort for året av kvar husmann.

102

Frå 1852 kjem fisketiendefondet til. Fjørtoft kyrkje fær då utbetalt i fisketiende 5 Spdl. årleg. Då året 1877 gjekk ut har kyrkja lagt seg opp kr. 1459,83. Med desse pengane og med kr. 1600 i tilskot frå Haram kyrkje og kr. 1600 i tilskot frå Opplysningsfondet gjer Fjørtoft kyrkjelyd vedtak om å byggja ny kyrkje. Siste gudstenesta i gamlekyrkja var 17. sundag etter trieining 1878. Då var der 103 nattverdgjester og 2 barnedåp. Sokneprest Ole Barman preika. Gildt hadde det vore om den gamle Fjørtoft-kyrkja hadde vorte ståande på den gamle tufta og vitna for ætta idag og for ættene i framtida om feders fotefar gjennom striden og strevet i kvardagen til messa og preika og bønestundene i helg og høgtid under taket inne i den låglofta kyrkja. Dess verre folket skyna ikkje dette i 1877. Så kom attåt at pengesummen ein hadde rådvelde over til nybyggjing var liten nok. Gamle-kyrkja vart difor seld for - kr. 240,-. Alterringen og preikestolen fylgde med på kjøpet. Olaf Fjørtoft.

Merknad ved P. Hove: Prost J. Knudsen, skriv den 9. oktober 1863 i visitasprotokollen for Nordre Sunnmøre: - besigtigedes kapellet på Fjertoft. Tilstede: Daae, medhjelperen Rasmus Johnsen Otterlei, kirkeverge: Johannes Iversen Søndre Fjertoft. Dette lille kapell er en uanselig bygning med våbenhus, skib, Chor og skriftehus og dekket med gresbevokset torv. Om kirkens alder kan intet oplyses, men en liten tavle med et vers av pastor Abelseth viser at ved et sammenskudd av ham og almuen tilbyggedes i året 1765 choret med skriftehuset og blev taget hevet og større vinduer indsattes. Før denne forandring var kapellets størrelse 93/4 alen i lengde, 91/2 alen i bredde. Dette er nu skibets lengde og bredde, medens høyden til taget er 41/2 alen. Loftet er åbent Iige til sperrerne og veggene ere styrkede med nogle tverrbjelker som hvile på 2 pulpiturers brystvern, saa at man for at nå de indre Pladser der må stige over eller krybe under bjelkerne. Den ene av dem ligger Iige over prædikestolens pult eller læsebrett, og kun for såvidt hevet at præsten ikke generes av den, Den lille klokke henger åbenlyst under loftet i skibet. Prædikestolen er såvidt 11/4 alen fra gulvet. Altertavlen er en firkantet tavle med en trekantet spids øverst. Den er avdelt med nogle lister, har blå grund med undtagelse av den øverste spids som er hvid og er forziret med røde blomster. I skibet findes på en liden trætavle påklistret et billede av Jomfru Maria, klædt i fyrstelig dragt med krone og scepter og bærende Jesus-barnet ligeledes klædt i fyrstelig dragt med krone og i den venstre hand jordkugIen påfestet korset. Det bemerkes at der på en tømmerstok i choret findes årstallet 1306. Capellet er efter omstendighederne godt vedligeholdt og forsynt med forsvarlig rødmalt bordkledning. Alterklæder og kirkens kar var i orden. De eneste mangler som trenger til at avhjelpes for tiden, dersom kapellet skal bibeholdes uforandret er at skammelen i alteret mangler stop og er av en uforholdsmessig størrelse og at stopningen rundt knefaldet må repareres. Forresten trenger torvholderne på skriftehuset reparation. Hegnet om kirkegården, som er forsynt med 2 ordentlige, rødmalte porte, trenger hist og her hvor stene var utfaldne, at repareres.

103

Den nye Fjørtoft kyrke

104

8. Attenhundretalet

Prestane på 1800-talet

Theodorus Bernhardus Nicoll 1783-1813 Th. B. Nicoll var fødd i Brønnøy på Helgeland. Foreldra hans var oberstløytnant Philip Nicoll, som sidan åtte garden Gravdal i Laksevåg, og kona hans Margrethe f. Bergman. Han gjekk skule i Bergen og tok teologisk eksamen i Kjøpenhamn 1764. Frå 1765 var han privatlærar hjå sokneprest Peder Angel i Selje, sidan personellkapellan i same prestegjeldet, og gift med Anna Margrethe Angel, dotter til soknepresten. Då verfaren tok til å verta gamal, var Nicoll forrettande sokneprest i Selje 1774-1781. Han hadde fått lovnad om å verta sokneprest i Selje, «men da han fant sig bedragen ved dette falske og bedragelige løfte, idet en anden løb af med Selløe kald, blev han nødsaget til at forlade hustru med fire umyndige og reise til Kjøpenhamn, hvilket skeede udi sepbr. 1782. Efter trefjerdingsårs forløb blev han udi juli 1783 beskikket til sognepræst for Harams menighed.» (Etter P. W. Nicoll) Th. B. Nicoll var sokneprest i Haram i heile 30 år. Han var ein dugande predikant, overlag snild og hjelpsam mot dei som hadde det vondt. I alle innsamlingslister ein kan finna frå hans tid, står gjerne Nicoll med ein av dei største summane anten det no galdt stønad til presteenkjer og sjuke kollegar eller det var andre gode føremål gåva gjekk til. Trass i mange tunge personlege sorger, hadde han eit uoppsliteleg humør. Dette kjem kosteleg fram i dei meldingane han sende til futen om tiendeinntektene sine i dei tronge åra etter 1800: 1804: Imellem Harams Almue og mig har ingen kontrakt været opprettet i henseende til Fisketiende, men er blevet ydet efter dets udfald, hvoraf følger, da afvigte Års fiskeri var intet, og tienden blev derefter. Udi fisketiende for 1803, som alt blev betalt med penge, beløber sig til 13 Rdl. 2 ort og 4 Sk. hvis rigtighed kan opplyses og bekreftes såvel af min Oppebørselsbog som af den fattige Almue. Da fisketienden forhen har udgjort dette ringe kalds beste indkomme, men nu så ydderlig deklinert, hvormed skal så dette steds prest med familie, i disse svære tider, subsistere blandt en udarmet Almue, og hvoraf betale alle påbudte skatter og Afgifter med lyst eller efter pligt ? 18. juni 1804. T. B. Nicoli

Dette skrivet er lest og examinert inden Retten på det almindelige Sommer, Sage og Skattefaldsting for Watne Skibredes Almue på Tingstedet Gamlem den 23. juni 1804 og der uimodsagt, bevidner Kildal

1807: - Da ingen torsk formedelst indeværende stormende Væir ble fanget denne Wår, til betydelig tab for mig og Chronen, har jeg ingen Wår-tiende at vente, altså heller ikke at opgive. 10. april 1807. Th. B. Nicoll

Min hele Wårfiske-tiende udgiør O for 1807, men af sommertienden er det til datum indbetalt 22 Rdl. 3 ort. Store indtægter til de små Udgifter i disse gyldne tider… 14. aug. 1807. T. B. Nicoll

1808: For indeværende år har jeg hidindtil ikke seet en torsk, eller fået en skilling af nogen mand udi fisketiende. Jeg blir derfor hastig ferdig med denne Regning. Jeg merker at det intet nytter at bekymre sig om Josefs skade, derfor handler den klogest som for sin egen deel, gjør hvad han bør og kan, og befaler Gud det øvrige. 18. aug. 1808. T. B. Nicoll Om forkynninga hans skriv biskop J. N. Brun, som heldt visitas i Haram 19. og 20. juni 1799:

105

Hr. Nicoll prædikede. Hans tekst (var) : «Du haver lyst til sandhed i inderste hjerte. Du loest mig forstå din viisdoms hemmelighed.» (Hans præken var) meget godt udført, (den var) både evangelisk og moralsk. Oplysningen var skiøn hos ungdommen.

Fru Nicoll var avlida alt i 1789. F. W. Nicoll skriv i det høvet om far sin:

(Udi aug. 1789 måtte han efter Guds råd savne Sitt barn og sin uforglæmmelige hustru på 9. barselseng udi hendes alders 40. år, efterladende ham med 6 uforsørgede barn. Udi Febr. 1796 måtte han friste en ny og betydelig sorg da Herren bortkaldede hans eldste håbefulde datter Margrete - udi hendes 23. år.

Alt no var det på tale å riva ned den gamle kyrkja på Haram og byggja ny kyrkje på Austnes. Nicoll valde difor Roald kyrkjegard til gravstad, og skipa huslydgravstad under kyrkjegolvet i Roald kyrkje. I 1812 miste han ei vaksa dotter til. Ho heitte Abel Margrete Bolette, og var gift med handelsmann Peder Øyen på Ulla. Som mora døydde ho på barselseng. Ho var berre 33 år.

Th. B. Nicoll heldt ut heller lenge i det slitsame soknekallet i von om at sonen Filip Wilhelm kunne ta over embetet etter han. Dei siste åra leid den gamle presten av ein augnesjukdom, og i 1813 vart han heilt blind. Då søkte han avskil og fekk 130 Rdl. av ettermannen sin, sonen Filip Wilhelm. Han skriv:

Han var stedse af sin menighed elsket og agtet, ulastelig i sit embedes førelse og de fattiges sande ven. År 1817, 21. juni hensov han i sin alders 76. år savnet og begrædt af en stor menighed, velsignet af mange.

Sonen gjev her visstnok ein rett karakteristikk av faren. Alle prestane i prostiet med prost Birkeland og gamleprosten Baade i brodden var med i jordferda. Nicoll vart gravlagd ved sida av kona si under kyrkjegolvet i Roald kyrkje.

Philip ( Filip ) Wilhelm Nicoll

1813 - 1836

P. W. Nicoll var fødd på Selje prestegard juleaftan 1774. Han var såleis godt og vel 8 år gamal, då faren kom til Kjerstad.

I 1 1787 vart han sett i skule i Bergen, der han fekk privatundervisning av student Schrep, og budde vel då hjå farbroren i Gravdal*.

I 1794 kom han til Universitetet i Kjøpenhamn, dimittert av student Schrep. Sommaren 1795 var det ein stor brand i Kjøpenhamn. Dei fleste studentane frå provinsen laut då reisa heimatt. I den tida student Nicoll var heime, gav han privatundervisning til den yngre bror sin Peder f.1784 og til Anders Ulla, som begge sidan vart lærarar i Haram. Nett på denne tida gjekk det ein hard epidemisk sjukdom på Lepsøy. Filip Wilhelm fekk farangen og låg lenge til sengs.

I 1797 drog han atter til Kjøpenhamn og vart teologisk kandidat i 1800 (Haud). Den av lærarane sine som han tok mot sterkast impuls av, var professor, biskop Balle. Han var den gongen midtpunktet for ei åndeleg rørsle i hovudstaden, og forsvara ihuga Bibelens lære mot rasjonalismen som rådde i tida. Nicoll vart personellkapellan hjå prost Baade i Borgund frå 1801. 1 1808 vart han res. kapellan i same prestegjeldet.

I 1910 gifte han seg med Christine Margrete Leganger, dotter til Sam. Leganger, ein tidlegare sokneprest i Nordfjordeid.

Filip Wilhelm hadde ikkje det same ljose, muntre humør som faren og heller ikkje hans fine penn. Men han var ein overlag from og djupt kristeleg mann og ein bra predikant. Folket i Haram likte honom godt. Biskop Pavels, som var ikkje lite kritisk, skreiv ved visitasen i 1817 om Nicoll:

Hans præken var over Johs. 17.3 inneholdende rett gode, sunde Guds ord, men det er så overmåde trivielt alt hvad han har sagt, utallige ganger gjentagne ting, uden den kraft og livfulde iklædning der giver endog bekjendte Ting Nyhed og interesse.

106

Ellers er han uden tvil en moralsk fortræffelig mand, nidkjær i sine embedspligters opfyldelse, har måskje mere energi i sin dåd end i sin tale, og så held og hæder med ham, fremfor mangen Chrysostomus, hvis grundige og veltalende foredrag er at ligne med en lydende malm og en klingende bjelde.

Likeeins som faren var Filip Wilhelm motstandar av rasjonalismen, som på Vestlandet hadde sin sterkaste talsmann i biskop Neumann. Ved visitasen 1835 fekk Nicoll mange lovord av visitator, prost Kaurin, og av kyrkjelyden:

Sognepræstens embedsbøger blev befundne at være førte utmerket ordentligen og nøiagtigen. Alle huse af præstegårdens bygninger, som det tilkommer sognepræsten at vedligeholde, befandtes at være i god stand uden undtagelse. De unge røbede særdeles gode Christendomskundskaber og selvtenksomhed, så at den christelige oplysning synes i denne menighed mere og mere at tiltage, hvortil den nåværende sognepræst har bidraget med nidkjærhed og Flid i sit kald så såre meget. Fattigvesenet er i god stand og indrettet efter forordningen af 1755. Betleri finder ikke sted. Efter oppgjort regneskab for 1834 er fattigkassens hele beholdning 462 SP. 2 Ort og 18 sk. Sognepræsten og alle kirkens og skolens betjente leve i bedste og kjærligste forståelse med hinanden.

Same året søkte Nicoll avskil og fekk 150 SP. for året i pensjon og fri bruk av enkjesetet Akre. Han døydde barnlaus i 1837 og vart gravlagd på Roald ved sida av far sin. Då Roald kyrkje sidan vart riven, flutte ein lika deira ut på kyrkjegarden og sette krossar på gravene, som ligg side om side tett innanfor porten til Roald kyrkjegard.

Gabriel Hofgaard Winsnes

1836-1854 P. W. Nicoll leverte alt som vedkom embetet til den nye soknepresten G. H. Winsnes, som kom til Kjerstad den 23. juni 1836. Han var fødd i Drammen 31. mars 1806. Foreldra hans var byfut Joakim Fredrik Winsnes og k. Margrethe f. Hofgaard.

Han studerte teologi i Christiania ved det nye universitetet som var skipa i 1811. Trass i at dei to prestelærarane ved Universitetet, Hersleb og Stenersen var gudelege kristne av Grundtvigsk farga teologisk syn, halla Winsnes visstnok til rasjonalismen. Han fekk eksamen med Haud i 1830. To år etter kom han til Sigdal i Kongsberg prosti for å vera pers. kapellan hjå soknepr. Wilhelm Willumsen. Her vart han trulova med prestedottera, jomfru Wilhelmine.

I februar 1836 gifte han seg. Stutt tid føreåt var han utnemnd av kong Karl Johan til sokneprest i Haram.

Presten Winsnes gjekk med stor energi inn for å få bygt ny kyrkje på Austnes.

Alt i 1837 fekk han kyrkjeeigarane til å gjera vedtak om dette. Den nye kyrkja på Austnes står der difor som eit lysande og varig minne om ein overlag god og verdfull innsats som vi må takka han for. Winsnes var og evnerik og ein dugande predikant og hadde sterk rettferdssans. Han vart likevel ikkje vidare omtykt av folket i Haram.

Årsaka til dette må ein søkja i eit par omstende:

Han kom frå eit miljø der det rådde stor og skarp skilnad mellom «dei kondisjonerte» og ålmugen. Både Winsnes og frua viste tydeleg at dei rekna seg som embetsfolk, som var av eit anna sosialt lag enn folket elles. Dertil la han for dagen stor strengleik når han kravde inn presterettane. E. K. Ostnes fortalde:

Tiendekornet som han fekk, kasta han veggemellom på stabburet for å sjå om det var godt reinsa. Frå Vigra fekk han kvart år ein nautebog frå kvart bruk - 52 i alt. Men presten fann gjerne at bogen enten var for skrinn eller for liten, og var bogen av ei kvige, tok han ikkje imot, og vedkomande laut finna seg i å skaffa ein bog av eit større dyr om dei så måtte kjøpa han. Same soga var det med fleskeskinka, som brukarane på Innlandet skulle svara. Folk kvidde seg for å fara til Kjerstad med tienda. Ein gong kom Knut Rogne til Kjerstad med tienda. Presten sa at Knut hadde drive Storeggfiske den sommaren og difor skulle han ha med ei våg longe i tiend til presten. No ville han «bedrage sin sjelesørger» for denne longa, sa presten. Knut fortalde då som sant var, at han ikkje hadde drive Storeggfiske den sommaren. Men presten tok same skuldinga oppatt og brukte ordelag som likna på banning, og sa han skulle kasta Knut ut. Knut var ein gudeleg mann og bad presten ikkje å banna.

107

Banning og sverjing var stor synd, som alle skulle akta seg for, og ikkje minst ein prest som skulle forkynna Guds ord og føregå andre med eit godt eksempel. Dette ville ikkje presten høyra på og heldt fast på trugsmålet sitt. Då sa Knut: «Eg frykte ikkje for persona, men eg begynne å bæve for den vonde ånd som regjera deg.» Knut Rogne var vide kjend for den uvanlege styrken sin.

Når slike soger går fra munn til munn, vert dei gjerne med tida utbrodert med nye drag. Ein kan difor ikkje rekna dei for dokumentariske aktstykke i alle deler.

Også med den fyrste ordføraren i Haram, Hatlemark, som budde på Myklebust, vart Winsnes snart usamd. Gjennom ei rekkje heradstyrereferat merkar ein dragkampen mellom desse to. Presten var postopnar, og ordføraren let det skina klårt fram at han mistenkte presten for å vera skuld i at brevposten til og frå formannskapet stundom ikkje kom fram. Også andre ting hadde han å lasta Winsnes for. Denne striden kunne ha vorte leidvoren nok for presten. Men så gjekk ordføraren av. Strida mellom prest og ordførar tok dermed slutt.

I 1852 vart Winsnes utnemnd til Vestre Slidre soknekall, og drog frå Haram same året.

Jens Kobro Daae

1853 - 1866

J. K. Daae vart fødd på Fana prestegard 22. april 1811. Foreldra hans var prost Ivar Munthe Daae og Edvardine f. Fritzner.

Han gjekk latinskulen i Bergen og tok i 1837 teologisk eksamen med laud ved Universitetet. Han var fyrst personellkapellan hjå far sin i Fana, og styrde embetet eit år etterat faren var avliden. Så var han kst. sokneprest i Fjell og Laksevåg.

Den 11. januar 1853 vart han utnemnd til sokneprest i Haram.

Ein bror, C. Daae, vart stiftsprost i Bergen. J. K. Daae kosta mykje på utdaninga til borna sine. Sonen Anders Daae f. 1852 var frå 1880 praktiserande lækjar i Chicago. Han gjorde så mykje godt for dei norske i Amerika at

108 han fekk heidersnamnet «den norske konsul i Chicago.» Han var medlem av norsk-amerikanske kroningsdeputasjon då Kong Haakon vart krynt. Ei av døtrene til J. K. Daae vart gift med universitetsstipendiat Bugge, som sidan vart professor og biskop i Oslo.

J. K. Daae var ikkje nett så dugande predikant, men han var ein snild og omgjengeleg mann, og hadde eit sers godt lag i prestetenesta si. Tilhøvet mellom presten og husmennene på Kjerstad var på hans tid sers godt. Han tala gjerne med folk. Dei fekk tillit til han, og han gav ofte hjelp og råd. Stundom gav han og folk juridiske råd og vink for å hjelpa dei or ei knipe. Av alle prestane i Haram på 1800-talet var Daae den som dreiv best prestegarden.

I visitasprotokollen for 1854 les vi:

Prosten erklærede at han hadde gjennomseet sogneprestens embedsbøger - og befundet samme ført med tilbørlig orden. Skolevesenets tilstand angaves at være god. De to siste års konfirmerede ungdom befandtes vel opplyst i deres Christendomskundskab.

I sokneprest Daae si tid hadde det endå ikkje vorte brytingar om kyrkjesynet. Lekmannsrørsla som nokre år seinare tok til å brøyta seg fram med så stor kraft, hadde enno ikkje vakna. Det var ingen serleg strid om dei stengde kyrkjene.

Det norske misjonsselskap tok på denne tid til å samla lekfolket til store misjonsmøte. Prestane kunngjorde møta i kyrkja. På denne tid vart misjonsmøta gjerne kalla «kirkelig møde for hedningsmisjonen». Presten Daae kunngjorde samvitsfullt slike møte i kyrkjene i Haram, og tala då jamnleg misjonens sak.

Den største administrative saka Daae tok opp, var bygginga av ny kyrkje på Fjørtoft. Med god stønad av prosten og stiftsdireksjonen freista Daae å få oppsitjarane på Fjørtoft, Myklebust og Uksnøy til å gjera vedtak om nybygg. Men det var mange skjer i sjøen, og mange flokute spørsmål laut løysast før denne store saka kom vel i hamn. I 1865 søkte Daae Ulvik soknekall i Hardanger. Prosten J. K. Knudsen skreiv på søknaden:

Hr. spr. Daae - anbefales herved i underdanighed til nådigst befordring, som det synes at han uden Ubeskjedenhed maa kunne gjøre sig håb om, da han med en ikke liden rekke af tidligere embedsår nu har hensiddet i hele 12 år i det ydderst eensomme veir- og sjøhårde Haram sognekald.

Hr. Daae har med ønske om at fremme sin menigheds bedste, virket i samme efter evner og duelighed, han er en brugbar mand, og har ved visitasmøderne menigheden erklært sig tilfreds med ham som han med den.»

Daae fekk ikkje Ulvik soknekall. Men året etter vart han utnemnd til sokneprest i Bø i Telemark.

109

Ole Olsen Barman

1866 – 1889

Ole Olsen Barman har sjølv skrive bolkar av livssoga si i fleire små hefter som er utkomne på prent: «Minder af O. O. Barmans ophold i Kristiansund,» «Gamle Minder» og «Erindringer».

Etter den sistnemnde boka skal eg her taka med nokre drag frå hans merkelege barndoms- og ungdomstid.

Han var fødd i Ål i Hallingdal. Foreldra hans var gardbr. og medhjelpar og valmann ved stortingsvalet Ole Ruud og Guru fødd Tveito. Åtte år gamal tok han til å gjæta. Om vinteren gjekk han omgangsskule. Brennevinsdrikkinga var syrgjeleg utbreidd i bygda, men faren var fråhaldsmann. Ein gong tok nokre drikkebrør faren med makt og rende brennevin i han. Faren hadde under eit visitasmøte klaga over brennevinsdrikkinga. Til hemn fall ein av folka til dei verste svirebrørne og slåstkjempene over den vesle gjætarguten Ole ute i skogen og slo han med ein knortekjepp så han var blind i 14 dagar etterpå. «Tre slåstkjemper stod føre bygdestyringa.» Skulestellet låg nede. Då sette faren seg føre å selja garden sin med fem sætrar og hus og flytte med huslyden frå Hallingdal til Hitra (1829). Her vart Ole Barmann nokre år etterpå «omroande skulehaldar» på fleire små øyar. Nokre år etter vart han åndeleg vekt ved Hauges vener, og tok til å tala oppbyggjeleg. Under dette voks hugen til å sanka større kunnskap. Ofte drøymde han om å studera til prest, men såg seg inga råd til å vinna over vanskane. Men så fekk han oppmoding frå prost Hauge om å reisa til Afrika saman med misjonær Schreuder. Barman drog då til Oslo, men då han kom dit, var Schreuder alt reist. Fortvilinga nær sat han nede ved Austbanestasjonen og gret. Då kom det ein snild mann, fargar Sørensen, og tok seg av han. Han og presten W. A. Wexels hjelpte han inn på Heltbergs latinskule, og saman med professor Gisle Johnsen og forlagsbokhandlar Grøndahl stødde dei han med pengar i mange år.På Heltbergs skule vart Barman kjend med Ibsen, Bjørnson, Vinje, statsråd Daae og andre som sidan vart namngjetne menn i landet. I 1846 fekk han artium. Teologisk eksamen tok han våren 1849 og var så lærar i Tønsberg. I Tønsberg vart han trulova med Margrethe Elisabeth Mørch, dotter til organist Mørch i Slagen. Barman var ein tur til England for å studera språket, var så byskulelærar i Kristiansund N. til 1861. Då fekk han Sunnylven nyskipa soknekall. I Sunnylven fekk han slutt på omgangsskulen og skipa faste skular i alle krinsar trass i stor motstand frå folket. Dei tykte den gamle skuleskipnaden var god nok og ottast for at den nye vart for dyr. Han skipa og fråhaldslag og bygde den nye prestegardsbygninga.

I 1866 kom Barman til Haram.

På ymse omkverve var han ein framsynt mann, og viste ofte eit sers praktisk skyn.

Statsråd Daae har skrive i dagboka si at Barman var ein maur til å arbeida. Åra hans i Haram fall i ei brytningstid. På det politiske omkverve var det strid mellom embetsmannsveldet og folkestyret, ein strid som nådde høgdepunktet ved Riksretten i 1884.

