De Toekomst Van Onze Gebouwde Historie Een Handreiking Voor Herbestemmen

De toekomst van onze gebouwde historie Een handreiking voor herbestemmen

Inhoud > Inhoud

Voorwoord 5

Inleiding 7

Leeswijzer 11

1 Oude gebouwen met nieuwe functies 15 Lokale en regionale identiteit 16 Match vraag en aanbod 16 Herbestemmen is teamwork 16 Bouwen en verbouwen met respect 17 Monumenten zijn duurzaam 17 Zuid-Holland 18 Praat met iedereen 18 Casus De Tempel, Den Haag 19 Villa Augustus, Dordrecht 20

2 Transitietool 23 Provinciale transitie tool, fictieve casus 24

3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan 31 Stap voor stap 31 Stappenplan herbestemming 32 Tips voor gemeenten 37 Casus Hotel New York, Rotterdam 38

4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt 41 Provincie Zuid-Holland 41 Rijksoverheid 42 Casus Paviljoen Von Wied, Scheveningen 46 High Line in Manhattan, New-York, VS 47 Kasteel Keukenhof, Lisse 48 Scheltemacomplex, Leiden 50

2 < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

5 Herbestemming en beleid 53 Modernisering Monumentenzorg, het verleden heeft toekomst 53 Behoud door herbestemming 53 Het rijk, kennis delen en stimulering van herbestemming 54 Provincie Zuid-Holland heeft oog voor ruimte 54 Gemeenten, belangrijke partners 55 Waterschappen, tussen water, molens, gemalen en sluizen 56 Casus Fort Wierickerschans, Bodegraven 57 Energiehuis, Dordrecht 58

6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 61 Beschermde monumenten en gezichten in Zuid-Holland 61 Erfgoedcategorieën 61 Industrieel erfgoed, veel moois geproduceerd 62 Kastelen, landgoederen, buitenplaatsen, lustoorden van vroeger 63 Molens, de wind mee voor herbestemming 64 Militair erfgoed, vechten voor onze historie 64 Religieus erfgoed, gebouwd voor de eeuwigheid 65 Watertorens, cultuurhistorie op niveau 66 Overheidsgebouwen, veranderde huisvesting 67 Sluis- en brugwachtershuisjes, klein maar fijn 67 Agrarisch erfgoed, nieuwe kansen voor de boerderij 68 Casus Pepermuntfabriek, Rotterdam 69 Korenmolen Jan van Arkel, Giessenlanden 70 Op Hodenpijl, Hodenpijl 71 Pastoor van Arskerk, Delft 72 Watertoren Hazerswoude-Rijndijk, Hazerswoude-Rijndijk 74 Brugwachtershuisje, Alphen aan den Rijn 75 Bollenschuur, Noordwijkerhout 76

Bijlagen 79 Literatuurlijst algemeen 79 Nuttige websites 81

< Inhoud > 3 Centrale bibiotheek, Dordrecht

4 Voorwoord < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Voorwoord

Het goede behouden, verbeteren en door- monument. De meest duurzame manier om geven aan de generaties na ons. Dat is mijn ons erfgoed te behouden is het weer een ambitie als bestuurder van de provincie eigentijdse functie te geven en tegelijkertijd Zuid-Holland. Tot het goede behoort zeker de waarden te behouden en te versterken. ook ons erfgoed. Erfgoed draagt bij aan de Maar hoe maak je transitie tot een succes en kwaliteit van onze leefomgeving en onze welke rollen hebben overheden en private identiteit. Ruimtelijke kwaliteit is belangrijk partners daarbij? in een provincie waar zoveel mensen wonen en de druk op de ruimte groot is. Erfgoed Uitdagingen in deze tijd vragen om keuzes, is volop aanwezig, wordt vaak ook goed nieuwe oplossingen en een creatieve aanpak beschermd, maar het kan nog zo veel beter samen met private partijen. Benutting en door kansen te benutten. Maar hoe dan? herbestemming bieden een goede oplossing, Deze Handreiking herbestemming wil omdat dit op lange termijn de beste garantie hieraan een bijdrage leveren door inspire- biedt voor het duurzaam voortbestaan van rende voorbeelden te laten zien en een erfgoed. De provincie wil op grond van handvat te bieden voor herbestemming. haar Uitvoeringsprogramma Erfgoedlijnen 2013-2016 de kans op herbestemming Economische ontwikkelingen en krimp op zo groot mogelijk maken in de rol van het platteland zorgen voor leegstand, verval inspirator, verbinder en facilitator. Deze en sloop van een aanzienlijk deel van het handreiking is daar een voorbeeld van. culturele erfgoed in Zuid-Holland. Dit speelt met name bij monumenten die hun Ons erfgoed is economisch waardevol. Het is oorspronkelijke functie verliezen zoals uniek, schaars en onvervangbaar. Investeren kerkgebouwen, fabrieken, brugwachters- in gebouwd erfgoed komt niet alleen ten huisjes, watertorens en bollenschuren. goede aan ons welzijn, maar ook aan onze We verwachten dat de komende tien jaar in welvaart. Nederland veel kerkgebouwen vrij zullen komen, maar liefst gemiddeld zo’n twee Ik hoop dat de voorbeelden in deze hand- per week. Dat monumenten vervallen, leeg reiking u inspireren tot een nieuw leven komen te staan of zelfs gesloopt worden, voor uw en onze monumenten! vindt de provincie onwenselijk. Graag willen wij aandacht vragen voor herbestemming, een inventieve manier van omgaan met al het leegstaand erfgoed in Zuid-Holland.

Provincie en Rijk hebben niet de middelen om alle leegstaande monumenten te restaureren en te onderhouden. Dat is Han Weber, jammer, want een monument in een slechte Gedeputeerde staat, heeft een negatieve invloed op de Cultureel Erfgoed, kwaliteit van de directe omgeving van dat Groen en Water

< Inhoud > Voorwoord 5 Vuurtoren, Hoek van Holland

6 Inleiding < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Inleiding

Er vindt op dit moment een accentverschui- Monumenten vertegenwoordigen een ving plaats van steeds maar weer nieuw- aanzienlijke economische waarde. Ook bouw naar meer hergebruik van bestaande voor ondernemers is een herbestemd pand gebouwen, ruimtelijke complexen en een aantrekkelijke vestigingsplek. herontwikkeling van gebieden. Herontwik- Ruimtelijke kwaliteit is een belangrijk keling en hergebruik van bedreigde of onderwerp voor bestuurders en burgers. leegstaande cultuurhistorisch belangrijke Het zwaartepunt in het ruimtelijk beleid gebouwen en gebieden bieden grote kansen verschuift steeds meer van kwantiteit naar voor de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit. Juist in de provincie Zuid-Holland kwaliteit. Wanneer een definitieve nieuwe die een aantrekkelijke provincie voor wonen functie nog niet bekend is kan een tijdelijke en werken wil zijn en rijk is aan cultuur- herbestemming een interessante optie zijn. historisch erfgoed. De provincie heeft oog Dit voorkomt bouwkundige achteruitgang voor nieuwe vormen van instandhouding. en verpaupering van de omgeving. Anti- Zij ziet hergebruik en herbestemming als kraak als tijdelijk bewonen van leegstaand een van de speerpunten van haar beleid en erfgoed op basis van een bruikleenovereen- wil gemeenten, eigenaren en andere komst draagt hieraan ook bij. belangstellenden proactief ondersteunen, helpen en stimuleren bij hun zoektocht naar Herbestemming is sinds enige jaren met nieuwe gebruiksfuncties. Onder meer door leegstand een andere opgave en vereist een deze handreiking, de toekomst van onze andere aanpak. Economische ontwikke- gebouwde historie. lingen zoals schaalvergroting en krimp zorgen ervoor dat uiteenlopende objecten vrijkomen in het sterk verstedelijkte Zuid-Holland. Voor herbestemming bestaat een toenemende belangstelling. Het historisch besef speelt daarin een belangrijke rol. Maar niet alleen oude cultuurhistorisch waardevolle objecten worden herbestemd, ook meer recente objecten en complexen, zoals kantoorgebouwen, krijgen een nieuwe toekomst. Poldermuseum, Haastrecht

< Inhoud > Inleiding 7 Dit is een uitgave van de provincie Zuid-Holland ontwerp Osage ism bureau Media Diensten drukker Deltahage bv 220478 Bollenstreek

OverzichtskaartOverzichtskaart

cultureelcultureel erfgoed erfgoed Landgoed Keukenhof provincieprovincie Zuid-Holland Zuid-Holland

Kagerplassen en molens VrieschekoopseVrieschekoopse en Wassenaarsche Polder Bollenstreek Wassenaarsche Polder

Topgebied KroonjuweelTopgebied Kaag/Oude Rijn Kroonjuweel Den Haag/ WassenaarWassenaar Landgoederenzone Landgoed Keukenhof Landgoederenzone Goeree-OverflakkeeLandgoederenzone Aarlanderveen Aarlanderveen/ Limes Goeree-Overflakkee Vrieschekoopse en Nieuwkoopsche Plassen/ Waterdriehoek Wassenaarsche WeipoortWeipoort Meije Meije Limes Kagerplassen Polder Meije Atlantikwall en molens Zoeterwoude/ Waterdriehoek Stompwijk Oude Hollandse Waterlinie Stompwijk Fort Wierickerschans Kaag/ Fort Wierickerschans TrekvaartenAtlantikwall Den Haag/ Wassenaar Oude Rijn Boskoop/ Oude Hollandse Waterlinie Landgoederenzone Reeuwijk-Dorp Trekvaarten Aarlanderveen/ Weipoort Aarlanderveen Nieuwkoopsche Plassen/ Reeuwijkse Plassen/ Meije Meije Reeuwijkse Plassen/ Zoeterwoude/ Oude Hollandse WaterlinieWaterlinie Stompwijk Fort Wierickerschans TweemanspolderTweemanspolder Boskoop/ Reeuwijk-Dorp

Reeuwijkse Plassen/ Oude Hollandse Waterlinie Tweemanspolder Midden-Delfland Krimpenerwaard Vlietlanden Middengebied Krimpenerwaard Krimpenerwaard Midden-Delfland Vlietlanden Alblasserwaard/ Alblasserwaard/ Diefdijk Voorne/ Vijfheerenlanden Voorne/ Middengebied Krimpenerwaard Vijfheerenlanden Brielle/Bernisse Alblasserwaard/ Diefdijk Voorne/ Vijfheerenlanden Brielle/Bernisse Panorama Kinderdijk

Panorama Kinderdijk

Kop van Goeree Kop van Goeree

Schurvelingengebied Schurvelingengebied Dordsche Biesbosch Dordsche Hoeksche Waard Biesbosch Hoeksche Waard Polder de Biesbosch Hoeksche Waard Polder de Biesbosch

Overzichtskaart cultureel erfgoed, provincie Zuid-Holland 12.1189

12.118912.1189 8 Inleiding < Inhoud >

WT_vouwvel_m_colofon.indd 2 28-03-13 13:33 De toekomst van onze gebouwde historie

Erfgoedlijnen leidend bij provinciaal erfgoed- Bollenstreek beleid De afgelopen tijd heeft de provincie Zuid-Holland door de organisatie van themajaren aandacht geschonken aan historische landgoederen, historische waterwegen en Landgoed Keukenhof waterlinies, de noordelijke grens van het Romeinse rijk (de Limes), molens en transitie van cultuurhistorisch Vrieschekoopse en erfgoed. Wassenaarsche Kagerplassen Polder De meeste van deze cultuurhistorische structuren en en molens onderwerpen zijn ook leidend bij het provinciaal beleid van de komende jaren. Den Haag/ Kaag/ Wassenaar Oude Rijn Provincie Zuid-Holland heeft een zevental zogenaamde Landgoederenzone erfgoedlijnen gedefinieerd. U treft deze geografisch en Aarlanderveen/ Weipoort Aarlanderveen Nieuwkoopsche Plassen/ thematisch bepaalde erfgoedstructuren op de kaart Meije Meije Zoeterwoude/ hiernaast aan. Stompwijk Fort Wierickerschans Boskoop/ Reeuwijk-Dorp Het streven is om het cultuurhistorische erfgoed langs de erfgoedlijnen toekomstbestendig, toegankelijk en Reeuwijkse Plassen/ beleefbaar te houden: het erfgoed moet een plek Oude Hollandse Waterlinie Tweemanspolder hebben in de harten en hoofden van mensen. Het kan bij ruimtelijke ontwikkelingen inspiratie bieden en door herbestemming als vliegwiel fungeren voor de transitie van een gebied. Krimpenerwaard Midden-Delfland Dit soort ontwikkelingen wil de provincie de komende Vlietlanden jaren ondersteunen en zij zoekt daarvoor nadrukkelijk Middengebied Krimpenerwaard samenwerking met investeerders, andere overheden en Alblasserwaard/ Diefdijk Voorne/ Vijfheerenlanden maatschappelijke partijen. Brielle/Bernisse Aan de hand van de transitietool zal de provincie monu- Panorama Kinderdijk menten binnen de erfgoedlijnen als ontwikkellocaties Kop van Goeree benoemen en middelen voor bijvoorbeeld een advies op maat voor herbestemmingsmogelijkheden inzetten om die transitie te ondersteunen. Zij zal kennis en netwerk Schurvelingengebied Dordsche inzetten van provinciaal werkende organisaties zoals het Biesbosch Erfgoedhuis Zuid-Holland, het Zuid-Hollands Landschap en Hoeksche Waard Landschapsbeheer Zuid-Holland. Verder zal de provincie in Polder de Biesbosch voorkomende gevallen adequaat omgaan met verzoeken van gemeenten bij bestemmingsplanwijzigingen die noodzakelijk zijn om een herbestemming te realiseren. Zij zal zich inzetten om de bereikbaarheid van de te ontwikkelen locaties te verbeteren door deze – waar mogelijk – op te nemen in (recreatieve) routestructuren en fietsknopennetwerken. 12.1189

< Inhoud > Inleiding 9 Korenmolen Jan van Arkel, Giessenlanden © Hans de Groot, SIMAV

10 Leeswijzer < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Leeswijzer

De toekomst van onze gebouwde actoren die een rol kunnen spelen bij het historie proces van herbestemmen.

Een handreiking voor herbestemmen is De handreiking bevat een door de provincie samengesteld in opdracht van de provincie Zuid-Holland ontwikkelde transitietool en Zuid-Holland en bedoeld voor iedereen die een concreet stappenplan. De transitietool is zich bezighoudt met leegstand en heront- een selectie-instrument dat inzicht geeft in wikkeling van cultuurhistorisch erfgoed. de transitiepotentie van een object. Het is een hulpmiddel voor eigenaren, Het stappenplan laat zien welke stappen ontwikkelaars en overheden bij hun gemeenten, eigenaren en andere betrokke- zoektocht naar een passende nieuwe functie nen kunnen zetten bij een mogelijke voor hun gebouwen, complexen, terreinen herbestemming of transitie. en groengebieden. Ook wordt aandacht geschonken aan beleid De handreiking heeft het karakter van een en financiën. De publicatie wordt afgesloten bundel. De verschillende hoofdstukken met enkele bijlagen, waaronder één over kunnen modulair gelezen worden. Ieder wetgeving, een literatuurlijst en nuttige hoofdstuk eindigt met een aantal praktijk- websites. voorbeelden. Deze casussen vormen een illustratie van de in het hoofdstuk besproken theorie en tonen de verschillende

’In geen van drie domeinen (stedelijk domein, landelijk domein en stadslandschap) is het nog denkbaar om nieuwe ontwikkelingen vorm te geven zonder rekening te houden met de lokale ruimtelijke en historische context. Herbestemming en herontwikkeling winnen aan belang. Het programma Belvedere heeft onder het motto ‘behoud door ontwikkeling’ veel inzicht opgeleverd in de mogelijkheden om invulling te geven aan de rol en betekenis van cultuurhistorie in de ruimtelijke inrichting.’ (Een cultuur van ontwerpen, herbestemming gebouwen, nota OCW juli 2008)

< Inhoud > Leeswijzer 11 Synagoge, Schoonhoven

1 Oude gebouwen met nieuwe functies 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Dit hoofdstuk gaat in op herbestemmen Een stappenplan en hergebruik in het algemeen en in het Dit hoofdstuk bevat een stappenplan bijzonder in de provincie Zuid-Holland. voor herbestemmen. Dit stappenplan kan Het hoofdstuk wordt afgesloten met twee zelfstandig gelezen worden, maar ook in casusbeschrijvingen. In de eerste casus combinatie met de transitietool. Bij dit De Tempel in Den Haag staat duurzaamheid hoofdstuk is als voorbeeld de succesvolle centraal. De tweede casus Villa Augustus herbestemming van Hotel New York in in Dordrecht is een voorbeeld van samen- Rotterdam opgenomen. werking tussen initiatiefnemer en gemeente. 4 Financiering, meer mogelijkheden 2 Transitietool dan u denkt Dit hoofdstuk is gewijd aan de provinciale In dit hoofdstuk worden de verschillende transitietool. Aan de hand van een fictief subsidie- en financieringsmogelijkheden van voorbeeld wordt de werking van dit instru- een herbestemming besproken. Ook nieuwe ment gedemonstreerd. vormen, zoals crowdfunding komen ter sprake. De casussen, Paviljoen Von Wied in Den Haag en High Line Manhattan in New York, zijn voorbeelden van alternatieve financieringsvormen.