110

På det religiøse omkverve tok no den vaknande lekmannsrørsla til å brøyta seg veg, ofte under motstand frå presteskapet, som ottast for at den nye rørsla kunne utvikla seg i ukyrkjeleg og sekterisk lei. Slik hadde det gått under den Lammerske vekkinga i Skien i 1850 åra, og under den metodistiske vekkjinga i England på 1700-talet. Barman høyrde til den konservative fylkingen både religiøst og politisk. Han vog ikkje alltid orda sine på gullvekt. Men han var snild og hjelpsam, og kunne vera sers lagleg og praktisk. Striden om retten for lekfolk til å tala i kyrkjene fall nett i Barmans tid. Mange lekfolk fekk kyrkjefolket til å opna kyrkjedørene for seg utan at det låg føre formelt samtykke av kyrkjestyret. Barman kunne nok harmast over slik uskikk, men gjorde aldri noko meir med det, og rapporterte ikkje slike ting inn for kyrkjestyret. Han var ein kunnskapsrik mann, las fleire gonger den hebraiske Bibelen igjennom frå perm til perm, studerte og sanskrittspråket og andre austerlandske språk. Han gav ut fleire små bokhefte: «Om husholdningsstell», «Fredssagen til overveielse for enhver», «Forlis af fiskebåde og redningsmidler», «Hebraiske paradigmer».

Han var interessert for redningssaka, og gjorde mykje godt for Haram den tida han var prest her.

I 1889 søkte Barman avskil. På søknaden hans skreiv prost Moe i Ålesund mellom anna: «Det fortjener at bemerkes at sogneprest Barman, som er serdeles rask og rørig efter sin alder, idet han nyder en god helbred og er åndsfrisk, nu vil trekke seg tilbage fra gjerningen for at give plads for yngre krefter. Han kunde visselig om han havde villet det, endnu være blevet stående -.

Etterat han tok avskil, budde han i Borgund og Ålesund i mange år til han døydde i 1914. Fru Barman var avlida alt i 1886. Båe er dei gravlagde på Austnes kyrkjegard.

I 1906 skipa Barman «Farver Sørensens Mindes legat» til beste for skuleungdom i Haram og Vigra.

M. Syltevik skriv om presten Barman: For ham gikk jeg til konfirmasjonsforberedelse. Han tok det meget alvorlig og samvittighetsfullt med sine konfirmanter. Jeg husker han sa til oss straks før konfirmasjonen: «I skal bekjenne eders tro og love å forsake det onde. Kun de som har den levende tro på Jesus, burde bli konfirmert. Men da nu jeg ikke kan se inn i hjertene deres, og jeg ikke vet noe ondt om eder, og I har god kristendomskunnskap, får I komme alle. Men prøv eder selv alvorlig. Og bed til Gud om hans hjelp.»

Richard Moe

1890 – 1906

Moe vart utnemnd til sokneprest i Haram den 14. mars 1890.

Same hausten kom han til Kjerstad. I mellomtida hadde stiftskapellan Rasmus Rosing Bull gjort teneste her.

Richard Moe var fødd i Holmestrand den 9. april 1848. Foreldra hans var skomaker og vaktmeister Truls Ellingsen Moe frå Modum og h. Oline Nilsen frå Holmestrand. Dei var båe sers gudelege menneske, og to av sønene deira vart prestar. Den eldste var Oscar Moe, som sidan vart prest i Kampen i Oslo. Richard Moe vart tidleg vakt og kom med i dei kristelege studentkrinsane som samla seg om professorane Gisle Johnsen og Caspari. Hausten 1876 tok han teologisk eksamen. Både i studietida og sidan var han tilsamanlagt mange år huslærar på ymse stader i Austfold og Vestfold.

111

I 1878 gifte han seg med Augusta Bertine Gulli frå Holmestrand. Same året vart han sett til styrar ved Nordhordaland amtskule i Haus.

I 1884 vart han sokneprest i Leka. Her samarbeidde han godt med dei vakte, og dei heldt mykje av han. Klokkar Grytnæs i Haram, som var godt kjend med Richard Moe frå Bjørnør-tida si, arbeidde ihuga for å få han til å søkja Haram då Barman slutta. Men Moe var ein mann i stendig utvikling. Han kasta seg med stor ihuge over litteraturstudiet. Serleg vart han teken av Garborg. Grytnæs og Moe sine vegar skilde difor snart lag i Haram. Grytnæs vart ei stor kraft mellom vekkingsfolket på Sunnmøre. Moe heldt gjerne foredrag om dei store diktarane i samtida, og fekk si beste arbeidsmark mellom den frilynde ungdommen. Saman med vekkingsrørsla gjekk og fråhaldsrørsla si sigersferd over Nordøyane som over Sunnmøre elles. Sokneprest Moe stod kjøleg andsynes fråhaldsrørsla, og tok offentleg til motmæle då klokkar Jørgensen kom til Lepsøy og tala fråhaldssaka. Moe var og i avisfeide med sokneprest Ringdal i Stranda om fråhaldssaka. Men Moe var ikkje einsidig og trongsynt, men vidsynt og tolerant. Han tok seg ihuga av skulen i prestegjeldet. Han var musikalsk og leia i mange år songkor. For ungdommen gjorde han mykje. Når Moe talte i bedehusa, hende det seg at dei vakte tok til motmæle mot forkynninga hans. Men mange av dei sette honom personleg høgt.

I 1940 valde Lepsøy indremisjon han til utsending til krinsen sitt årsmøte på Ørskog. Best inngang fekk Moe i Fjørtoft sokn.

Moe var alltid på leiting. Han fylgde ikkje alltid dei oppstaka linene. Modigt og djervt sa han alltid sin meining rett ut. Det stod difor strid om namnet hans både i Haram og vidare utover. Sjølv hadde han visseleg mange tunge stunder, kanskje helst i einrom. Han hadde difor og eit stort hjarta for dei som hadde det vondt, og vitja overlag mange sjuke i prestegjeldet. I omgang var han venesæl og vinnande. Då han reiste frå Kjerstad i mars 1906, leigde folket d/s «Geiranger» til flyttinga. Mange fylgde han og huslyden inn til Veblungsnes, på vegen til det nye soknekallet Vågå i Gudbrandsdalen.

To år etterat han tok over det nye kallet, døydde han brått. Grava hans ligg på Gamlebyen kyrkjegard i Oslo. Etter opptak av Knudt Otterlei sette kyrkjelydane i Haram ein minnestein på grava hans.

Under ein sjukdom i 1901 hadde Moe stiftskapellan Knut Tvetan til vikar.

112

Kristenliv og seder på 1800 talet I siste halvparten av det 19. hundreåret var det store ombrøyte i det kyrkjelege og kristelege liv. I den fyrste halvparten av hundreåret derimot var tilhøva ikkje så mykje ulike tilhøva sist på 1700-talet. Det var framleis einast presten som tala Guds ord offentleg. I heile Haram fanst det framleis berre to samlingshus der folk kunne få høyra kristeleg forkynning, Haram kyrkje og Fjørtoft kapell. Forutan sin eigen sokneprest fekk folk i regelen ein gong for året høyra prosten når han kom på visitas, og med nokre års mellomrom biskopen. Laurdag etter non vart inkje utearbeid gjort utan i serhøve. Kvinnene vaska og fjelga huset, sanda og einestrødde golvet, såg om kyrkjekleda og dilikt. Karane smurde sko og kyrkjestøvlar med varm lyse, putta til rette i garden og stelte om hesten. Så raka eller klypte dei skjegget og «jakka» håret. Slikt måtte ikkje gjerast på ein sundag. Mann og kona kunne gå jamsides til kyrkja, eller dei gjekk kvar for seg og tala kvar med sine kjenningar og skyldfolk. Faren hadde gjerne dei noko større guteborna med seg, mora hadde dei minste guteborna og jentene. Inne på kyrkjegarden rødde dei ei stund spakt med andre kyrkjesøkjande, spurde og frette nytt til det ringde saman. På vanlege sundagar ringde dei to gonger med klokka før gudstenesta tok til, føreringinga og inngangsringinga eller samringinga. På dei store høgtidsdagane ringde dei alltid tre gonger. Mann og kona gjekk gjerne saman inn over kyrkjegolvet, men skilde så lag. Kvinnene sette seg på nordsida, karane på sudsida av midtgangen. Kar og kvinne måtte ikkje sitja ilag i kyrkja. Plassane i kyrkja var fastsette etter gardsskylda. Dei kyrkjeeigarar som hadde størst skyld på bruka sine, sat lengst framme. Husmenn og andre som ikkje var kyrkjeeigarar, heldt seg attarst i kyrkja. Elles sat gjerne tenarar og ungdom mest på lemmen. Kyrkjeklæda både til kar og kvinne var helst svarte. Når kyrkjefolket kom heim etter kyrkjeferda, helsa dei heimeverande «velkomne frå kyrkje». Så var det middag med mylje, kjøt og flesk og anna kraftig kost. Dei som var heime, fekk vita kven det var bede for, lyst for, kven som var jorda og kva lensmannen hadde lese opp på kyrkjebakken, kven som var sjuke eller avlidne sidan sist og elles alt som hadde gått føre seg i bygda. Presten fekk gjerne og sin attest, om han hadde preike godt eller dårleg. Det var framleis fast skikk å gå til alters minst to gonger i året. Folk såg ned på dei som ikkje gjekk. Stod noko sers føre: Ei langferd eller ein var utkommandert, var det ikkje uvanleg at dei gjekk til alters. Elles heldt dei seg mest til haust og vår. Om morgonen den dagen dei gjekk til alters, var det vanleg skikk ikkje å njota noko mat, i høgda berre ein liten matbit. Talet på nattverdsgjester i heile prestegjeldet kring året 1800 heldt seg mellom 1000 -1200. Reknar ein at dei aller fleste gjekk to gonger for året til alters, kan ein truleg setja talet på dei som søkte. Herrens bord i prestegjeldet til 600 a 700. Folketalet var i 1800 1484 menneske. I 1875 var det 2763 ibuarar i prestegjeldet. Talet på nattverdsgjester heldt seg då omkring 2000 år om anna. Udøypte born skulle ein helst ikkje gå ut med før dåpsdagen. Somme brukte å drypa ein drope sjøvatn i munnen på dei små til vern mot sjøsykja. Foreldra ville helst få barnet døypt så tidleg som mogeleg, men dei for ikkje til grannekyrkja med det. Heimedåp vart berre nytta når eit barn var sjukt. Då fekk dei ein velvyrd mann, skulemeisteren eller ein annan i grenda til å forretta. Fyrste gongen ei mor kom i kyrkja etterat ho hadde født eit barn, vart ho kalle «kyrkjegangskone» eller «inngangskone». Då møtte presten henne i døra til våpenhuset, las eit høveleg skriftord og ynskte til lukke med at eit barn var født til verda. I denne handlinga tenkte folk at det både låg reinsing for mora og at barnet vart stilt under Guds omsut og vern. Det gjekk alltid ei kvinne i fylgje med «kyrkjegangskona». I gravferd samlast grannane og skyldfolket til den avlidne i gravferdstunet. Dei song gravsalmar og stundom heldt ein skulelærar, klokkar eller ein annan vyrd mann bøn og la nokre ord attåt om han var før til det. Liket skulle berast ut or huset med fotenden føre, så det ikkje skulle «sjå attpå huset».

113

Presten var sjeldan med i jordferd. Jordfestinga gjekk føre seg i samband med ei gudsteneste. Dei sette ei trerenne ned i kisteloket før dei kasta grava att. Gjennom renna let presten molda falla ned på kista ved jordfestinga. Høgtida i heimen i samband med jordferd kalla dei gravøl. Dei som hadde ført den avlidne til grava, jamnast seks mann, samlast etter jordferda i heimen og fekk mat saman med skyldfolk og grannar. Rusdrykk vart sjeldan brukt i gravøl. Det heile gjekk einfeldt til. Brudvigsle vart oftast halda etter gudstenesta om sundagen. Ingen kunne gifta seg utan at dei hadde gått til alters. Så vart det lyst tre gonger til ekteskap. Ein preikesundag etter vigsla gjekk gjerne brud og brudgom atter til alters. På denne måten la faste kyrkjelege handlingar si helg og sin vigsel over folkelivet frå vogga til grava. Folk såg med age og vyrnad på det heilage. Mange søkte og med stort alvor å leva etter det dei lærde. Dei tala ikkje som vi notildags om «truande» og «vantruande», men om «gudelege» og «gudlause». Etter pietismens tid vart dei gudelege stundom kalla «lesarar». Kyrkjesøknaden var god i Haram og Fjørtoft. Det vert strika under i mange visitasmeldingar.

Prost og biskop P. D. Baade var prost over Sunnmøre 1785-1816, og sokneprest i Borgund. Han var ein mykje vyrd kyrkjemann, varmhuga i sitt forkynnar- og sjelerøktararbeid, fri for dei rasjonalistiske tendensar som var oppe i tida. Då han slutta, vart Sunnmøre skift i to prosti. Res.kap. Lars Birkeland vart no prost i Nordre Sunnmøre og sokneprest i Borgund. Han visiterte, som Baade hadde gjort, omlag kvart år i Haram. I 1836 gjekk han av. Han var ein «flink mann», skriv biskop Pavels om han. «Ikke uten talegaver,» seier biskop Brun. Folket i Haram drog framleis ofte til Borgund og høyrde Borgundprestane. Frå Fjørtoft drog dei ikkje sjeldan til ei kyrkje i Aukra. I brodden for bispedømet stod ved hundreårsskiftet J. N. Brun. Han hadde ei uvanleg makt i orda sine, og nådde lenger som forkynnar enn dei fleste som har hatt dette embetet. Berre ein gong gjesta han Haram. Det var i 1799, den 19. og 20. juli. På visitasferda hadde han fått eit stygt sår i foten. Det sette seg ros i såret. Då han kom til Haram saman med prost Baade, «var foden kullsort, gikk straks til sengs kl. 4.» Men næste dag talte han frå kordøra slik at folk mintest det lenge. Etter visitasgudstenesta studde to mann han ned prestevøren. Nedst på voren snudde han seg mot kyrkjeålmugen og song så høgt og klårt at dei høyrde det til Lepsøy. Fire år etter visiterte han i Borgund. Det var ei «ustyrteleg mengde menneske» samla, derimellom mange frå Haram. Og når folk frå Haram kom til Bergen med fiskelastar eller anna, gjekk dei gjerne oppom bispegarden med ei gåve til biskopen. For skuld ufredstidene kom ikkje biskop Brun oftare til Sunnmøre på visitas. Etter Brun vart Claus Pavels biskop i Bergen (1817). Gamle lærar Korsnes fortalde - han hadde det frå ei kone som hadde høyrt biskop Pavels under visitasen i Borgund i 1820: Biskop Pavels hadde ei svært vakker røyst, som han la stor varme i. Han bar seg overlag fint og høvisk i kyrkja. Ei anna gamal haugianarkvinne fortalde at forkynninga hans var heilt ut evangelisk. Under visitasen tala han over ordet: «Eg skammar meg ikkje ved Kristi evangelium, for det er ei Guds kraft til frelse for kvar den som trur». Kona la til at det i kyrkja var mange som den dagen fekk eit sterkt inntrykk av Kristi evangeliums kraft.

114

Kristeleg lesnad Ved sida av forkynninga i kyrkja var det iser oppbyggingsbøkene som folk hadde rundt i heimane, som gav næring til det åndelege livet. Attåt dei bøkene som var nemnde under 1700-talet, var det no kome på prent ein god mon nyare oppbyggingsbøker. Mellom desse må først og fremst nemnast bøkene til Hans Nilsen Hauge. Hauge kom til Sunnmøre fyrste gongen i 1799, siste gongen i 1802. Ordet han bar fram greip folket på Sunnmøre som andre stader i landet. Han kom ikkje til Haram. Men folk som hadde høyrt han, bar gjetordet vidare, og bøkene hans vart utbreidde over heile Sunnmøre. På Sunnmøre drog embetsmenn rundt og kverrsette Hauge-bøker i 1805 og 06 som elles i landet. Dei fann 926 av skriftene hans. Folketalet på Sunnmøre var den gongen kring 23 000. Men der var minst like mange av bøkene til Hauge som embetsmennene ikkje fann. Ein må difor rekna med at det fanst Hauge-skrifter i minst annankvar heim. Songane og salmane til Berte Kanutte Årflot vart fyrst på 1800-talet mykje utbreidd over heile Sunnmøre. Få har sunge så beintfram og gripande om Kristi sonande død og om trua si makt til å vinna over motgang og freisting som ho. Bibelen vart det på 1800-talet etter kvart lettare å få tak i enn før, I 1815 var det 64 biblar i Haram. Før var det mest vanleg nytestamentet som fanst i heimane. Husandakt eller kor heldt dei helst om kvelden. Laurdags- og sundags-kveld var det alltid korhald, stundom også sundags morgon. Høgtidsdagane alltid både morgon og kveld. Ingen måtte gå or tunet høgtidsdagane. Ved korhaldet las dei or ein postille. Ludv. Harms og Lars Linderot hadde gjeve ut postillar som vart mykje lesne i Haram på 1800-talet attåt dei eldre postillane som fanst i heimane. Ved husandakten på yrkesdagar las dei sjeldnare or ein postille. Dei las då gjerne ei bøn or salmeboka eller or ei av dei kjende bønebøkene. Fri bøn var ikke vanleg, men når dei heldt fri bøn, nytta dei gjerne heimemålet istadenfor det stive danske bokmålet som var nytta i Bibelen og i alle oppbyggingsbøker. Salmane dei song ved korhaldet var alltid frå Salmeboka. Songbøker fanst ikkje før mot slutten av hundreåret. Det var jamt husfaren som stod føre korhaldet. På preikelause sundager las dei «vanilja» heime, sameleis når det ikkje var ver til å fara til kyrkja. Folk frå fleire heimar samlast då gjerne i ei av dei større stovene der husbonden las vanilja. Dei gamle sat kring langbordet. Husbonden alltid i høgsetet. Ungdommen sat på benker og stolar. Stova var oftast fullsett. Ved måltida var det fast skikk å lesa bordbøna, «lesa for maten». Iminsto la alle ihop hendene føre og etter måltidet og las ei stutt bøn kvar for seg i det stille. Ofte las husmora bordbøna eller eit av botna. Husfaren sat i høgsetet og karar og gutaborn etter alderen nedetter langs veggen. Husmora sat på forsetet med jenter og jenteborn nedetter frå seg. Det skulle helst vera stilt ved bordet. Ved dei store høgtidene song dei ved bordet. Juleaftan song dei gjerne: I denne søde juletid. Juledags morgon: Et lidet barn så lystelig. Nyårsaftan: Tiden svinder, tiden rinder. Nyårsdags morgon: Velkommen hid i Jesu navn. Påskeaftan: Lad os drage, bange hjerter. Påskemorgon: Han er opstanden eller: Jesus lever, og i kvitsunnhelga: O lue fra Guds kjærlighed eller: Ånd over Ånder. Det var Kingos salmebok folk til vanleg nytta i Haram alt til Landstads salmebok kom ut i 1869.

Tredjedagen i dei store høgtidene vart avskipa under Johan Struensee si styring 1771. Likeeins Jonsok og- Mikkelsmess. Likevel var det mange i Haram som elles i landet, som heldt helg tridjedagen heilt fram til midten av 1800-talet og lenger. Somme høgtida og trettandag, tjuganddag, kyndelsmess og marimess.

115

Biskop Neumann 1822 – 1848 var ein streng og bydande mann. Prestane ottast han meir enn dei elska han. Han var rasjonalist og hadde liten kyrkjeleg innverknad på Sunnmøre. Biskop Neumann visiterte fleire gonger i Haram, fyrste gongen i 1824. Då var det 25 år sidan siste visitas ved ein biskop i Haram. Han var heilt teken då han stod på øyane og såg havbåra som braut ute i fallgarden og ynskte berre at det skulle vore på ein rett stormdag. Biskop Neumann var serleg ihuga for å betra skulen og for å få skipa folkeboksamlingar. I visitasprotokollen for 1827 les ein: Biskopen opmuntret de tilstedeværende til at virke på den øvrige almue m.h.t. at få et nyt sognebibliotek anlagt med årlig bidrag av de gårdbrugende, hvilken sag anbefales prestens nærmere omsorg.

Det gjekk likevel ikkje så glatt å få skipa soknebibliotek enda ordførar Hatlemark tala varmt for saka i heradstyret. I 1844 ser det ljosare ut: Almuebibliotek fantes endnu ikke, men da man nu ved nedlæggelsen av Haram sognemagasinhus dertil har erholdt midler, vil man nu med det første skride til udførelse deraf.

Eit soknebibliotek vart skipa for Haram sokn, og kommunen nytta dei midlane som kom inn ved salet av magasinet på Kjerstad. Ordførar Hatlemark skaut sjølv privat pengar til. Men i 1854 er det likevel orsak til klage.

Prost Krabbe skriv då i visitasprotokollen:

Ingen fortegnelse fandtes over bøgerne og synderlig orden fandt ikke sted med hensyn til udlån, ligesom almuen ikke erlægger noget årlig bidrag til bibliotekets vedligehold.

Biskop Neumann og sokneprest Winsnes tykte og at det kom for mange småborn til kyrkja. I visitasmeldinga for 1841 les vi:

Støi og skrig af børn forstyrret andakten ved gudstjenesten. Man Vilde tilholde bygdevægterne som dørvogtere i kirken at bortvise dem som med små børn Vilde trenge sig ind i kirken, Iigesom medhjælperne opfordres til ordens bevarelse.

Ved visitasen same året vart det og bore fram ei anna klage, nemleg at

«helligdagen af adskillige misbruges til ufornødne reiser. De som befindes skyldige, må personlig tilholdes af sognepræsten og forklare det uværdige i deres opførsel.»

Men i 1854 lyder det:

Helligdagene overholdes og ingen misbruk eller andre laster angaves at være fremherskende.

Det sedelige liv Folket i Haram får ved dei fleste visitasar på 1800-talet ros for å vera moralsk høgtståande, arbeidssame, lovlydige, ærlege og godviljuge menneske.

Men på eitt omkverve er det ikkje berre vellæte.

Biskop Pavels skriv i dagboka si etter visitasen for Haram, halden i Borgund 1817: Både av ham (P. W. Nicoll) og av prost Birkeland gives Harams menighed det vidnesbyrd at de er Søndmøres solideste og beste mennesker.

Kun klages bestandig over ukyskhet som her må være rett slem, da hvert 5. til 6. barn alminneligvis er uekte.

116

Forutan medhjelparane frå Haram var det to prostar til stades (Birkeland og Baade) og sokneprest Nicoll. Prost Baade hadde visitert i Haram omlag kvart år i 30 år. Nicoll var oppvaksen i Haram frå første barneår.

I 1820 var det atter visitas for Haram i Borgund av di veret hindra biskopen frå å koma til Haram. Soknepresten og 8 medhjelparar frå Haram møtte fram og saman med prost og biskop skreiv dei under på denne fråsegna:

Hvad orden og sedelighed i menigheden angår, da erklæredes drukkenskab ei at være nogen herskende last, og den tilladte brændevinsbrænden ei at have havt nogen skadelig indflydelse på almuens moralitet. Derimod er løsagtighed alt for almindelig og hvert 5. eller 6. av de fødte barn er avlet udenfor egteskab. Soknepræsten og medhjelperne lovet at ha alvorlig indseende med at enhver barnefar som ei godvillig vil bidra til barnets underhold, angis for øvrigheden og lovlig forpligtes dertil…

Då Eilert Sundt var på sosiologisk granskingsferd i Haram 1856, tok han opp til etterrøking dette tilhøvet.

Han gjekk grundig til verks.

I 15-års bolken 1841-55 vart det født 55 born utafor ekteskap av i alt 572. 33 av dei 55 hadde framand far (far som berre mellombils hadde vore i Haram som gardsdreng eller roskar), 24 av dei 55 botna hadde framand mor (mor som mellombils hadde vore i Haram som tenestjente).

«Dette stemmer med en meget alminnelig erfaring at unge mennesker som kommer hjemmefra og ut til fremmede bygder, er mer utsatt til utskeielser av alle slags.»

Elles nemner Sundt at ca. 97 % av foreldra hadde butt på same garden, ofte i same huset, i tida før barnet vart født. Han nemner den skikk som fanst vidt utbreidt på Vestlandet at

«Unge af begge kjøn har sit natteleie i samme rum, på loftet, både hjemmeværende børn og tjenere.»

Men ein annan skikk, nemleg «nattefrieriet» som var vidt utbreidt i landet, fanst ikkje i Haram, seier Sundt, endå dørene til alle hus stod opne om natta og tilgjenget til loftet var fritt for så vidt.

Vidare legg han til denne opplysninga om foreldra til dei 55 borna: 19 av dei gifte seg med kvarandre etterat barnet var født, 20 gifte seg ikkje med kvarandre, vedkomande dei 6 andre foreldrepar hadde han ikkje fått opplysningar.

Konklusjonen til Sundt er:

«Forholdet i hovedsognet (Haram) er ikke så slemt som i mange andre bygdelag i landet.»

Elles skriv Sundt utførleg om det som etter hans syn var årsaka til mishøvet. Han nemner m. a. at det var vanskeleg for unge menneske å koma seg til jordveg.

Av di føresegnene den gongen baud at ein skulle ha jordveg for å kunne gifta seg, kunne det stundom gå lang tid før unge menneske kunne fylgja hjartans røyst og setja bu saman på lovleg vis.