12 Leeswijzer < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Nieuwkerk, Dordrecht

De Keukenhof in Lisse is exemplarisch voor 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk een bundeling van functies en creatieve aan monumenten allianties, het Scheltemacomplex in Leiden Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de een inspirerend voorbeeld van herbestem- verschillende categorieën cultureel erfgoed men met een kleine beurs. in de provincie Zuid-Holland. Achtereen- volgens komen industrieel erfgoed, kastelen 5 Herbestemming en beleid en landgoederen, molens, militair erfgoed, In dit hoofdstuk wordt het beleid van de religieus erfgoed, overheidsgebouwen, diverse overheden (rijk, provincie, gemeen- watertorens, brugwachtershuisjes en andere ten) en waterschappen besproken. Er wordt objecten aan vaarwegen, en agrarisch ingegaan op de rol van de provincie Zuid- erfgoed aan bod. Het hoofdstuk eindigt met Holland. Welke instrumenten zijn er om enkele herbestemmingsvoorbeelden van herbestemming en hergebruik te stimule- verschillende typen cultureel erfgoed, zoals ren. Het hoofdstuk eindigt met de beschrij- een brugwachtershuisje, een watertoren, ving van de herbestemming van Fort een bollenschuur, een kerkgebouw en een Wierickerschans in Bodegraven en het fabriek. Energiehuis in Dordrecht.

< Inhoud > Leeswijzer 13 Het Oude Raadhuis, Oud-Beijerland

14 1 Oude gebouwen met nieuwe functies < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Niets nieuws onder de zon, na de middeleeuwen werden kastelen omgebouwd tot luxe buitens

Oude gebouwen met 1 nieuwe functies

Veel gebouwen verliezen in de loop der tijd Voor wereldlijke gebouwen gold hetzelfde. hun oorspronkelijke functie. Ook maken Kastelen verloren na de middeleeuwen veranderde technieken en nieuwe gebrui- hun verdedigende functie en werden kerswensen ingrijpende wijzigingen in omgebouwd tot luxe buitenhuizen. bestaande gebouwen noodzakelijk. In veel De Leidse Lakenhal (1642) diende tot 1800 ter gemeenten hebben oude of leegstaande keuring van het Leidse Laken. Hier kwamen gebouwen inmiddels een nieuwe bestem- de gouverneurs en staalmeesters van het ming gekregen. En ook landschappen lakengilde bijeen. Sinds 1874 is het gemeen- worden keer op keer opnieuw ingericht. telijk kunstmuseum van de stad Leiden. Het Het is goed om leegstand, afstoting en sloop, Goudse Pesthuis kreeg na 1799 een militaire maar ook hergebruik en herbestemming in bestemming. In een 18de-eeuwse patriciërs- historisch perspectief te zien. Het bedenken woning in Delft werd in 1814 de Artillerie- van nieuwe bestemmingen voor gebouwen, school gevestigd en in 1842 de Koninklijke die niet meer in hun oude functie worden Academie (de huidige TU), Haagse patriciërs- gebruikt, is van alle tijden. Bij kerkgebou- huizen werden Koninklijke Bibliotheek wen bijvoorbeeld deed dit verschijnsel zich (1819) en schilderijenmuseum (Het Maurits- in hevige vorm voor in de zestiende eeuw. huis, 1820). Juist in het sterk verstedelijkte De Reformatie leidde tot ingrijpende Zuid-Holland vond veel herbestemming veranderingen in het interieur van plaats. de rooms-katholieke kerken die voor de gereformeerde religie werden heringericht. Echter, vanaf 1850 werd hergebruik met Bovendien ontstond er een groot overschot de groei van de steden minder vanzelfspre- aan kerkgebouwen, kloosters en gasthuizen. kend. Nieuwbouw bleek in veel gevallen Het merendeel van de toen overtollig goedkoper en zo werden in de laatste geraakte gebouwen is gesloopt, maar een anderhalve eeuw hele dorpen, stadsdelen aantal werd verbouwd en kreeg een nieuwe en landschappen vernieuwd, met soms bestemming. Zo werd de Bagijnenkapel aan ingrijpende gevolgen voor het algemeen het Rapenburg in Leiden bibliotheek van beeld van de provincie. De mogelijkheden de door Willem van Oranje nieuw gestichte van herbestemming werden niet gezien en Leidse Universiteit (1575). afgedaan als idealistisch, onbetaalbaar en dus niet realiseerbaar. Maar herbestemmen

< Inhoud > 1 Oude gebouwen met nieuwe functies 15 Een succesvolle herbestemming is teamwork, een multidisciplinaire aanpak waarbij kennis en kunde gebundeld worden voorkomt kaalslag, is duurzaam en draagt veroorzaakt door economische ontwikkelin- bij aan de ontwikkeling en het behoud van gen, en door structurele leegstand. Hierbij de lokale en regionale identiteit. Intussen gaat het om gebouwen die langer dan drie zijn oude gebouwen en monumenten jaar leeg staan. Tot de laatste categorie schaars geworden. Van alles wat nog in behoren minder courante gebouwen op Nederland overeind staat, is nog maar een onaantrekkelijke of slecht bereikbare klein deel ouder dan vijftig jaar en slechts locaties. De vraag is gebaseerd op de een fractie ouder dan anderhalve eeuw. marktbehoefte. Bij het herbestemmen van De grote uitdaging is een nieuwe invulling leegstaand vastgoed is een positieve houding te geven aan het bestaande met respect voor van alle betrokkenen cruciaal. Omdat de het verleden. nieuwe functie nooit exact past in het bestaande gebouw, zijn aanpassingen en verbouwingen noodzakelijk. Geen herbe- Lokale en regionale identiteit stemming is hetzelfde. Het ontwerp moet functioneel zijn, financieel haalbaar, Nu de beschikbare ruimte in Nederland voldoen aan milieu- en andere eisen, passen afneemt en nieuwbouw niet meer vanzelf- binnen het bestemmingsplan, monu- sprekend is en bovendien door de economi- mentwaarden respecteren en passen binnen sche crisis bijna stil ligt, is herbestemming de omgeving. Het traject loopt niet altijd een aantrekkelijke optie. Veel gebouwen gepland en gedisciplineerd. Kraak en staan leeg en de verwachting is dat het antikraak kunnen herbestemming stimule- aantal vrijkomende objecten in de komende ren. Een herbestemming kan een broed- decennia enorm zal toenemen. Verplaatsing plaats zijn voor het ontwikkelen van nieuwe van productie, ontkerkelijking, krimp, ideeën en creatieve visies op gebouw en teruglopende middenstand, nieuwe eisen functie. Duurzaamheid en innovatie zijn aan werkomgevingen en gezondheidszorg sleutelwoorden bij transformatie. en minder boerenbedrijven is slechts een aantal redenen. De waardevolle panden die vrijkomen, zijn vaak beeldbepalend voor Herbestemmen is teamwork een stad of een dorp. Ze staan midden in een wijk, vormen het centrum van een dorp of Succesvol herbestemmen van bestaande ze waren decennialang de huisvesting van complexen is niet eenvoudig en al helemaal de grootste werkgever in de omgeving. niet snel te realiseren. Dikwijls staan de gebouwen, nadat de laatste gebruikers zijn vertrokken, lange tijd leeg en vallen ten Match vraag en aanbod prooi aan vandalisme en diefstal. De buurt blijft achter met veel problemen. Soms is Herbestemming begint met het bij elkaar bodemsanering noodzakelijk. Wie aan brengen van vraag en aanbod. Het aanbod herontwikkeling begint, moet achterstanden wordt bepaald door conjuncturele leegstand, inhalen en investeren in onderzoek, zoals

16 1 Oude gebouwen met nieuwe functies < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

een bouwhistorische analyse met waarde- Bouwen en verbouwen met respect stelling van het monument of het ensemble. Ook het uitvoeren van een haalbaarheids- Herbestemming wordt een steeds belang- onderzoek waarin niet alleen de herbestem- rijkere ontwerpopgave voor architecten. mingopties, maar ook de toekomstige Er wordt in het algemeen zo zorgvuldig exploitatiemogelijkheden worden nagegaan, mogelijk omgegaan met het monument. is noodzakelijk. Behoud van de cultuurhistorische waarden, de karakteristiek van het gebouw en zijn Het realiseren van een succesvolle herbe- omgeving en het oorspronkelijke bouwmate- stemming is teamwerk. Een team moet riaal is het streven. Het heeft de voorkeur bestaan uit deskundigen afkomstig uit dat noodzakelijke ingrepen de structuur en diverse disciplines en met gevoel voor de de historische bouwmassa niet aantasten en materie. Men krijgt te maken met verbou- dat die ingrepen eventueel ongedaan wings- en onderhoudskosten en met een gemaakt kunnen worden. soms onoverzichtelijk en moeilijk stuurbaar proces. Vooraf bestaat er geen duidelijkheid Veranderingen horen echter bij monumen- over het tijdsbeslag, over de gevraagde inzet, ten. Zij werden aangepast aan een nieuwe over de partijen die zich, naast de ambte- functie of aan de smaak van de tijd. Som- lijke en politieke organisaties, nog in het mige van deze historische wijzigingen proces mengen en evenmin over de uit- ervaren we nu als een verrijking. Het komst. verleent het gebouw een historische gelaagd- Overheden, maar ook woningbouwcorpora- heid. Ook een goed doordacht herbestem- ties spelen regelmatig een belangrijke rol in mingplan kan een nieuwe historische laag het herbestemmingproces. Vooral bij en kwaliteiten toevoegen. grootschalige projecten, zoals bij openbare gebouwen op afgelegen industrieterreinen. Proactief handelen, door zowel de private als Monumenten zijn duurzaam de publieke sector, kan leegstand en sloop voorkomen. Monumenten zijn per definitie duurzaam. Ze gaan immers al generaties lang mee. Gaat het om cultureel erfgoed, dan zijn de Ook bij herbestemming leeft de behoefte bij projecten niet zelden beladen met emotio- te dragen aan een duurzame samenleving. nele reacties van omwonenden en actiecomi- Nieuwe technieken om energie te sparen, tés. Wanneer ten slotte wordt gestart met de worden – waar verantwoord – toegepast bij herontwikkeling, zijn vaak dure aanpassin- herstel en herbestemming van monumen- gen verplicht om de gebouwen op het ten. Balans is hier het cruciale begrip. niveau van moderne regelgeving en milieu- Speciale aandacht moet uitgaan naar het eisen te brengen. Toch kan herbestemming interieur, waarbij de integratie van techniek, ook dan interessant zijn. Zeker wanneer de in relatie met de bestaande structuur van verloedering van de buurt heeft geleid tot het gebouw centraal staat. Illustratief is een zodanig lage aanvangswaarde, dat er een De Tempel in Den Haag zoals beschreven redelijke kans op een aantrekkelijke aan het einde van dit hoofdstuk. waardestijging ontstaat.

< Inhoud > 1 Oude gebouwen met nieuwe functies 17 Zuid-Holland bollenschuren, industrieel erfgoed en kerkgebouwen. Op het platteland, bijvoor- De provincie Zuid-Holland kent veel vroege beeld in het Groene Hart, gaat het veelal om herbestemmingen. Zuid-Holland is de meest andere typen gebouwen en monumenten verstedelijkte provincie van Nederland en de dan in de grote steden Den Haag, Rotterdam, beschikbare ruimte wordt continu schaarser. Leiden, Delft, Dordrecht en Gouda. Kerk- De aanwezigheid van monumentale gebouwen zijn beeldbepalend voor zowel gebouwen is voor iedereen vanzelfsprekend. stedelijk en landelijk gebied. Zij zullen door Monumenten, zowel rijks- als gemeentelijke, de ontkerkelijking de komende jaren in uit vrijwel alle belangrijke cultuur- en versneld tempo leegkomen. Behoud en architectuurhistorische perioden, bepalen herbestemming zijn een belangrijke de aanblik van de polders, de dorpen en maatschappelijke opgave. de steden. In Zuid-Holland met haar oude landschapsstructuren, eeuwenoude dorpen en steden en vlakke polderlandschap neemt Praat met iedereen dit erfgoed een bijzondere plaats in. De gebouwen zijn niet alleen beeldbepalend, Behoud en herbestemmen van monumen- ze zijn ook van belang voor de ruimtelijke tale gebouwen is actueel en krijgt steeds en stedenbouwkundige ontwikkeling van meer aandacht. Verschillende actoren zoals Zuid-Holland. In veel woonwijken vormen eigenaren, overheden (rijk, provincie, zij een stedenbouwkundig oriëntatiepunt. gemeente), Stadsherstellen, stichtingen Bovendien vertegenwoordigen zij het oeuvre tot behoud van cultuurhistorisch erfgoed, van belangrijke Nederlandse architecten. commerciële dienstverleners, projectontwik- Om inzicht te krijgen in de herbestemming- kelaars, erfgoedmakelaars, het maatschap- behoefte heeft de provincie in 2012 een pelijk middenveld, buurtbewoners actie- quickscan laten uitvoeren naar het in het groepen en vele anderen spelen hierin een laatste decennium herbestemde en het nog rol. Door vanaf het begin open te communi- te herbestemmen erfgoed. Uit het onderzoek ceren ontstaan nieuwe kansen en wordt blijkt dat in de nabije toekomst het aantal draagvlak gecreëerd. Dit vergroot de leegkomende en leegstaande monumenten slagingskans van een herbestemming. zal toenemen. Hierdoor zal een aantal Zonder multidisciplinaire samenwerking, gebouwen hun oorspronkelijke functie creativiteit en enthousiasme komt een verliezen. herbestemming niet van de grond.

Speciale aandacht vragen monumenten die specifiek zijn voor Zuid-Holland, zoals molens, landgoederen, brugwachtershuisjes,

Houding en Initiatief van eigenaar en/of ontwikkelaar zijn doorslaggevend.

18 1 Oude gebouwen met nieuwe functies < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Casus

De Tempel, Den Haag Overheid als aanjager, ontwikkelaar en gebruiker Voorbeeld van duurzaamheid

Historie In 1914 verrees in opdracht van de Haagsche Commissiebank aan het Prins Hendrikplein in Den Haag een bankgebouw in de stijl van de ‘Um 1800-bewe- ging’, naar ontwerp van architect F.A. Bodde. Het object is een rijksmonument. Kenmer- kend voor de traditionalistische bouwstijl is de natuur-stenen gevelbekleding die bijdragen aan energetisch duurzame en de historiserende beeldtaal. Het gebouw gebouwen, waarbij de energieprestaties van is rijkelijk voorzien van decoraties. De een gebouw en het behoud van de cultuur- blikvanger is de gevel aan de pleinzijde historische waarden in balans zijn. Bij de met het beeldhouwwerk van Jan Altorf. renovatie van De Tempel streefde men naar Het gebouw kende verschillende functies. een beter energielabel. Na het vertrek van de bank fungeerde het als tehuis voor dementerende dames en Aanpak stond het bekend als Huize Meyer de Vries. De energiebesparing van De Tempel is Maar de meeste mensen in Den Haag en bereikt met het zogenoemde WarmBouwen- omgeving kennen het gebouw als discotheek concept. Het gebouw heeft nu gevel- en De Tempel. Na de sluiting daarvan in 2005 vloerverwarming. Dit zorgt heel het jaar is het gerenoveerd en in januari 2011 in voor een constante temperatuur in de gebruik genomen door de Archeologische binnenschil van het gebouw. Het verwar- Dienst van de gemeente Den Haag. Behalve mingssysteem staat in contact met een de burelen van de dienst is in De Tempel een ondergrondse bron. Een warmtewisselaar depot voor vondstverwerking en –restauratie pompt water van 14º C op en wisselt de ondergebracht. Ook houdt men er tentoon- warmte uit. Het warmteoverschot wordt stellingen en lezingen over archeologie en in de zomer opgeslagen en in de winter worden er schoolkinderen ontvangen. gebruikt voor verwarming. Hiermee is voor De Tempel energielabel A bereikt. Uitdaging Met het WarmBouwen-principe konden Monumenten zijn duurzaam door hun vaak andere isolerende maatregelen achterwege respectabele leeftijd, maar niet als men kijkt blijven en zijn cultuurhistorische waarden naar hun energieverbruik. Ook bij monu- gespaard. Zo werden de stalen ramen met menten wordt gezocht naar aanpassingen het enkele glas behouden.

< Inhoud > 1 Oude gebouwen met nieuwe functies 19 Casus

Villa Augustus, Dordrecht Creatieve samenwerking tussen initiatiefnemer (projectontwikkelaar) en gemeente

In 2006 hebben drie ondernemers de oude watertoren in Dordrecht (1882, architect J.A. van der Kloes), aan de Oranjelaan 7 nabij het Wantij, getransformeerd tot een hotel, 'Villa Augustus'. Het terrein en de overige gebouwen van het voormalige drinkwater- leidingbedrijf zijn omgetoverd in een circa 1½ ha grote lusthof met sier- en moestuinen, een café en een restaurant met terras. Succesfactoren: een overtuigend concept De transformatie van de watertoren heeft en doorzettingsvermogen van de initiatief- bijgedragen aan de kwaliteitsverbetering, nemer en een creatieve en oplossingsgerich- het aanzien en het functioneren van de wijk te samenwerking met de gemeente die en de ontwikkeling van het Energiehuis en leidde tot een commercieel succes. de Biesbosch-hal.