I visitasmeldinga for 1870 er det sedelege livet skildra så:

Det egentlige nattløperi finder ikke sted i prestegjeldet. Frieriene skjer alltid ved mellemmenn, som her kalles budbærere. Pikerne har almindeligvis sitt nattleie på lemmerne i hjemmehusene.

De uekte fødsler er dess verre ikke få og går opp til 10 %. Om utroskap i ekteskapet høres næsten aldri. Varig uforlikelighet mellem ektefolk høres sjelden. Etter at dei store og gjennomgripande vekkingane sette inn i Haram sist i 1880-åra og fråhaldssaka slo igjennom for alvor, vart det og ein påtakeleg oppgang i det sedelege liv mellom ungdommen.

Ved visitasen i 1891 var det av 102 fødsler berre eitt barn som var født utafor ekteskap.

Og i 1903 les vi i visitasmeldinga: De uekte barns antall er meget lite.

117

Øl- og brennevinsdrikkinga Øl- og brennevinsdrikkinga var ved byrjinga av 1800-talet som visseleg lenge før i nokon mon regulert ved dei sosialt godkjende drikkeskikkane. At desse skikkane slett ikkje alltid var tenlege til å hindre misbruk og ovdrikk, seier seg sjølv. Tvert om førde dei med seg ein viss tvang til å vera med i drikkelag også for slike som ikkje hadde hug på drikk. Men dersom ein mann heldt seg etter dei rådande drikkeskikkane, vart han rekna for edrueleg. Av drikkeskikkar må fyrst og fremst nemnast juledrikkinga. Det var vanleg at dei i kvar manns hus hadde brennevin, og at dei bryggja øl til jul. Brennevinsflaska med ein sylvtomling stod i skåpet på veggen eller i vindauga. Kom det inn ein kjend bygdemann, så skulle han ha ein dram. Somme heldt på at det skulle vera to drammar «så mannen ikkje skulle gå skeiv utatt». Var det ein dei serleg ville visa merksemd, gjekk husbonden i kjellaren og tappa ei krus øl. Var det kaldt i veret, så vart ølet varma. På Ulla var 8 gardbrukarar. Der var det skikk at to og to gardbrukarar slo seg saman og «gav jul» dvs. var vertsfolk,- ein kveld i jula. Det vart såleis fire «storjuler» som dei gamle sa. I ei slik «storjul» fekk karane drikka som dei lysta av øl, men drammane var vel meir tilmåta. Kvinnene fekk mindre sterke drikkesortar og mindre krukker å drikka av. På liknande vis vart juledrikkinga praktisert på dei andre gardane og. Ein annan drikkeskikk var «vøkenattskipnaden». Gutane på dei fleste gardane fekk noko bygg som dei saman med dei andre gutane i bygda bryggja til øl. Brennevin kjøpte laget og, så der var rikeleg å drikka. Hjå ein av gardbrukarane i bygda fekk dei husrom til «vøkenatta». Jentene vart innbedne til «vøkenattsdans». Det vart så turing med drikk og dans både ei og to netter. Ved visitasen i 1878 er det klaga over denne skikken i Haram. I bryllaup var det alltid mykje drikking, både øl og brennevin. Dei som var glade i det sterke, heldt seg frampå og vart gåande i ein rus heile bryllaupet, som varde i tre dagar. Kjellarmannen,. som hadde med skjenken å gjera, hadde ei vanskeleg oppgåve med å passa på stordrikkarane. Kaggøl var ei tilstelling som likna på vøkenattskipnaden. Det var kring trettandaghelga at dei unge gutane drakk kaggøl. Gutane hadde då med seg øl i kagge. Brennevin hadde dei og. Dei kyrkjelege styremaktene dømde ikkje strengt om øl- og brennevinsdrikkinga fyrst på 1800-talet. Dei som heldt seg til dei vanlege drikkeskikkane, vart rekna for edruelege. I 1837 les ein i visitasmeldinga for Haram : Almuen er i alminnelighet edruelig og da kuns et eneste gjestgiveri er oprettet her i prestegjeldet, og orden overholdes samme steds, så forledes ungdommen ikke til forvillelse.

Det var Ingebrigt Løegh, kjøpmann på Ullahammar, som hadde fått dette privilegium på brennevinshandel.

I 1838 var avgifta for brennevinshandelen sett til 2 Sp. for året.

I 1862 fekk W. Svendsen og Hans Løgh privilegium på brennevinshandelen på Ullahammar etter tilråding frå formannskapet. I 1876 betalte dei 40 Sp. for året i avgift rekna etter ei årsomsetning på 1200 liter.

Frå 1860-1870-åra tek det kyrkjelege overtilsynet til å døma strengare om ovdrikkinga. I visitasmeldinga for 1870 les ein:

Bruken av brennevin og andre sterke drikker er omtrent som for 5-6 år siden. Almindeligvis bydes en velkomstdram til besøkende bekjendte. Bruken av brennevin under den almindelige arbeidssyssel, storfiskeriet undtatt, er sjelden. En mann, nemlig på Ullahammaren, er berettiget til utsalg av brennevin i småh. Ingen er ilagt bot for salg av øl. Brylluper varer ennu tre dager, og anskaffes 1 a 2 tønder brennevin og 5 a 6 tønder øl.

Det same er teke oppatt ved visitasen i 1878.

118

Kyrkjesongar Grytnæs melder i fråsegna om forkynnarverksemda si under vinterfisket i 1884:

Edruelighetsforholdene har vært gode undtatt på Ullahammer hvor udskjenkning finder sted. Det var opptil 400 framande fiskarar samla på Ulla i fisketida forutan dei som høyrde staden til, seier han. På Dryna i Vatne var det brennevinshandel. Denne handelen førde med seg ikkje lite drikking på Hildrestranda.

Då Eilert Sundt var i Haram 1856, gjorde han mange etterrøkingar om folkeliv og seder. Han gav ut ei lita bok om tilhøva: «Haram, et eksempel fra fiskedistriktene.» Han tok for seg og granska oppgåvene over dei som kom bort på sjøen ein viss tidbolk, og fann ut at dei fleste ulukker hadde hendt i mai månad. Han fekk mistanke om at dette hadde samanheng med byferdene, som folk helst gjorde på vårparten. Då kjøpte dei brennevin, og det kunne verka til at dei var mindre varsame enn vanleg under siglinga på heimvegen. Dette var ein djerv mistanke, men Eilert Sundt var ein ærleg granskar, som ikkje la serieg vekt på kva folk meinte om dei slutningar han kom til. Elles opplyser han at drikkinga no hadde minka i Haram. Rett nok hadde Harams-bøndene endå ord på seg for å kjøpa mykje brennevin. Når dei spurde etter prisar, var det ikkje spørsmål om kva det kosta for kanna, men for tynna. Dette høyrest skremeleg ut, men samanhengen var den, at fleire slo seg saman om eit større parti og kjøpte for heile året. Sundt syntest likevel at det var i meste laget, for dei bryggja øl og. Sundt rosar ikkje skikken med kaggøl og vøkenatt heller og vonar at det snart vert slutt med den.

I 1850 tok fråhaldsrørsla på Sunnmøre til. Den kjende ferdatalaren Anders Haave kom hit. I 1855 heldt han 43 fråhaldsforedrag, dei fleste på Sunnmøre. Året etter heldt han 57 foredrag på Sunnmøre og i Nordfjord. Han var haugianar og ferdatalar for Misjonsselskapet, men verka og for fråhaldssaka. Fråhaldsrørsla gjekk denne gongen berre ut på å få brennevinet bort, øl og vin kunne ein framleis drikka og likevel gjelda for fråhaldsmann. Då agitasjonen mot brennevinet tok fart, førde det berre til at øldrikkinga auka. Rett kraft i fråhaldsarbeidet vart det difor ikkje før fråhaldsfolket lærde at all rusdrykk laut bannlysast.

Misjonssansen veks fram Alt på 1700-talet hadde det stundom kome påbod frå kyrkjestyret om å halde pengeinnsamlingar til føremål som kunne kallast kristen misjon. Frå Haram vart det sendt pengar til misjonsverksemd i Bukarest og til den lutherske kyrkje i London og fleire liknande formål. Det var gjerne prosten som tok seg av pengeinnsamlingane innan prostiet, og sende pengane vidare til rette vedkomande. Sers ofte var det innsamling til prestar som hadde vorte sjuke, eller til kyrkjer som hadde lide skade. I 1820-åra veks dei fyrste foreningane for heidningemisjon fram i Noreg, dei fleste på Sørlandet og kring Oslofjorden. Etter opptak av misjonsforeininga i Stavanger skipa dei «Det Norske Misjonsselskap» i 1842. Skipingsmøtet bytte landet i fem krinsar. Den fyrste misjonsforeining på Sunnmøre var Ålesund misjonsforening, skipa 1843. Ho hadde den fyrste tida mellom 100 og 200 medlemer og heldt jamnleg minst eit møte om månaden i «almenskolens lokaler». I 1847 skipa presten Wraamann Ulstein misjonsforeining. Same året kom det fleire misjonsforeningar til, t.d. i Volda, Hjørundfjord, Vanylven, Skodje og Vatne. Misjonsforeiningane meldte seg inn i Trondheims krins. I juni 1847 heldt krinsen årsmøtet sitt i Molde.

119

Frå dette møte gjekk det sterke misjonsimpulsar vidt omkring i bygdene i Romsdal og på Sunnmøre, og den danskfødde misjonspresten Riis, som var hovudtalar på krinsmøtet, drog sidan omkring på Sunnmøre og tala misjonens sak. Men han kom ikkje til Haram. I 1850 var krinsmøtet lagt til Ålesund. Men alt i 1848 slo alle misjonsforeiningane på Sunnmøre seg saman og skipa «Sunnmøre fellesforening for hedningemisjon». Dette var den fyrste «fellesforening» i landet, og kom i åra frametter til å gjera mykje til at misjonshugen skaut vokster i bygdene på Sunnmøre. Det ser ut til at sokneprest Winsnes ikkje gjorde noko for å skipa misjonsforeining i Haram, men mange både menn og kvinner hadde nok vore med både på misjonsmøtet i Ålesund og på dei store fellesmøta. Det var presten J. K. Daae som skipa misjonsforeining i Haram. I rekneskapen for 1863-1864 les vi om den fyrste pengegåva til misjonen frå Haram : Frå Haram Misjonsforening ved pastor J. K. Daae 26 Spd. Året etter vart Haram misjonsforeining innmeld i Trondheims krins. Gåvene frå Haram auka jamt på i åra frametter. I 1883 stod Haram Mf. som nr. 19 i yting mellom dei 84 prestegjelda i Trondheims krins. Til krinskassa kom det året inn kr. 871,-

Kjende lekmenn på 1800 talet Frå gamalt av var det ein og annan gudeleg mann som var ivrigare enn dei andre til å samla folk til husandakt og lesa og be og mana folk til gudeleg liv. På 1800-talet kjenner vi fleire slike. Store-Knut på Rogne var ein av dei fremste. Vi har før høyrt korleis han åtvara presten Winsnes på Kjerstad.

Reit-Ola eller Ole Jetmundsen Alvestadreit var fødd i 1805 på Synnaland.

Han døydde som kårmann på Alvestadreit i 1875.

Eldste broren Jetmund Jetmundsen Sønderland var og ein gudeleg mann og vart ofte henta til sjuke for å lesa og be for dei.

Reit-Ola var ein uvanleg dugande forkynnar. Han heldt ofte husmøte på Hildrestranda og vidare utover.

Det fortelst at han ein sundag morgon stod opp og gjekk til fots til Vatne kyrkje og var med under gudstenesta. Etter gudstenesta heldt han ein gild tale til kyrkjeålmugen ute på kyrkjegarden. Gjekk så atter til fots den same vegen han var komen tilbake til Hildre. Skulemeister-Anders var og ein sers ihuga mann til å samla folk til husmøte og oppbyging.

Presten Daae hadde fått stønad av det offentlege til å løna eit par assistentar, som skulle tala Guds ord «for den fiskende almue» i fisketida. Med godkjenning av biskopen nytta han i regelen klokkarane til denne forkynnartenesta. Verketida var i regelen 24 dagar for året for kvar, og betalinga var 3.20 kr. for dag. Klokkar Strømme og sidan klokkarane Hans Vestre og M. I. Flem hadde kvart år denne «fiske--ærsbetjening».

Frå 1870 vart tenesta utvida så det vart sett tre mann til denne forkynnarverksemda. Etter framlegg av O. Barman sette biskopen Reit-Ola til som tridjemann.

Dette er den fyrste faste skipnad i Haram med forkynning ved lekmenn som hadde løn for arbeidet sitt.

120

Då Grytnæs kom til Haram i 1881, kalla Barman han til tenesta mellom fiskarane i Haram. Han var straks viljug, og under han nådde forkynnarverksemda mellom fiskarane høgdepunktet.

På Ulla samla han fiskarane i tranbrenneriet. Ofte trengde det seg 150-200 menneske inn i det tronge huset.

Også frå Fjørtoft kom det skriv til sokneprest Barman, underskrive av 8 mann, med bøn om at Grytnæs tok på seg «fiskeværsbetjeningen» i Fjørtoft og. Barman svara at Grytnæs fritt kunne verka over heile Haram sokn. I samband med fråsegna om verksemda for 1883 til sokneprest og biskop, søkte Grytnæs om stønad av det offentlege til å byggja eit samlingshus for fiskarane på Ulla med lesesal og møtesal. På Ulla måtte det vera ei oppgåve for det offentlege å gjeva stønad til eit slikt hus på same måten som statsstyret nokre år i førevegen hadde gjeve stønad til eit forsamlingshus i Sør-Gjeslingen, skreiv han. Men søknaden vart ikkje stetta.

Andreas Henriksen Grytnæs var nordmøring, fødd 26. mai 1842 i Øksendal. Han kom inn på seminaret i Troms i 1865, og tok eksamen der i 1868. I nokre år var han lærar i Lofoten (Lødingen). Seinare flytte han til Bjørnør i Sør-Trøndelag og var lærar og klokkar der i 8 år. I 1881 søkte han klokkarposten etter H. Vestre. Skulekommisjonen i Haram innstilte Lars Longva som nr. 1 og A. H. Grytnæs som nr. 2. Men stiftsdireksjonen sette Grytnæs i posten. I Haram kom Grytnes til å gjera sitt største og beste arbeid, til han søkte avskil i 1895. Grytnæs var flink gardbrukar og dreiv klokkargarden opp til eit mynsterbruk. Han viste folk korleis dei kunne få meir utav jordbruket enn før. Resultatet vart betre kår for gardbrukarane. Også for skulen gjorde Grytnæs mykje godt. Han hadde ei hand med i at skulehus vart bygde i alle krinsane i 1880-1890 åra. Ein flink lærar var han, godt likt av alle. Opplysning på kristeleg grunn var den store grunntanken som låg bak alt han gjorde både i skulestova og utafor. Heilt frå han gjekk lærarskulen hadde Grytnæs vore kristeleg vekt. Men gjennombrotet til full frigjort kristentru kom visstnok seinare. Då han kom til Haram stod han i si beste kraft. Han åtte uvanleg evne til å gripa og leia ei forsamling med orda sine. Ikkje minst dette var det som gjorde at han med ein gong vart rekna mellom leiarane for kristenlivet, ikkje berre i Haram, men på heile Sunnmøre. Det synte seg nok seinare at han skar ikkje alltid så djupt som han hadde lett for å finna ord, men ein hovding vart han til det siste. I Haram var han verksam som forkynnar ikkje berre dei 24 dagane han var leigd til å arbeida mellom fiskarane, men heldt tidt og ofte oppbyggingsmøte rundt på øyane i Haram. (Etter Handeland.)

121

Indremisjonen Indremisjon høyrer vi ikkje noko vidare om i Haram før Grytnæs kom hit. Men så mykje er visst at det fanst ein indremisjon der så tidleg som fyrst i 1870-åra. Reit-Ola var mellom dei drivande kreftene i dette arbeidet. I 1877 reiste ein mann etter oppdrag av indremisjonsvener i Haram til Skodje og Vatne for å få istand indremisjon der og. Frå 1881 er Grytnæs ein av dei førande mellom indremisjonsfolket. Den eldste indremisjonsforeininga på Sunnmøre var i Ålesund. Der samlast dei i Devold-salen til bedehuset vart reist. Etter kvart skipa dei indremisjonsforeiningar i Hjørundfjord, Volda, Ørskog og Norddal og andre stader på Sunnmøre. Frå 1871 skipa indremisjonslaga til eit «fellesmøte» etter mønster av fellesmøta som heidningemisjonen før hadde halde. Fellesmøta heldt dei om sommaren. Frå 1875 skipa dei til haustmøte i oktober. I 1881 var Grytnæs med på haustmøtet i Alesund, og dei valde han då til formann i ei nemnd som skulle arbeida for å skipa ei «Fellesforeining» av alle indremisjonslaga på Sunnmøre. Alt året etter kom fellesforeininga istand, og Grytnæs vart med i styret. Alt før hadde indremisjonslaga leigt predikantar til å reisa rundt og tala Guds ord. Ivar Furuholm frå Borgund var den fyrste. No leigde dei dessutan Mons Olsen frå Bergen. Frå 1883 tok Grytnæs til å reisa for Indremisjonen både på øyane i Haram, og når han hadde tid til det, vidare ut over Sunnmøre. Då det leid ut i 1880-åra vart det synbart for alle at trongen til å høyra Guds ord aldri hadde vore større på Sunnmøre. Den religiøse bylgja steig til ein mektig topp. Noko uvanleg stod føre. (Handeland) På Haram tok det til ei stor vekking i 1886. Forutan Grytnæs var der ein arbeidsformann på hamneanlegget på Haram, Hansen heitte han, som ofte heldt møte på Haram og Åkre. Heile krinsen vart som omsnudd på stutt tid. I omlag kvar heim fanst det ein eller fleire som vart rivne med og gav sitt hjarta til Gud. Etter innbyding av Grytnæs og indremisjonsvenene på Haramsøy la indremisjonen på Sunnmøre i 1887 fellesmøtet til Austnes, den 1. og 2. juni. O. Handeland skriv om dette: Veret var fint og det kom mykje folk, så kyrkja ikkje kunne røma alle. Dei måtte tala også andre stader. På talarar skorta det heller ikkje. Der møtte 6 prestar, og mange kjende lekmenn.

Alt på båtane som stemnde til møtestaden merkte dei åndeleg uro og lengting mellom folket. «På dampbåten som eg fylgde, vart det halde oppbygging,» skreiv presten Barstad. «Det var som det livde alle stader av spørsmål og svar. På møtet kom det fram endå sterkare. Guds ånd var over forsamlinga. Det merka ein snart. Vitnemåla kom einfelde og livande. Det var stor røre mellom folket både inne i kyrkja og ute på dei andre stadene der ordet vart forkynt. Noko som døde pausar fanst ikkje.» Ordet lydde med stor kraft, og frå møtet bar folk med seg vekkingsånda vidt ut over Sunnmøre.

Hausten 1887 kom P. G. Sand til Sunnmøre. Frå no tok vekkinga fart også i Ålesund, så bedehuset snart vart altfor lite endå det rømde 1200 menneske. Det var stilt når Sand tala, og det fylgde makt med orda hans. Guds ånd låg over forsamlingane.

Sand gjorde turar ut på bygdene og. Alt om hausten 1887 gjesta han Haramsøy. Folk strøymde til i så stor mengd at det fanst ikkje hus som kunne hysa alle. Sand var nå blitt så veikhelsa at han ikkje greidde å stå kveld etter kveld i tronge, låglofta, overfyllte stover, der lufta vart uuthaldeleg når det leid uti møtet. Ein gong tala han i ei løe.

Oftare og oftare vakna spørsmålet:

Kvifor kan ikkje lekfolk få tala i kyrkjene ? Vi eig då kyrkjene våre sjølv.

Dette er bakgrunnen for……

122

Striden om dei stengde kyrkjene som no kom opp.

Haram var einaste prestegjeldet der lekfolk hadde fått tala i kyrkja. At saka var aktuell alt i 1885, ser vi av at Barman det året skreiv til biskopen etter 20 eksemplar av forordninga om «utvidet adgang til benyttelse av kirkehusene». Denne forordninga gav m. a. misjonsprestar høve til å preika i norske kyrkjer. Barman skriv endå ein gong til biskopen og vil vita nøgje korleis denne forordning er å skyna. Det er tydeleg at det som for Barman ligg under, er om også lekfolk kunne tala i kyrkja. Alt i 1846 hadde Regjeringa gjeve løyve til at Det norske Misjonsselskap med Underavdelingar nytta kyrkjene til «forhandlingar» under sine års- og krinsmøte. Det er ikkje klårt om Barman uttrykkeleg gav nokon lekmann lov til å tala i kyrkja. Det finst ingen ting om det i prestearkivet. Men det er visst at han såg gjennom fingrane med det, og melde det ikkje til det kyrkjelege overstyret. Likevel fekk han ord på seg for å vera sterkt imot lekmennene. Det var serleg framferda hans under møtet i Austnes kyrkje den 2. juni 1887 som verka til det. Indremisjonen hadde fått leiga kyrkja på dei vanlege vilkår: At kor og preikestol stod avstengde. Barman hadde sjølve skrive søknaden og talt til at møtet måtte få halda til i kyrkja, og han var ansvarleg for at vilkåra som Regjeringa sette, vart fylgde. Då føremiddagsmøtet var slutt, drog Barman heim til Kjerstad til middag. Han kom då tilbake til Austnes kyrkje etterat ettermiddagsmøtet alt hadde teke til. Presten Grimnes stod nett og opna møtet med bøn. Han hadde stige opp i koret og stod fremst framme på golvet i kordøra. Då kom Barman gåande innover kyrkjegolvet, greip presten i armen og sa: Du må dog vise respekt for det 4. bud. «Bønnen blev derved avbrutt og presten forføydde seg bort. Det hele gjorde selvfølgelig et såre uhyggelig inntrykk,» skreiv Sunnmørsposten etterpå. Og bladet legg til: Altså statskirken innrømmes til forhandlinger, men en av statskirkens ansette og elskede prester skulle ikke ha lov til engang å stå på det ytterste trinn i koret og på forsamlingens vegne nedbe velsignelse over møtets forhandlinger. Hvor lenge skal det norske kirkefolk tåle disse sørgelige tilstander, som nok kunne finnes rimelige for hundre av år tilbake i tiden, men er for vår tid høyst utenkelige og umulige. Om hausten 1887 vart Haram kyrkje opna for Sand. Barman melde ikkje frå om dette til kyrkjestyret. Men då Sand ei tid etter tala i Havnsund kyrkje og i Borgund kyrkje og, sende presten der, Smith, melding til biskopen. Prost Moe som var ein god ven av vekkingsfolket i Ålesund, rådde biskopen til å taka mildt på saka. Det gjorde han og. I 1888 gav regjeringa etter opptak av statsråd Jakob Sverdrup lekfolk som hadde godt vitnemål om liv og lære, rett til å tala i kyrkjene når soknepresten gav sitt samtykke. Dermed dovna striden av om lekfolks rett til å tala i kyrkjene. Det var ei stor lukke for kristenlivet på Sunnmøre at striden om dei stengde kyrkjene fekk dette utfallet. Det er truleg at heile Indremisjonsrørsla hadde vendt seg bort frå kyrkja, dersom styremaktene med hard hand hadde slått ned på dei lekmenn som utan lov tala i kyrkjene. Det var ikkje radt få innan Indremisjonen som heldt på at vekkingsfolket burde skilja lag med kyrkja og gå sine eigne vegar. Dette vart i mange år frametter eit av dei mest brennande spørsmål i indremisjonen på Sunnmøre.

123

Indremisjonen byggjer bedehus Det var Grytnæs som tok opp tanken om å byggja det fyrste bedehuset i Haram. I møteboka for «Haramsøens misjonsforening» les ein: Da der i de senere år har vist sig ikke liden trang til at samles om Guds ord, opbyggelser og andre gudelige sammenkomster, hvorav frugten ble en ikke liden åndelig vekkelse, ble også trangen til et bekvemmelig og rummeIig lokale til sådanne møder mer og mer følbar. - Den 16. septbr. 1888 besluttedes at et bedehus skulle opføres på et for befolkningen bekvemt sted. I anledning heraf valgtes en byggekomite bestående av kirkesanger Grytnæs som formann, Rasmus E. Åkre som kasserer, Hans K. Haram, Bernt S. Haram, Petter L. Fjørtoft, Johan Åkerrem, Martinus L. Mydske, og Rasmus H. Ostnes.

I januar 1889 gjorde komiteen vedtak om å søkja skulekommisjonen om å få kjøpa ein tomt av klokkargarden. Men «andragende om afståelse af tomt til bedehus ble unådig optaget i skolekommissionen, ja af enkelte medlemmer mødt med bitterhed og uvilje, hvorfor flertallet bestemt negtet efter forslag af presten å gi andragende noen anbefaling til høyere vedkommendes indvilgelse.» Komiteen tok då mot eit tilbod om tomt på Rasmus E. Åkres eigedom. Den 6. mai la dei fyrste steinen til grunnmuren og den 12. september same året vigsla prost Moe huset «gående ut fra Luk. 5, 1-11 holdt han en lærerik og særdeles opbyggelig prediken, nedbad Guds velsignelse over huset, dem som skulle tale Guds ord deri, og dem som skulle høre ordet, ønsket likeledes at Kristi evangeIium altid måtte lyde rent til de troendes tugt og trøst samt befestelse i Jesu Kristi nåde, de uomvendte til vekkelse og omvendelse. Formannen i Fellesforeningen for Sunnmøre, skomager Bjørnsen åbnet og emissær Botolfsen afsluttet. - Fremmødt ca. 1200, som alle fik rum i huset.»