20 1 Oude gebouwen met nieuwe functies < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

< Inhoud > 1 Oude gebouwen met nieuwe functies 21 Brugwachtershuisje Kerkbrug, Voorburg

22 2 Transitietool - Kiezen voor de juiste locatie < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

De laatste getuigen van hoe het was zijn goud waard, die moeten we koesteren

Transitietool - 2 Kiezen voor de juiste locatie

Het welslagen van een herbestemming- gebracht of de herbestemming door proces hangt af van veel factoren. Om een relevante partijen wordt ondersteund. inschatting te kunnen maken van de Er wordt een inschatting gemaakt of haalbaarheid van herbestemmingen heeft de de bestaande infrastructuur geschikt is en provincie Zuid-Holland in het kader van het omgevingsfactoren bijdragen aan het themajaar 2012 ‘Over-levende Monumenten!’ functioneren van het gebouw (of gebouwen- de transitietool laten ontwikkelen. Dit complex) na herbestemming. Een derde afwegingsinstrument wordt ingezet om aspect is of de herbestemming behalve voor jaarlijks twee locaties te kunnen kiezen de eigenaar / ontwikkelaar ook van belang is waar de provincie in de beleidsperiode 2013- voor de vitaliteit en de ruimtelijke kwaliteit 2016 herbestemming wil gaan faciliteren. van het gebied. Het gaat over locaties bij voorkeur binnen de door de provincie benoemde erfgoedlijnen. In het onderdeel gebouw(en) worden objecten beoordeeld op hun bouwkundige De transitietool bestaat uit twee series staat en de mate waarin zij geschikt zijn vragen. Via beantwoording van de eerste voor nieuwe functies. Het laatste aspect serie vragen wordt getoetst in hoeverre de is de financiële haalbaarheid van de herbestemming past binnen het provinciale herbestemming. Hierbij wordt gekeken naar belang cultureel erfgoed en aansluit op de kosten en baten van het transitieproces provinciale belangen van andere beleids- en naar de exploitatiemogelijkheden na terreinen. Tevens wordt getoetst of er al oplevering. een concreet en door de eigenaar gedragen initiatief voor de herbestemming is. De transitietool is ontwikkeld voor de provincie, maar kan met aanpassing van De tweede serie vragen geeft een indicatie de eerste vragen ook door gemeenten van de haalbaarheid van de herbestemming. worden gebruikt. Om u een idee te geven Deze haalbaarheidsanalyse is opgedeeld van de transitietool, is de vragenlijst in drie onderdelen: functioneel en proces, ingevuld voor een fictief object. Als u zelf gebouw(en) en financieel. met de transitietool aan de slag wil, kan dat. U treft de transitietool aan op de volgende Onder ‘functioneel en proces’ wordt in beeld pagina’s.

< Inhoud > 2 Transitietool - Kiezen voor de juiste locatie 23 Provinciale transitietool, fictieve casus

Fase 1: Eerste quickscan

1A Passend binnen kaders provincie Zuid-Holland? (Go / no go)

Vraagstelling Uitleg Antwoord Toelichting

1 Is er een relatie Ligt het te herbestemmen Ja De Oranjerie met moes- met het object langs de erfgoed- tuinensemble is onderdeel provinciale lijnen? van landgoed X en is erfgoedbeleid? onderdeel van de erfgoedlijn Landgoederenzone.

2 Is het te herbe- Met een complex wordt Ja Gebouw: stemmen object hier een verzameling van Oranjerie een gebouw / gebouwen bedoeld die een moestuinensemble complex? eenheid vormen, zoals een fabriekscomplex of een buitenplaatscomplex. Het gebouw dient een her- bestembare binnenruimte te hebben.

3 Heeft het te Het gebouw / complex is Ja De Oranjerie en het herbestemmen op grond van de Monu- moestuinensemble zijn gebouw / mentenwet 1988 c.q. de aangewezen als rijksmonu- complex een gemeentelijke Monumen- menten en zijn onderdelen status van rijks- tenverordening aange- van het van rijkswege of gemeente- wezen als monument. beschermde complex monument en Landgoed X. dateert het gebouw uit de periode van voor 1960? GO

24 2 Transitietool - Kiezen voor de juiste locatie < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

1B Potentie op korte termijn (2 à 3 jaar)

Vraagstelling Uitleg Antwoord Toelichting

4 Is er sprake Als er geen sprake is van Ja Initiatief van de van een een initiatiefnemer of toekomstige huurder. initiatiefnemer een bepaalde mate van en een plan? planvorming, dan zijn de kansen van herbestemming op de korte termijn beperkt.

5 Heeft de eige- Als de eigenaar van het Ja De eigenaar is bereid mee naar een plan, gebouw geen behoefte te werken aan het plan van is bereid mee te heeft aan een herbestemde toekomstige huurder. werken aan een ming, niet wil of kan plan, of is de investeren of zich niet kan eigenaar inves- vinden in plannen van ini- teringsbereid? tiatiefnemers of investeerders, dan zijn de kansen van herbestemming op de korte termijn beperkt.

6 Is er een inves- Deze investering vergroot ja De toekomstige huurder teerder, niet de de financiële mogelijk- en de eigenaar zijn bereid de initiatief- heden van herbestemming. te investeren. nemer, niet de eigenaar, bereid tot (mede-) investering?

7 Is het te her- Voor de provincie zijn ja Gezien de beoogde functie bestemmen objecten met een plan- als verkooppunt voor moes- object / complex vorming die de publieks- tuinproducten en streek- na herbestem- toegankelijkheid van het producten is het object na ming voor het te herbestemmen object herbestemming toeganke- publiek toegan- of gebied vergroten van lijk. Het is gelegen in een kelijk? groter belang dan objecten parkaanleg die t.g.v. de met een planvorming Natuurschoonwet is open- zonder dit doel. gesteld voor publiek.

8 Kan de Zo ja, dan heeft de pro- ja Het plan is strijdig met de herbestemming vincie hierbij geen rol. Zo landgoedbiotoop. Mede- zonder de nee, dan zijn in de eerste werking van de provincie is provincie instantie eigenaren en derhalve noodzakelijk. gerealiseerd andere privaatinstellingen worden? met gemeenten aan zet. Alleen op die voorwaarde kan de provincie een rol vervullen. GO

< Inhoud > 2 Transitietool - Kiezen voor de juiste locatie 25 Fase 2: Haalbaarheidsanalyse

Functioneel en proces Weging Min pnt Max pnt Score Toelichting

Proces 20%

Risico bezwaarmakers. 0 10 10 Naast de eigenaar zijn er (hoe meer kans op vertra- geen direct omwonenden. ging, hoe lager de score). De te verkopen producten worden niet door andere leveranciers aangeboden.

Welke doorlooptijd is 0 10 5 Gezien de bestemmings- gemoeid met procedures planwijziging een half jaar. voordat de bouw van start kan gaan (lange procedures, lagere score)?

Is er een actieve belan- 0 10 8 De toekomstig huurder is gengroep / trekker / lokaal initiatiefnemer. Er is lokaal draagvlak? draagvlak bij bewoners.

Is eigenaar van het object 0 10 10 Eigenaar ondersteunt het op positieve manier initiatief en is bereid mede betrokken? te investeren.

Is er een duidelijke trekker 0 10 10 De toekomstig huurder is van een plan/initiatief trekker / mede-investeer- en / of investeerder? der.

Is gemeente welwillend / op 0 10 7 De gemeente staat welwil- positieve manier betrokken? lend t.a.v. ontwikkeling.

Subtotaal proces 50

Subtotaal gewogen 10

Functioneel 15%

Beoordeling omgeving in 0 10 8 Herstel van de Oranjerie relatie tot planvorming / en het moestuinensemble initiatieven. draagt bij aan de ruimtelijke kwaliteit van het landgoed.

Zijn er vergelijkbare 0 10 5 De overige opstallen op objecten in de omgeving het landgoed, behalve die eveneens herbestemd het koetshuis, hebben een moeten worden (lagere bestemming. score, als andere objecten in omgeving relevanter zijn) ?

Parkeermogelijkheden 0 10 6 Er is beperkte mogelijk- op eigen terrein? heid om te parkeren.

Hoe is de bereikbaarheid 0 10 8 Bereikbaar met auto, OV, (autoweg, fiets- wandelpad, met de fiets of te voet. ov, vaarweg)?

Subtotaal functioneel 27

Subtotaal gewogen 4,05

26 2 Transitietool - Kiezen voor de juiste locatie < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Fase 2: Haalbaarheidsanalyse

Functioneel en proces Weging Min pnt Max pnt Score Toelichting

Belang 20%

Is er een groot 0 10 7 De nieuwe functie draagt maatschappelijk belang? bij aan diversiteit van het levensmiddelenaanbod. Er zal in de moestuin worden gewerkt met vrijwilligersgroepen.

Is er een groot belang 0 10 7 Herbestemming zorgt voor voor de omgeving? economische drager.

Is er een toegevoegde 0 10 8 Het herstel van het moes- waarde voor het tuinensemble is herstel van omliggende gebied wat een historische functie op de meerwaarde van de het landgoed en draagt bij herbestemming vergroot? aan herstel en beleefbaar- heid van de cultuurhistorische waarden van het landgoed.

Kan het dienen als 0 10 10 Project verdient navolging. voorbeeldproject?

Wordt de publiekstoegan- 0 10 8 Ja, door het bezoek kelijkheid van het object van afnemers van de vergroot? producten.

Subtotaal belang 40

Subtotaal gewogen 8

Score functioneel en proces 22

< Inhoud > 2 Transitietool - Kiezen voor de juiste locatie 27 Gebouw(en) Weging Min pnt Max pnt Score Toelichting

Huidige staat 10%

Wat is de bouwkundige 0 10 5 Object is bouwkundig in staat van het object (tech- redelijke staat. nisch behoud mogelijk)?

Wordt het gebouw tijdelijk 0 10 6 De Oranjerie dient nu als gebruikt (c.q. probeert eige- opslagruimte. naar object te behouden)?

Subtotaal huidige staat 11

Subtotaal gewogen 1,1

Inpassingsmogelijkheden 10%

Biedt de structuur van het 0 10 8 De mogelijkheden zijn object meerdere mogelijk- beperkt. De gewenste heden voor nieuwe invullin- functie is evenwel goed gen (w.b. daglicht, omvang, realiseerbaar. entrees e.d.)?

In hoeverre worden deze 0 10 7 De benodigde aanpas- invullingen beperkt door singen zijn goed mogelijk een monumentale status? zonder aantasting van cultuurhistorische waarden.

Subtotaal inpassingsmogelijkheden 15

Subtotaal gewogen 1,5

Score gebouw(en) 3

28 2 Transitietool - Kiezen voor de juiste locatie < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Financieel Weging Min pnt Max pnt Score Toelichting

Financiële haalbaarheid 25%

Is er een toekomstige 0 10 8 Er is een toekomstige huurder / afnemer (met huurder. fin.draagkracht)?

Is reeds nagedacht over de 0 10 7 ja toekomstige organisatie in de zin van continuïteit van exploitatie?

Zijn er subsidiemogelijk- 0 10 8 Er is subsidie voor de heden bekend? instandhouding (Brim)

Is er een kostenraming 0 10 8 Ja van de cascorestauratie beschikbaar?

Is er een kostenraming 0 10 8 Ja van de herbestemming beschikbaar?

Is er een ondernemingsplan/ 0 10 8 Ja exploitatieopzet voor een nieuwe functie gemaakt?

Is er aansluiting met andere 0 10 0 Nee beleidsvelden / ontwikkelingen waardoor de kans van slagen van het project vergroot wordt?

Lijkt een haalbare exploi- 0 10 7 Ja tatie (al dan niet met eenmalige subsidie) mogelijk?

Ligt het in de verwachting 0 10 7 Ja dat voldoende middelen binnen een redelijke termijn bij elkaar kunnen worden gebracht?

Subtotaal financiële haalbaarheid 61

Subtotaal gewogen 15,25

Score financieel 15

Totaal score 40

< Inhoud > 2 Transitietool - Kiezen voor de juiste locatie 29 ’t Huys Dever, Lisse

30 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Laat je verbeelding en fantasie spreken

Herbestemmen, hoe doe je dat? 3 Een stappenplan

Op weg naar nieuwe functies voor gebouwd herbestemmingprogramma’s (stap 3). erfgoed loopt u gemakkelijk vast in een Daarna kunnen deze worden uitgewerkt woud van regels en instanties. U moet de in een concreet en haalbaar ontwerpplan weg, de regels en de juiste mensen kennen (stap 4), kunnen de financiële kaders worden en de mogelijkheden zien. Uw ideeën vastgesteld (stap 5) en kan worden over- moeten worden getoetst, financiële haal- gegaan tot de (eventuele) aankoop van het baarheid en meerjarige exploitatie object, het opstellen van het definitieve berekend, subsidietrajecten onderzocht en bouwplan (stap 6) en de start van de vergunningen aangevraagd. Gedurende de uitvoeringsfase (stap 7). Ten slotte volgen verschillende fasen ontmoet u steeds nieuwe het beheer en de exploitatie van het partijen en dienen expertises te worden herbestemde object (stap 8). samengebracht. Een goede voorbereiding loont en is even belangrijk als de uitvoering. Het stappenplan biedt een theoretisch Dit stappenplan draagt ingrediënten aan die model. In de praktijk kan het – vanwege onderdeel van een herbestemming kunnen bijzondere omstandigheden – voorkomen zijn. Het is geen kant en klaar recept, want dat bepaalde latere stappen noodgedwongen u bent uiteraard afhankelijk van de plaatse- juist eerder moeten worden gezet. Dat lijke situatie. Herbestemming is altijd kan bijvoorbeeld het geval zijn wanneer maatwerk. gebouwd erfgoed van hoge waarde ineens dreigt te worden gesloopt of te worden aangetast door niet-passend gebruik. Stap voor stap Verder gaat dit stappenplan er van uit dat Het stappenplan is als volgt opgebouwd. een initiatiefnemer met een concreet De quickscan (stap 1) geeft inzicht in herbestemmingplan een globale inschatting de haalbaarheid van de herbestemming. heeft gemaakt van de nieuwe functie. Is dit Is de uitslag positief, dan dient het beoogde niet het geval, dan verwijzen wij u naar de resultaat nader te worden vastgesteld en transitietool, beschreven in hoofdstuk 2. moet worden gewerkt aan het verwerven Met dit instrument toetst u vergelijkender- van draagvlak (stap 2). Tevens kan worden wijs gebouwen op haalbaarheid van gestart met verder onderzoek naar de herbestemming.

< Inhoud > 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan 31 Stappenplan herbestemming 1.1 De inventarisatie

Stap 1 Quickscan 1 Actoren Bij een herbestemming zijn altijd veel Hebt u een leegstaand monument of gebouw partijen (actoren) betrokken. Denk hierbij dat het behouden waard is op het oog? Begin aan eigenaren, omwonenden, overheden, dan eerst met een verkenning, een zoge- belangengroeperingen, ontwikkelaars en noemde quickscan. Deze oriëntatie geeft investeerders. Breng de voor de herbestem- inzicht in de slagingskans van de herbestemming van het gebouw relevante actoren in ming, de te verwachten inspanning en het kaart en stel u op de hoogte van eventuele tijdpad. lokale gevoeligheden. In het algemeen geldt In de quickscan worden de cruciale voordat de haalbaarheid van de herbestemming waarden voor een succesvolle herbestem- wordt vergroot door open te communiceren ming onderzocht. De quickscan wordt met alle actoren. uitgevoerd op basis van beschikbare informatie en inspectie op locatie. Als uit de 2 Waarden eerste verkenning blijkt dat herbestemming Kijk of het object een beschermde status kansrijk is, is een uitgebreider onderzoek (rijksmonument, gemeentelijk monument) aan te raden. heeft of een bijzondere cultuurhistorische betekenis en informeer naar de mogelijke De quickscan bestaat uit drie fases: consequenties ervan. Kijk naar de stedenbouwkundige en landschappelijke kwalitei- 1. De inventarisatie ten en de sociaal-maatschappelijke waarde. Tijdens de inventarisatie worden 1. actoren, 3 Beleidskaders 2. waarden, Toets op rijks-, provinciaal en gemeentelijk 3. beleidskaders, niveau de relevante beleidskaders en 4. marktbehoefte en eventuele planologische belemmeringen. 5. eigenschappen en staat van het gebouw Raadpleeg het vigerende bestemmingsplan. bekeken. Ga na, als een wijziging van het bestemmingsplan nodig is, of de gemeente hiertoe 2. De programmatoets bereid is. De herontwikkeling moet passen De uitkomsten van de inventarisatie binnen de gemeentelijke structuurvisie scheppen de kaders voor de programma- en niet strijdig zijn met provinciale en toets. Hierbij worden de herbestemming- nationale belangen. mogelijkheden vastgesteld. 4 Marktbehoefte 3. De financiële analyse Bij de haalbaarheid van een herbestemming In deze fase van de quickscan vindt een spelen demografische ontwikkelingen en korte financiële analyse plaats op basis van de ambitie van de gemeente een belangrijke de vastgestelde herbestemmingmogelijk- rol. Waar is behoefte aan en kan de her- heden/de businesscases. Toekomstig beheer bestemming hierin voorzien? en exploitatie vormen een cruciaal onderdeel van de financiële analyse.

32 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Zeker in de fase van de financiering zijn realisme, enthousiasme, creativiteit en doorzettingsvermogen succesfactoren voor herbestemming

5 Eigenschappen en staat van het gebouw – bekeken welke herbestemmingen moge- Bekijk de bouwkundige staat en de eigen- lijk zouden zijn en welke daarvan het meest schappen van het object. Deze inventarisatie in aanmerking komt of wenselijk is. geeft inzicht in achterstallig onderhoud, restauratiebehoefte en in de inpasbaarheid 1.3 Financiële analyse van functies. De kansen van een herbestem- De onderdelen financieel en fiscaal zijn in ming worden mede bepaald door de staat de eerste integrale verkenning samenge- van onderhoud. In beginsel geldt dat bij voegd, aangezien deze onlosmakelijk met groot achterstallig onderhoud of een elkaar verbonden zijn en beide afhankelijk restauratiebehoefte een rendabele herbe- zijn van het herbestemmingprogramma / stemming zonder subsidie niet mogelijk is. de businesscase. De financiële haalbaarheid wordt bepaald door: de opbrengsten, ■■ Functionele inpasbaarheid de kosten, de financieringsvorm en Kijk hoe de hoofddraagconstructie is de eigendomssituatie. Toekomstig beheer opgebouwd en wat de verdiepingshoogten en exploitatie vormen de dragers van elke zijn. Voldoen zij bijvoorbeeld aan de in ontwikkelde businesscase. De financiële het Bouwbesluit gestelde minimale vrije haalbaarheid is de cruciale onderlegger om hoogte voor bestaande bouw? te komen tot een geslaagde herbestemming.

■■ Typologische eigenschappen Stap 2 Strategie Bepaalde gebouwen zijn door hun typologische kenmerken in meer of Stel het beoogde resultaat vast, bedenk mindere mate geschikt voor mogelijke een strategie en creëer draagvlak. herbestemming-programma’s. De buiten- ■■ Maak het beoogde resultaat van gevel en de aan- of afwezigheid van het project duidelijk. vensters zijn bijvoorbeeld van belang. ■■ Denk na over de instrumenten die nodig zijn om het doel te bereiken. ■■ Asbest en bodemvervuiling ■■ Bedenk meer strategieën en pas deze Bij een visuele inspectie moet u letten op steeds aan als omstandigheden asbesthoudende materialen. Neem altijd daarom vragen. de handelwijze bij asbest op in het ■■ Creëer draagvlak. Tijdens alle volgende aankoopcontract (optie-overeenkomst). stappen is het creëren van draagvlak Wie is verantwoordelijk en wie draagt en een goede communicatie van groot de kosten van sanering? Ook voor belang. bodemvervuiling loont onderzoek. ■■ Stel een communicatieplan op. ■■ Zoek medestanders en ga in gesprek 1.2 Programmatoets met tegenstanders. Tijdens de programmatoets wordt – op basis ■■ Maak een presentatie over het initiatief. van de uitkomsten van de inventarisatie (A) Pas deze aan de omstandigheden en de doelgroep aan.

< Inhoud > 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan 33 Tussen evaluatie Pas als de beoogde businesscases / herbestemmingplannen de quickscan positief doorstaan, gaat men over naar de volgende fase; verdieping en vervolgstappen. Daarbij dient in acht genomen te worden dat de volgorde van de stappen niet statisch is, maar dat elk resultaat of uitgevoerd onderdeel direct van invloed is op een andere stap in het proces. Het onderzoek is dus integraal. Alle stappen komen tijdens het herbestemmingproces voorbij. Omdat beheer en exploitatie (genoemd onder stap 8) de fundamentele onderleggers zijn voor het behoud van het gebouw c.q. complex voor de toekomst en dus de dragers zijn voor een geslaagde herbestemming, dienen deze nooit uit het oog verloren te worden. Alle te maken keuzes en aanpassingen zijn namelijk direct van invloed op het beheer en de exploitatie.

■■ Zorg dat de pers en andere media ingezet bepaalde rechten kunnen worden ontleend? worden ter promotie van het plan. Is het object gekraakt? ■■ Ga tijdig in vooroverleg. Consulteer ■■ Wat zijn de bouwkundige gebreken van besluitvormers op voorhand en betrek het pand? ze bij het plan. Onderzoek de technische staat en de technische eigenschappen van het Stap 3 Onderzoek gebouw/complex nader (verdieping quickscan). Maak de kosten van het Doe uitgebreid onderzoek naar het monu- achterstallig onderhoud of een noodzake- ment en de directe omgeving ervan. lijke restauratie (casco) inzichtelijk. Als uit de quickscan blijkt dat een gewenste functie strijdig is met het bestemmingsplan, ■■ Welke zijn de cultuurhistorische waarden? dan moet u met de gemeente overleggen Tijdens de quickscan (stap 1) is nagegaan en een procedure voor bestemmingsplan- of het gaat om een rijksmonument, een wijziging starten. Check de eigendoms- gemeentelijk monument, een beeldbepa- situatie en andere juridische zaken. lend pand, een ligging in een beschermd Stel uzelf de volgende vragen? stads- of dorpsgezicht en of er sprake is Is het object te koop en tegen welke prijs? van een biotoop (kasteel-, landgoed- of Is er sprake van één of van meer eigenaren? molenbiotoop) of van archeologische Gaat het over opstal of ook over grond? (verwachtings)waarden. In deze fase Is er sprake van erfpacht? Rusten er erf- worden de cultuurhistorische waarden dienstbaarheden op het perceel (recht verder onderzocht. van overpad en andere rechten)? Ga na of er onderzoek is verricht naar Zijn er onderdelen die voor het behoud cultuurhistorische waarden en of aan- van de karakteristiek van het gebouw van vullend onderzoek noodzakelijk is. Denk belang zijn, maar die bij ontruiming door hierbij aan een gedetailleerde beschrij- de huidige eigenaar kunnen worden ving, een bouwhistorisch onderzoek, een weggehaald (installaties, machines, inte- archeologisch onderzoek en bij gebieds- rieurs etc.)? Is het object vrij opleverbaar of ontwikkeling aan een cultuurhistorische is er sprake van tijdelijk gebruik waaraan effectrapportage.

34 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Onderzoek de culturele historie van het Afhankelijk van de vraag kan dit een gebouw. Wat heeft er plaatsgevonden,wat landschapsarchitect of een stedenbouw- voor functie had het, wat werd er geprodu- kundig ontwerper zijn. ceerd, wie woonden er? ■■ Als er sprake is van grondroerende Het verhaal van het gebouw kan inspiratie werkzaamheden en als er een archeo- bieden voor de herontwikkeling. logische onderzoekplicht voor het terrein bestaat, moet dit ook plaatsvinden. Wat is de potentie van de plek, sluiten De uitkomsten daarvan kunnen leiden de plannen en mogelijkheden aan op tot aanpassing van de plannen, maar gewenste ontwikkelingen? kunnen ook inspiratie bieden. ■■ Bij de planontwikkeling is het wijs – Onderzoek of de bestaande infrastructuur afhankelijk van de mogelijke herbestem- geschikt is voor de nieuwe functie. Bij een mingopties en de plannen van eisen – publieksgerichte nieuwe functie hoort een de architect één of meer schetsontwerpen infrastructuur die berekend is op verkeers- te laten maken. bewegingen, er moet dan ook parkeergele- ■■ De vastgestelde cultuurhistorische genheid zijn. Ook moet worden onderzocht waarden en het verhaal van het gebouw of het object bereikbaar is met het openbaar zijn richtinggevend voor de planontwikke- vervoer. ling. ■■ Betrek potentiële gebruikers bij de Als tijdens de quickscan is gebleken dat er planontwikkeling. Hiermee voorkomt sprake is van bodemverontreiniging moet u dat hun wensen in een later stadium dit verder onderzocht worden om te kijken tot extra kosten leiden. Het biedt ook of bodemsanering noodzakelijk is. gezamenlijke verantwoordelijkheid en betrokkenheid. Bekijk of er sprake is van geur- en geluids- ■■ Het schetsontwerp wordt gebruikt tijdens contouren, biotoopvoorwaarden of eventu- vooroverleg met de adviescommissies ele andere belemmeringen. Onderzoek of er van de vergunningverlener (commissie sprake is van bijzondere planten en dieren cultureel erfgoed, welstandscommissie) die leven en / of foerageren in of in de en de adviserende instanties onder meer onmiddellijke nabijheid van het gebouw die de provincie en de Rijksdienst voor het wettelijke bescherming genieten, bijvoor- Cultureel Erfgoed (RCE). Door het voorbeeld een vleermuiskolonie. overleg verifieert u of het plan een positieve beoordeling krijgt. Stap 4 Planontwikkeling Stap 5 Financiering Planontwikkeling ■■ Kies een architect die affiniteit heeft met ■■ Maak een gedetailleerd financieel plan. het herbestemmen van cultureel erfgoed. ■■ Zoek financiers en onderzoek verschil- ■■ Formuleer samen met een (restauratie) lende financiële constructies. Let op de architect een programma van eisen. fiscale consequenties. ■■ Als er sprake is van aanpassing en ■■ Doe een quickscan naar financiële herinrichting van het omliggende erf, mogelijkheden, subsidies en fondsen. selecteer dan ook hiervoor een ontwerper. ■■ Nieuwe financieringsvormen zijn wellicht

< Inhoud > 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan 35 nuttig in tijden van economische crisis en Stap 8 Beheer en exploitatie ter vervanging van bestaande systemen. van het monument Meer publiek / private samenwerking kan hierbij een rol spelen. Zoals in stap 1 (de quickscan) vermeld is de financiële haalbaarheid en toetsing van Stap 6 Bouwplan het businessplan de basis om te komen tot de vervolgstappen. Stel voor elke herbestem- ■■ Laat het bouwplan uitwerken. De indie- mingprogramma/businessplan een beheer ningvereisten van de vergunningen exploitatiemodel op. Evalueer gedurende verlenende overheid (veelal de gemeente) het gehele proces de resultaten en stel zijn hierbij richtinggevend. het zo nodig bij. Beheer en exploitatie van ■■ Laat de architect een bestek opstellen. het herbestemde pand zijn van essentieel ■■ Plan een overleg met de adviescommissies belang voor het uiteindelijke succes van van de gemeente in verband met de herbestemming. de omgevingsvergunning. ■■ Kijk of het bouwplan voldoet aan de bepalingen van het Bouwbesluit, de gemeentelijke bouwverordening, de Arbowet en regelgeving en andere relevante regelgeving.

Stap 7 Uitvoering

■■ Laat minimaal drie aannemers een offerte uitbrengen en laat zo min mogelijk stelposten opnemen. Meer- en minder- werk worden altijd voor akkoord aan u voorgelegd. ■■ Laat de geselecteerde aannemer een goede planning overleggen en informeer de omwonenden hierover. ■■ Regel toezicht op de uitvoering.

Probeer door de buitenkant van een plan heen te kijken en de essentie ervan te zien

36 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Tips voor gemeenten

Let op (dreigende) leegstand Het is belangrijk voor de gemeentelijke overheid inzicht te krijgen in de leegstand in de gemeente. Inventariseer leegstand, naar typen en categorieën, ligging, waarde en hoeveelheid vierkante meters. Let op maatschappelijke ontwikkelingen die extra leegstand kunnen veroorzaken, zoals secularisatie en krimp. Pas zo nodig het bestemmingsplan aan.

Het ‘Besluit ruimtelijke ordening’ ondersteunt de verankering van erfgoed. Artikel 3.1.6 stelt dat cultuurhistorische waarden uitdrukkelijk meewegen bij het vaststellen van bestemmingsplannen. Ook kan erfgoed een integraal onderdeel zijn van de structuurvisie. Een herkenbare cultuurhistorische boodschap geeft een sterke positie in het ruimtelijke proces en schept duidelijkheid richting initiatief- nemers. Ter inspiratie heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed de handreiking ‘Erfgoed en ruimte’ samengesteld.

Ruimtelijke opgaven Ruimtelijke opgaven concentreren zich steeds meer op bestaand bebouwd gebied, waar leegstand en herbestemming een belangrijke rol spelen. Deze veranderende ontwikkelingsopgaven vragen een integrale benadering, kennis, oog voor actuele ontwikkelingen, inventiviteit en oplossingsgerichtheid. Het gaat immers niet alleen om een ruimtelijke opgave, maar ook om economische, sociale, maatschappelijke en culturele belangen.

Innovatie en duurzaamheid Sta positief tegenover nieuwe ideeën. Herbestemming kan een innovatieve rol spelen. Niet alleen kan men de eigenaar ondersteunen bij realisatie van een herbestemming, ook de toepassing van innovatieve technieken kan financieel aantrekkelijk zijn. Ook hiervoor bestaan subsidies. Creatieve benaderingen en onorthodoxe oplossingen zijn nodig. Denk bijvoorbeeld aan het benutten van platte daken van leegstaande panden voor het opwekken van nieuwe energie via zonnepanelen. Hele wijken kunnen zo van stroom worden voorzien. Dat vraagt durf en visie. Herbestemmen is per definitie duurzaam, de gebouwen staan er immers al tientallen jaren.

Tijdelijk anders bestemmen Leegstand neemt hand over hand toe. Men doet er goed aan mogelijkheden te scheppen voor het tijdelijk anders bestemmen. Dit biedt kansen om op een flexi- bele wijze in te spelen op een onzekere toekomst voor een gebied. Het voorkomt verdere verwaarlozing, het maakt de omgeving meer leefbaar en het geeft het gebouw een bestemming in de periode op weg naar een definitieve besluit- vorming over de herbestemming.

< Inhoud > 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan 37 Casus

Hotel New York, Rotterdam Durf initiatiefnemer: herbestemming blaast Kop van Zuid nieuw leven in. Voorbeeld van samenwerking projectontwikkelaar en gemeente

Historie Hotel New York is gevestigd aan Koningin- nenhoofd 1 te Rotterdam in het voormalige hoofdkantoor van de Holland-Amerika lijn. Het uit 1901 daterende Jugendstil gebouw is een ontwerp van de architecten J. Muller en C.M. Droogleever Fortuin. Het kantoor werd in 1908, 1916 en 1920 uitgebreid en verbouwd naar ontwerp van J. Muller en C.B. van der Tak.

In 1977 verhuisde het hoofdkantoor van de Holland-Amerika Lijn naar Seattle. Enkele jaren later (1984) bleef het kantoorgebouw verlaten achter. Naast de trotse goudkleurige letters ‘Holland-Amerika-Lijn’ prijkte een bord ‘TE KOOP’. Een bijzonder gebouw dat verweven was met de geschiedenis van de emigratie van vele Nederlanders stond verlaten langs de kant van het water.

Uitdaging Er was een ondernemer die rondliep met plannen de prachtige leegstaande gebouwen nieuw leven in te blazen. Hij wilde een stadshotel in Rotterdam maken waar ook Rotterdammers graag zouden overnachten en wel in het gebouw van de Holland- Amerika Lijn. Alles leek ongunstig: het was onbereikbaar en het stond in een afbraak- gebied vol verlaten loodsen. Toch moest en zou Hotel New York er wat hem betreft komen en wel op deze historische plek. Het plan kreeg de onvoorwaardelijke steun van de gemeente. Durf en visie stonden zo aan de basis van de herontwikkeling van de Kop

38 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

van Zuid. Op 5 mei 1993 opende Hotel New York zijn deuren. Het voormalige kantoorpand was heringericht als hotel. Het was de eerste onderneming die zich, gedurfd, vestigde op de Kop van Zuid, op de zuid- oever van de Maas. Pas in 1996, met de opening van de Erasmusbrug, kreeg het hotel een korte verbinding met de binnenstad. Voorheen was het alleen bereikbaar met de watertaxi. Deze creatieve oplossing om het hotel te ontsluiten voegde overigens een extra dimensie toe. Sinds 1997 is er ook een metrostation in de buurt. Het hotel telt 72 kamers, conferentiezalen en een restaurant met 400 zitplaatsen. Hotel en restaurant hebben een bijzondere aantrekkingskracht op een divers publiek, het is een ‘place to be’ als je Rotterdam bezoekt. Het is zeker een extra impuls voor Rotterdam-Zuid, waarbij een historische link wordt gelegd naar de belangrijke rol die het pand heeft vervuld in de geschiedenis van de emigratie. Een waar Icoon van de stad. In het kielzog van Hotel New York is ook de omgeving meegelift: kapitale kantoorpanden en luxe appartementen verrezen en bepalen nu naast herbestemde pakhuizen, het hippe beeld in dit bruisend stukje Rotterdam.

< Inhoud > 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan 39 Watertoren Buitenlust, Dordrecht

40 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Financiering, 4 meer mogelijkheden dan u denkt

Ook voor de financiering van restauratie en Provincie Zuid-Holland herbestemming van monumentale en waardevolle objecten geldt: het is maatwerk. Provinciale subsidie voor advies op maat Er is meestal sprake van inbreng van eigen over herbestemmingmogelijkheden vermogen en vreemd vermogen. Een goed In de provinciale Beleidsvisie cultureel businessplan dat inzicht geeft in de erfgoed 2013-2016 ‘Erfenis, erfgoed en meerjarige kosten, de afschrijving en erfgoud‘ kondigt de provincie aan gedurende de te verwachten exploitatieopbrengsten de planperiode jaarlijks tenminste twee is vereist. Bedenk bij het opstellen van een monumenten als ontwikkellocaties voor financieringsplan dat er ook financiering herbestemming te benoemen en te mogelijk is die niet direct voor de hand ligt ondersteunen. Voor de selectie van deze of bekend is. acht objecten zet zij onder meer de in hoofdstuk 2 beschreven transitietool in. Er bestaan speciale subsidieregelingen ter stimulering van potentiële herbestemmin- Restauratiesubsidie rijksmonumenten gen. De status van het gebouw (rijksmonu- Op basis van een convenant tussen het ment, gemeentelijk monument) en het ministerie van OCW en het Interprovinciaal gebruik na herbestemming bepalen de Overleg verdeelt de provincie vanaf 2012 aanvraagmogelijkheden. per jaar drie miljoen euro voor restauratie van rijksmonumenten. De provincie beoor- Er bestaan gemeentelijke, provinciale en deelt welke projecten voor de regio van rijksbijdragen. Daarnaast kunnen er fondsen vitaal belang zijn en welke partijen willen worden aangeschreven of laagrentende en kunnen bijdragen aan de financiering. leningen worden aangegaan. Kijk ook hierbij Dit is niet alleen goed voor de restauratie zelf, naar de verschillende stappen van het maar geeft ook een impuls aan de regionale stappenplan beschreven in hoofdstuk 3. kwaliteit van de ruimte en economie.