Den 28. oktober same året skipa Grytnæs Haramsøens indremisjonsforening, til å styre med bedehuset. Det vart og vedteke å halda møte ein eller to gonger kvar sundag og dertil kvar onsdag kveld. 1 1892 heldt Grytnæs 42 møte, Ole Haram 4 møte, sjømannsmisjonær Haldorsen 2 møte, kyrkjesongar Roald 1 møte. Etter Grytnæs valde misjonsforeininga lærar A. H. Alme til formann (1896). 1 1899 reiv stormen ned bedehuset. Indremisjonsforeininga bygde då huset oppatt i noko mindre målestokk, Nils Åkre var no formann i styret. Foreininga arbeidde både for Indre- og Ytremisjon, og har helst kalla seg «Haramsøens misjonsforening».

124

På Lepsøy var det og indremisjon alt tidleg i 1880-åra, og indremisjonsvener tok mot emissærar frå «fellesforeningen». I 1891 skipa indremisjonsvenene ei foreining. Formannen var P.O. Indrestrand, varaformann lærar J. Vadset, kasserar Nils N. Kjerstad. Suppleantar Gunder R. Farstad, Johan K. N. Lausund, Britanus Sæt. I grunnreglane som vart endeleg vedtekne på eit møte i skulehuset i 1896, er det fastsett at foreininga er dana etter «fellesforeningens formål». Soknepresten skulle vera sjølvskriven medlem. (Sidan brigda i 1909.) Årskontingenten skulle vera kr. 0,20. Mellom dei fyrste som vitja øya som talarar merkar ein seg emissær Botolfsen, Ivar Furuholm, Johannes Thorvig, Salomon Dyb, Per Nordsletten og Grytnæs. I 1894 vart Andreas G. Kjerstad formann. I 1896 bygde indremisjonen Lepsøy bedehus. Vigsledagen var den 26. oktober. Sokneprest R. Moe opna med bøn og heldt ei stutt utgreiing om arbeidet med å reisa huset. Deretter heldt prost Moe frå Ålesund vigsletalen, og skomakar Bjørnsen, formann i «fellesforeningen» avslutta. På festen om kvelden var kyrkjesongar Grytnæs hovudtalar.

På Hildrestranda bygde indremisjonen bedehus i 1901. Det var Bernt Hildre som stod som den drivande krafta i indremisjonen no. Salomon Røsvik, som var lærar i Hurla og Alvestad 1893-1897, hadde og gjort mykje for indremisjonsverksemda med han var der, og indremisjonen hadde rett god tilslutning.

125

Andre kristlege samskipnader og lag Den ytre sjømannsmisjon og Kinaforbundet fann vegen til Nordøyane i 1880-åra.

I 1889 vitja Johannes Solem Nordøyane og tala om misjonen i Kina. Likeeins emissær Knut Stokke.

I 1897 vitja emissær Ludvik Hope Haram. Han reiste då for indremisjonen, men vart stutt etter ei drivande kraft i Kinaforbundet.

Emissær i Kinaforbundet Reinesmo vitja Haram omlag same tida. På skipingsmøtet for Sunnmøre krins av Kinaforbundet møtte det fram mange vener av denne misjonen frå Haram, og S. Røsvik vart vald inn i krinsstyret.

… Den kristelege ungdomsrørsla fann vegen til Nordøyane i 1890-åra.

Likeeins Indre Sjømannsmisjon.

Pengegåver og misjonsverksemda Den store kristelege verksemda på misjonsmarkene og her heime kosta mange penger. Frå gamalt av var det vanleg å samla inn friviljuge gåver i kyrkjene ved å bera omkring offerpungen så dei som ville kunne leggja pengegåver i den. Sidan 1885 tok ein til med offer på alteret til ymse misjonstiltak (Heidningemisjonen, Schreudermisjonen, Santalmisjonen og frå 1891 til Ytre Sjømannsmisjon). Etter kvart som møteverksemda utanfor kyrkjehusa auka, tok dei til å samla inn friviljuge gåver også på slike møte. På Lepsøy tok dei i 1891 til å føra «kassabok for misjonerne». Ifylgje den kom det inn på eit møte ved Johan Sæter i ein heim på Lepsøy kr. 40,49. Liknande kollektar vart meir og meir vanleg både ved husmøte og større samlingar og stemner, og misjonsvenene i Haram var sers viljuge og offerhuga til å stø alle misjonstak. Elles kom det i bruk ei ny arbeidsform når det galt innsamling av pengegåver. Det var basarane. Den fyrste basaren ein veit om med visse i Haram var på Lepsøy den 6. juli 1891. Det var handelsmannen P. Indrestrand som tok opp denne arbeidsmåten, som sidan vart sers omtykt i det kristelege arbeid. På basar på Farstad same hausten kom det inn kr. 366,09, og på basar på Kjerstad året etter kom det inn kr. 313,98. Pengane vart skift mellom heidningemisjonen, Ytre sjømannsmisjon og Indremisjonen (Sunnmøre Fellesforening). Ved basaren for heidningemisjonen, skipa av kvinneforeininga på Lepsøy 20. september 1893, kom det inn kr. 389,63. Mange av laga for misjonsføremål ute og heime var utruleg verksame og mange misjonsvener gav trugne og offerviljuge tilskotet sitt til misjonen år etter år. Var enn råda lita, gav dei av det vesle dei hadde. Arbeidet som kvinnene utførde på møta sine og elles, må og nemnast. Trufast møtte dei fram kvar gong misjonslaget hadde møte så sant dei hadde høve til det, og streva med «gjenstanden» som skulle vera ferdig til næste basar. Formennene i misjonsforeningane og i kvinneforeningane hadde dessutan på seg å gjera møta kjende, yta hus og kost til predikantane som kom på gjesting og senda årsmelding og andre meldingar til krinsstyret. Predikantane fekk alltid fritt hus og fri kost med dei verka i bygda. Når møteverksemda strekte seg over ei veke eller meir, fylgde det både utlegg og arbeid med slikt eit opphald. Men det kunne og vera gildt å ha dei i huset. Mange av predikantane var både dugande talarar og opplyste menn. Dei hadde fare vidt og kjende framståande og leiande menn innan kristenfolket. Det fall difor mange lærerike samtalar rundt omkring i misjonsheimar når dei hadde kjende og kunnskapsrike predikantar til gjester. Mellom misjonsvenene på Skuløy (Flemsøy) sist på 1800-talet må nemnast Knut J. Rogne og kona hans, Kristine.

126

Elias Hansson Rogne var og sers verksam både i «Flemsøens misjonsforening», i Indremisjonsforeininga og i «Sjømannsforeininga». Ved sida av desse må nemnast Elias D. Longva. Han hadde og formannsyrke i fleire lag gjennom stuttare eller lenger tid. Båe dei to siste var og medhjelparar for presten. På Fjørtoft kunne ein nemna Knut Nilsson Fjørtoft. Han var ein dugande talar og ein god leiar for det kristelege arbeidet på øya. På Haramsøy var Rasmus Åkre, Ole J. H. Haram, Nils N. Åkre og Kristofer H. Ostnæs mellom dei mest trugne i arbeidet for indre- og ytre misjon og fråhaldssak. På Hildrestranda stod Bernt Hildre som ein gild og vyrd leiar i fleire kristelege samskipnader og lag. Han var bedehusmann og kyrkjemann. Arbeidsdagen hans tok til i 1890-åra, og han heldt trufast ut til han døydde i 1939. Ved sida av dei meir kyrkjeleg og lutherske misjonssamskipnadene som er nemnde ovanfor, tok det til å koma predikantar frå krinsar som representerte eit meir reformert syn. Menn som representerte eit baptistisk syn kom knapt til Haram som forkynnarar så tidleg som på 1800-talet. Derimot var det ikkje så få som halla til frimisjonen sitt syn, og dette synet fekk inngang nokre stader i Haram, sers på Skuløy (Flemsøy) og Fjørtoft. Ein ser altså at stoda var ei heilt anna i det kristelege liv ved slutten av 1800-talet enn i byrjinga. Då var presten endå den einaste kristelege predikanten i prestegjeldet, og omlag einerådande i alt som hadde med kristeleg verksemd å gjera. Lekfolk hadde ikkje høve til noko sjølvstendig verksemd i kyrkjelyden, ja konventikkelplakaten forbaud kristeleg forkynning ved lekfolk når ikkje presten var til stades og førde tilsyn med den. Den offentlege gudstenesta i kyrkja stod som den einaste større samling om Guds ord, og der var det alltid dei geistlege som preika. Mot slutten av hundreåret var det reist bedehus som kunne taka mot store samlingar både på Åkre, Lepsøy og Hildre. Ei sterk og livsfrisk lekmannsrørsle hadde vakse fram. Predikantar med folkeleg og eldhuga forkynning drog omkring frå bygd til bygd og preika mot vanekristendom og vanealtergang. Mange av dei hadde ei stor evne til å leggja Guds ord inn på hjarta til det jamne folket. Kristendommen vart meir enn før ei makt i folkelivet og skapte ein rik kristeleg aktivitet i foreiningar og arbeidslag for misjonstiltak både heime og ute.

Totalfråhaldsrørsla veks fram Den gamle måtehaldsrørsla gjekk i grava i 1870-åra. Eit nytt syn på fråhaldsarbeidet braut seg fram med «Det norske totalavholdsselskap» (Asbjørn Kloster). Denne fråhaldssamskipnad fekk form i 1859, men kom ikkje til Sunnmøre før i 1878. Då vart «Ålesund totalavholdsforening» skipa. I 1881 var medlemstalet over 500. Mange skreiv seg inn i Losje «Brodersinn» av I.O.G.T. som vart skipa i byen i 1880. I 1884 fekk Elias Sæter lærarpost i Ålesund, og tok straks til å verka for fråhaldslag både i byen og ut over bygdene. Fråhaldsrørsla gjekk i regelen hand i hand med den kristelege vekkingsrørsla og fekk mykje av si makt frå den. I 1885 freista ein fråhaldstalar å skipa eit fråhaldslag på Haramsøy, men laget gjekk inn mest med ein gong. Men etter den store vekkinga i 1886, fekk Grytnæs skipa «Haramsøens totalavholdsforening». Alt fyrste året hadde laget 140 medlemer. Grytnæs var formann. Mest kvar einaste huslyd på øya var representert med eit eller fleire namn på lista. Men merknadsrubrikken syner at det har vore ymse vonbrot. Såleis finn ein ved 16 namn merknad om broten lovnad i ei eller anna form.

127

I 1889 sa Grytnæs frå seg formannsyrket, og Nils N. Aakre vart vald til formann i staden hans, og stod i dette ombodet til han døydde i 1935. Det var ein lang arbeidsdag på heile 46 år. Og han var ikkje ein vanleg formann. Han la ofte sjølv ut medlemspengane for lemer som sat tungt i det, og i tider då laget arbeidde tungt, reidde han ofte ut av eiga kasse det som skulle til. Omkring kr. 900,- gav han på denne måten til laget i si formannstid. Like storgjæv var han elles på så mange andre omkverve og. På Hildrestranda skipa dei det fyrste fråhaldslaget i 1889. Det var Bernt P. Hildre som gjorde opptaket. Laget har vore i gang heile tida sidan med eit etter måten stort medlemstal. På Fjørtoft skipa dei totalfråhaldslag i 1885. Knut N. Fjørtoft gjorde opptaket her og vart den fyrste formannen. På Fjørtoft og var fråhaldsrørsla ei frukt av den religiøse rørsla. Laget gjekk til 1926. På Harøy skipa dei fråhaldslag i 1888. Det var emissær, seinare misjonær i Kinaforbundet, Knut Stokke som tala saka og fekk dei fyrste medlemene innskrivne. Den fyrste formannen i laget var lærar P. B. Kristvik, som var ei eldsjel for saka. Laget hadde medlemer både frå Myklebust og Uksnøy ei tid. På Lepsøy skipa dei fråhaldslag på same tid som på Fjørtoft. Nils H. Sæt var ei drivande kraft i arbeidet i laget, som har vore i gang heilt til det siste. Nokre år seinare, fram mot hundreårsskiftet skipa dei losje av I.O.G T. I mange år var Peter N. Farstad ein leier i losjen. Båe desse laga gjorde mykje godt arbeid mellom ungdomen. På Skuløy (Flemsøy) skipa dei fråhaldslag omlag på same tid, men møteboka er bortkoma, og pålitande opplysningar frå den eldste tida kan ein ikkje no finna. Elias H. Rogne var i mange år formann. Kring 1910 gjekk laget inn, men det vart nyskipa 1. juni 1916 ved E. Sæter og det fekk på stutt tid 93 medlemer. Karl Rogne vart formann. Lagsarbeidet gjekk godt ei tid. Dei gamle drikkeskikkane sat utruleg faste. Endåtil gode fråhaldsfolk kvidde seg for å taka heilt bort all skjenk av brennevin ved ymse festtilhøve. Serleg var det vanskeleg å få bort bryllaupsturinga.

På ein fest i Hildrestranda fråhaldslag og Losje «Samband» i Hildre bedehus 1907 vedtok dei denne fråsegna: «Limerne … er heilt samde um at det aa bruka rusdrykk i brudlaup er til ovleg stort mein for avhaldssaki sin framgang i bygdi. Dei er og samde um ikkje aa stydja denne brudlaupsskikk ved å vera i brudlaup med rusdrykk i - men vil gjera kva dei kan og telja folk frå bruka rusdrykk i brudlaupi sine.» Betringa kom etter kvart så det synte seg at arbeidet bar frukt.

I 1895 røysta Ålesund ned samlaget. Dermed miste og kjøpmennene retten til å selja brennevin. I Haram forbaud heradstyret i 1885 all handel med brennevin innan heradet for andre enn dei som «måtte vinde bevilgning på sådan næring». Brennevinsutsalet på Ullahammar slutta i 1886. Den kjende fråhaldstalaren Elisabeth Edland vitja Haram kring 1895. Sokneprest Moe let henne tala i kyrkjene både på Haramsøy og på Fjørtoft. Båe stader var det svært stor tilstrøyming av folk.

128

9. Den nye kyrkja på Austnes

Alt kapellanen Leem hadde hatt planar om å gjera Austnes til kyrkjeleg sentrum for Haram. Det same meinte og presten Abelseth. I kallsboka skriv Abelseth om Leem; Af hans efterladte papirer sees at han har gjort ansøgning om Osnæs til præstegård, beropende sig paa en allerede given favorabel resolution derom. At denne projekt ei er kommen til virkelighed, skjønt det var fornødent at både kirke og præstegård burde have været flyttet til Osnæs, slutter jeg at opsiddernes lamentationer og bønner hos hr. Leem har været aarsagen hertil. Under visitasen i 1820 heldt biskop Pavels sterkt fram at flytting til Austnes burde setjast i verk så snart som råd var. Men det ser ut til at allugen ikkje har vore sers glade for å måtte gå til denne kostnaden. Gong på gong kjem biskop og prost tilbake til saka ved visitasane, og oppmodar soknefolket til å gjera alvor av byggeplanane.I 1831 meinte biskopen at den gamle kyrkja endå i nokre år kanskje kunne stå dersom ikkje «altfor hårdt veir skulde anfalde den». Men det var viktig å førebu seg på å byggja ny kyrkje ved å leggja til sides pengar, utlikna på kyrkjeeigarane etter matrikkelskylda, så ein kunne ha kapital for handa når det vart naudsynt å gå til oppføring av den nye kyrkja. 1 1833 skadde lynet kyrkja og fleire og fleire innan ålmugen kom no til det resultat at det var truleg best å byggja ny kyrkje på Austnes. 284 Spd. var innsamla til den nye kyrkja. I 1836 kravde prosten fortgang med saka. I visitasprotokollen les ein: Almuen var betenkt på at bygge ny kirke. I den anledning samtalede prosten med almuen på kirkebakken. De fleste var enige om at bygge den ny, og flytte den til Osnæs, som ansaaes mer beleilig end den nuværende plads. 12 mænd bleve udvalgte, som skulde tale i Almuens sted på visitasmødet. Disse mødte ved bemeldte møde og vedtoge at materialer til den nye kirke skulde begjæres at indkjøbe og fremskaffes førstk. vinter for det første for de allerede indkomne penger omtr. 450 Spd. Hvis dette ikke blir paabegyndt til bestemt tid, bliver den nærværende kirke repareret gjennom vedk. øvrighed og alt behandlet på strengeste og kraftigste måde. Angående Plads til den nye kirke og kirkegaard skulde det nødvendige snarest mulig bestemmes og besørges avgjort gjennom vedkommende.»

129

Under visitasen i 1836 ved biskop Neuman (3. juli) er dette protokollert om kyrkjebygginga: Haram hovedkirke er bestemt til endnu denne sommer at nedbrydes som ubrugbar af ælde, og deretter en ny kirke oppføres på en beleilig tomt, hvortil er udsett gården Ostnæs, og hvortil tømmer allerede er hugget, for derefter at bygge den nærmest i overensstemmelse med kirken på Hareide, hvilken form almuen fortrinlig ynder, dog med de modifikasjoner som måtte ansees fornødne. Til sådan tomt for kirken og den dertil hørende kirkegaard, hvilken vil udfordre omtrent 4000 kvadratalen vil der efter nøie undersøgelse blive at bestemme om den lavere strand ved gården Ostnæs dertil skal benyttes, eller om der er nogen tilstrekkelig grund til at opføre den på en høyere liggende flade. Dette vil bero på dybden av den jord hvor kirken skal bygges, og hvor tomten har dybest jord, bør den foretrekkes. Til inventaret har den fratrædende prest Nicoll foræret en brødæske av sølv, som siges at veie 18 lod. Af kirkens inventarium som skal anvendes i den nye kirke, formente biskopen at den gamle altertavle burde sættes til side og ombyttes med en ny og simplere.

Noko strid var det nok ute mellom soknefolket om kvar kyrkja skulle stå. Haram, Åkre, Ulla, Flemsøy og somme frå Lepsøy ville ha kyrkja bygd i Åkre-skaret. Hildrestranda og Fjørtoft meinte likeeins som Rogne- og Nogva-folket at Rogneholmen ville vera den laglegaste staden. Men alle bøygde seg for kravet som hadde vore framme på visitasane gong på gong om at den nye kyrkja skulle byggjast på Austnes. Derimot fylgde ikkje kyrkjeeigarane biskop Neumans råd om å få ei ny altertavle. På møte den 5. juni gjorde representantskapet vedtak på vegner av kyrkjeeigarane om at den lut av materialane frå den gamle kyrkja, som kunne nyttast i den nye, skulle verta nytta oppatt. Ettertida har serleg grunn til å vera glad for at dei gamle verdfulle eignalutane av inventaret i gamlekyrkja vart redda over i den nye.

130

Altertavla, preikestolen, det gamle osculatoriet, og dei heilage kara tok kyrkjeverja omhugsamt vare på og sette alt på plass i den nye kyrkja. Men elles var det ikkje mykje av materialane i gamlekyrkja som kunne nyttast oppatt. Den gamle gapestokken som stod ved kyrkjegarden på Haram, kom heller ikkje til Austnes. Alt i 1824 hadde biskop Neumann sett seg forarga på den: «En gabestokk med halsjern findes anbragt indenfor kirkegårdens hegn. Da dette forekom biskopen og enhver i møtet forargelig, så ble det lensmanden pålagt snarest mulig at besørge samme flyttet udenfor kirkegårdens hegn.»

Den nye kyrkja fekk 600 sitjeplassar. Sakristi og barnerom vanta. Tårnet var heller lite. Men her fekk den gamle kyrkjeklokka plass. Taket dekte dei med Stein. Ut på hausten 1838 stod den nye kyrkja ferdig. Vigsledagen var helgemessundag 4. november 1838. Prost Kaurin frå Ørskog vigsla kyrkja på biskopens vegner. Den nye kyrkjegarden kring kyrkja vart vigsla samstundes. Då prosten året etter visiterte ved kyrkja, skreiv han: «Indhegningen af kirkegården er påbegyndt. Alt hvad kirken selv angår er i udmerket stand. Dette arbeide vidner om kyndige bygmestre og tillige om god vilje og sans for det kirkelige hos Harams almue.»

Tidene var enno slik at det måtte kjennest som ei svær økonomisk påkjenning å byggja kyrkje. Forutan dei pengane som på førehand var innsamla, laut kyrkjeeigarane seg imellom likna ut 3753 Spd. 1 ort og 22 sk. Alt etter skylda på bruket fekk dei fleste gardbrukarar å svara mellom 20 - 45 Spd. Dei fleste på Myklebust, Uksnøy og Akre betalte 28 Spd.

På Myskja, Ulla, Longva, Haram og på Hildrestranda svinga ytingane mellom 36 og 22 Spd. på kvar brukar. På Longvanes var avgifta 45 Spd. Dei fleste småbrukarar slapp frå det med ei avgift under 10 Spd.

Mindre gardsbruk og plassar vart pålagde ytingar som låg mellom 9-21 Spd. såleis mange bruk på Hellevik, Kjerstadstøl, Longvastøl, Otterlei, Nogva, nokre bruk på Farstad, Flem og Alvestad.

I 1854 fekk kyrkja ein ny messehakel av raudt klæde, og raudt klæde vart lagt om knefallet ved alteret og om kanten på preikestolen. Same året måla dei kyrkja kvit innvendig. Sommaren 1841 hadde dei kvitmåla henne utvendig.

I 1874 gjorde heradstyret vedtak om å løysa inn kyrkja for kyrkjelyden. Alle kyrkjeeigarane fekk kyrkjepartane sine betalt i åra 1874-1877. Innløysingssummen dekte ein ved å selja noko av kyrkjegodset. Dette vedtaket vart approbert ved kgl. res. 14. oktober 1876. For bruket på Ulla fekk kyrkja kr. 4201, for bruket på Flem kr. 3420, for bruket i Ertresvåg kr. 1700. Sidan selde dei etter kvart alle bruka som høyrde kyrkja til.

I 1878 laut ein større reparasjon på tårnet til. Samstundes bygde dei galleri langs med langveggene på kyrkja og sette opp prestesakristi og barnerom.

Då den gamle kyrkjeklokka fekk ei sprunge i 1890, kjøpte dei inn ei ny stor og god klokke frå Bochumer Verein i Ruhr-distriktet. Diameteren er 94 cm. Tonehøgda er einstrøken b.

Eit par år etter fekk kyrkja det fyrste orglet sitt. Det var eit orgelharmonium levert av orgelbyggjar Ludvig Vestre.

131

Alt før er fortalt om at korntienda til kyrkja fall bort tidlegere herinne.

I 1845 og 1848 kom det to lover som tok bort fisketienda og. Fisketienda hadde etter reformasjonen vore skift mellom Kongen (staten) , kyrkjene og presteskapet. Ved dei nemnde lovene vart det no fastsett at fisketienda til staten skulle falla bort utan vederlag. Men kyrkjene og presteskapet skulle istadenfor fisketiende få eit årlig vederlag av fisketiendefondet. Dette fondet skipa dei to lovene ved å leggja ei avgift på all fisk som vart ført ut av landet (turrfisk, klippfisk, saltfisk, rogn og tran).

I 1874 var fondet stort nok til å greida fisketiendevederlaget til kyrkjene og presteskapet ved den årlege rentevinninga. Frå same tid får då både Haram kyrkje og soknepresten denne yting utbetalt i reide pengar frå Fisketiendefondet som vert forvalta under Opplysningsfondet. Etter søknad frå oppsitjarane på Fjørtoft, gjekk sidan 1/5 av fisketiendevederlaget åt Haram kyrkje over på Fjørtoft kyrkje.

I 1897 kom det ny lov om kyrkjer og kyrkjegardar.

Det viktigaste nye som denne lova skipa til, var kyrkjetilsynet. To heradstyrevalde medlemer saman med presten skulle utgjera dette tilsynet, som frå no av skulle vera kyrkjeverja sin nærmaste overordna, og dessutan gjera vedtak om kven som skulle få nytta kyrkja til oppbyggingsmøte, konsertar, stemner o. l.

132

Sokneprest Gregor Barman tok i kyrkjetilsynet opp tanken om å få kyrkjeinteriøret kunstnarleg dekorert.

I 1911 gjekk tilsynet til heradstyret med på ein plan utarbeidd av kunstmålar Lars Osa.