Fascinatie is de redding van menig oud gebouw

< Inhoud > 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt 41 Voor het jaar 2013 worden voor restauratie- ciën vraagt ook om nieuwe financierings- projecten buiten de erfgoedlijnen middelen vormen. besteed op basis van de Subsidieregeling De provincie Zuid-Holland gaat op zoek naar restauratie rijks-monumenten 2013. Tevens nieuwe, publieke en private, financierings- zijn restauratiemiddelen binnen de erfgoed- mogelijkheden. Het doel is te komen tot lijnen beschikbaar. Aangezien de restauratie- slimme oplossingen, in samenwerking behoefte het beschikbare budget vele malen met nieuwe partners uit bedrijfsleven en overtreft, dienen er scherpe keuzes gemaakt fondsen, zoals het Nationaal Restauratie- te worden aan de hand van criteria waar- fonds, Fonds 1818 en het Prins Bernhard onder herbestemming. De uitgangspunten Cultuurfonds. Ook zal de provincie van de provincie Zuid-Holland zijn te vinden de mogelijkheden verkennen voor gebieds- op de website www.zuid-holland.nl. fondsen waarbij verschillende partijen en De provincie streeft er naar de restauratie- ondernemers middelen bundelen in een middelen te matchen met andere, eigen fonds en koppelen aan een streekrekening. middelen en die van andere regionale Hierbij sluit de provincie Zuid-Holland aan private en publieke partijen. bij de beleidsvisie Groen. De komende periode wordt – provinciebreed Provinciale subsidie molens Zuid-Holland – bezien in hoeverre de instrumenten Van alle provincies telt Zuid-Holland de subsidies en opdrachten afdoende zijn om meeste molens. De provincie voert dan ook al netwerkend strategische partnerships aan een speciaal beleid voor de instandhouding, te gaan en heel gericht in te kunnen spelen ontwikkeling en bescherming van haar op kansen in de markt. molens. Kijk voor meer informatie op Ook maakt de provincie gebruik van de www.zuid-holland.nl/molenbeleid. inzet, de kennis en het netwerk van door haar ondersteunende provinciale organisa- Investeringsbudget ties zoals het Erfgoedhuis, het Zuid-Hollands Landelijk Gebied (ILG) Landschap en Landschapsbeheer Zuid- Het Investeringsbudget Landelijk Gebied Holland. (ILG) is een subsidieregeling om het landelijk gebied mooi en leefbaar te houden. In het ILG zijn het rijksgeld en doelen samen- Rijksoverheid gevoegd voor gebiedsontwikkeling in het landelijk gebied. Het gaat dan om een Subsidieregeling stimulering gezamenlijke aanpak van natuur, landschap, herbestemming recreatie, landbouw, milieu en water. Rijk Om het herbestemmen van monumenten en provincies hebben afspraken gemaakt te stimuleren heeft het rijk twee met elkaar over de doelen en de uitvoering van het ILG. samenhangende subsidieregelingen in het De provincies zorgen voor de uitvoering. leven geroepen. De regelingen zijn van Sinds 2007 hebben ze de volledige beschik- toepassing op monumenten, maar ook op king over de besteding van het rijksgeld cultuurhistorisch waardevolle gebouwen voor inrichting van het platteland. en gebouwcomplexen zonder monumentenstatus. Nieuwe verdienmogelijkheden De eerste subsidie is voor het wind- en Deze tijd van teruglopende overheidsfinan- waterdicht houden van gebouwen tot de her-

42 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Het zoeken naar de juiste en toereikende financiering is tijden energieverslindend, maar het betaalt zich wel uit bestemming. De tweede is een financiële subsidies zijn gebonden aan strikte voor- ondersteuning voor de uitvoering van een waarden. Er zijn gespecialiseerde bureaus haalbaarheidsstudie naar herbestemming. die zich hiermee bezighouden. Voor meer informatie zie www.cultureelerf- Informatie: www.europesesubsidie.com en goed.nl www.europa-nu.nl. Informeer bij uw gemeente of zij kansen zien om uw project Brim-subsidie onderdeel te laten zijn van een aanvraag. Rijksmonumentale gebouwen, exclusief woonhuizen en woonboerderijen, komen in aanmerking voor subsidie op grond van het Laagrentende leningen Besluit rijkssubsidiering instandhouding monumenten (Brim). Op de website van de De Restauratiefondsplus-hypotheek Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed kunt De Restauratiefondsplus-hypotheek is van u via een digitale financieringscheck toepassing bij de herbestemming en de onderzoeken of uw pand hieronder valt. restauratie van grootschalige rijksmonumen- Zie www.cultureelerfgoed.nl tale gebouwen met uitzondering van woonhuizen. De lening kent een aantrekke- Belastingteruggave (direct beschikbaar) lijke lage rente (5% onder de marktrente, De belastingwetgeving maakt het in minimaal 1,5%) en de annuïteitenlening sommige gevallen mogelijk de restauratie- heeft een looptijd van 30 jaar. Minimaal kosten fiscaal te verrekenen. leenbedrag € 300.000,- maximaal Denk daarbij ook aan de voorfinanciering € 2.500.000,-. De hoogte van de hypotheek Belastingteruggave. Meer informatie over is afhankelijk van de onderhoudskosten monumenten en belastingen is te vinden van de restauratie zoals vastgesteld door op www.belastingdienst.nl Belastingdienst Bureau Monumentenpanden (BBM). Indien u in aanmerking komt voor fiscale aftrek bedraagt de lening maximaal Gemeente 70% van de door Belastingdienst Bureau Monumentenpanden (BBM) vastgestelde Heeft een gebouw een gemeentelijke onderhoudskosten. Zie ook www.restauratie- monumentenstatus dan is het soms moge- fonds.nl. lijk een bescheiden financiële bijdrage voor de instandhoudingskosten aan te vragen Kerken-nevenfunctie regeling Nationaal bij uw gemeente. Restauratiefonds Deze laagrentende lening richt zich op de ondersteuning van ‘gedeeltelijke’ herbe- Europese subsidies stemming van rijksmonumentale kerken, met name op de financiering van aanpassin- In bijzondere gevallen kunt u een beroep gen die het mogelijk maken om het doen op een Europese subsidie. Deze kerkgebouw multifunctioneel te gebruiken.

< Inhoud > 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt 43 De lening bedraagt maximaal € 50.000,-. monumenten en beeldbepalende panden De looptijd is 15 jaar en het rentepercentage in van rijkswege beschermde stads- en is altijd lager dan de markrente, op dit dorpsgezichten. Dit kan ook mogelijkheden moment bedraagt het 1,5%. Meer informatie bieden bij herbestemmen. Het Cultuurfonds op www.restauratiefonds.nl. voor Monumenten is gevuld met bijdragen van de provincie Zuid-Holland, het Prins Het Monumentenfonds 1818 Bernhard Cultuurfonds en het Nationaal Dit fonds verstrekt laagrentende leningen Restauratiefonds. Voor de voorwaarden zie voor verbouwingen, renovaties en restaura- www.restauratiefonds.nl. ties van gemeentelijke monumenten en monumentale kerken die (deels) een nieuwe Nationaal Restauratiefonds (NRF) bestemming krijgen. Er wordt een minimum Naast de restauratiefondsplus-hypotheek en leenbedrag van € 10.000,- en een maximum de kerken-nevenregeling is het ook mogelijk van € 200.000,- gehanteerd. Eén van de via het NRF een aanvullende financiering af criteria is dat het monument een nieuwe te sluiten, het zogenaamde totaal-pakket. functie dient te krijgen waarbij aandacht Verdere informatie www.restauratiefonds.nl. is voor duurzaamheid. Het fonds richt zich op het grondgebied van de gemeenten Delft, Den Haag, Hillegom, Fondsenwerving en alternatieve Katwijk, Leiden, Leiderdorp, Leidschendam- financieringsvormen Voorburg, Lisse, Midden-Delfland, Noordwijk, Noordwijkerhout, Oegstgeest, Financieren is meer dan lenen Pijnacker-Nootdorp, Rijswijk, Teylingen, Subsidies en laagrentende leningen dekken Voorschoten, Wassenaar, Zoetermeer, slechts een gedeelte van de totale financie- Zoeterwoude. ringsbehoefte. Er komt veel meer kijken bij een solvabele financiering. De keuze van de Cultuurfonds voor Monumenten rechtspersoon (CV, BV of Stichting etc.) kan Zuid-Holland van invloed zijn op de fiscale mogelijk- De Cultuurfonds-hypotheek Zuid-Holland is heden. Denk ook aan fondsenwerving, een lening met een lage rente, bedoeld voor bijdragen in natura, een win/win situatie en de kosten van restauratie van niet-rijks- andere alternatieve financieringsvormen. monumenten, te weten gemeentelijke Crowdfunding Crowdfunding is een alternatieve manier om een project te financieren. Crowdfunding werkt zonder financiële intermediairs en zorgt voor direct contact tussen investeerders en ondernemers. De vier meest voorkomende manieren van crowdfunding: ■■ Donaties: de investeerder doneert geld. ■■ Sponsoring: de investeerder krijgt een niet financiële beloning van de ondernemer. Bijvoorbeeld naamsvermelding op de Kapel Vliegkamp Valkenburg, Katwijk tribune van een theater.

44 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

■■ Aantrekken van vreemd vermogen. Banken ■■ Eigen vermogen: de investeerder neemt Enkele banken hebben producten gericht op een participatie in het project van de monumenten, zoals cultuurleningen. ondernemer. Regionale betrokkenheid Fondsen Banken in de regio willen dikwijls bijdragen Naast de hiervoor behandelde financierings- aan een maatschappelijk of cultureel mogelijkheden is er nog een groot aantal project. Dit kan in de vorm van een een- alternatieven. Als u fondsen gaat screenen malige bijdrage, maar ook in de vorm van op mogelijkheden denk dan niet alleen aan gunstige financieringsvoorwaarden. Bij de restauratie en inrichting van het gebouw regionale betrokkenheid kan men ook maar betrek juist de invulling en activiteiten denken aan het benaderen serviceclubs die er plaats gaan vinden, de betekenis voor zoals Rotary en Lions. de omgeving etc. in de aanvraag. Er bestaat een speciale fondsendisk in Bijdrage in natura Nederland www.fondsenboek.nl, waarop u Ook kan er een bijdrage worden gevraagd de speciale doelstellingen van 600 fondsen in natura. Regionale en lokale bedrijven en kunt inzien. ondernemers zijn soms eerder bereid een bijdrage in natura te leveren dan in Voorfinanciering middelen. Denk aan personele uren, Voorfinanciering schept ruimte om op zoek materiaal, levering van bepaalde restauratie te gaan naar een gunstige financierings- of inrichtingselementen. constructie. Soms zijn overheden of anderen bereid garantstellingen af te geven om het Andere acties project vlot te trekken. Er is een veelvoud van mogelijkheden zoals fairs, rommelmarkten etcetera om middelen Aandelenuitgifte te vergaren. Gedeeld eigenaarschap is gedeelde verantwoordelijkheid. Een goede manier om ook toekomstige gebruikers mee te laten investeren.

Erfpachtconstructie Uitgestelde overdracht van het object of bijvoorbeeld de grond kan ertoe leiden dat de verwervingskosten niet onmiddellijk meegefinancierd moeten worden. De herbestemmer investeert in de transitie en de realisatie van de exploitatie. De eigenaar genereert opbrengsten uit de huur en het pand blijft in gebruik. Contractueel wordt een termijn vastgesteld waarop en tegen welke condities de overdracht zal plaatsvinden. Het Arsenaal, Leiden

< Inhoud > 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt 45 Casus 99 jaar een jaarlijkse bijdrage bedongen. Hiermee wordt de toekomst van deze unieke Paviljoen Von Wied, Scheveningen parel aan de Noordzee tot in lengte van Een onverwachte win / win situatie jaren op financieel gebied gewaarborgd, volgens het jaarverslag over 1992. Het Paviljoen Von Wied in Scheveningen stamt monument kent een multifunctioneel uit 1827 en is in opdracht van Koning gebruik. In de zomermaanden wordt het Willem I in neo-classistische stijl naar een gebruikt door leden van Sociëteit de Witte. ontwerp van Adriaan Noordendorp als Daarnaast wordt het ingezet als party- en buitenverblijf gebouwd. In 1918 werd het vergadercentrum. paviljoen gekocht door Nieuwe of Litteraire Het Museum Beelden aan Zee is sinds 2003 Sociëteit De Witte. uitgebreid met een onderzoeksinstituut voor In 1926 volgde een verbouwing met uitbrei- moderne beeldhouwkunst, het Sculptuur ding. In 1994 vond opnieuw een verbouwing Instituut. plaats en werd onder het gebouw Museum De samenwerking tussen Sociëteit de Witte Beelden aan Zee gerealiseerd. De Sociëteit en Museum Beelden aan Zee is een bijzon- ontving een eenmalige bijdrage van de dere creatieve alliantie die bijdraagt aan het nieuwe ‘medegebruiker’ voor het terrein. behoud en de ontsluiting van het prachtige Dit bedrag werd geïnvesteerd in de fysieke monumentale pand, fraai gelegen in de instandhouding van het Paviljoen. Daarnaast Scheveningse duinen. is op basis van een erfpachttermijn van

46 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Casus Oud en nieuw, groen en industrie kwamen samen. Het project werd per mijl ontwik- High Line in Manhattan, New-York, VS keld: bij iedere stap kwamen geld en Financieren per Mijl support vrij voor de volgende stap. Rondom Voorbeeld van een Out of the box de High Line ontstonden weer allerlei concept en financiering nieuwe initiatieven. Het gebied kwam opnieuw tot leven. Even ter inspiratie een uitstapje naar De High Line in Manhattan is nu een merk. Amerika. Een oude vrachttreinenspoorlijn Het is een goed voorbeeld waartoe ‘out of op poten in Manhattan raakte buiten the box’ denken, onverwachte initiatieven gebruik en werd met sloop bedreigd. Twee en burgerbetrokkenheid kunnen leiden. enthousiastelingen bedachten een plan: Geïnspireerd door de High Line is er een park op poten dat als een groen lint inmiddels een plan voor een Low Line door Manhattan slingert. Zij wisten anderen bedacht: nieuw gebruik van een oude tunnel enthousiast te maken voor hun ideeën. in de stad.

De High Line in New York bewijst dat een succesvolle herbestemming alles te maken heeft met creativiteit en doorzettingsvermogen

< Inhoud > 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt 47 Casus toen een landhuis met boerderij werd gebouwd in het Keukenduin. Door de Kasteel Keukenhof, Lisse eeuwen heen is de buitenplaats steeds Een integraal masterplan voor overgegaan in andere handen. Dat ging een buitenplaats gepaard met de nodige veranderingen en Voorbeeld van particulier initiatief uitbreidingen. Zo werd het huis in het met de provincie als facilitator midden van de 19de eeuw verbouwd naar plannen van architect E. Saraber en ontwier- Historie pen J.D. Zocher jr. en L.P. Zocher omstreeks Ten westen van de bebouwde kom van Lisse dezelfde tijd de tuinaanleg. ligt de historische buitenplaats Keukenhof. Het goed omvat nu een eenvoudige aanleg Het is één van de weinige buitenplaatsen in in landschapsstijl in de directe omgeving de Bollenstreek die niet het slachtoffer is van het huis, waarin een grote ommuurde geworden van de bloembollenteelt. Strand- moes- annex bloementuin en een parkbos wallen in grote delen van de streek werden zijn opgenomen. Er zijn ook voor een afgegraven met het zo kenmerkende buitenplaats kenmerkende opstallen: zanderijlandschap als resultaat. De oor- behalve het hoofdhuis staat er een koets- sprong van de buitenplaats ligt in 1641-1643, huis, een speelhuis, een washuis, een eendenhuis, boerderijen en dienstwoningen. Het geheel is aangewezen als rijksmonu- mentaal complex.

Jan Carel Elias baron Van Lynden was de laatste particuliere eigenaar van de Keuken- hof. Hij overleed in 2003 en had bij testa- ment bepaald dat het landgoed in stand moest worden gehouden. Het eigendom ging over op de Stichting Kasteel Keukenhof, die sindsdien zorg draagt voor de instandhouding en exploitatie van het landgoed. © Erfgoedhuis Zuid-Holland Het tentoonstellingsterrein voor bolgewas- sen, waaraan de Keukenhof zijn internationale faam dankt, maakt geen onderdeel uit van de buitenplaats. Het betreft de overtuin van het landgoed, die in 1949 als bloemen- tentoonstelling werd ingericht. In 1995 werd het 33 hectare grote Keukenhofbos, ten zuiden van het huis, aangekocht door de Stichting Het Zuid-Hollands Landschap.