Sokneprest Barman drog sjølv til stiftsdireksjonen med heradstyrevedtaket og fekk det approbert. Same året kunne arbeidet taka til. Heile kyrkjeinteriøret med vegger, tak og benker fekk no den storfelte dekorasjon i harmoniske fargar, som med eitt slag gjorde Haram kyrkje til ei av dei vakraste landskyrkjer på desse kantar. Altertavle, altar og preikestol fekk att dei fargane dei opphaveleg hadde hatt. Lars Osa fekk stor ros for dette arbeidet. I det skriftet som kom ut til 94-års dagen hans (1954) har han sjølv skrive utførleg og fengslande om dette arbeidet i Haram kyrkje. Målar. Johan Flem assisterte og fullførde etter tilvising frå Osa den siste luten av dekorasjonen på gallerifronten. Omlag samstundes gjorde heradstyret etter framlegg frå kyrkjetilsynet vedtak om å kjøpa inn. eit nytt kyrkjeorgel. Orgelbyggjar Vestre og eit par kjende organistar sette opp planen for disposisjonen. Orglet fekk to manual og pedal, og orgelbyggjar Vestre leverte eit framifrå instrument på 16 stemmer til kyrkja. Det har ein sers vakker og mjuk klang.

I 1939 fekk orglet elektrisk vindtilførsel.

I 1920 kom lova om sokneråd. Gjeremåla til kyrkjetilsyna gjekk over på sokneråda.

I 1927 gjorde kyrkjelyden etter framlegg av soknerådet vedtak om å føre inn den nynorske salmeboka istadenfor Landstads. Alt under sokneprest Arstein hadde kyrkjelyden ført inn nynorsk liturgi.

I 1939 kom lov om innløysing av laus landskyld og jordavgift. Også desse avgiftene vart no innløyste og gjorde om til kapital, som gjekk inn i kyrkjefondet. Berre rentene av dette fondet kan nyttast.

Alt kyrkjegodset var selt for lenge sidan. Mykje av kyrkja sitt faste kapitalfond hadde vorte nytta til kyrkjegardane på Longva og Lepsøy, noko og til kyrkjegarden på Hildre.

Dekorasjonane og kyrkjeorglet hadde og kosta store summar. Samstundes gjekk fisketiendevederlaget sterkt ned som fylgje av den låge rentefoten i 1930- og 1940-åra. Kyrkja maktar difor ikkje lenger å svara sine utgifter sjølv, men må år om anna ha tilskott av soknekassa.

I 1940 fekk kyrkja elektrisk ljosinnlegg etter ein plan som var utarbeidd av arkitekt Grimnes.

Etterat både Lepsøy og Hildrestranda har fått eigne samlingshus til gudstenester, er det sjeldnare at folket frå desse landa reiser til kyrkja på Austnes.

Men folketalet på Haramsøy har auka så mykje, at dei kan fylla kyrkja åleine når dei møter nokonlunde mannjamt fram.

Frå Ulla og Haram nyttar dei no helst bil og buss når dei skal til kyrkja, og etterat Ullasund bru vart ferdig, nyttar dei og bil og buss frå Flem, Longva, Rogne og Nogva. På store høgtidsdagar, stemnedagar og på konfirmasjonssundagen kjem det framleis folk til kyrkja sjøvegen. Det er eit vakkert syn å sjå når store, gilde motorbåtar med signala til topps og alle fullsette av festkledde stemnefolk styrer mot kyrkjestaden over sommarstille fjordar.

Kyrkjegarden på Austnes har fleire gonger vorte utvida.

I 1938 kosta folket på Haramsøy sjølv utvidinga. Ei ny utviding kom i 1966, og det vart sett opp ein vakker mur kring det nye feltet, som hadde ein storleik på omlag 3 dekar.

I 1938 høgtida kyrkjelyden 100 års jubileet for Haram kyrkje.

Biskop Fleischer var til stades og heldt hovudtalen. Samstundes avduka han ein minnestein over fiskarar og sjøfolk som hadde sett livet til på sjøen i hundreårsbolken.

Arne Myskja arbeidde steinen og sette han opp.

133

Anton Flem laga eit vakkert relieff av ein Sunnmørs-otring, innfelt i steinen. Ei koparplate fest til steinen syner namna på dei som kom bort.

134

Eigne bilder tatt 2018

I 1945 sette kyrkjelyden opp ein liknande minnestein over dei som miste livet ved krigshendingar under den siste heimskrigen.

Etter krigen er desse arbeida med kyrkja fullførde:

Hausten 1955 vart kyrkja måla.

Innvendig var fleire større arbeid fullførde. Golvet vart dekt med asbestplater og deretter med linoleum. Benkene vart tekne ned og ryggen på benkene fekk ei meir skråttståande stilling, slik at dei vart mykje betre å sitja i. Det elektriske ljosinnlegget er sett istand med vakre lampettar og ei ljosekrune av messing. Den siste er ei gåve frå Antonette Øverland.

Elektrisk oppvarming ved varmerøyrer som går under benkene kom istadenfor omnane. I alle vindaugo i kyrkjeskipet vart det sett inn dobbeltglas (antikkglas). Nye ytterdører kom istadenfor dei gamle. Haramsøy Husmorlag gav samstundes eit sers vakkert og kostesamt teppe til golvet innafor alterringen. Orgelbyggjar Vestre bygde om kyrkjeorgelet (1964). Det er no elektropneumatisk med kjegellader og med 16 stemmer, fordelt på to manual og pedal.

To vakre ljosestakar fekk og kyrkja av Haramsøy Husmorlag og eit vakkert golvteppe som dekkjer heile midtgangen og sidegangen i kyrkjeskipet. Stoler vart innkjøpt til bruderom og sakristi. I vindaugo i koret er det og sett inn doble glas og her er nytta grønt katedralglas. Riksantikvar og Kyrkjedepartement hadde føreåt gjeve samtykke til alle desse vølingane.

135

Kyrkjeverge-ombodet Den eldste kyrkjeverja me kjenner til, var kapellanen på Kjerstad, Engelberg Josefsen Rødberg 1659-1693.

I 1695 er det nemnd ein ombodsmann N. Pedersen. Elles var det stundom to kyrkjeverjer for Haram kyrkje.

Det var venteleg den store arbeidsmengda med å krevja inn landskyld, tiend og bykselavgifter i det vidstrakte soknet og vidare utover, som gjorde dette turvande

I 1708 er nemnd ein ombodsmann Hans Hansen Wingaard.

I 1714 Ole Pedersen og Rasmus Pedersen Haram.

I 1724 til 1777 stod eigaren Jørgen Høeg føre både vedlikehaldet av kyrkja og stjorninga av kyrkjegodset. . Frå 1878 var Povel Bodvardsen Haram og Gunder Olsen Haram kyrkjeverjer. Istadenfor den sistnemnde kom Hans Pedersen Haram. Han er nemnd som kyrkjeverje saman med Povel i 1802 og sidan under kyrkjebygginga i 1838. Sidan har desse vore verjer for Haram kyrkje:

Ole Pederson Ostnæs 1839-1853 Martinus L. Mydske 1853-186. Rasmus K. Haram 18..-1888 Ole M. Mydske 1900-1915 Johan J. Austnes 1916-1940 Elias Åkre 1941-1958 Nils Longva 1958-

136

Klokkarar i seinare tid:

Laurits Rørvik 1895-1929 Karl Rogne 1929-1940 Arne K. Myskja 1940-1961 Lars J. Austnes 1963-

137

Organistar:

Rasmus Godøy 1904-1916 Nils Åkre 1917-1947 Jon Remme 1947-1970 Karsten Solem 1971-

Kyrkjetenarar:

Knut P. Åkre Johan J. Austnes Torstein Remme Hans I. Austnes Nils K. Longva

Folketal på Haramsøy:

1759: 319 1855: 362 1875: 400 1890: 527 1900: 533 1910: 640 1920: 736 1930: 791 1946: 809 1970: 810

138

139

Eigne bilder tatt i 2018

140

10. Den nye kyrkja på Fjørtoft

Ved alle visitasar utigjennom 1850-1860-åra hadde biskop og prost oppmoda oppsitjarane på Fjørtoft, Myklebust og Uksnøy om å byggja ny kyrkje på Fjørtoft. Men det melde seg mange innfløkte spørsmål i samband med dette tiltaket. Gardbrukarane i kapellsoknet var medeigarar i Haram kyrkje. Nyleg hadde dei vore med og bore tunge utlegg til å byggja den nye kyrkja på Austnes. Skulle dei no verta tilplikta å byggja endå ei kyrkje? Det fann dei lite rimeleg. Dei meinte at i så fall måtte det verta ei sams sak for kyrkjeeigarane i heile soknet å byggja kyrkje på Fjørtoft likeeins som det hadde vore ei sams sak for dei alle å byggja kyrkja på Austnes. I 1866 sette oppsitjarane på Fjørtoft fram krav om dette. Men møtte avslag frå hovudsoknet. Så kravde oppsitjarane på Fjørtoft at kapelldistriktet måtte verta eige sokn og få utløysing av hovudsoknet for eigedomsretten i Haram kyrkje. Også dette møtte avslag i heradstyret (1866).

141

Folketalet i kapellsoknet var ikkje så stort, så det ville falla sers tungt for folket der å byggja kyrkje utan hjelp frå nokon kant.

Denne tabellen viser framvoksteren i folketalet: 1759: 134 1800: 196 1815: 203 1825: 215 1835: 238 1845: 287 1855: 318 1865: 340 1875: 406 1890: 456

Stiftsdireksjonen talde då til at kommunestyret tinga med kyrkjeeigarane i kapelldistriktet kvar for seg. Stiftsdireksjonen rekna med at mange kyrkjeeigarar ville vera viljuge til å overdraga eigedomsretten sin i Haram kyrkje «til soknemenigheten» til ein rimelegare pris enn dei hadde kravt i samband med ynskemålet om å verta eige sokn. Stiftdireksjonen nemnde og at heradstyret «på menighetens vegner» kunne selja frå hovudkyrkja så mykje kyrkjegods som turvtest til å dekkja innløysingssummen. Etter denne lina gjekk så heradstyret fram, og gjorde i 1874 vedtak om å «innløse kirken for menigheten». Dei private kyrkjeeigarane både i kapellsoknet og i hovudsoknet fekk kyrkjepartane sine betalt i åra 1874-1877. Betalinga var 24 spd. for kvar skylddalar. Denne betalinga for kyrkjepartane i Haram kyrkje vart til stor hjelp for oppsitjarane i Fjørtoft når dei no skulle byggja ny kyrkje.

142

Gjennom sokneprest Batman søkte oppsitjarane om eit tilskot av Opplysningsfondet. Stortinget løyvde kr. 1600.- godkjent ved kgl. res. 29. mai 1879. Haram heradstyre løyvde kr. 1600.- av hovudkyrkja sine midlar. Sjølv hadde kapellkassa kr 1460.- som for det meste var innsamla mellom folket i kapelldistriktet. Arkitekt Henrik Nissen leverte teikningane til den nye kyrkje. Dei vart approbert av Kongen 4. mai 1878 med det brigde at tårnet skulle verta noko mindre enn arkitekten fyrst hadde gjort framlegg om. Brørne Remme frå Samfjorden laga murane, og Knut L. Stokkeland var byggmeister for det nye kyrkjehuset. Kyrkjedepartementet dekte arkitekthonoraret kr. 180.- Gardbrukarane på Fjørtoft, Myklebust og Uksnøy gjorde den 3. juni 1879 semje om å bera utgiftene ved oppføringa og med vedlikehaldet. Semja vart tinglyst som hefte på alle gardsbruk, 45 i talet, og dessutan på 3 bruk med utabygds eigarar. Til å greida byggjekostnadene likna dei ut i 1878 kr. 44.- på kvar skylddalar, tilsaman kr. 2708,56. I 1879 likna dei ut kr. 40.- på skylddalaren, cg i 1881 det same, tilsaman kr. 2462,33, og i 1882 likna dei ut kr. 10.- pr. skylddalar, i alt kr. 616.- Frå same tid fekk Fjørtoft kapell av Haram heradstyre løyvt 1/5 av fisketiendevederlaget til hovudkyrkja. Denne summen svinga mellom kr. 225 og kr. 251 for året. I mange år var det ringt fiske og det var tungsamt for mange gardbrukarar å svara avgifta til kyrkja. Siste utlikninga gjorde dei i 1892 med i alt kr. 2304.- Den samla utlikninga var då nått opp i kr. 14 001,87 eller kr. 227.- pr. skylddalar. Dertil kom 120-125 pliktarbeidsdagar pr. mann. Utlikninga på brukarane låg på mellom kr. 500.- og kr. 800.- etter skylda på bruka. Det var såleis eit stort økonomisk lyft folket tok på seg då dei bygde kyrkja på Fjørtoft. I mange år fekk dei ikkje offentlege lån på eigedommane sine av di dei ikkje var heftefri. Då Fjørtoft vart eige sokn, vart endeleg hefta sletta or pantebøkene.

Formannen i byggjenemnda var Karl O. Fjørtoft d. e. , som og var verje for kyrkja 1864-1916. Han var den leiande kraft i arbeidet frå fyrst til sist. Kyrkjelyden har heidra han ved å hengja opp biletet av han i den nye kyrkja. Statsråd Daae, som var stortingsmann frå Sunnmøre, var til hjelp då ein søkte om offentleg stønad. Den siste gudstenesta i gamlekyrkja vart halden 17. sundag etter trieining 1878. Det var for mange ei gripande stund då dei skulle taka avskil med gamlekyrkja. 103 menneske gjekk til alters den dagen, omlag kvart fjerde menneske i kapellsoknet.

Den nye kyrkja vart vigsla av prost Jervell frå Ålesund av di biskop Birkeland hadde forfall. Sokneprestane i Ulstein, Herøy og sande, kallskapellanen i Volda og sokneprest Barman var med. Prost Jervell preika over 1. Kong. 8,23-43. Frå fyrst av var det 6 gudstenester for året i den nye kyrkja. I 1884 vart talet auka til 8. Ved kgl. res 17. juni 1899 fekk Fjørtoft eige kyrkjetilsyn. Valde vart Karl O. Fjørtoft og Nils. I. Alvestad med presten som sjølvskriven medlem.

I 1914 vart kapellet soknekyrkje for Fjørtoft sokn. Talet på gudstenester vart auka til 12 for året. Kyrkja gjekk same året over frå dei private kyrkjeeigarane til sokneeigedom, og utgiftene til vedlikehald m. m. kunne frå no liknast ut som vanleg sokneskatt.

143

Mange hadde gjeve gåver til kyrkja. Til vigsla fekk den nye kyrkja dei to ljosestakane som står på alteret. Dei var ei gåve frå Lars R. Myklebust. Ola Uksnøy gav det fyrste orgelet til kyrkja. Det kosta kr. 600.- og var innkjøpt hjå Cappelen i Oslo. Den fyrste altertavla var gitt av amtskulestyrar Ole Hansen. Ljosinnlegget fekk kyrkja i 1928. Fiskeriinspektør Knudt Otterlei kosta ljosarrangementet i koret. Ljosekruna er ei gåve frå brørne Knudt, Ragnvald, Nils og Ole Otterlei og Johan K. Fuglevik. I 1939 fekk Fjørtoft kyrkje ny altertavle måla av kunstmålar Jonas Peson. Han la fram tre utkast til å velja mellom. Kyrkjelyden valde det som hadde motivet: «Sjå, eg stend for døri og bankar på.» Johs. Opb. 3,20.

144

Kunstnaren skildrar den levande og frelsande Kristus på levande vis slik som han midt i notida går omkring frå heim til heim og bankar på, mild og kjærleg, sterk og guddommeleg. Det reint ytre miljøet er eit landskap ved havstranda med heimar, båtar, fjell og fjord, teikna med enkle liner og varme, vakre fargar. Den nye altertavla vart vigsla ved gudstenesta 17. desember 1939. Kunstmålar Peson var sjølv tilstades og avslutta gudstenesta med eit gripande vitnemål. Til 75-års-høgtida fekk kyrkja ny påkostnad. Kyrkja vart måla og kitta innvendig og måla utvendig. Arbeidet vart utført under leiing av kunstmålar Peson, og symbola på preikestolen og på altertavla måla han sjølv (1950). Same året vart det elektriske ljosinnlegget omlagt. Seks lampettar, ei ljosekrune og 4 lampar lyser no opp kyrkja. Året etter fekk kyrkja elektrisk varmeanlegg, og i 1953 felte dei antikkglas inn i alle vindaugo og glasmålarstykke i dei to fremste. På den eine sida finn ein Maria med Jesus-barnet og den gode engel. På den andre sida læresveinane Peter og Johannes.

145

Som kyrkja stod ved 75 års-jubileet, var ho eit vakkert vitnemål om varm kjærleik og offerhug frå kyrkjelyden si side. Det var reint ei kvile å sitja i kyrkja og lata all denne harmoni i fargar strøyma inn på ein. Serleg vakkert er det når solstrålene bryt gjennom fargespektra i vindaugo i rik vekselverknad med varme, harmoniske fargar i kyrkj einteriøret. Det var soknerådet under leiing av formannen, lærar Olav Lien som tok seg av desse restaureringsarbeida. Den siste påkostnad er at kyrkja har fått nytt stort pipeorgel. Instrumentet er levert av Vestre Orgelfabrikk, og held den vanlege høge standard i tonekvalitet som særmerkjer kyrkjeorgela frå dette firmaet. Instrumentet vart teke i bruk 2. juledag 1956.

146

Karl O. Fjørtoft d.y var kyrkjeverge frå 1916-1969 Arnpldus Fjørtoft 1969-

Klokkarar: Lars Ingebrigtsen Longva 1879-1902 Daniel Vatne 1902-1905 (sidan skuleinspektør i Bergen) Hans Gjerde 1905-1910 (sidan skulestyrar Aukra) Olav Fjørtoft 1910-1955 Olav Lien 1955-1956 Ingvald Fjørtoft 1956-1957 Albrekt Nedrelid 1957-

Organistar: Fleire av dei ovannemnde klokkarane gjorde og organisteneste ved Fjørtoft kyrkje. Olav Fjørtoft 1910-1940 Jon Remme 1940-1951 Fru Jenny Hoel-Otterlei 1951-1964 Severin Johs. Hamnøy 1964-1966 Jon Remme 1966-1971 Karsten Solem 1971-

Folketalet i Fjørtoft sokn: 1900: 466 1910: 526 1920: 605 1930: 682 1946: 748 1950: 750 1960: 750 1979: 479

Myklebust krins vart skilt ut or soknet 1.1.1965

147

148

11. Prestegarden Kjerstad

Garden har vore prestegard frå 1589. I den Trondhjemske Reformats er det fastslege: Residens (d.v.s. den residerende kapellan) udi Haram skal have Kjerstad gård, som skylder årligen 2 køer. Ikkje heile Kjerstad var frå fyrst av utlagd til prestegard. For vi høyrer at presten Anfinn Holck byksla ein lut av garden attåt den lut som var prestegard. Men frå omkring 1660 er heile garden vorten prestegard. Han var då på det næraste 1000 dekar og strakte seg frå Farstad-bytet til Sæt. Mesteparten av garden var udyrka og nytta til beitemark. Det var iminsto tilfelle med alt det som no kallast Stølane. Dei eldste lutherske prestane i Haram levde i stor fattigdom. Framanfor under soga om Anfinn Holck les vi om dette. Anfinn laut setja sønene sine til å driva fiske, og han hadde ikkje råd til å kosta nokon av dei fram på embetsmannsvegen, sono den gongen galdt for det einaste «standsmessige» for embetsmenn. Det er med tydeleg medkjensle presten Abelseth skriv: At hans børn og afkom er bleven bønder her i kaldet, er visst. Rødberg fortel om Holck at han «døydde i stor armod og betleri». Noko lettare hadde presten Engelbrecht Rødberg det. Fru Anna Hansdotter var av gamal adels- og embetsmannsætt. Ho ervde to hus i Borgund. Då ho flytte til Kjerstad, reiv ho desse husa og sette dei oppatt på prestegardstunet. Det måtte vera tungsamt for henne å leva i dei tronge kåra som prestegarden og prestekallet den gongen baud. Tidene var tunge. Svære skattar åt opp den vesle fortenesta ikkje berre for bøndene, men for mange embetsmenn og. Nils Knudsen Leem var to gonger gift. Fyrste kona hans, Anna, var av den kjende embetsmannsætta Bugge. Far hennar var sokneprest Daniel Hansen Bugge i Jølster og mora Maren fødd Finde. Alt tyder på at ho var ei overlag dugande og evnerik kvinne, som gjorde mykje for folket i Haram. I den lange rekkja av prestefruer som har halde hus på Kjerstad, var ho ei av dei gjævaste. Andre kona til Nils Leem var Karen Smith, dotter til futen Smith i Nordfjord. Ho var enkje etter løytnant Hoff då ho gifte seg til Kjerstad. Før hadde ho og mannen butt på garden Straume i Volda. Presten Abelseth skriv: Da hr. Leem fikk denne kone, blev mange hus flyttet fra Strømme hertil, og prestegården skikkelig bebygget fremfor hva den tilforn var.

Velstanden på prestegarden voks og derved at Haram frå 1702 vart sjølvstendig presteembete. Frå no fekk presten alle inntektene som ålmugen etter gamle vedtekter skulle svara til presten. Som nemnt i stykket om Haram kyrkje, var tienda til kyrkja og tienda til presten jamstor. Kring 1700 utgjorde ho: Korntiende 16 tunner havre Fisketiende 9 voger Ostetiende 3 voger også svara i bog, skinke eller smør Både korntienda og endå meir fisketienda veksla noko etter som åringane var. Somme år kunne det vera lite eller inkje fiske, og då vart det heller ikkje fisketiende til presten. Attåt tienda hadde presten «presterenta» som var ei jordavgift, og i verd svara til omlag 15 voger fisk. Folk ytte og betaling for kyrkjelege handlingar. Til dette kom så vinninga av prestegarden. Alle prestane i eldre tid hadde storbåt, og dei let drengene sine driva fiske for seg. Kvar haust kom ålmugen til Kjerstad med tienda. Då fylltest «tiendestabburet» på prestegarden med gode ting i korn, fisk, smør og ost og slakt. Drengen til presten stod i stabburet og vog ytingane opp. Presten sat på kontoret og merkte av i oppebørselboka etter kvart som karane kom innom med vektsetlane frå drengen.

149

Var prestefrua av rette slaget, som Anna Leem og andre, heldt ho seg då i nærleiken, prata med folk og gav dei traktering, og sende gjerne ein godbit med «tiendebetalarane» heimatt til borna og kona. I tiende-tida kom båtar siglande og roande frå alle kantar. Alle førde varer med. Samtalen på prestegardstunet har gått livleg kring avling og fiske, og det heile var mest som ein marknad. Presten Schytte gifte seg med enkja Karen Smith Leem. På 1600- og 1700-talet var det som ei uskriven lov at ein nykomen prest skulle gifta seg med enkja etter gamlepresten. Så lenge ålmugen sjølv valde presten sin, var det eit av dei viktigaste omsyn dei tok ved valet, om det mellom søkjarane fanst ein som var ugift og viljug til å gifta seg med presteenkja. Også etterat kongen (frå 1660) hadde teke over kallsretten, vart det ved utnemninga stundom teke omsyn til dette. Få prestar våga i eldre tid å trassa denne sedvaneretten. Då soknepresten i Ørskog i 1634 sette til kapellan i Norddal Hagen Jakobsen, som var trulova, sende ålmugen klage til stiftsdireksjonen fordi soknepresten ved val av kapellan «ikke havde søgt ærlig og gudfryktig kvinde Margrethe Jensdatters gavn og nytte (ho var enkje etter gamlekapellanen), men kalt hr. Hagen som var forlovet.» Enkja var sjølv med i protesten. Stiftsdireksjonen gav soknepresten reprimande, «at han ikke havde taget presteenkens sag og velferd i tilbørlig agt efter hendes husbonds død.» Det er ikkje funne noko dokument som viser at det vart øvt påtrykk på presten Schytte av dette slaget. Men sedvanen verka i seg sjølv som noko av ein tvang, og presteenkja som sat som ei dronning på prestegarden når den nye presten kom framand og ukjend til gards, var ei mektig kvinne som det ikkje var gildt å få til motstandar i bygda. For tridje gong vart så Karen Smith førd til alteret som brud. Aldersskilnaden mellom dei to var truleg heller stor. Dei fekk ikkje born, og ho døydde ikkje mange år etter giftarmålet. Schytte gifte seg sidan med Maren Schreuder, dotter til presten Otto Schreuder i Nordfjord. Også dette ekteskapet var barnlaust, og varde berre stutt tid, så fekk ho «ein langvarig og tærende sjukdom og døydde for han». Alle desse prestefruene er truleg gravlagde på Haram kyrkjegard.

Prestegarden på Abelsets tid Eit nytt oppsving i velstand og liv på prestegarden vart det då Abelseth i 1755 tok ved embetet. På prestegarden bygde han så mange hus, at garden vart som ein liten by å sjå til. Sjølv skriv Abelseth: Prestegårdens hus er av tre slags: A. De huse som stedse følger og holdes vedlike av prest efter prest (åbodshuse) 1. Et ildhus. Derudi har jeg bekostet bagerovn, bryggerpanne og skorsten, samt en ny stav- og bordklædning for den ytre side. 2. Stor høe-lade med Ko-fjøs udi samme, som er opbygget av meg. 3. Stabbur stående på vestre spids av den ydderste hage. Samme har og været nedrevet og opført igjen i min tid. 4. Stort båd-nøst med dører i begge rammerne. Samme er av meg nytt opbygget istedenfor et lite gammelt og næsten opråddent tømmernøst. 5. En liten ungkjør-fjøs og en gammel rent fordervet rullebod er av meg 1764 nedrevet og straks opbygget en større fjøs med fordør og svale til. Flere huse hører ikke prestegården til og på disse husers reparasjon og opbyggelse har jeg foruden den ovennevnte, av egne penger depenseret over 60 Rd.

150

B. Almuehuse 1. Harre-SaIen. Den består av en stor stue med 2de kammer til, kjøken og spisskammer med sperreloft ovenpå. Denne bygning kalles av almuen Storelånen. 2. Dagligstue, med kjøken, fordør og sperreloft ovenpå. Sengekammeret ved dagligstuen er av meg selv bekostet og finnes siden iblandt mine eiendomshuse. 3. Hestestald. Disse tre huse hører almuen til og ei flere hvilket og besigtigelsesforretretningen ved min overtagelse av kaldet utviser. Hva jeg har oppebåret av almuen til deres huses istandsettelse og vedlikeholdelse og hvorledes summen er herpå anvendt, utviser mitt regneskap for hvert år, som er holdt av meg selv og fantes begynt . hvilket også av almuen er år 1766 approberet ved påtegnet Quittance for det år regneskaper er sluttet.

C. Eiendomshuse Ved egen bekostning og stort besvær har jeg av mangel på fornødne huse dels efter min formann måttet kjøpe dels latt av nye oppføre mange og adskillige huse på dette vanskelige sted, der er i tall som følger: 1. En ganske ny våning med sal ovenover og stor fordør utenfor, satt ovenfor ildhuset og innenfor innerste rammen av herresalen. Uten ovn har det kostet meg 250 D. 2. Mitt eget studerkammer med gang utenfor og en stor fordør og sal ovenover. Dette hus kjøpte jeg efter min formann, men har selv latt bygge salen ovenpå. Fordør og nedenunder i kammerset har jeg gjort stor forandring med nye vinduer, ovn og stor reparasjon har jeg anvendt på uten- og innentil. Koster meg 100 D. 3. Barnekammerset med sal ovenover og stor fordør utenfor kammerset, hvorpå den ene siden er spisskammers og på den andre vaskerhus. Likeså er der en stor sval på langsiden av huset hvor rullen står og en torvskjå bakenfor. Stuen i seg selv kjøpte jeg av min formann, men den er fløtt fra sitt sted og oppbygget bakenfor kjøkenet. Salen ovenpå med nytt gulv og alle de andre tilbygninger er lagt dertil siden og koster meg i det aller minste 110 D. 4. Kammerset ved dagligstuen som er bekostet av meg selv, alene med tvende vegge således satt til stuen at det kan tages derfra om man vil. Almuen som har bekostet dagligstuen, har ikke lagt minste skilling i dette hus, men jeg selv alene, ti jeg har ikke på almuens bekostning bygget flere huser enn besigtigelsesforretningen utviser og gav frihet til, som kan sees av mitt regneskap over almuens huser. Dette kammers koster meg 20 D. 5. Borgestuen eller drengestuen samt Skålen som er bygget i enden derved. Borgestuen som var her ved min ankomst, blev efter besiktigelsesforretningen tilkjent almuen, at presten av den skulle kjøpe den for 20 D. og fremdeles holde seg selv dermed. Bemeldte hus nedrev jeg og istedenfor røgstue oppbygget kakkelovnstue med loft ovenpå. Skålen som er satt i enden derav er av meg ny oppbygget og bekostet. Den hele Våning kostet meg 20 D. 6. Et nytt stabbur med matskjå til er av meg selv bekostet og oppsatt bakenfor borgestuen og ildhuset og kostet meg i alt 30 D. 7. Et stort hønsehus med tvende avdelinger og stor fordør til av meg selv bekostet og oppført bakenfor herresalen på den ytre side. Kostet meg 16 D. 8. Et dobbelt svinehus av meg selv bekostet. - 8 D. 9. Et ildhus satt i enden av det andre som hører prestegården til og av meg selv nytt oppbygget og kostet meg 10 D. 10. Et sommerfjøs oppe ved gjerdesgården kjøpt efter min formann for 12 D. 11. En smidje oppe på marken kjøpt av min formann for 12 D. 12. Et nøst kalt vingebåtsnøstet med en skygge på siden, bordklædt og dører for. Ble kjøpt etter min formann for 12 D. Men da var nøstet uten skygge og uten bordklædning. Koster meg i alt 26 D. 13. Et stort fembøringsnøst, av meg selv nytt oppbygget og koster meg 20 D.

151

14. En stor torvskjå langt inne på marken av meg oppført og bekostet. 14 D. 15. En stor søe-bod med tvende kammers og fordør samt i enden satt en skjå til brenneved. Koster meg i alt 50 D. 16. Et grisehus med . . . Koster meg i alt 18 D. 17. ------

I alt har det vore 25 bygningar på prestegarden på Abelseths tid. Fleire stader stod husa så tett at det var berre smale veger som skilde dei åt.

Om sjølve jordvegen skriv Abelseth: Kjerstad har stedse vært prestens residentse og skylder i alt 71/2 vog fisk eller 30 mellag. Gården er skatte- og tiendefri. Dog betales landskyldrettighet som før er meddelt. Gården er meget slett og ringe efter sitt leie. Der kan i det høyeste fores 18-20 kjør, 6 ungkjør, 2 hester, 30-40 sauer og nogle gjeter. Der avles de aller beste år 16-18 tønder bygg og 30-36 tønder havre. Kan ei drives ringere enn med fire drenger og fire piker. Det korn og smør som avles på gården forslår ikke nær til husholdning. Jeg har i det minste oppbrukt til egen husholdning halvdelen av min tiende-ofre og det ganske bygg med mere til og kjøpt smør for 30 RP samt slakter for 12 Rd.

På prestegårdens leiebol bor 6 husmenn som alle har årlig avgift. Fegangen og utmark er noenlunde god. Av utmarken har jeg på den ytre spiss innlagt et gjerde. Derved har jeg latt mennene på Sæt have et lite kalvegjerde. Men samme må ikke blive noen eiendomsrett, ti det er allene tillatelse. Likeså har jeg latt mennene på Leuchen spade deres torv på Kjerstad utmark, er også allene tillatelse og ingen eiendom. Vi får her eit levande inntrykk av eit rikt og verksamt liv på Kjerstad prestegard. Ho som skulle vera husmor og stå i brodden for alt i hus og fjøs, hadde sanneleg nok å stå i. Fru Abelseth heitte som jente Marthe Margrethe Nagel, og var dotter til kammerråd og fut Hans Thiis Nagel. Ho vart gift med Henning Abelseth i 1750. Dei fekk i alt 13 born. På Kjerstad hadde ho dertil 8-9 tenarar. Attåt budde det på prestegarden ein kapellan med frue og born. Tidt og ofte har det vanka gjester i huset både av deira eiga store og vidt greina aett, som var mykje på reiser, og av omgangsvener mellom handels- og embetsaristokratiet på Sunnmøre og vidare ikring. Vi ser då og at hushaldet har vore sers stort. Dei brukar opp mykje meir korn, smør og slakt enn det som prestegarden kan skaffa endå dei har 18-20 mjølkekyr, 30-40 sauer, geiter og ei mengd høns og griser, og dei avlar 18 t. bygg og kring 30 t. havre. Presten har haft tre naust på prestegarden og minst to storbåtar og ein lett vengebåt. Dertil ei stor sjøbud. Det er tydeleg at han både har drive fiske med eigen storbåt og truleg også ført varer til Bergen eller Trondheim og handla med seg varer heimatt. Huslyden hadde mykje sorg. Fru Abelseth miste mannen sin då han var 51 år gamal. Dess utan miste dei fem born. Dei fleste sønene deira vart handelsmenn. Etterat mannen var avliden budde fru Abelseth på garden Søvik, som mannen hadde ått. I ein rapport om geistlege suppositoriis i Haram for året 1781 les vi: En presteenke for hr. H. Abelseth nyter av kallet etter hr. prostens kjennelse 32 Rd. 22 sk. og av enkesædet Åkre som hun ei bebor, men bor på sin eiendomsgård Søvigen i Borgen, nyter hun 6 Rd. 20. I 1787 er det to presteenkjer i kallet: Madam Abelseth og prostinne Jersin. Den siste budde heller ikkje på enkjesætet Åkre.

Prostinne Johanne Margrethe Jersin var dotter til sorenskrivar Jakob Niemann i Trøndelag. Ho var fødd 1741.

152

18 år gamal (1759) vart ho gift med den 15 år eldre presten Jersin. Dei hadde fire born. (Georg, Kristine, Anne Elisabeth, Bolette Sofie) . Døtterne vart gift inn i embetsstandet. Den siste vart gift med den kjende sorenskrivaren Chr. Knagenhjelm. Fru Jersin døydde i året 1800.

Prestegarden under prestane Nicoll Th. B. Nicoll dreiv og prestegarden med tenarhjelp likeeins som Abelseth hadde gjort. Fru Anne Margrethe Nicoll var ei høg og storvaksa dame, ikkje nett vakker, men myndig, kanskje noko framtalande. Biskop Pavels fortel i dagboka si denne soga frå 1780-åra: Borgen prestegård 26. juni 1817. Man (prost Både og prost Birkeland) fortalte meg om en uenighet mellom biskop Irgens og presten Nicoll i Haram, den nuværendes fader. Da Irgens næst siste gang (1784) var heroppe, skulle Norddals kirke innvies. Der var visitas i Haram og biskopen innbød Nicoll til å følge med til Norddal. Han utbad seg betenkningstid, og da spørsmålet gjentokes ved bordet på visitasdagen, bad han seg unnskyldt. Prestekonen var så indiskret å tilføye: «O nei, mann, du skulle ikke reise. Du kan jo levere bispen her hva du skulle ofre ved kirkevielsen». Herover ble Irgens, som rimelig, vred, la kniv og gaffel, gikk inn på sitt værelse og befalede skyssen ufortøvet skulle komme, hvorpå han reiste. Nogle år efter kom han igjen til Søndmøre og besluttet ei at reise til Haram, men beordret presten og nogle av sognets ungdom å møte ham her i Borgund. Nicoll var en stivsinnet gammel karl, hverken han eller hans menighet kom. Irgens påla ham en mulkt av 2 Rd. til de fattige, men dermed gav presten seg ikke tilfreds. Han skrev til Cancelliet, foredro saken og spurte om det var hans plikt å reise halvtredje mil med sin ungdom til en fremmed kirke fordi biskopen ei fant for godt å komme til hans egen. Følgen var at Irgens fikk en irettesettelse og befaling av egen kasse å tilbakebetale de 2 Rd. hvis de var betalt. Etterat fru Nicoll var avlida, pakta Th. B. Nicoll bort prestegarden nokre år.

Gardsdrifta på 1800 talet Dei prestane som dreiv prestegarden best på 1800-talet var Winsnes og iser Daae. Winsnes heldt seg alltid med god tenarhjelp, tre gutar og tre gjenter. Til dette kom så pliktarbeidet som plassingane svara. Difor vart prestegarden alltid halden i god stand og gav lønande avkasting. Gutane fekk i løn 5 Spd. og noko klede. Jentene fekk 2 a 3 Spd. Gardsguten fekk 10 Spd. Kleda måtte jentene laga om vinteren av ulla dei fekk av garden, både til seg sjølv og til gutane. Presten hadde eigen båt, otring, til vårtoskefisket, og gardsguten var i regelen styrmann, og både han og dei andre gutane på prestegarden måtte driva torskefiske for presten utan anna verderlag enn bruken av eit halvgarn, som dei sjølv måtte kosta. Tenestejentene verka fisken til og turka han. Endå større interesse for jordbruket hadde sokneprest Daae. I hans tid fora dei 18-20 mjølkekyr, 2-3 hestar og ca. 30 sauer på hovudbruket. Han førde inn engelske saueslag, t.d. oxfordshirdown. Visst også skotske kyr. Sokneprest Daae hadde og eigen otring, og gardsguten var i regelen styrmann. Plassingane ytte 116 dagsverk mannsarbeid og 88 dagsverk kvinnearbeid, som presten fekk i onnetider. Når det gjekk seks karar og slo med langorv inne på Sendingen, gjek arbeidet snøgt unda. I 1889 var talet på husmannsplassar 15, som alle var serskilt skyldsette. Kvar av plassane var samansette av mange smale innmarksteigar, som låg spreidt om kvarandre. Den samla skyld på plassane utgjorde 8 dalar og 9, ny 22 mark og 38 øre. Seinare enn skyldsetjinga er alle plassane noko utvida, med di presten har gjeve dei innlegg av heimeutmarka. Husmennene betalte i 1889 i årleg avgift kr. 282,54 tilsaman. Vidare svara dei den ovannemnde yting i arbeid. Dei fora for soknepresten 15 verar og 3 ungfe og ytte skyss utan betaling til kyrkjene på Austnes og på Roald.

153

Dess utan gjorde dei byreiser og andre reiser for soknepresten for billeg betaling. Plassmennene måtte i regelen ikkje vera borte frå heimen fleire dagar på rad utan å spørja soknepresten om lov for at presten til kvar tid kunne få skyss om han trong til det. Etter den skjematiske oppgåva for 1881 vart det på hovudbruket fora 1 hest, 12 storfe, 20 sauer, og avla 50 tunner poteter. Barman dyrka ikkje korn. På plassane fora dei på same tid 13 hestar, 52 storfe, 80 sauer, og avla 377 tunner korn og 200 tunner poteter. Heile garden med frådrag av skulehustomten, utgjorde i 1889 961,87 dekar. Husmannsplassane og andre bortleigde parsellar utgjorde 530,07 dekar. Den samla heimeutmarka utgjorde 195,38 dekar, og sjølve hovudbruket 236,42 dekar. Fjellmarka eig prestegarden saman med dei andre gardane på øya etter skylda. Seinare vart torvteigane på fjellet utskift.

Dei andre embetsinntektene på 1800 talet Omlag alle inntektene som presten hadde, var ved gamle lover og vedtekter skipa så at dei auka med framgangen i folketal og i næringsliv i prestegjeldet. Dei fyrste hundreåra etter reformasjonen var folketalet omlag stilleståande. Framgangen var iminsto svært liten. Vi har før sett at kring 1589 var folketalet i Haram berre ca. 336 menneske. I 1759 hadde det auka til 832, derav i kapelldistriktet 134. Av øyane hadde Haramsøy flest menneske med godt og vel 300. Lepsøy minst med kring 140-150 menneske. I 1801 hadde folketalet auka til 1126. Av desse budde 201 i Fjørtoft kapelldistriktet. (Vigra er ikkje med i noko av desse oppgåvene.) I 1825 var folketalet i Haram herad (Vigra frårekna) 1200 menneske. I 1855 utgjorde folkemengda 1689 menneske.

Samstundes med denne framgangen i folketal var det stor framgang i næringslivet, sers i jordbruk og fiske. Embetsinntektene til soknepresten i Haram utgjorde kring 1865 desse summane: 1. Presterenta, også kalla jordavgifta eller offerskjeppa, var ei umåteleg gamal yting, og var for lenge sidan fest på gardsbruka som ei grunnbyrde (jfr. side 43). Den utgjorde i 1865 24 tunner bygg til verdi rekna etter kapitelstaksten: 65 Spd. 2. Korntienda til presten hadde i 1788 utgjort 17 tunner havre. 1 1865 var ho auka til 66 t. havre og 4 t. bygg. Verdet utrekna etter kapitelstaksten utgjorde 123 Spd. 3. Småtienda, var opphavleg ytt i ost og difor gjerne kalla ostetiende, men for lenge sidan var denne ytinga ombytt med ein nautbog på kvart bruk (Vigra) eller éi skinke på bruket (Innlandet). På nokre bruk svara dei 40 eller 80 øre. 4. Fisketienda vart i 1840-1850-åra omgjord i pengar og innbetalt i eit fond, fisketiendefondet. Det vart lagt under Opplysningsfondet. Sidan får prestane renta av fisketiendefondet. For året 1865 utgjorde vederlaget av fisketiendefondet 170 Spd. I 1950 utgjorde kapitalen til fisketiendefondet til Haram sokneprestembete ca. kr. 18 000.- 5. Offer av kårmenn og tenarar. Denne ytinga utgjorde i 1865 40 Spd.

154

6. Betaling for kyrkjelege handlingar: For brudvigsler 90 Spd. For barnedåp 30 - For konfirmasjon 30 - For jordferd 15 Tils. 165 Spd.

7. Avgift til Presteskyss. Denne avgifta kvilte på dei matrikulerte bruka og utgjorde ca. 50 Spd. for året.

Naturalytingane til presten fell bort Ved lov frå 14. juli 1897 kom det ein ny lønsskipnad for presteskapet og klokkarane. Dei gamle naturalytingane skulle no falla bort mot vederlag i pengar. Nokre gamle avgifter (presterenta, korntienda og småtiende) vart omrekna i pengar og innkravde av lensmannen. Andre fall bort mot vederlag av heradskassa. Det nye lønningssystemet var ei stor vinning både for prest og kyrkjelyd. Mange tilhøve som kunne gjeva høve til friksjon mellom presten og ålmugen, var med dette rudde or vegen. Folk vart sparde for tiendereisene til Kjerstad. Og presten på si sida fekk ei fast inntekt, som han kunne få utbetalt månadsvis, som andre lønsmottakarar. I 1921 kom ei ny prestelønningslov som vart arbeidd inn i den gamle frå 1897. Med denne lova vart det innførd ei ny kommunal yting på 50 øre pr. soknelem. Det siste brigde i lønsskipnaden for prestar er at prestane skal lønast etter statens lønsregulativ. Frå 1952 er det gjort gjeldande ei ny lov om skyssvederlag for prestar. Etter den nye lova skal prestane ha skyssvederlag av kommunane for reiser til gudstenester, konfirmantførebuing, brudevigsler, jordferder, soknebod, dessutan for reiser i sjukevitjing og for å halda oppbyggjeleg møte, og dernæst og på reiser til møte i sokneråd, skulestyre og forsorgsstyre. Den gamle skyssavgifta som kviler på dei matrikulerte bruka, skal falla bort.

Plassane under prestegarden vet selde Ved kgl. res. av 19. september 1885 vart det nedsett ein embetsgardskommisjon for å arbeida ut plan for sal av det uturvande av embetsgardane. Medlemer av kommisjonen var futen Leth, landbruksingeniør Juul, dertil presten og ordføraren i det heradet (prestegjeldet) der vedkomande gard låg. Denne kommisjon samlast 16. oktober 1889 på prestegarden. Kommisjonen kom til det resultat at hovudbruket ikkje var større enn det lågmål som loven sette. Difor kunne det ikkje reduserast. Derimot gjorde kommisjonen framlegg om å selja 10 av plassane. Likeeins eit jordstykke som var bortleigt til fatigstellet (Larsplassen). Til dette bruket la dei den torv- og moldteigen som før låg til Ivergarden og som grensa inn til Larsplassen. Vidare gjorde kommisjonen framlegg om å selja det stykke jord som Martinus Kjerstad sitt hus stod på, og endeleg det jordstykket som var bortfest til firmaet Allen - Hamburg til tomt for eit tranbrenneri. I alt tel kommisjonen til å selja 379,98 dekar. Til prestegarden skulle framleis høyra fem plassar: Klokkargarden, Nedre-Gjerdet, Øvregjerdet, Monsgarden og Ivergarden. Likeeins det stykket som er leigt bort til Ingeborg Larsdotter. Plassane skal liggja under prestegarden for presteskyssen si skuld. Kommisjonen nemner at alle husmennene eig husa sine sjølv. Den reduserte prestegarden får eit areal på 404,61 dekar. Derav får hovudbruket 236,42. Plassane skulle seljast kårfrie.

155

Rasmusgarden kr. 14.000 Berntgarden 1.100 Styrkergarden 1.800 Gurågarden 1.300 Stølen 1.550 Ellinggarden 1.450 Kristoffergarden 1.450 Guttormgarden 1.500 Henrikgarden 1.500 Jordmorgarden 2.000 Martinus Knutsen Kjerstad 300 Larsplassen 600 Allen & Hamburg 500

Departementet godkjende framlegget i april 1891. Salssummen kr. 16 400.- vart innteken i Prestegardsfondet under Opplysningsfondet. Plassemennene på dei fem plassane som var att, fekk ei tung byrd med presteskyssen. Dei klaga over dette, og sokneprest Moe rådde til at dei fekk kjøpa bruka sine. Salsdokumentet for desse plassane er dagsett 12. juni 1896. Prisen vart så: Øvre Gjerdet kr. 800 Nedre Gjerdet 1.150 Klokkargarden 1.800 Monsgarden 2.150 Ivergarden 1.350

Salssummen kr. 7250, vart innteken i Opplysningsfondet som embetskapital tilhøyrande Haram sokneprestembete.

Nye hus Same hausten som sokneprest Moe tok over prestegarden, fekk han Haram og Vigra heradstyre til å gjera vedtak om å byggja ny hovudbygnad på prestegarden (1890). Ved same høve vart det vedteke å kassera borgstova mot at ein gjorde kjellaren i den nye hovudbygnaden så høg at ein kunne innreida eit rom til konfirmantundervisninga der. Den nye bygnaden vart ferdig til jul 1891. Byggmeister var K. Flåte frå Vestnes. Sokneprest Moe hadde levert teikninga. Den nye våningsbygnaden var eit framifrå solid og velforsynt hus. Den gamle lånen vart seld og flytt til Alvestad. I 1898 bygde det offentlege ny løe- og fjøsbygnad på prestegarden. Landbruksingeniør Arentz leverte teikninga. Kristian Lønseth sette opp murane. Ingebrigt P. Kjerstad var byggmeister. Kommunen ytte kr. 100.- mot at vedlikehaldet av stallen for ettertida skulle gå over på embetet. Det offentlege skaut til kr. 4170.- Heile kostnaden med løe og fjøsbygnaden utgjorde kr. 5375.-

156

Frå 24. juni 1901 går Menighetens hus (Almuens hus) berre hovudbygnaden stod no att av desse - over på embetet. Haram kommune løyste inn vedlikehaldsplikta si med ein sum ein gong for alle på kr. 1500.- Frå no av hadde presten skylnad til å halda husa vedlike sjølv. Frå 1921 er det skipa så at presten svarar eit vedlikehaldstilskot til det offentlege. Det offentlege syter så for vedlikehaldet. Presten og to menn valde av heradstyret med fylkesmannens approbasjon utgjer prestegardstilsynet, som på vegner av det offentlege fører tilsyn med jordveg og hus, og dreg omsut for vedlikehaldet av husa. På 1900-talet har desse husa stått på prestegarden:

I. Hovudbygningen II. Fjøs- og løebygnad III. Stabbur IV. Naust V. Torvsjå

Gardsdrifta på 1900 talet Sokneprestane Moe og Gregor Barman utførde begge ein del dyrkingsarbeid på prestegarden.

G. Barman fekk planta det store plantefeltet sud for prestegarden. Sokneprest Tafjord tok til med eit større dyrkingsarbeid på myra nord for vånehuset.

Sokneprest Hove heldt fram med dette arbeidet og fekk her oppdyrka 6,5 dekar. Samstundes sette han igang eit større dyrkingsarbeid på myra sud for skulehuset, og fekk her fullført oppdyrkinga av eit areal på i alt 14 dekar.

157

Til desse arbeida skaut Hove til kr. 5000.- Det offentlege gav vanleg dyrkingstilskot og dess utan eit tilskot av midlane til «arbeidsløshetens bekjempelse» (1934), tilsaman kr. 3800.-

I 1914 fora prestegarden 10 kyr, 1 hest, 23 sauer. Der var då 5,7 dekar åker, og ca. 30 dekar kultureng.

I 1939 fora garden 14 kyr, 1 ungdyr, 2 kalvar, 1 hest og 1 unghest, 10 sauer. Der var då 18 dekar åker og 39 dekar kultivert eng. Ein agronom var gardsgut. Dess utan var der 1 gut og tre jenter i sommarhalvåret. Om vinteren var det 1 gut og 2 a 3 jenter på garden.

Hildrestranda kapell Alt i 1909 søkte ei nemnd (Bernt Hildre, Nils Alvestad, lærar Knut Korsnes m. fl.) på Hildre å få innført ein skipnad med faste sundagsgudstenester i Hildre bedehus. Dei sende ei føreteljing til departementet om dette, men søknaden førde ikkje fram. I 1923 tok Bernt P. Hildre m. fl. saka oppatt og kalla saman folket i Hildrestranda og Brattvåg til møte. Dei valde ei nemnd som fekk innført serskild konfirmantundervisning for Hildrestranda med Braåvåg. Samstundes tok dei oppatt søknaden om gudstenester i Hildre bedehus. Brattvåg hadde no kome til og folketalet i distriktet hadde auka snøgt. Denne tabellen syner framvoksteren: 1759: c. 155 innbyggere 1855: 362 1875: 376 1890: 404 1900: 452 1910: 563 1920: 695 1930: 1004 1946: 1284 1960: 1831 1970: 2366

158

Søknaden om å få gudstenester i bedehuset vart avgjord ved kgl. res. 28. september 1925. Den slo fast at soknepresten i Haram skulle halda fire gudstenester om året i Hildrestranda bedehus. Ei nemnd med Bernt Hildre og fhv. lærar Knut O. Korsnes o. fl. skaffa til vegar alterutstyr og messeklede. Fyrste gudstenesta i huset var den 18. juli 1926. Det synte seg at bedehuset var i minste laget til gudstenestleg bruk. Det var som oftast stor trengsel ved dei få gudstenestene, og serleg var det trongt om plassen under dåpstenesta. Det var ikkje sjeldan opptil 10-12 dåpsborn ved ei gudsteneste, så ordførar Skjelten sa ein gong på skjemt i Kyrkjedepartementet: «Ein lyt jaga kyrkjelyden ut når fadrane skal inn.»