Uitdaging Net als bij andere historische buitenplaatsen is het vinden van economische dragers een © Erfgoedhuis Zuid-Holland uitdaging. Aangezien de Keukenhof een van

48 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

rijkswege beschermd monumentencomplex is, komt de Stichting Kasteel Keukenhof in aanmerking voor onderhoudsubsidie voor de gebouwen en de groenaanleg. De laatste grote restauratie is in 2011 afgerond. Hiervoor heeft de provincie Zuid- Holland als belangrijke cofinancierder middelen beschikbaar gesteld. Echter, de financiële bijdragen dekken de kosten nooit volledig en © Erfgoedhuis Zuid-Holland ook de dagelijkse exploitatie vergt investering. Functies die geld genere- van de Keukenhof nieuw te bouwen ren zijn en blijven daarom noodzakelijk. museum zal de collectie van de Van den De provincie heeft ook op andere wijzen Broek Foundation worden geëxposeerd. Ook bijgedragen aan de verdere ontwikkelings- worden particulieren en ondernemers aan mogelijkheden van het Landgoed de de stichting verbonden. Naast de Vrienden Keukenhof onder meer door steun aan van Kasteel Keukenhof kent men de Van Landschapsbeheer Zuid-Holland die een Lynden Society, een platform van onder- Laarzenpad heeft aangelegd en vrijwilligers- nemers die persoonlijk en financieel ‘een werk stimuleert. duurzame relatie aangaan met Landgoed Keukenhof’. Daarnaast zetten tal van Aanpak vrijwilligers zich in om alle exploitatietaken Op basis van een Masterplan gaat de mogelijk te maken. Stichting Kasteel Keukenhof voortvarend te werk om van de buitenplaats een voor het publiek aantrekkelijk kunst- en cultuurland- goed te maken. Het landgoed werd al in 2005 opengesteld als museum. Het is een officiële trouwlocatie en de verschillende opstallen worden verhuurd voor evenementen in de privé- en zakelijke sfeer. Concerten vinden plaats in het koetshuis. In samenwerking met het Cobra Museum voor Moderne Kunst worden in het park gedurende drie jaren tentoonstellingen gehouden met sculpturen van Cobrakunstenaars. Onlangs is de komst van het Lisser Art Museum aangekondigd. In dit op het terrein

< Inhoud > 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt 49 Casus

Scheltemacomplex, Leiden Herbestemmen met een kleine beurs Voorbeeld van geslaagde herbestemming met zeer beperkte middelen

Historie Aan beide zijden van de Marktsteeg in Leiden staan het fabrieksgebouw en de pakhuizen van de voormalige wollendeken- fabriek van Jacobus Scheltema Jzn. Het bedrijf werd in 1817 opgericht en in 1822 op deze plek gehuisvest. Het hoofdgebouw – de fabriek – stamt uit later tijd (omstreeks 1880) en is rijksmonument. De imposante neo-renaissance voorgevel aan de Oude Singel dateert uit circa 1895. De fabriek ging in 1958 failliet en heeft bijna vijftig jaar gedeeltelijk leeggestaan. De Stichting Scheltema nam in 2006 het initiatief om het fabrieksgebouw een bestemming te geven © FAS Keuzenkamp als complex voor actuele kunst. Architect Reinier Verbeek werd gevraagd een plan te maken.

Opgave Het voor de transitie beschikbare budget was 20% van wat normaliter voor renovatie en aanpassing van een dergelijk gebouw noodzakelijk is.

50 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Aanpak Door het geringe budget is de aanpak zoals die is gevolgd uit nood geboren. Echter, zowel de eigenaar als de toekomstige gebruikers en de architect beoordeelden dit als een uitdaging, niet als een belemmering. Bij de restauratie is vrijwel niets wegge- gooid. Praktisch al het oude bouwmateriaal is hergebruikt om het gebouw zo authentiek mogelijk te houden. Dit draagt overigens ook bij aan duurzaamheid. Door het behoud en hergebruik van het oorspronkelijke materiaal is het verhaal dat het gebouw vertelt leesbaar gehouden. Het geheim van een succesvolle herbestemming is volgens architect Reinier Verbeek: als het verhaal van het gebouw bij de transformatie leidend is, voegen andere – soms strijdige - belangen zich hiernaar.

< Inhoud > 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt 51 Korenbeurs, Dordrecht

52 5 Herbestemming en beleid < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Een stukje geschiedenis dat hunkert om toekomst te worden

5 Herbestemming en beleid Modernisering Monumentenzorg, Behoud door herbestemming het verleden heeft toekomst Houdt rekening met de status (rijks-, Sinds 2011 is er een gunstige ontwikkeling gemeentelijk monument of beeldbepalend) ontstaan rondom het herbestemmen van van een te herbestemmen object. De status monumenten. Het overheidsbeleid is meer kent beperkingen (niet alle ingrepen zijn gericht op behoud door herbestemming. toegestaan), maar biedt zeker ook vele Dit is verankerd in de beleidsvisie Moderni- voordelen. Bij het herbestemmen van een sering Monumentenzorg (MoMo). Deze visie rijks- of gemeentelijk monument kan een berust op drie pijlers: beroep gedaan worden op de kennis en ■■ de overgang van de objectgerichte kunde die aanwezig is bij de Rijksdienst naar een gebiedsgerichte erfgoedzorg. voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en bij uw Een voorbeeld hiervan is dat sinds gemeente. Consulteer en betrek hen vanaf 1 januari 2012 gemeenten verplicht zijn de beginfase. Zij zijn op de hoogte van de in bestemmingsplannen aan te geven hoe laatste ontwikkelingen rondom monumen- zij met de cultuurhistorische waarden ten, herbestemming en restauratie. Dit kan omgaan. veel kosten, onnodige teleurstelling en lange ■■ het bevorderen van herbestemming processen voorkomen. Ze denken construc- van cultuurhistorisch erfgoed. tief mee en dragen vaak bij aan creatieve Voorbeelden hiervan zijn de nieuwe oplossingen. De gemeentelijke overheid is subsidie- en ondersteuningsmogelijkheden bekend met de marktsituatie ter plaatse. bij het uitvoeren van haalbaarheidsstudies Daarnaast kunnen zij wijzen op mogelijk- en het wind en waterdicht houden van heden en onmogelijkheden om zo samen tot gebouwen. een goed herbestemmingplan te komen. ■■ het vereenvoudigen van weten regelgeving. Door aanpassing van wetgeving is een goede Voorbeelden hiervan zijn het nieuwe omgang met cultuurhistorisch erfgoed Besluit Ruimtelijke Ordening (Bro), de steeds meer een taak van provincies en omgevingsvergunning en het aanpassen gemeenten. Gemeenten zijn verantwoorde- van het Bouwbesluit. lijk voor de vergunningverleningen voor In 2012 is een aantal wijzigingen dat het wijzigen van rijksmonumenten tot een hiermee verband houdt in weten regel- goede omgang met het archeologische geving doorgevoerd. bodemarchief. Bij herbestemming van een

< Inhoud > 5 Herbestemming en beleid 53 Het herbestemmen van monumenten is een vak, een vak voor doorzetters

rijksmonument is een advies van de wordt bevorderd. Daarbij kiest de provincie rijksdienst verplicht. voor grote monumentale complexen en ensembles die het verhaal van Zuid-Holland vertellen. Om dit te bereiken introduceert de Het rijk, kennis delen en stimulering provincie de erfgoedlijn: een geografische van herbestemming structuur die erfgoedelementen verbindt met een gemeenschappelijk verhaal. Samen Om herbestemming te stimuleren heeft het vormen zij een lijn in het landschap (zie rijk een Nationaal Programma Herbestem- bladzijde 8 - 9). Onder meer aan de hand van ming opgezet. Dit programma organiseert de provinciale transitietool benoemt de activiteiten die tezamen de Nationale provincie jaarlijks tenminste twee ontwik- Agenda Herbestemming vormen. kellocaties die bij voorkeur vallen binnen De activiteiten moeten de problematiek de erfgoedlijnen. Zo benut zij de potentie van leegstand en herbestemming op de van erfgoed om aantrekkelijk te blijven voor agenda krijgen en kennis daarover delen. inwoners, bedrijven en recreanten. Herbe- Voorbeelden van herbestemming worden stemming levert zo een bijdrage aan een digitaal aangeboden via aantrekkelijk vestigingsklimaat. www.kennisbankherbestemming.nu. In de Woonvisie 2011-2020 van de provincie wordt bij het ‘Afwegingskader woningbouw’ In de ‘Visie erfgoed en ruimte. Kiezen voor het benutten van de bestaande voorraad karakter’ wordt aangegeven hoe het rijk genoemd. Te allen tijde moet worden het onroerende erfgoed gaat borgen in de gekeken of een oplossing voor een woning- ruimtelijke ordening, welke prioriteiten vraag kan worden gevonden in de bestaande daarbij worden gesteld en hoe hierbij met voorraad. Daarbij moet ook worden gekeken anderen wordt samengewerkt. Een van de naar oplossingen in monumenten. vijf prioritaire doelen van nationaal belang is herbestemming als (stedelijke) gebieds- Eén van de belangrijkste taken van de opgave. provincie is sturing te geven aan de ruimtelijke ontwikkelingen in Zuid-Holland en aan het kwaliteitsbehoud van de fysieke Provincie Zuid-Holland heeft leefomgeving. Om cultuurhistorie bij oog voor ruimte ruimtelijke ontwikkelingen te betrekken, heeft de provincie Zuid-Holland cultuur- In ‘Erfenis, erfgoed en erfgoud. Beleidsvisie historische waarden benoemd en in kaart cultureel erfgoed’ beschrijft de provincie gebracht. Deze cultuurhistorische hoofd- het beleid voor de periode 2013-2016. De structuur is ook uitgangspunt voor het provincie wil met het erfgoedbeleid aanslui- ruimtelijke beleid en voor bescherming en ten bij opgaven op het gebied van water, herstel van cultuurhistorische waarden. groen, economie, mobiliteit en de Integrale De cultuurhistorische hoofdstructuur wordt Ruimtelijke Projecten. Omdat op die wijze genoemd in de Provinciale Structuurvisie en een goed leef-, woon-, en vestigingsklimaat wordt nader uitgewerkt in de Verordening

54 5 Herbestemming en beleid < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Ruimte. De cultuurhistorische hoofdstructuur is ook één van de onderleggers voor het opstellen van de gebiedsprofielen ruimtelijke kwaliteit. De gebiedsprofielen ruimtelijke kwaliteit zijn voor een gebied, een regio, de uitwerking van de kwaliteits- kaart van de Provinciale structuurvisie. De gebiedsprofielen worden door de provincie samen met de betrokken gemeenten en andere overheden en deskundigen opgesteld om de Meisjeshuis, Delft aanwezige ruimtelijke kwaliteit in een gebied te versterken en te beschermen. De cultuur- inzicht gegeven in het ruimtelijke beleid. De historie, structuur en kenmerken van het structuurvisie heeft geen juridische status, landschap en de daarin aanwezige waarde- maar is voor de gemeente een zelfbindend volle objecten en monumenten zijn hier en richtinggevend document. Daarnaast is een onderdeel van. de structuurvisie de basis voor toepassing van enkele grondexploitatie-instrumenten die voor gebiedsontwikkelingen van belang Gemeenten, belangrijke partners zijn.

Gemeenten kunnen kansen en randvoor- Gemeenten dienen voor heel het grond- waarden scheppen voor herbestemming. gebied bestemmingsplannen te maken. Voor Het is de taak van gemeenten ruimtelijke gebieden met weinig ruimtelijke dynamiek ontwikkelingen op hun grondgebied te kan in plaats hiervan ook een beheersveror- begeleiden. Instrumenten daarvoor zijn dening worden opgesteld. Beide instrumen- de structuurvisie, het bestemmingsplan of ten bieden de regels voor het gebruik en de de beheersverordening. Daarnaast hebben bebouwingsmogelijkheden van de gronden. gemeenten taken die voortkomen uit de Ze vormen het juridische kader voor het Monumentenwet 1988 en de gemeentelijke ruimtelijke gemeentelijke beleid. erfgoedverordening. De digitale bestemmingsplannen worden Gemeenten zijn verplicht een structuurvisie op één centraal punt gepubliceerd te formuleren. Hierin wordt in hoofdlijnen (www.ruimtelijkeplannen.nl).

Ruimtelijke ontwikkeling heeft nog nooit zo in dienst van cultuurhistorische waarden gestaan als de laatste jaren

< Inhoud > 5 Herbestemming en beleid 55 De Oude Hollandse Waterlinie illustreert als stille getuige van het rampjaar 1672 fraai het belang van ons historisch erfgoed

Gemeenten kunnen in beeldkwaliteitsplan- nen aangeven welke ruimtelijke kwaliteiten worden nagestreefd. Deze plannen hebben geen juridische status, maar spelen samen met het bestemmingsplan en de Welstand- nota een duidelijke rol bij de toetsing van ruimtelijke ontwikkelingen. Gemeenten kunnen ook duidelijk richting geven aan herbestemming door huisvestingsvraag- stukken van bijvoorbeeld scholen, diensten en gemeentelijke instellingen te koppelen aan monumenten.

Waterschappen, tussen water, molens, gemalen en sluizen

De Waterwet regelt de zorg voor het beheer van het water. De eerstverantwoordelijken zijn de waterschappen. Zij beheren de waterinfrastructuur, maar zijn ook eigenaar / beheerder van cultuurhistorische objecten als molens, gemalen en sluizen, potentiële herbestemmingobjecten. Voor waterschappen is het van belang cultuurhistorische waarden en belangen af te wegen en te integreren in gebiedsontwikkelingen die zij initiëren.

56 5 Herbestemming en beleid < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Casus Wiericke uitmondt in de Oude Rijn, is één van de weinige verdedigingswerken van de Fort Wierickerschans, Bodegraven Oude Hollandse Waterlinie die gaaf bewaard Icoon van het Groene Hart zijn. Het fort heeft door de jaren verschil- Voorbeeld van regionale gebieds- lende functies gehad, zoals kruitmagazijn ontwikkeling, stimulering van en interneringsoord. In 1998 kwam het in toerisme en recreatie handen van Staatsbosbeheer, die het in 2008 voor 30 jaar verpachtte aan de Stichting Fort Er zijn van die jaartallen die in het col- Wierickerschans Groep. Met enthousiasme, lectieve geheugen staan gegrift. Zo ook het doorzettingsvermogen en eigen middelen en rampjaar 1672 (‘de regering radeloos, het steun van provincie Zuid-Holland en het rijk volk redeloos, het land reddeloos’). Een heeft de ontwikkelaar het rijksmonument groot deel van de Republiek werd toen bezet grotendeels gerestaureerd en omgevormd door het leger van Lodewijk XIV. De in stel- tot een multifunctioneel centrum voor ling gebrachte Oude Hollandse Waterlinie bijeenkomsten voor scholen, bedrijven en hield de Fransen uit het economisch en particulieren. Het fort biedt nu ruimte aan bestuurlijk zo belangrijke gewest Holland. vergaderingen, beurzen, seminars en eve- Na de aftocht van de Fransen in 1673 gaf nementen. Er zijn historie-arrangementen Willem III opdracht de linie te versterken en boottochten over de Enkele Wiericke. met de aanleg van Fort Wierickerschans. Was het fort vroeger bedoeld om ongewenst Het fort, gelegen tussen Bodegraven en bezoek buiten te houden, nu is men welkom Nieuwerbrug op het punt waar de Enkele in deze poort naar het Groene Hart.

Casus Uitdaging Veel bedrijven in het gebied Stadswerven Energiehuis, Dordrecht zijn in de jaren ’90 van de 20ste eeuw Creatieve energie gesloten. De gemeente Dordrecht wil Voorbeeld van stedelijke Stadswerven herontwikkelen tot hoogwaar- ontwikkeling met gebruikmaking dig stedelijk gebied met diverse functies: van historische identiteitsdragers wonen, werken en winkelen, maar ook vrijetijdsbesteding en cultuurbeleving. De Historie ligging bij de historische binnenstad en de Waar Wantij en Beneden Merwede samen- goede bereikbaarheid bieden mogelijkheden komen ligt – grenzend aan de oude binnen- niet alleen voor Dordrecht, maar ook voor stad van Dordrecht – het gebied Stadswer- de regio een functie te vervullen. ven. Hier waren de Dordtse scheepswerven gevestigd en had ook verwante bedrijvig- Aanpak heid, zoals de lijnbaan een plek. In de Voor de herontwikkeling is in 2009 een tweede helft van de 19de eeuw maakten de Masterplan Stadswerven nieuwe stedelijk- houthandel en –zagerijen en op den duur heid voor Dordrecht opgesteld. Het master- ook de scheepswerven plaats voor industrie. plan is richtinggevend op hoofdlijnen. De demping van de Houthaven in 1900 gaf Er is een cultuurhistorische paragraaf het gebied ontwikkelingsruimte. Zo vestigde opgenomen die markante erfgoedelementen het Gemeentelijk Elektriciteitsbedrijf uitroept tot identiteitsdragers van het Dordrecht zich in 1910 in het Lijnbaan- gebied. Naast de Energiecentrale, zijn kwartier, waarvan de bebouwing in enkele dit de aan het Wantij gelegen watertoren decennia uitgroeide tot het huidige conglo- (in 2006 herbestemd tot hotel / restaurant meraat van administratiegebouw en Villa Augustus; zie hiervoor bladzijde 20), machine- en ketelhuizen. Later is de de Biesboschhal, de Enecogebouwen en productie-eenheid verplaatst naar de Staart de historische molen ‘Kyck over den Dyck’. aan de overzijde van het Wantij en zijn de Daarnaast is de ligging aan het water essen- gebouwen herbestemd tot kantoor- en tieel. Dordrecht krijgt met de herontwikke- magazijnruimten. ling van Stadswerven een tweede waterfront.