Eit nytt folkemøte 27. april 1927 valde ei nemnd til å førebu arbeidet for eige kyrkjehus for Hildrestranda og Brattvåg. Brørne Bernt og Iver Hildre gav tuft på Haugreset, og møtet gjorde vedtak om å setja kyrkja der.

Møtet valde Petter P. Hildre til formann i nemnda. Han arbeidde energisk og godt for saka og hadde evne til å skapa bjartsyn og tru på at planen skulle lukkast. Ved sida av han stod alltid Bernt Hildre som den dugande organisator og hjelpte til med råd og dåd. Pengeinnsamlinga mellom folket på Hildrestranda og i Brattvåg gav godt resultat. Brattvåg kravde å få kyrkja lenger inn og peikte på Sunnaland eller Alvestad som høveleg stad, men fleirtalet heldt på Haugreset.

I 1932 var ein komen så langt at arbeidet i tufta kunne taka til. Frå fyrst av var det tanken å byggja ei steinkyrkje, men så kom det eit sers rimeleg tilbod frå firmaet Tennøe & Skaar i Brattvåg under føresetnad av at ein bygde i tre. Statskonsulent i byggesaker Fr. Crawfurd-Jensen leverte no teikningar til den nye kyrkja på grunnnlag av eit utkast som L. Vemøy hadde gjort. Heile planen vart godkjend ved kgl. res. 6. juli 1933 etterat eit kyrkjelydsmøte, soknerådet og heradstyret hadde gjeve sin tilslutnad. Etter gudstenesta den 23. juli s. å. la sokneprest Hove ned grunnsteinen til det nye kyrkjebygget. Murmeister Josef Enochsen sette opp grunnmuren av framifrå stein frå steintak på Hildre. Folket gjorde dugnad og ytte ei mengd friviljug arbeid både med mannskraft og hestekraft. Firmaet Tennøe & Skaar gjorde godt arbeid og leverte fint trevyrke, og arbeidet gjekk snøgt frå handa. Kring midten av november var byggjearbeidet ferdigt. Stortinget løyvde kr. 4000.- og året etter kr. 2000.- Ut på vinteren 1933-1934 gjekk ein til ei ny pengeinnsamling for å få inventar. Mange tok djupt i pengepungen denne gongen og. Iver og Berte Skjelten gav klokka til den nye kyrkja. Enkjefru Olivia Hildremyr hadde tidlegare gjeve alterkalt og disk. Målarane Knut Korsnes og Johan Vestgård stod føre målararbeidet.

Ut på våren 1934 var kapellet ferdig. Det har 250 sitjeplassar i salen og 50 i galleriet. Det er vakkert, og unaleg er det å sitja i det ljose rommelege gudshuset.

Byggjenemnda var: Petter P. Hildre, form., Bernt Hildre, Ole Skjelten, Emil Korsnes, Iver Skjelten, Brattvåg, P. A. Vinje, Iver Alvestad, soknepr. Hove.

159

På heilagstorsdag 10. mai 1834 fekk kapellet si vigsle.

Til stades var biskop A. Fleischer, prost S. Eikrem, prestane L. Frøyland, R. With, H. Birkeland, K. J. Fausa og Hove. Det var heller stormfullt ver så det kom få menneske frå øyane. Men frå Hildrestranda og Brattvåg møtte folket fulltalig fram, og det kom og mange frå Gamlem og Samfjorden. Kyrkja var difor fullsett til siste plass. Prosten tala ut frå Salme 84 og biskopen heldt vigslepreika ut frå epistelteksta på dagen Efes. 4. 7-10. Organist Sønderland gjorde teneste ved orgelet. Gudstenesta vart kringkasta over riksnettet. Etter gudstenesta var det festmiddag i fiskevegnfabrikken på Hildre. Biskopen bar fram helsing frå Den norske kyrkja. Ordf. Rogne helsa frå Haram kommune og ynskte folket til lukke. Bernt Hildre nemnde i talen sin at kyrkja var sparsamt dekorert, berre ein prydnad fanst i kyrkja, det var krossen over alteret og på preikestolen. Men så er og krossen det kjæraste symbol for alle kristne. Han ynskte at alle prestane som skal preika i kyrkja i komande tider, må forkynna Kristus og Han krossfest, og aldri skamma seg ved Kristi einfelde evangelium. Om ettermiddagen var det festmøte i kapellet med åpningsandakt av klokkar S. Røsvik, og tale av biskopen og prestane Frøyland og Birkeland. Lepsøy kr. songarlag dir. pastor Fausa song. Same hausten vart det fyrste kull konfirmantar stadfest i si dåpspakt i den nye kyrkja. Enno vanta kyrkja orgel og elektrisk ljos. Men hausten 1939 kom ein over eit brukt kyrkjeorgel på 8 stemmer som var til sals frå Røbekk kyrkje. Dette kjøpte kapellnemnda inn, og Vestre orgelfabrikk bygde til ei stemne, nytt prospekt og elektrisk vindtilførsle og monterte orglet i orgelgalleriet. Same hausten fekk og kapellet elektrisk ljosinnlegg etter ein plan som arkitekt Grimnes hadde sett opp. Begge deler vart innvigd ved eit gildt festmøte i kapellet ein sundagskveld fyrst i desember 1939. Orgelet kosta kr. 3500.- ferdig oppsett. Og ljosinnlegget kom på kr 1240.- Kapellbygget i fullt ferdig stand kosta omlag kr. 30 000.- Heile kostnadssummen var betalt, eit sterkt vitnemål om offerhug og kjærleik til kyrkja og Guds ord hjå kyrkjelyden.

160

Ved 25 års høgtida for kapellet gjorde folket på Hildrestranda ein stor påkostnad på kyrkjehuset sitt. Kunstmålar Ola Angvik frå Kristiansund var den kunstnarlege leiaren av dette arbeidet. Heile interiøret vart måla oppatt. På langveggene i kapellet, på gallerifronten og på galleriveggene sette dei opp vakre lampettar. Koret fekk ny altertavle, måla av kunstmålar Angvik, og golvet i koret fekk eit vakkert teppe. Samstundes fekk kyrkja nye ljosestakar i sylv, dåpsfat og dåpsmugge, to blomsterbeger og to stolar til koret. Katedralglas vart sett inn i korvindaugo. Elektriske varmerøyr under benkene syter for opppvarminga av kyrkja. Arbeidet med dette og prydnadstinga som vart innkjøpte, kosta i alt ca. kr. 30 000. Det meste var gåver frå kristelege og humanitære lag og privatpersonar på Hildrestranda. Kommunen kosta nytt orgel til kapellet 1965. Vestre's orgel & pianofabrikk leverte orgelet, som er eit godt instrument. I dei siste åra er det lagt ut parkeringsplass ved kyrkja. Tomta er ei gåve frå Anton Hildrestrand. Eit nytt gjerde er sett opp rundt kapellet. Det har og fått sanitæranlegg. Ved våpenhuset er det bygt til eit bruderom.

Fra mor og fars vielse 16.01.1960

161

Hildre kapell ( seinare Hildre kyrkje )

162

Klokkar- og organisttenesta ved Hildrestranda kapell I mange år var det ein og same person som hadde både organist- og klokkartenesta ved kapellet: P.A. Vinje 1928-1937 Peder Måseide 1937-1946 Marius Finnøy 1946-1952

Sidan har desse vore klokkarar:

Jak. Norvald Grytten 1952 Osvald Aarsund 1952-

Organist:

Marius Finnøy 1946-1969 Jon Remme 1969-

Kyrkjeverjer:

Petter P. Hildre 1934-1938 Anton Hildrestrand 1938-1970 Konraf P. Hildre 1970-

Kyrkjetenarar:

Hans S. Hildre 1934-1939 Ingvald Hildre 1939-1943 Anton Hildrestrand 1943-1970 Konrad P. Hildre 1970-

163

Hildre kyrkjegard

Å føra lik over fjordane til kyrkjegarden på Austnes var ofte sers mødesamt.

I hardver let det seg i det heile ikkje gjera. Det hende seg difor når det sette inn med langvarig stormver, at lik vart ståande utan å koma i jorda heller lang tid. Hardast fall gjerne reisene over leia frå Hildrestranda.

Ved siste hundreårsskiftet kom det opp krav frå folket der om å få ein hjelpekyrkjegard for Hildrestranda.

Samtykke kom ved kgl. res. 7. januar 1904.

Eit par år etter var kyrkjegarden ferdig. Arealet utgjorde eit dekar.

Kring 1936 var kyrkjegarden på det næraste fullsett. Ein parsell på eit dekar mot sudaust i tillegg til det opphavelege arealet gav kyrkjegarden den turvande utvidinga.

Oppsitjarane på Hildrestranda bar det meste av kostnaden med den nye parsellen.

164

Eigne bilde frå 2018

Mitt resyme¨ om Hildrestranda kapell og kyrkjegarden:

Min mor Margith vaks opp på Røvreiten på Hurlen.

I kapellet blei ho døypt og konfirmert.

Her giftet mor seg med far 16.01.1960.

Her blei eg døypt 31.07.1960.

På kyrkjegarden ligg mykje av morslekta mi.

Interimskapell på Lepsøy Etter opptak av Peter N. Farstad, lærar Jakob Vadset og Nils N. Sæt kom folket på Lepsøy saman i 1927 og dryfte kva som kunne verta gjort for å få meir kyrkjeleg verksemd på Lepsøy enn hittil. Sidan Arstein flutte frå prestegjeldet, hadde prestane butt på Austnes, og det såg ut til at det skulle verta fast prestebustad der. Møtet gjorde vedtak om å søkja samtykke til å halda gudstenester nokre gonger for året i Lepsøy bedehus.

165

Folketalet hadde auka, som nedanståande tabell syner:

1759: c.143 innbyggere 1855: 298 1875: 367 1890: 491 1900: 535 1920: 665 1946: 732 1970: 606

Departementet gav søknaden om gudstenester i Lepsøy bedehus tilråding og ved kgl. res. vart det fastsett at soknepresten skulle halda to gudstenester om året i bedehuset. Talet på sundagsgudstenester i hovudkyrkja gjekk då ned til 20 for året. Sokneprest Tafjord vigsla bedehuset på Lepsøy til gudtenestleg bruk den 24. september 1930. Han tala ut frå 1. Kor. 3, 10-11. Deretter preika han over teksta på dagen «Ved Jesu føter». Koret til fru sokneprest Tafjord song. Etterat det kom hjelpeprest i prestegjeldet, har det på jamnan vore minst kring 16-18 gudstenester for året i Lepsøy bedehus. Folket har slutta godt opp om gudstenestene. Bedehuset var etter måten romsleg og bra tenleg til gudstenestleg bruk. I 1917 hadde huset fått ei heller stor vøling og utviding, som kosta i alt kr. 3278.- Lepsøy bedehus vart ombygt att i 1956-1957. Då vart det sett full kjellarhøgd under huset med nytt kjøkken og ein romsleg matsal i kjellarhøgda, dessutan sanitæranlegg og to kott. Huset fekk tilbygt ei fløy på 4 x 4 meter. Huset er elles 17 meter langt og 7,20 m. breidt. I tilbygget er hovudoppgangen og garderobe. Seinare fekk huset eit tilbygg som vert nytta til prestesakristi, og har eigen inngang.

Klokkarar:

Karl Rogne 1930-1940 Hans N. sæt 1940-1949 Ingolf I. Kjerstad 1950-

Organistar:

Nils Åkre 1930-1936 P. A. Vidnes 1936-1938 Jon Dybvik 1938-1940 Astrid Kjerstad 1940-1943 Jonfrid Blakstad 1943-1948 Karen Lange 1948-1954 Jon Remme 1955-1970 Karsten Solem 1970-

Kyrkjetenarar:

Hans N. Sæt 1930-1949 Arne K. Kjerstad 1949-

166

Arbeid for kapell på Lepsøy Frå 1931 tok det til å gå pengar inn i eit fond som skulle nyttast til å byggja kyrkje på Lepsøy. Skipnaden kom istand på den måten at motorbåteigarane på øya skyssa presten vederlagsfritt til kyrkja på Austnes når det var gudsteneste. Kyrkjefolket frå Lepsøy var og med. Båteigarane skifte reisedagane mellom seg, slik at det vart omlag ein reisedag i året på kvar motorbåt på øya. Telefonstyrar Ole Farstad førde liste over dei som hadde gjort unda skyssen, og varsla den som stod for tur. Soknepresten kravde inn skyssgodtgjerdsla frå heradskassa og sette pengane inn på kapellfondet sin konto i banken. Denne ordninga stod ved lag til krigen kom 1940.

167

I 1943 tok ein til med pengeinnsamling ved å gå rundt på gardane med innsamlingsliste. Kaptein Johan Kjerstad frå Bergen var den fyrste som teikna seg på lista med ei vakker gåve på kr. 500.- Sidan fylgde det slag i slag med gilde gåver. Dei fleste husstanda på øya teikna seg, og då året var til ende, hadde kapellfondet auka til kr 7600.- Sidan skipa kapellnemnda til basarar, som og gav rett gode resultat. Ei god hjelp var det at heradstyret frå 1946 løyvde kr. 500.- for året til kapellfondet, og frå 1948 kr. 2000.- for året. I 1955 hadde kapellfondet auka til over kr. 40 000.- I 1948 fekk Lepsøy kapell etter søknad frå kapellnemnda eit jordstykke på 3,5 dekar av kommuneeigedomen Larsplassen til tuft for det projekterte kapellet. Jordstykket vart overdrege vederlagsfritt. Det er skylddelt frå hovudbruket under namnet «Lepsøy kapelltuft». Statuttane for kapellfondet vart sett opp då listeinnsamlinga tok til i 1943.

Lepsøy kyrkjegard Ei nemnd med lærar J. Vadset i formannsombodet søkte 1924 om å få kjøpa to dekar av prestegardsjordet til kyrkjegard for Lepsøy. Kyrkjedepartementet gav samtykke. Parsellen vart så rudd og inngjerd.

I 1927 var arbeidet ferdig.

Sokneprest Tafjord vigsla kyrkjegarden den 27. oktober s.å..

Soknerådet sette Peter Knutsen Kjerstad til tilsynsmann ved kyrkjegarden. Sidan gjekk tilsynet over til Ole J. O. Kjerstad, og deretter til Kristian P. Kjerstad. Frå 1965 har Arne J. Kjerstad hatt tilsynet med kyrkjegarden.

Kyrkjegarden er utvida med 2 1/2 dekar av prestegarden.

Kyrkjegard på Longva Omlag samstundes som Lepsøy søkte om å få kyrkjegard, tok og folket på Skuløy (Flemsøy) opp arbeidet for ein kyrkjegard på Longva. Etter søknad løyvde soknestyret stønad av kyrkjekassa til båe. Resten av kostnaden skaut folket på Lepsøy og Flemsøy-SkuIøy til. På sistnemnde staden vart det strid om namnet på kyrkjegarden. Til sist slo departementet imellom og avgjorde at han skulle heita Longva kyrkjegard. Frå 1932 har prestane fått skyssvederlag av heradskassa til 6 sundagsreiser for året til Longva. Desse seks sundagane vert det halde oppbygingsmøte (gudstenester) i Longva bedehus.

Folketalet på øya har synt desse tala:

1759: 164 1855: 398 1875: 424 1890: 502 1900: 506 1910: 573 1920: 669 1930: 632 1946: 629 1970: 653

168

Brattvåg kyrkjegard Alt sidan Brattvåg voks fram hadde folket der jorda dei avlidne på Hildre kyrkjegard. Nybyggjarane i Brattvåg var for det meste yngre menneske, og det var få dødsfall i tilhøve til folketalet i mange år. Då det vart turvande å utvida Hildre kyrkjegard, laut folket i Brattvåg ta stode til spørsmålet om å vera med i denne utvidinga eller å kosta eigen kyrkjegard for krinsen. Dei fleste tykte det mest tenleg at Brattvåg fekk eigen kyrkjegard. Eit folkemøte valde ei nemnd med Skjelten til formann. Nemnda feste seg ved ein parsell på K. Årsund sin eigedom ned mot elva. Over nyår 1936 gav Kyrkjedepartementet samtykke til å skipa hjelpekyrkjegard for Brattvåg på denne parsellen. Same sommaren sette nemnda arbeidet i gang. Som ved tidlegare høve vart utgiftene skift mellom innbyggjarane i krinsen og heradet. Arbeidet tok mange år, fyrst under okkupasjonsåra var han ferdig. Gravstaden vart vigsla til bruk 21. januar 1944 av sokneprest Hove. Ved kyrkjegarden er klokketårn med klokke.

Tilsynsmenn: Paul Dalhaug 1944-1965 Kåre Ulvestad 1966-

Arbeid for kyrkje i Brattvåg Det vart etter kvart sterk pågang etter høveleg byggjegrunn i Brattvåg. Busetnaden breidde seg stendig vidare. Nokre framsynte menn fann då at det var rettast å kjøpa det jordstykket som låg til bytes med kyrkjegarden for å tryggja Brattvåg ei høveleg kyrkjetuft. Ei nemnd med Ole Skjelten og Peder Måseide i brodden tok seg av denne oppgåva, samla inn den turvande pengesum og kjøpte jordstykket 1945. På eit soknemøte 23. januar 1949, gav Ole Skjelten ei utgreiding om tuftekjøpet. Soknemøtet gav samrøystes til kjenne at det nå ville vera rett å ta opp arbeidet for å reisa eit kyrkjehus for Brattvåg, og valde ei nemnd på 12 medlemer frå staden med soknepresten som sjølvskriven. Statuttar sette møtet opp samstundes. Nemnda si hovudoppgåve har vore å samla inn midlar. Elles avgjer nemnda alle spørsmål som melder seg i samband med førebuinga og fullføringa av kyrkjehuset, men vedtak om bygging, opptak av lån og andre viktige spørsmål må leggjast fram for eit soknemøte til godkjenning. Til formann valde nemnda Ole Skjelten. Han har sidan vore den leiande i arbeidet. Fyrst gjekk ein frå hus til hus med innsamlingslister, og folk gav svært viljug gåver. Dertil søkte nemnda om tilskott av kommunen og har kvart år fått ein sum på heradsbudsjettet. Desse har vore medlemer av kapellnemnda: Astrid Sauesund, Norveig Sønderland, Pearl Skjelten, Ingebjørg Vik, Olav Hellevik, Perry Sønderland, Osvald Årsund, Anne Slyngstadli, Reidun Ulstein, Andreas Skjelten, Lars Akslen, Arne Haram. Då Ole Skjelten døydde i 1956, vart Einar Røsok vald til formann, og frå 1964 Andreas Skjelten. I 1967 valde kapellnemnda ei førebuingsnemnd på 7 medlemer.

169

I denne nemnda er soknepresten, formannen og nestformannen i soknerådet og fire medlemer av kapellnemnda: Sokneprest Tryti, Sigurd Sundnes, Osvald Årsund, Lars Akslen, Perry Sønderland, Reidun Ulstein og Andreas Skjelten. Denne nemnda vende seg til arkitekt Aksel Fronth, Fredrikstad, for å få eit forprosjekt til nærmare vurdering. Arkitekten kunne i møte 8. desember 1967 visa fram ein modell og skisse til den påtenkte kyrkja. På møtet vart det gjeve uttrykk for at planløysinga var god, og det ville verta ei både vakker og tenleg kyrkje for bygda. Det vart vedteke å engasjere arkitekten til å gjera arbeidet ferdigt. Planen vart godkjend våren 1968 med atterhald om godkjenning og finansiering av kommunen.

Haram kommune hadde nett i desse åra store investeringar i ungdomsskular og sjukeheim, som laut prioriterast. Men kommunen har vedteke samrøystes ein finansieringsplan på nærmare 2 1/2 milionar kroner til å byggja kyrkja i Brattvåg, og folket i bygda ser no fram til den dag då denne store tanken kan verta røyndom. Dei har vist stor offer- vilje under alle innsamlingane til saka. Til sjølve kyrkjebygget er det samla inn kr. 300 000.- og videre er det samla inn kr. 100 000.- til inventar. Det er tanken å halda fram med innsamlinga til inventar også i byggjetida, slik at heile kostnaden med inventaret, som er rekna til kr. 220 000.- kan verta dekt ved friviljuge gåver.

Ved siste folketeljing i 1970, utgjorde folketalet i Brattvåg med Arsund, Synnaland og Samfjord 2108 innbyggjarar.

Det kristelege og kyrkjelege livet på 1900 talet Dei same serdraga som vi fann ved kristenlivet i Haram sist på 1800 talet har stort sett halde seg også på 1900- talet. Lekmannsforkynninga har sett meir og meir merke på kristenlivet. Mykje gamal kristeleg form og skikk fall etter kvart bort. Vanealtergangen tok slutt. Før hadde alle bra menneske gått til alters eit par gonger om året. Frå tida omkring hundreårsskiftet er det stor nedgang i nattverdsøknaden. I 1891 var folketalet i prestegjeldet 3259. Talet på nattverdsgjester var same året 1742. Nokre år etter hundreårsskiftet kom gjennomsnittstalet ned i 600- 700, og omkring 1920 vart det endå lågare. Frå 1930 åra vart det noko oppgang i talet på nattverdsgjester, men oppgangen var heller liten og ujamn.

170

Med husandakten gjekk det og mykje til atters. Før hadde alle som ville gjelda for heidersfolk halde jamnleg husandakt i heimane sine. No vart det etter kvart slutt med det i dei fleste heimane der husbondsfolket ikkje høyrde med mellom dei vakte. Men synet for ytre og indre misjon heldt seg sterkt og levande. I visitasmeldinga for året 1903 (biskop Erichsen) står det: Der arbeides for Indremisjonen, for Hedningemisjonen og for Sjømannsmisjonen. Interessen spesielt for hedningemisjonen er stor og alminnelig. Foreningsarbeidet kan på grunn av den alminnelige deltakelse sies å være menighetsmessig. Ungdomsforeninger eksisterer. Søndagsskoler drives også på forskjellige steder. Utenfor de alminnelige gudstjenester forkynnes Guds ord dels av soknepresten i bibellesninger, dels av legmenn. I prestegjeldet er oppført fire bedehus, i alminnelighet iakttas at ingen får lov å tale i disse med mindre han er kjent eller anbefalt av kjente folk.

Den rike lekmannsforkynninga bar frå tid til anna frukt i større eller mindre vekkingar. På 1900-talet har det vore fleire rike åndelege vårtider både over øyane og på Hildrestranda. Slike vekkingstider kunne bera rike og varige frukter. Men stundom seig likesæla og verdslegdomen heller snøgt innover folket att, så det fall tungt å arbeida for det kristelege liv. Mange trugne kristne leiarar kunne under slike tunge tidar sukka sårt etter «sol og regn over Herrens kyrkjeåker». Derigjennom fekk dei kraft til å halda ut sjølv om fruktene ikke synte seg så snart som ein venta det. Og dette trugne arbeidet i dei stille tidene var ikkje minst verdfullt. Av nye arbedsformer må serleg nemnast det kristelege ungdomsarbeidet og sundagsskulearbeidet. Den kristelege ungdomsrørsla av Noregs kristelege ungdomsforbund fekk den beste inngangen på Austnes. Den landskjende presten og folkehøgskulemannen Christofer Brun hadde alt i 1890 gjesta Haramsøy og tala i kyrkja. Sidan vart den fyrste kristelege ungdomsforeininga i Haram skipa der, og har med vekslande medlemstal halde seg heile tida sidan. Frå 1920-åra tok Indremisjonen til å skipa kristelege ungdomsforeiningar. Gjennom alle desse kristelege ungdomsforeiningane har kristenlivet i Haram fått ein rik tilvokster av ungdom, og dei unge har utgjort ein stor kontingent i det kristelege liv i Haram. Sundagsskular fanst det i prestegjeldet alt før visitasen i 1903, og innan 1920-åra var det kome i sving i dei fleste krinsane i Haram.

171

Sunnmøre sundagsskulekrins sin dugande emissær, Eidem, gjorde under sin lange arbeidsdag (frå kring hundreårsskiftet til krigsåra 1940 ff.) ein stor innsats for sundagsskulesaka. Dei fyrste åra reiste han ikkje for sundagsskulesaka, men også då la han for dagen stor evne til å verka mellom born.