58 5 Herbestemming en beleid < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Aangezien Stadswerven buitendijks ligt is er hangt immers direct samen met hun speciale aandacht voor veiligheid en bedrijfsvoering. Als het project klaar is, klimaatbestendigheid (Urban Flood Manage- wordt het Energiehuis overgedragen aan ment). Een Beeldregieplan – ook uit 2009 – het gemeentelijke Vastgoedbedrijf, dat de stuurt de gewenste beeldkwaliteit. Doel van ruimtes verhuurt aan de culturele stich- dit plan is betrokkenen te enthousiasmeren, tingen. Drie van de vijf gebruikers vormen te inspireren en te begeleiden. de beheerstichting van het Energiehuis. In de voorbereidingsfase is ruim aandacht geschonken aan het exploitatieplan. Naast Het Energiehuis de huurpenningen van de genoemde gebruikers moeten extra financiële dragers Uitdaging zorgen voor een sluitende exploitatie. In het hierboven genoemde plan werd een Hiervoor zijn in het programma ook andere nieuwe bestemming gezocht voor het verhuurbare ruimten en horeca opgenomen. Gemeentelijk Elektriciteitsbedrijf Dordrecht. Tijdens het hele proces was er aandacht voor Dit is uiteindelijk een regionaal huis voor en goede communicatie met de omwonen- podiumkunsten voor de Drechtsteden den en belanghebbenden. Het ging daarbij geworden. De verwachting is dat door over de overlast door de renovatiewerkzaam- clustering van hoogwaardige culturele heden, maar ook over het effect van de voorzieningen op het gebied van muziek, nieuwe functie op de buurt. Het Energiehuis theater en toneel meerwaarde ontstaat voor zal immers publiek trekken, de parkeerdruk de regionale culturele programmering. zal toenemen en de vrees voor (geluids) Binnen de projectorganisatie waren naast de overlast verdient serieus aandacht. gemeente de nieuwe gebruikers de belangrijkste partij. Het programma van eisen Ontwerpuitgangspunt, de glazen snede Het Energiehuis is pas in een laat stadium (2010) aangewezen als gemeentelijk monument. De eerste contouren van het transfor- matieproces tekenden zich toen al af. Echter, vanaf het begin heeft men nadrukkelijk rekening gehouden met de cultuurhistorische waarden van het gebouw. Uitgangspunt was steeds dat het exterieur volledig intact bleef en dat alle bestaande structuren werden hergebruikt. Jonkman Klinkhamer Architectuur Interieur Stedenbouw uit Amersfoort maakten het plan. De grootste architectonische ingreep is de zogenoemde ‘snede’. Over de lengte van het 100 meter lange complex wordt een met glas overdekte verkeersruimte gebouwd. Deze ‘snede’ zorgt voor het nodige daglicht en het ontsluit de aangrenzende ruimten. De ‘snede’ bepaalt © Jonkman Klinkhamer daarmee ook de oriëntatie van de ruimten.

60 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Een historische plek die uit zichzelf al meewerkt aan uw wensen

Kostbaar bezit, 6 Zuid-Holland rijk aan monumenten

Beschermde monumenten en onroerende zaak. Niet alleen het exterieur, gezichten in Zuid-Holland ook het interieur valt eronder. De bescherming van een zogeheten beeldbepalend Eind 2012 telt Zuid-Holland 9.178 onroerende object - een categorie die sommige gemeen- zaken en terreinen die zijn aangewezen ten hanteren - beperkt zich tot het exterieur. als rijksmonument of waarvoor een aan- Bescherming houdt in dit verband overigens wijzingsprocedure is gestart. Van deze 9.178 uitdrukkelijk niet in dat er niets mag behoren 1.578 tot een complex, 7.600 zijn worden gewijzigd aan het monument. zelfstandige rijksmonumenten. Het aantal Van de spreekwoordelijke glazen stolp is beschermde stads- en dorpsgezichten in geen sprake. Het gebouwde erfgoed moet Zuid-Holland is 64 (aangewezen en in om te kunnen blijven functioneren soms procedure). Het exacte aantal gemeentelijke worden aangepast. Bij wijzigingen en monumenten is onbekend, maar het aantal herbestemming wordt vanzelfsprekend benadert dat van de rijksmonumenten. wel nagestreefd dat veranderingen de cultuurhistorische waarden zo min mogelijk De bescherming van een rijks- of gemeente- aantasten. lijk monument strekt zich uit tot de gehele

Erfgoedcategorieën

De provincie Zuid-Holland kent een hoge ruimtelijke dynamiek die – gekoppeld aan maatschappelijke ontwikkelingen – leidt tot een forse herbestemminguitdaging voor het onroerende culturele erfgoed. Een aantal erfgoedcategorieën heeft te maken met het verlies van de economische drager van het object of gebied. Hieronder wordt nader ingegaan op de categorieën met een herbe- stemmingbehoefte. Brugwachtershuisje Nieuwe Tolbrug, Voorburg

< Inhoud > 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 61 Stationsgebouw, Lisse

Industrieel erfgoed, Eén van de meest bekende voorbeelden veel moois geproduceerd van herbestemd industrieel erfgoed is de Van Nellefabriek in Rotterdam genomineerd De industrialisatie in Nederland is in voor de Unesco werelderfgoedlijst. Deze vergelijking tot bijvoorbeeld Groot- stijlicoon van het Nieuwe Bouwen werd Brittannië pas laat op gang gekomen. Veel ontworpen door het architectenbureau van de Nederlandse industriële complexen Brinkman & Van der Vlugt en gebouwd uit de 19de en het begin van de 20ste eeuw op een locatie aan de Schie (1923-30). werden in het binnenstedelijke milieu en / of Na renovatie en aanpassing herbergt het in de onmiddellijke nabijheid van infrastruc- complex sinds 2000 tal van bedrijven die tuur gevestigd. Veel van deze fabrieken en zich hebben gespecialiseerd in media en fabriekscomplexen hebben hun functie in design: de Van Nelle Ontwerpfabriek. de loop der tijd verloren. Door de ligging in De oorspronkelijke karakteristiek van het historische kernen en de modernisering van complex en ook niet functionele elementen de bedrijfsvoering werden de gebouwen zijn behouden gebleven. Dit is niet altijd vaak verlaten en gesloopt. Pas in de jaren het geval bij herbestemming van industrieel zeventig van de 20ste eeuw kwam er meer erfgoed. Specifieke elementen als fabrieks- waardering en ging men zich inzetten voor schoorstenen zijn moeilijk te herbestemmen herbestemming van dit bijzondere erfgoed. en vaak gesloopt. Ook machines en installa- Vaak ging het niet om één gebouw, maar ties zijn vaak al verdwenen of vormen om de transformatie van een heel gebied. obstakels die bij herbestemming een goede Zuid-Holland is een van de meest geïndustri- exploitatie in de weg kunnen staan, terwijl aliseerde provincies, met name zijn veel juist deze elementen bijdragen aan de fabriekscomplexen gelegen langs de Zuid- beleving en uniciteit van het complex en Hollandse vaarwegen. Door automatisering een inspiratiebron vormen. Zie casussen: en innovatie verliezen de gebouwen hun Pepermuntjes als lampen (bladzijde 69) | oorspronkelijke functie en wachten op Herbestemmen met een kleine beurs herbestemming. (bladzijde 50) | Creatieve energie (bladzijde 58).

62 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Kastelen, landgoederen, buitenplaatsen, lustoorden van vroeger

Zuid-Holland kent nog veel historische landgoederen en buitenplaatsen. Zij zijn vooral te vinden op natuurlijke verhogingen in het landschap, met name de oude strandwallen tussen Den Haag en Haarlem. Deze landgoederenzone is cultuurhistorisch en Kasteel Duivenvoorde, Voorschoten landschappelijk uniek in Nederland en herinnert ons aan de invloedrijke positie die het gewest ten gingen vaak verloren. Nog maar weinig Holland economisch en bestuurlijk eeuwen- buitenplaatsen zijn volledig intact. Sommige lang innam. Tegenwoordig vormen de zijn ondergebracht in een beheerstichting landgoederen groene oases in het verstede- die voor de instandhouding zorgdraagt. lijkte westelijke deel van Zuid-Holland. Deze buitenplaatsen zijn inmiddels her- Het belang van de landgoederenzone voor bestemd en hebben veelal een museale of Zuid-Holland komt tot uitdrukking in het publieksfunctie zoals Kasteel Duivenvoorde feit dat de zone door de provincie is aan- te Voorschoten en Kasteel Dever te Lisse. gewezen als één van de zeven erfgoedlijnen. Een aantal wacht op herbestemming. De meeste Zuid-Hollandse buitenplaatsen De meeste onderdelen van kastelen, werden in de 17de en 18de eeuw door de landgoederen en buitenplaatsen zijn stedelijke elite aangelegd. Zij waren veelal aangewezen als rijksmonument behorend verbonden aan een agrarisch bedrijf. tot een complex (220). De cultuurhistorische waarde schuilt bij landgoederen, kastelen Al eind 18de eeuw verdwenen belangrijke en buitenplaatsen niet alleen in de afzonder- buitenplaatsen. In de 19de eeuw eisten lijke onderdelen, maar juist ook in de de aanleg van spoorwegen, industrialisatie onderlinge samenhang. Dit biedt extra en stadsuitbreidingen hun tol. Vanaf 1890 mogelijkheden voor herbestemming en werden buitenplaatsen verkaveld voor de exploitatie. Zie casus: Kasteel Keukenhof, aanleg van (villa)wijken, andere werden Een integraal masterplan voor een buiten- omgevormd tot psychiatrische instellingen. plaats (bladzijde 48). Onderdelen als prieeltjes en tuinornamen-

Er is veel gesloopt in onze zoektocht naar ruimte, nu moeten we ruimte in ons hoofd maken voor herbestemmingconcepten

< Inhoud > 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 63 Het duurzaam exploiteren van een molen is niet eenvoudig. De provincie heeft dan ook in het provinciale themajaar 2011 Leve de Molens! een studie laten verrichten naar de gebruiksmogelijkheden van historische windmolens. Deze is via de provinciale website te downloaden. Inmiddels zijn er ook al succesvolle herbestemmingen van molens gerealiseerd. Voorbeelden zijn restaurant De Noordmolen in Schiedam, de Bezoekersmolen in Kinderdijk en Brouwerij de Molen in Bodegraven. Zie casus: Werken onder wieken (bladzijde 70).

Militair erfgoed, vechten voor onze historie

Het economische en bestuurlijke zwaarte- Molen Kijck over den Dijck, Dordrecht punt van ons land bevindt zich van oudsher in het gewest Holland. Begrijpelijk dat men zich bij de aanleg van militaire vestingwer- Molens, de wind mee voor ken en linies richtte op de verdediging van herbestemming dit landsdeel. De Oude Hollandse Waterlinie vinden we in of aan de randen van de Een Hollands landschap zonder een molen provincie. Door het inunderen van de is niet compleet. Van de nog circa 1.200 polders tussen vestingsteden als Schoon- historische windmolens in Nederland staan hoven, Nieuwpoort en Gorinchem ontstond er 228 in Zuid-Holland, meer dan in enige een niet passeerbaar geacht waterfront. andere provincie. Een aantal hiervan is Naast de Zuid-Hollandse vestingsteden is het uniek: het als Werelderfgoed aangewezen belangrijkste gebouwde vestingwerk dat nog molencomplex van Kinderdijk, de enige nog resteert van de Oude Hollandse Waterlinie werkende Nederlandse molenviergang te het 17de-eeuwse fort Wierickerschans. Aarlanderveen en de Schiedamse stelling- De Oude Hollandse Waterlinie raakt de molens die tot de hoogste molens ter wereld Romeinse noordgrens (de Limes) en is één behoren. van de provinciale erfgoedlijnen.

Aangezien alle molens rijksmonumenten Met de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd zijn, kan er aanspraak worden gemaakt op begin 19de eeuw begonnen. Van deze linie rijkssubsidie. De provincie Zuid-Holland liggen Gorinchem en Leerdam (met de heeft altijd een actief molenbeleid gevoerd Diefdijk) in Zuid-Holland. Evenals de oude en financieel bijgedragen aan restauratie, Hollandse Waterlinie loopt ook deze linie instandhouding en het laten draaien van door de provincies Noord-Holland, Utrecht, de molens. Gelderland en Noord-Brabant. Eind 19de

64 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Elk type erfgoed heeft zijn eigen problemen, zijn eigenheid en zijn eigen oplossingen

eeuw werd het liniesysteem nog aangepast en uitgebreid met stellingen en forten. Ook de door de Duitse bezetter vanaf 1942 langs de Noordzee- kust aangelegde Atlantikwall wordt tegenwoordig tot het erfgoed gerekend. De linie bestaat uit een stelsel van verdedigingseenheden die variëren in omvang en type. Meer landinwaarts werd rugdekking gegeven door het vanaf 1943 aangelegde landfront. Na WOII zijn vele bunkers vanwege de hoge sloopkosten niet opgeruimd, maar onder een laag zand bedolven. Ook het feit dat sommige elementen hun militaire functie bleven behouden Agnietenkapel, Gouda heeft bijgedragen aan behoud. In de Atlantikwall zijn oudere verdedigingswerken opgenomen, zoals het Fort aan alle belangrijke architectuurhistorische den Hoek van Holland, dat in 1881-1889 werd perioden, kapellen, synagogen en een aantal gebouwd ter verdediging van de Maasmond. kloosters bepalen mede de aanblik van Het fort heeft een nieuwe bestemming de Zuid-Hollandse steden, dorpen en het gekregen als Nederlands Kustverdedigings- landschap. De duurzame instandhouding museum. De Atlantikwall is één van de van religieus erfgoed staat door ontkerkelij- provinciale erfgoedlijnen. Stroken van de king, fusies en demografische factoren sterk Atlantikwall zijn benoemd in de Visie onder druk. Zuid-Holland kent op de erfgoed en ruimte. Daarin wordt aangegeven eilanden en in de waarden en ook in het hoe het rijk het onroerend cultureel erfgoed Groene Hart en in de kleinere steden nog borgt in de ruimtelijke ordening, welke een grote kerkgaande gemeenschap. Maar prioriteiten het daarbij stelt en hoe het wil de grote steden in de sterk verstedelijkte samenwerken met publieke en private Randstad worden gekenmerkt door ontker- partijen. Zie casus: Icoon van het Groene kelijking. Door het versneld vrijkomen van Hart (bladzijde 57). veel kerken is er een grote maatschappelijke uitdaging ontstaan. Kerkgebouwen hebben immateriële waarden en die zorgen voor Religieus erfgoed, gebouwd voor emotie bij sluiting. Leegstand kan leiden de eeuwigheid tot verpaupering van de leefomgeving en dan lijkt de stap tot sloop gemakkelijker. Zuid-Holland kent van oudsher fraaie Bovendien staan kerkgebouwen dikwijls op voorbeelden van herbestemming van een centrumlocatie. Verkoop als bouwgrond religieus erfgoed. Kerkgebouwen uit vrijwel is daardoor een aantrekkelijke optie.

< Inhoud > 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 65 De meeste kerken van voor 1800 zijn Watertorens, cultuurhistorie op rijksmonument, een aantal uit de 19de en niveau 20ste eeuw is rijks- of gemeentelijk monument. Veel kerken uit de Wederopbouwperi- Met de aanleg van waterleidingnetten vanaf ode (1945-1970) hebben vanwege hun jonge het midden van de 19de eeuw verschenen de leeftijd (nog) geen monumentenstatus, maar watertorens in het Nederlandse landschap. zeker in Zuid-Holland bevinden zich De toren met bovenin het waterreservoir bijzondere en zeer waardevolle voorbeelden moest de druk in de leidingen constant van Wederopbouwarchitectuur. Deze kerken houden. Het opgeslagen water diende tevens lenen zich uitstekend voor herbestemming. als reservevoorraad. Met een gemiddelde In 2011 is in opdracht van de provincie hoogte van 35 meter (met uitschieters naar Zuid-Holland onderzoek gedaan naar 60 meter) zijn de watertorens markante religieus erfgoed. In totaal zijn er 1.641 oriëntatiepunten. Aan de architectuur werd objecten gesignaleerd, waaronder 1.038 kerk- veel aandacht besteed aangezien de torens gebouwen. Van het totale aantal objecten is de visitekaartjes van de waterleiding- 408 aangewezen als rijksmonument en 157 bedrijven waren. In Nederland resteren nog als gemeentelijk monument. 280 Objecten circa 175 watertorens, waarvan nog een liggen binnen een beschermd stadsgezicht kwart in bedrijf is en waarvan een zevende en 48 binnen een beschermd dorpsgezicht. deel zich bevindt in de provincie Zuid- Zie casussen: Kunst en cultuur in de kerk en Holland, 27 hiervan zijn rijksmonument. Een kerk met een koepel (bladzijde 72). Vanwege de specifieke functie en vorm is het vinden van een nieuwe bestemming geen eenvoudige zaak. Uitzonderingen Voor ieder gebouw of complex zijn daargelaten biedt de schacht van de toren nieuwe gebruikers te vinden weinig bruikbare ruimte. Meer ruimte biedt de bovenbouw met het waterreservoir.