Innsamlingane til misjonen har alltid halde seg høg, og offerhugen har vore rik i Haram. Under gullflaumen under fyrste verdskrigen 1914-1918 og dei fyrste åra etter steig dei sers høgt. Men sjølv under depresjonstida fyrst i 1930-åra heldt dei seg jamnt høge. I desse åra då det ofte var vanskeleg for dei kommunale styremaktene å få skattane inn, heldt misjonsinntektene seg omlag ubrigda. På Lepsøy kom det i denne tid inn år om anna desse summan:

Til Indremisjonen kr. 200-300 - Hedningemisjonen 200-300 - Kinamisjonen ca. 300 - Finnmarkmisjonen 200 - Indre og Ytre sjømannsmisjon 300-400 - Ungdomsforening ca. 100 - Fråhaldslaget (D.N.T.) 40 - Losjen ( I.O.G.T.) 30 - Saniteten 600-700

På dei andre øyane og på Hildrestranda med Brattvåg var tala omlag tilsvarande. Men hertil kom også kyrkjeofringar og dertil kollektar ved møte og samvær for slike organisasjonar og misjonsverksemder som ikkje hadde faste foreiningar på staden og som difor ikkje førde kassabøker. På Hildrestranda kom dessutan dei sers store innsamlingane som i desse åra gjekk føre seg til kyrkja. I kvart av dei 6-7 bedehusa som etter kvart vart reist, vart det år om anna halde frå 50 til 150 møte, bibellesingar, festar eller basarar, for det meste ved tilreisande predikantar, men også ved prestane eller ved samarbeid mellom prestane og predikantane. Elles heldt prestane frå 1930-åra på jamnan 100-110 gudstenester for året, tala ved 100-170 møte og festar for året, heldt ca. 75 undervisningsdager (a 3-4 timar dagleg) med konfirmantane, ca. 30-40 samlingar i heim eller kyrkje ved jordferd, 100-130 sjukevitjingar. Talet på messefall for skuld uver gjekk munaleg tilbake etterat motorbåten kom i bruk til presteskyss. Haram heimemisjonslag skipa år om anna til ei stemne på vekslande stader innan prestegjeldet. Formann i dette laget var gjennom mange år S. Røsvik. Då han døydde i 1945 fylgde Knut K. Røsvik i formannsyrket.

172

Frå 1934 var det og vanleg med ei kristeleg ungdomsstemne for heile prestegjeldet kvart år. Også den samla mange deiltakarar frå alle krinsar i prestegjeldet, og gav ofte kveik til mange. Av sekterisk verksemd må nemnast pinserørsla. Denne rørsla fekk inngang på Lepsøy, Fjørtoft og på Hildrestranda og i Brattvåg. På Lepsøy (Farstad) bygde dei seg eit samlingshus (1949), og hadde nokre år eigen forstandar. Talet på dei som melde seg ut or statskyrkja var likevel heile tida heller lågt, og gjekk aldri over 80 i alt.

Brattvåg kyrkje

173

Nye bedehus På Austnes bygde dei bedehus i 1917. Det var eit stort og romsleg steinhus i to høgder. Huset står tett ved hovudkyrkja på Johan J. Austnes sin eigedom. Huset høyrde fyrst Haramsøens misjonsforeining til. Men i 1926 tok Austnes misjonsforeining over huset. På Longva bygde dei bedehus i 1920. Frimisjonen og dei andre misjonslaga på Øya gjekk saman om å reisa huset. I statuttane vart det difor fastsett at «alle som forkynner Guds ord» utan omsyn til kva protestantisk truvedkjenning dei høyrer til, skal ha rett til å tala i huset. Huset er ein sjølvstendig institusjon og høyrer ikkje nokon viss kristeleg samskipnad til.

På Fjørtoft bygde dei bedehus i 1919. Huset høyrer til Misjonssambandet (Kinamisjonen) på øya.

I Brattvåg bygde Indremisjonen bedehus i 1938. Den drivande krafta i dette arbeidet var Elias Røvreit. Elles var det stor og jamn oppslutning om tiltaket frå bygdefolket si side. Huset vart vigsla ved ei vakker høgtid den 12. juni 1938. Soknepresten tala ut frå Johs. 21,15 -25 og sekr. Lars Lid leia høgtida. Haram heradstyre løyvde frå same tid skyssvederlag til prestane til 8 sundagsreiser til Brattvåg for året.

174

Bilde av Elias Røvreit frå Røvreiten, bror til min morfar

175

176

Kyrkjelege tilhøve under krigen og okkupasjonen Då krigen i april-dagane 1940 brått vart førd inn på norsk grunn, og store luter av landet vårt vart til krigssskodeplass på ei einaste natt, sette det straks djupe merke også i det kyrkjelege liv.

Umåteleg gripande var det å samlast til gudsteneste dei to månadene krigen stod på. Otten for dei som var med i krigen, og otten for landsens framtid la ei underleg alvorsstemning over kvar einaste gudsteneste. Tidt samlast vi i desse kritiske dagane til bønemøte og gjekk trustyrkte heimatt. Det høvde så underleg at dei sundagstekstene vi fekk den fyrste tida etter invasjonen, inneheldt rett aktuelle og trøysterike Guds ord. Dei kom som bod til oss frå Gud nett i den tunge stoda vi og folket vårt var komne ut i. Ein sundag vart gudstenesta i Austnes kyrkje sløyfa for skuld flyverksemd.

Det fyrste krigsoffer fekk vi melding om alt den 16. april: Den unge soldaten Harald Lausund var fallen på Dombås. Han vart gravlagd på Lepsøy kyrkjegard. Ei tid seinare sette ungdomslaget på Lepsøy eit vakkert minnesmerke på grava hans.

Etter den ulukkelege utgangen av krigen i vår landslut, la det seg eit tungt mismod over folk. Det tunge vonbrotet merktest og i all kyrkjeleg og kristeleg aktivitet. Sjølv om vi fekk leva i fred, og sjølv om vi både kunne læ og skjemta som før, låg det alltid ein ålvorstone under: Vi var ikkje lenger eit fritt folk. Framande herrar rådde i landet vårt. Vi visste og mykje om det tvangsstyre, den åndelege einsretting, den strid og forfylgjing som nazistyret i Tyskland hadde sett i gang mot «Den vedkjennande kyrkja», mot jødane og andre som ikkje tektest makthavarane. Vi kjende til det nye heidenskapet som lik ei flodbylje velte inn over det tyske folk og serleg reiv ungdomen med seg. Mange ottast for at vi gjekk tunge tider imøte her heime og.

Den eigentlege kyrkjestriden tok til over nyår 1942. Etter den politiske festgudstenesta som nasjonal samling fekk istand i Nidarosdomen 1. februar 1942, sette styremaktene domprost Fjellbu or embetet. Biskopane meinta då at tide var inne til å ta det fulle brotet med statsstyret. I brev dagsett 24. februar la dei ned embeta sine; men dei la til: «Hva staten har overdratt meg, leverer jeg fra meg. Den åndelige gjerning og myndighet gitt meg ved ordinasjonen, er fremdeles min med Gud og med rette.» Omlag alle prestane i heile landet sa seg solidariske med biskopane sine. Då biskop Berggrav vart arrestert langfredag og alle biskopane vart frådømde retten til å kalla seg biskop og bera embetsdrak, var tida koma til å ta det næste steget. Det kom med det utførlege vedkjenningsskrivet «Kirkens grunn.» Punkt for punkt gjorde dette skrivet greide for kyrkja sitt syn og Bibelens lære om alle dei stridsspørsmål som nazimakthavarane og kyrkja stod mot ein annan i. Saman med skrivet kom parolen om at alle prestane skulle leggja ned embeta sine. Ved gudstenesta i Haram kyrkje den 12. april 1942 vart skrivet lese opp. Deretter kom meldinga om embetsnedlegginga. Ryktet om det som var i emning hadde breidt seg vidt utover, og kyrkja var sprengfylt då gudstenesta tok til. Også den dagen var Guds ord forunderleg aktuelt og trøystefullt. Teksta handla om Jesus som kom inn gjennom stengde dører til læresveinane sine og gav dei helsinga: «Fred vere med dykk.» «Som Faderen sende meg, så sender eg dykk.» «Ei varm bylgje av samhug strøymde mot oss frå dei overfyllte kyrkjene,» sa prestane sidan om denne underlege dagen. Etter embetsnedlegginga tok ikkje prestane mot løn frå departement eller kommune. Sokneråda i Haram, Fjørtoft og Vigra organiserte straks pengeinnsamling til løn åt prestane. Årsløna vart stipulert til kr. 4500.- for kvar. På kvart «land» sette dei til ein kasserar som skulle stå føre innsamlinga og betala ut sin part av presteløna månadsvis. Folk gav viljugt pengar, og prestane fekk løna si i rette tid gjennom alle okkupasjonsåra. Attåt den faste løna fekk vi alltid gåver av dei brudepar som kom i kyrkja for å få giftarmålet sitt kyrkjeleg signa. Dei aller fleste brudepar kom. Kyrkjedepartementet hadde truga med at prestane måtte flytta ut or prestegardane. Dette trugsmålet vart ikkje sett i verk i Haram. Mange prestar vart viste ut or prestegjelda sine, fekk taleforbod eller vart samla i straffekolonien på Helgøya. Prestane i Haram gjekk fri for slike inngrep og. Vi må difor seia at vi slapp vel igjennom dei tunge åra. Under okkupasjonen reiste etter kvart fleire og fleire gutar og unge menn over havet til England. Dei fleste melde seg til teneste i dei væpna styrkane våre der. Men nokre tok hyre ombord i handelsflåten. Somme hadde vore til sjøs frå før krigen, og siglt i mange fårefullle farvatn. Krigen gjorde sine innhogg både mellom mannskapet på handelsflåten og mellom dei som gjorde teneste i dei militære styrkane.

177

Når nokon av dei som var ute, hadde sett livet til, kom det alltid melding gjennom den svenske Raudekrossen til soknepresten. Mellom dei tyngste pliktene hans i desse åra vart det då å gå med syrjebod til dei pårørande heime. Dei to siste okkupasjonsåra vart det mange slike syrjemeldingar å gå med. Som tunge hogg slo dei ned i mors- og farshjarta. Ved juletid 1944 kom ei liste på 11 namn. Alle hadde sett livet til i aktiv teneste for land og folk. Også her heime gjorde krigen sine innhogg. Ein stor ulukkesdag for Haram var tysdag den 24. oktober 1944. Ved eit syrjeleg mistak gjekk ein stor sveit britiske fly til åtak på rutebåten «Eira», som nett hadde lagt frå kaia på Kjerstad og var komen innover mot Hestøya. Då flyåtaket var over, var 14 menneske drepne eller døyane. Krigshendigane i Haram vil verta omtala ein annan stad i bygdeboka. Der vil også namna på alle krigsoffera verta nemnde. Her skal berre nemnast at i fire dagar på rad var det jordferd etter dei omkomne: Den 28. oktober på Haramsøy, deretter i Brattvåg, den 30. oktober på Lepsøy, den 31. oktober på Longva og Fjørtoft. Ein umåteleg stor syrjelyd fylgde dei avlidne til den siste kvilestaden. Nokre utalandske militære vart og førde til kvile i Haram under krigsåra. Mellom desse må nemnast mannskapet på eit britisk fly som den 20. april 1942 rørde ved fjellryggen på Ulla. Det gjekk rundt og kom i brand og alle fire som var ombord, sette livet til. Ved jordferda i Austnes kyrkje den 8. mai var kyrkja fullsett til siste plass av folk frå øya. Ei tysk tropp under ein løytnant stod oppstilt i midtgangen i kyrkja. To uniformerte politimenn var til stades i kyrkja, og ei dame frå politikammeret stenograferte ned talen. Det høyrde med til biletet av okkupasjonsåra at alt skulle over-vakast og kontrollerast av politiet, jamvel det som gjekk føre seg i Guds hus. Føraren av presteskyssen i desse vanskelege åra var Andreas Årsund. Han fortener ein serskild omtale. Alltid var han på pletten når ein av prestane skulle på kyrkjeferd. Han eva seg ikkje for å ta ut sjølv om natta var myrk og farvatnet utrygt. Meir enn ein gong kom presteskyssen i nattemyrkret midt inn i tyske konvoyar. Eit par gonger måtte han snøggast mogeleg søkja inn under næraste kai av di det kom til trefningar mellom allierte fly og tyske sjøstridskrefter. Årsund var ein djerv, offerviljug og pliktoppfyllande mann, god å ha til medarbeidar i desse åra. Då freden kom, kjendest det naturleg å samlast til takkegudsteneste. Alt på fyrste fredsdagen, den 8. mai 1945, samlast vi i Lepsøy bedehus til takkefest. Der var fullt hus, og hjartans glede og takk fekk uttrykk i salmane: «No er det i Noreg atter dag.» og «Norske mann i hus og hytte takk din store Gud.» Kongens og statsministerens tale frå London vart kringkasta i møtesalen. Heilagstorsdag, 10. mai, var det fredsog takkegudsteneste i hovudkyrkja, som var vakkert pynta med norske flagg og blomar. Den 17. mai var det høgtidsgudsteneste i Vigra kyrkje og i Hildrestranda kapell. Kyrkjelydane heidra minnet om dei som ofra livet for Noregs fridom og sjølvstende ved varme minneord og blomekransar på gravene deira.

178

Medhjelpar-ombodet

Medhjelpar-ombodet vart skipa av Kristian IV i 1629.

Frå 1816 har desse vore medhjelparar i Haram og Fjørtoft:

Knut Larsson Fjørtoft Nils Knutson Lausund Anders Ellingsen Haram Knut Jesperson Longva Knut Pederson Synnaland Hans Pederson Haram Hans Sjursen Haram Hans Syverson Alvestadreit frå 1822 Peder Ellingson Longva frå 1822 Ole Pederson Lausund frå 1824 Peder Jetmundson Longva frå 1830 Knut Rasmusson Fjørtoft frå 1835 Ole Amundson Fjørtoft frå 1837 Peder Samundson Lausund 1839-1868 Ole Pederson Ostnæs frå 1839 Iver Jakobson Hildre frå 1839 Knut Eliasson Løken frå 1840 Karl Pederson Longva frå 1843 Lars Pederson Kjerstadstøl frå 1850 Ole Olson Hildremyr frå 1858 Rasmus Johnson Otterlei frå 1859 Kornelius R. Åkre 1860-1884 Mads Johnson Longva frå 1876 Lars E. Fjørtoft Ole Knutson Otterlei 1884-1897 Knudt Olson Otterlei 1887-1901 Severin Kristianson Davik 1901-1926 Laurits M. Fjørtoft 19.. .-1941 Rasmus Karlson Kjerstad 1884-1909 Peter A. Hildre 1884- Jonas P. Ostnæs 1884- Ole Nilsen Farstad 1884- Lars Peterson Longva 1884- Ole J. Hansson Haram 1909-1938 Rasmus Eriksen Åkre 1909-1931 Elias Hansson Rogne 1912 -1919 Elias Danielson Longva 1919 Arne K. Myskja 1931-1939 Hans N. Sæt 1931- Bernt P. Hildre 1931-1939 Peder O. Austnes 1934-1942 Jon Olden 1939-1971 Nils L. Austnes 1939- Ingvald M. Fjørtoft 1939- Einar O. Fjørtoft 1941-

179

Kyrkjetilsyn Etter kyrkjelova frå 1897 skulle kvar kyrkje ha eit tilsyn på tre medlemer. To av dei skulle veljast av soknestyret. Den tridje var soknepresten. Ved kgl. res. 17. juni 1899 fekk Fjørtoft kapell sitt eige kyrkjetilsyn.

I Haram sokn har desse hatt ombodet: Johan Jetmundson Åkrerem og Ole Martinusson Mydske 1898 Elias Knutson Ostnæs og Hans Martinus Mydske 1899-1910 Knut Hansson Haram og Elias K. Ostnæs 1911-1916 Knut H. Haram og lensmann Nils Åkre 1917-1919 Knut H. Haram og Karl J. O. Ostnæs 1920-1922

I Fjørtoft sokn har desse hatt ombodet: Karl Sivertson Fjørtoft og Knudt O. Otterlei 1899-1901 Lars E. Fjørtoft og Knudt O. Otterlei 1902-1906 Olaus O. Fjørtoft og Knudt O. Otterlei 1907-1917 Martinus E. Otterlei og Elias Jetmundson Fjørtoft 1920-1922

Desse har vore formenn I Haram: R. Moe, E. K. Ostnæs, lensmann Nils Åkre og Edv. Arstein.

I Fjørtoft: Karl S. Fjørtoft, Knudt O. Otterlei, Lars E. Fjørtoft, Olaus Fjørtoft, Bernt O. Fjørtoft og Martinus E. Otterlei.

Sokneråda Alt i 1917 gjorde sokneprest Arstein opptak til å få, valt eit friviljug sokneråd for Haram sokn.

Kyrkjelyden vedtok lover for rådet. Men det finst ikkje noko møtebok som syner kva oppgåver det friviljuge soknerådet tok seg av.

Men tre år etter, den 3. desember 1920, kom lov om sokneråd for Den norske kyrkja.

Ved valet synte det seg at det stort sett var dei fremste leiarane for kristenlivet på kvar stad, som vart innvalde. Sokneråda har difor vunne aukande tillit og har fått gjort ikkje så lite til å stø kristeleg verksemd i kyrkjelydane.

180

Dei tek seg dessutan av mange administrative gjeremål, og løyste i dette stykket av kyrkjetilsyna. Soknerådet førebur for heradstyret alle saker som vedkjem soknebudsjettet, nybygg og vedlikehald av kyrkjer og saker som vedkjem kyrkjegardane. Soknerådet tilset klokkar, kyrkjetenar, i seinare år dessutan organist, og gravar eller tilsynsmann ved kyrkjegardane.

Soknerådsmedlemmer i Haram sokn:

1922-24 Bernt Hildre, Einar J. Lausund, Johan L. Flem, P. A. Vinje, Kristian G. Hurlen, Arne K. Myskja, Nils N. Sæt, Ole J. H. Haram.

1925-27 Bernt Hildre, Arne Myskja, Einar J. Lausund, Nils N. Kjærstad, Peder O. Austnes, Severin P. Rogne, Nils N. sæt, Ole J. H. Haram og Kristian G. Hurlen

1928-30 Nils N. Kjerstad, Hans N. sæt, Arne K. Myskja, Peder O. Austnes, Ole J. H. Haram, P. A. Vinje, Einar J. Lausund, Bernt Hildre.

1931-33 Nils N. Kjerstad, Hans N. sæt, Arne Myskja, Peder O. Austnes, Einar J. Lausund, Ivar Skjelten, Peder E. Rogne, Ole J. H. Haram.

1934-36 Arne Myskja, Hans N. Sæt, Einar J. Lausund, Severin G. Ulla, Johan K. Flem, Elias M. Kjerstad, Johan Rogne (Skjelten), Severin E. Longva.

1937-40 Arne K. Myskja, Severin G. Ulla, Severin E. Longva, Peder L. Rogne, Anton Hildrestrand, Hans N. Sæt, Henninge Hagerup, og Elias Røvreit.

For skuld krigen kom dette soknerådet til å fungera heilt til utgangen av 1945.

1946-49 Jon Remme, Elias Røvreit, Severin E. Longva, Arne J. Kjerstad, Arne K. Myskja, Anton Hildrestrand, Severin G. Ulla, Hans N. Sæt

1950-53 Elias Røvreit, Severin E. Longva, Arne J. Kjerstad, Arne Myskja, Anton Hildrestrand, Einar J. Lausund, Peder L. Rogne, Hans N. Sæt, Osvald Årsund, Jon Remme, Johan N. Kjerstad.

1954-57 Arne Myskja, Severin E. Longva, Johan N. Kjerstad, Severin G. Ulla, Ingolf I. Kjerstad, Arne Håøy, Karl H. K. Longva, Ingebjørg Austnes.

1958-61 Severin Ulla, Karl H. Longva, Jon Olden, Johan N. Kjerstad, Ingebjørg Austnes, Ingolf Kjerstad, Arne Håøy, Gunhild Austnes.

1962-65 Jon Olden, Ingolf Kjerstad, Karl H. K. Longva, Gunhild A. Austnes, Severin G. Ulla, Hans Brandal, Ingebjørg Austnes, Arne J. Kjerstad.

1966-69 Jon Olden, Gundhild Austnes, Severin G. Ulla, Arne J. Kjerstad, Laurits P. Rogne, Gitta Longva, Jon Hansen, Hans Brandal.

1970-73 Arne J. Kjerstad, Jon Olden, Jon Hansen, Ingolf I. Kjerstad, Sigrid O. Flem, Hans Brandal, Sanna Kjerstad, Gunhild Austnes, Lars J. Austnes.

181

Desse var formenn:

Bernt Hildre 1922-1926 Leonhard Tafjord 1927-1930 Ole J. H. Haram 1930 Arne Myskja 1931-1932 Peter Hove 1932-1940 Hans N. Sæt 1941-1942 Arne Myskja 1942-1950 Rolf Dyrli 1951-1964 Jon Olden 1965-1971 Lars J. Austnes 1971-

Soknerådsmedlemmer i Fjørtoft sokn

1922-24 Elise O. Fjørtoft, Rasmus Myklebust, Knudt O. Otterlei, Martinus E. K. Fjørtoft, Laurits L. Mykelbust, Martinus E. Otterlei.

1925-27 Lars E. Mykelbust, Olav L. Fjørtoft, Rasmus R. Myklebust, Laurits M. Fjørtoft, Martinus E. Otterlei, Knudt O. Otterlei.

1928-30 Dei same som førre valbolk.

1931-33 Lars E. Myklebust, Olav L. Fjørtoft, Mattias R. Mykelbust, Laurits M. Fjørtoft, Martinus E. Otterlei, Knudt O. Otterlei

1934-36 Rasmus Risbakk, Matias R. Myklebust, Johan K. Fjørtoft, Peder J. Myklebust, Lars J. Otterlei, Malene Otterlei.

1937-40 Solveig L. Fjørtoft, Lars Larsson Fjørtoft, Ole E. Myklebust, Einar Fjørtoft, Harald Otterlei, Ragnar K. Otterlei.

Desse kom til å gjera teneste til utgangen av 1945.

1946-49 Sverre Midtgård, Harald J. Otterlei, Kristoffer S. Myklebust, Einar Fjørtoft, Solveig Fjørtoft, Karl M. Myklebust.

1950-53 Olav L. Fjørtoft, Solveig Fjørtoft, Laurits L. Fjørtoft, Olav Lien, Karl M. Myklebust, Toralf O. Fjørtoft.

1954-57 Rasmus J. Myklebust, Solveig Fjørtoft, Olav Lien, Laurits L. Fjørtoft, Arve Landmark, Oddmund Myklebust. 1958-61 Edvin Otterlei, Karl M. Mykelbust, Elen Kongsnes, Gjert Fjørtoft, Albrekt Nedrelid, Toralf Fjørtoft.

1962-65 Elen Kongsnes, Albrekt Nedrelid, Leiv M. Fjørtoft, Arnold Fjørtoft, Karl M. Myklebust, Edgar Davik.

1966-69 (Myklebust var no skilt ut.) Inge Otterlei, Loddvar Fjørtoft, Albrekt Nedrelid, Elen Kongsnes, Arnold Fjørtoft, Alf Turøy.

1970-73 Elen Kongsnes, Loddvar Fjørtoft, Albrekt Nedrelid, Edgar Davik, Jorunn Fjørtoft, Peder R. Fjørtoft.

182

Desse var formenn:

Knudt O. Otterlei 1922-1924 Martinus E. Otterlei 1923 Olav Fjørtoft 1925-1933 Johan K. Fjørtoft 1934-1936 Einar O. Fjørtoft 1937-1949 Olav Lien 1950-1955 Arve Landmark 1956 Laurits L. Fjørtoft 1957 Albrekt Nedrelid 1958 Edvin Otterlei 1959 Albrekt Nedrelid 1960-1973

Hildrestranda sokneråd

Frå 1954 fekk Hildrestranda kapelldistrikt sitt eige sokneråd.

Desse vart valde:

1954-57 Elias Røvreit, Osvald Årsund, Johan Løken, Konrad P. Hildre, Anton Hildrestrand, Matias Tennøy, Henninge Hagerup, Elias Rimmereit.

1958-61 Osvald Årsund, Konrad P. Hildre, Tordis Bjørlykkhaug, Anton Hildestrand, Henninge Hagerup, Mattias Tennøy, Elias Remmereit, Paul Dalhaug.

1962-65 Konrad P. Hildre, Anton Hildrestrand, Osvald Årsund, Paul Dalhaug, Elias Remmereit, Tordis Bjørlykkhaug, Henninge Hagerup, Anny Hildre.

1966-69 Konrad P. Hildre, Anton Hildrestrand, Anny Hildre, Osvald Årsund, John Hildrestrand, Karl A. Alvestad, Ingebjørg Vik, Sigurd Sundnes.

1970-73 Konrad P. Hildre, Anny Hildre, Einar Fossheim, Kjell Kalvøy, Ingebjørg Vik, Aud Hellevik, Severin Løken, Sigurd Sundnes.

Desse har vore formenn:

Elias Røvreit 1954-1955 Sokneprest Rolf Dyrlie 1956-1964 Paul Dalhaug 1965 Osvald Årsund 1966 -1967 Sigurd Sundnes 1968-

183