Watertoren, Hazerswoude-Rijndijk

66 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Echter, één van de cultuurhistorische waarden is de aanwezigheid van een gesloten reservoir. Met trappen en vensters in deze ruimte tast men deze waarde aan. Bij herbestemming is het zaak een goede balans te vinden tussen aanpassing en behoud. Voorbeelden van herbestemde watertorens zijn Hof van Delft te Rijswijk (woonhuis) en de watertoren Heuveloord te Delft Brugwachtershuisje Wijkerbrug, Voorburg (restaurant). Zie casus: Panorama Hazers- woude-Rijndijk, de herbestemming van de watertoren (bladzijde 74). ontwikkelingsgeschiedenis van de provincie mede bepaald en vormen belangrijke structurerende elementen in het landschap. Overheidsgebouwen, veranderde Ten behoeve van het waterbeheer en daar huisvesting waar water- en wegverkeer elkaar kruisen, zijn waterstaatkundige complexen aange- De bouw en inrichting van overheidsgebou- legd: bruggen en sluizen met de bijbeho- wen heeft vooral een vlucht genomen nadat rende brugwachters- en sluiswachtershuis- in 1851 de Gemeentewet en de Provinciewet jes. Veel van deze complexen zijn in beheer van kracht werden. Nieuwe gemeentehui- of bezit van de provincie en ook in opdracht zen, tolhuizen, postkantoren en belasting- van de provincie ontworpen en gebouwd. kantoren verschenen in stad en dorp. Veel In Zuid-Holland zijn 20 bedieningsgebouwen van deze gebouwtypen hebben inmiddels met hun bruggen aangewezen als rijks- hun functie weer verloren. Door de groei monument. Daarnaast is een aantal gemeen- van het gemeentelijke apparaat en door telijk monument. Doordat bruggen steeds gemeentelijke herindelingen kwamen vaker op afstand worden bediend, verliezen raadhuizen en gemeentehuizen vrij. de huisjes hun functie. De provincie heeft De privatisering van overheidsdiensten en onderzoek laten doen naar de mogelijk- de ontwikkeling van digitale dienstverlening heden van herbestemming en heeft kansen hebben ertoe geleid dat veel specifiek voor en knelpunten in kaart gebracht. deze diensten opgerichte gebouwen, zoals postkantoren, hun deuren hebben moeten Veel brugwachtershuisjes liggen bij drukke sluiten. Exemplarisch zijn het voormalige verkeersknooppunten en zijn daardoor goed Raadhuis van Delfshaven te Rotterdam bereikbaar voor voetgangers en fietsers en (bierbrouwerij) en het oude postkantoor als er een aanlegplaats is ook voor water- van Hillegom (appartementencomplex). recreanten. Zij zijn daardoor aantrekkelijk als onderdeel van toeristische recreatieve ontwikkelingen. Bijvoorbeeld als toeristisch Sluis- en brugwachtershuisjes, informatiecentrum. Er zijn verschillende klein maar fijn voorbeelden te noemen van geslaagd hergebruik ondanks de beperkte bruikbare Zuid-Holland is een van de meest waterrijke ruimte. Zie casus: Van brugwachtershuisje provincies. Rivieren en kanalen hebben de tot VVV kantoor (bladzijde 75).

< Inhoud > 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 67 Bollenschuur, Hillegom

Agrarisch erfgoed, nieuwe kansen Het gebruik en daarmee het voortbestaan voor de boerderij van het agrarische erfgoed staat onder druk. De boerderij met aangebouwde schuur krijgt In Zuid-Holland zijn nog tal van historische veelal wel een woonhuisfunctie. Een nieuwe agrarische bedrijven te vinden die – nauw bestemming vinden voor de agrarische verbonden met de ontstaansgeschiedenis bijgebouwen is problematischer. Agrariërs van het landschap – in hoge mate bijdragen zien kansen om leegstaande bijgebouwen aan de identiteit en het karakter van het te benutten ter verbreding van het bedrijf; landelijke gebied, verschillend van streek denk hierbij aan Bed and Breakfast, ver- tot streek. Echter, het aantal agrarische gaderlocatie en ‘cottage’ industrie. Ook bedrijven loopt al decennia terug, waardoor nieuwe werkers (ZZP-ers) en niet locatie- met name historische boerderijcomplexen gebonden bedrijfjes kiezen vaak bewust hun functie verliezen. Uit onderzoek voor vestiging op het platteland. Zie casus: voorafgaande aan het Jaar van de Boerderij Bollenschuren, dragers van een florissante (2003) bleek dat het aantal boerderijen van industrie (bladzijde 76). vóór 1940 in Nederland tussen 1941 en 2001 daalde van 200.000 tot 91.000. Van deze 91.000 stonden er ca. 6.100 in Zuid-Holland.

Herbestemmen is altijd maatwerk

68 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Cases Het programma van eisen en de gerichte ingrepen in de bestaande structuur van het Pepermuntfabriek, Rotterdam gebouw waren ingegeven door de mogelijk- Pepermuntjes als lampen heden van het gebouw. Juist dit lijkt een Voorbeeld van herbestemming van de voorwaarden voor een geslaagde industrieel erfgoed vanuit herbestemming te zijn. de essentie van het gebouw De begane grond van het monumentale gebouw is geschikt gemaakt voor verhuur De voormalige Pepermuntfabriek A.J. Ten als kantoorruimte met atelier. Op de Hope uit 1911 is gelegen aan de Westzeedijk verdiepingen is het Lyceum voor Beeldende 497 in Rotterdam en vormt een vroeg Vormgeving gehuisvest. De structuur van het voorbeeld van een succesvolle herbestem- voormalige kantoorpand bleek uitstekend ming van typisch Rotterdams industrieel geschikt voor de inpassing van klaslokalen erfgoed. Het pand stamt uit de tijd dat en ateliers. De combinatie van zorgvuldig Rotterdam als havenstad enorm groeide. herstelde oude details en een moderne Twee grote internationale bedrijven, inrichting heeft een inspirerende omgeving Ten Hope en Trost & Co, betrokken dit pand. opgeleverd. Als herinnering aan de vorige Na de sluiting van het bedrijf in 2010 is bestemming hangen er ‘pepermuntlampen’ de fabriek in opdracht van Historische met een doorsnede van 1,5 meter in de hal Gebouwen Rotterdam BV gerestaureerd en van het gebouw. herbestemd, waarbij het oorspronkelijke De herbestemming werd uitgevoerd door karakter van het pakhuis en het kantoor is Drost + van Veen architecten. De inrichting hersteld. werd verzorgd door Mars Interieurarchitec- Het interieur van het gemeentelijke ten. monument, een ontwerp van J. Verheul, had De herbestemming heeft een positieve door tussentijdse verbouwingen alle sfeer uitstraling naar de omgeving (Westzeedijk) en authenticiteit verloren. Na een flinke en maakt het voormalige fabrieksgebouw renovatie is het als bedrijfsverzamelgebouw dankzij de nieuwe functies toegankelijk voor met terugbrenging van alle karakteristieke een groot publiek. kenmerken getransformeerd en geschikt gemaakt voor toekomstige gebruikers.

< Inhoud > 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 69 een rijksmonument. De molen was tot ongeveer 1970 in bedrijf, het laatst voor het malen van granen voor veevoer, en is nu in bezit van de Stichting tot Instandhouding van Molens in de Alblasserwaard Vijfheeren- landen (SIMAV).

Opgave Om de Zuid-Hollandse molens te kunnen behouden is het noodzakelijk naast de beschikbare subsidies voor restauratie en instandhouding extra economische dragers te vinden. Eén van de manieren om dit te realiseren is het vinden van nieuwe bestemmingen voor (delen van) de molens.

© Hans de Groot SIMAV Aanpak Niet alle molens zijn geschikt om nieuwe functies te herbergen. De Jan van Arkel telt Korenmolen Jan van Arkel, zes zolders. In de bovenste vier bevindt zich Giessenlanden het maalvaardige molenbinnenwerk. Op de Werken onder wieken begane grond en de bovenliggende twee Voorbeeld van herbestemming op basis zolders bevonden zich oorspronkelijk de van een haalbaarheidsstudie molenaarswoning en opslagruimte. De molen is grondig gerestaureerd in 2011-2012 Historie en tevens is de oude aangebouwde schuur Herbestemming van molens is van alle vervangen door een nieuwe aanbouw van tijden. Dit blijkt wel uit het feit dat de één laag onder een kap. Utrechtse aannemer Jan Westers in 1851 een boomgaard in Arkel en twee sloopmolens in Het onderste deel van de molen en de het Noord-Hollandse Schermerhorn kocht, aanbouw zijn geschikt om een nieuwe die daar overbodig waren geworden. Deze functie te herbergen. In het kader van het poldermolens werden door de aannemer provinciale themajaar 2011 Leve de Molens! gebruikt als basis voor twee nieuwe koren- is met hulp van de provincie onderzocht molens, waarvan er één in Arkel kwam te welke functie geschikt en financieel het staan. Deze molen – de Jan van Arkel – meest opportuun zou zijn. bestaat nog steeds en is te vinden aan de Vlietskade op de westelijke oever van het SIMAV is nog bezig de uiteindelijke bestem- Merwedekanaal. De achtkantige stelling- ming te bepalen. Aangezien de bovenste molen dateert – getuige het jaartal op de zolders ongemoeid worden gelaten, blijft het gevelsteen – uit 1851 en is zoals alle molens mogelijk met de molen te draaien.

Herbestemmen van molens vraagt inventiviteit

70 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Op Hodenpijl, Hodenpijl Schipluiden, is in de jaren 1839-1840 Kunst en cultuur in de kerk gebouwd naar een ontwerp van A. Rooden- Voorbeeld van particulier initiatief burg in neo-classistische stijl, compleet met een Ionisch tempelfront. Op Hodenpijl is een fraai complex in De naastgelegen pastorie, ontworpen door Midden-Delfland, de groene achtertuin van E.J. Margry en J.M. Snickers, dateert uit 1872, steden als Delft, Den Haag en Rotterdam. maar herbergt nog een huiskapel uit 1720. In vier gebouwen (kerk, pastorie, herberg en Na de sluiting in 1963 werd de kerk tot 2004 stal) staat de beleving van natuur, cultuur, gebruikt als pakhuis. In 2004 kwam het kunst, gezondheid en welzijn centraal. monument te koop. De kopers, de huidige eigenaren, zagen onmiddellijk de grote Op Hodenpijl vormt een goed voorbeeld van mogelijkheden van het pand. De kerk werd een succesvolle herbestemming in Zuid- gerestaureerd en doet sinds 2007 dienst voor Holland, waarbij is uitgegaan van de kracht concerten en exposities, maar is ook te huur van het gebouwde ensemble in combinatie voor besloten evenementen. In de voor- met de prachtige landelijke ligging. malige pastorie vinden workshops, lezingen en andere activiteiten plaats. Een nieuw De voormalige waterstaatskerk St. Jacobus, bijgebouw is ingericht als restaurant, waar een rijksmonument, aan de Rijksstraatweg je kunt genieten van biologische producten in het dorpje Hodenpijl, ten noorden van uit de eigen moestuin.

Pastoor van Arskerk, Delft vanwege de bijzondere architectuur, maar Een kerk met een koepel ook vanwege haar belangrijke functie voor Voorbeeld van betrokkenheid de wijk Hof van Delft, oorspronkelijk van de wijk gebouwd als arbeiderswijk. De eerste huizen verrezen in 1878. In de eerste helft van de Historie 20ste eeuw volgden diverse uitbreidingen. De pastoor van Arskerk in Delft werd in de Bij het ontwerp daarvan speelde 'stadsesthe- periode 1958-1959 gebouwd als rooms-katho- tiek', het streven naar visuele eenheid en lieke parochiekerk in de wijk Hof van Delft, ruimtelijke samenhang een belangrijke rol. gelegen ten westen van de binnenstad. De kerk staat prominent midden in de wijk. De kerk hoort bij de Ursulaparochie. Bij de nieuwe parochiële indeling van het Architect J.H. Froger ontwierp het gebouw bisdom Rotterdam in 2008 werd de kerk in een strakke, moderne vormgeving met gesloten. elementen van de vroege Bossche school. Het type, een zuiver cirkelvormige koepel- Opgave kerk, is vrij zeldzaam in de naoorlogse De kerk heeft altijd een functie als ontmoe- kerkbouw. De entree is opvallend. In het tingsplek voor de wijkbewoners vervuld. oorspronkelijke ontwerp was voorzien in Bij de sluiting heeft de gemeente Delft in de bouw van een toren, maar die is nooit samenwerking met het bisdom en het gerealiseerd. In de nieuwe transformatie- kerkbestuur een kader opgesteld voor een voorstellen wordt hieraan gerefereerd. mogelijke herbestemming. In 2009 kreeg de kerk de status van gemeentelijk monument. De kerk is het behouden waard, niet alleen De architecten Harald Schout (bureau

72 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

rijk is uiteraard de financiële haalbaarheid. Projecten kunnen door de toevoeging van een extra functie of nevengebruik geoptima- liseerd worden en financieel haalbaar worden gemaakt. Ook het aspect duurzaamheid is bij de planontwikkeling betrokken. Om de mogelijkheden te inventariseren zijn enkele klimaatconcepten ontwikkeld door studenten van de Haagse Hogeschool Delft.

Inmiddels hebben zich verschillende © Zeeuwse Jongens geïnteresseerden aangemeld. De vier concepten dienen als gespreksbasis tussen de verschillende partijen (actoren). Er Zeeuwse Jongens, Delft) en Loes Kellendonk kunnen voorkeuren worden uitgesproken hebben in 2011 uitgebreid onderzoek gedaan voor de nieuwe functie(s) en de ruimtelijke naar de samenstelling van de wijk, de transformatie. De financiële consequenties opbouw, de voorzieningen etc. Dit is en de architectonische mogelijkheden vastgelegd in een wijkanalyse. Een bepaalde kunnen later worden uitgewerkt. Terug- samenstelling van de bevolking vraagt om koppeling en follow-up met alle betrokken bepaalde voorzieningen, waarmee bij de actoren zijn belangrijk in het zoekproces herbestemming rekening kan worden naar een passende en duurzame herbestem- gehouden. Verschillende functies blijken ming van dit voor de wijk Hof van Delft zo geschikt voor de Pastoor van Arskerk, zoals beeldbepalende monument. onderwijs, voortgezet onderwijs, praktijk- school, kinderopvang, kinderdagverblijf, wonen, combinatie wonen / werken, cultuur, horeca, zorgvoorziening, apotheek, dokters- post, tandarts, fysio, sport.

Daarnaast beschikt de kerk over bijgebouwen, waaronder een schoolgebouw.

Aanpak De architecten hebben vier transformatie- concepten uitgewerkt, die zich kenmerken door hun grote verscheidenheid en flexibili- teit. Bij alle vier concepten is rekening gehouden met de monumentaliteit van het gebouw (de grote binnenruimte, de gevel en het dak), de daglichttoetreding, de akoes- tiek, de buitenruimte, de mogelijkheid functies te combineren, de invloed op de wijk en de parkeermogelijkheden. Belang-

< Inhoud > 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 73 functie. Daarna volgde een onzekere periode. De aangekondigde sloop leidde tot veel protesten van omwonenden. Mede dankzij deze acties werd het gebouw in 1994 aangewezen als provinciaal monument. Diverse nieuwe functies werden bedacht, van woonhuis, restaurant en fotostudie tot bordeel. In 2000 besloot Hoogvliet Beheer B.V. de watertoren aan te kopen en te herbestemmen tot kantoor. De transformatie (1999- 2003) uitgevoerd door Ben Gilissen van bureau Rothuizen Van Doorn ’t Hooft uit Middelburg heeft in totaal vier jaar geduurd. Veel tijd werd geïnvesteerd in het verkrijgen van de benodigde vergunningen en in de planontwikkeling. De daadwerkelijke verbouwing nam twee jaar in beslag. De herbestemming is met respect voor de bestaande constructie uitgevoerd. De toren behield zijn oorspronkelijke vorm, maar de open onderbouw werd gesloten met glas. Toevoegingen zoals de titanium lift, die los staat van de toren, en de trappen- kolom in de toren sluiten fraai aan bij het oorspronkelijke ontwerp. Rondom de nieuwe dakopbouw zijn de oude bakstenen balustrades hersteld.

Ook het interieur is het bekijken waard. Panorama Hazerswoude-Rijndijk, Het grote waterreservoir is omgebouwd tot Hazerswoude-Rijndijk een hypermoderne kantoorruimte. In de De herbestemming van de watertoren betonnen onderbouw zijn drie verdiepingen Voorbeeld herbestemming met respect aangebracht met werkplekken. De nieuwe voor de bestaande constructie dakopbouw is voorzien van een draaiende vloer. Deze ruimte biedt daardoor een De watertoren van Hazerswoude-Rijndijk, panoramisch uitzicht (360°!) over het Rijndijk 127, ligt vlakbij de voor Zuid- schitterende landschap van het Groene Hart, Holland zo belangrijke rivier de Oude Rijn. waarvan een groot deel tot de topgebieden De toren werd in 1915 gebouwd naar van de provincie Zuid-Holland behoort. ontwerp van A.D. Heederik met een open betonnen draagconstructie en een met Een fraai voorbeeld van een succesvolle baksteen bekleed rond waterreservoir van herbestemming van een zeer markant 200 m³. In 1985 verloor de watertoren zijn monument in landelijk gebied.

74 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Brugwachtershuisje, aan een nieuwe functie. Het huisje fungeert Alphen aan den Rijn nu als VVV informatiecentrum ‘het Brug- Van brugwachtershuisje tot wachtertje’ en wordt gerund door vrijwilli- VVV kantoor gers van de Stichting Gilde Alphen Promotie. Voorbeeld behoud van Zuid-Hollands Dit brugwachtershuisje, eigendom van de waterbouwkundig erfgoed provincie Zuid-Holland, kan een voorbeeld- functie vervullen en als trekker dienen bij De huidige Alphense brug stamt uit 1955 en de transformatie van bedieningsgebouwen vervangt de oude dubbele klapbrug. Sinds voor openbare functies. begin jaren negentig van de vorige eeuw is Illustratief voorbeeld van de grote mogelijk- de brug niet meer in gebruik voor het heden van herbestemmen van kleine autoverkeer. Dit past in het streven van de waardevolle objecten in een grote stadsuit- gemeente om het centrum autoluw te breiding en van duurzaam behoud door maken. De brug vormt de toegangspoort tot herbestemming van typisch Zuid-Hollands het nieuwe Rijnplein. Op die plek is ook een waterbouwkundig erfgoed. groot modern theater / bioscoopcomplex met Deze kleine originele objecten kunnen winkels en appartementen verrezen. Het bijdragen aan het attractief houden van een brugwachtershuisje verloor zijn oorspronke- stad of dorp voor bewoners, bezoekers en lijke functie. Er is zelfs gedeeltelijke sloop toeristen. Bovendien houdt het brugwach- overwogen! In 2006 is door de gemeente een tershuisje de geschiedenis van Alphen aan bouwvergunning verleend voor aanpassing de Oude Rijn levend.

< Inhoud > 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 75 Bollenschuur, Noordwijkerhout het samenwerkingsorgaan Holland Rijnland Bollenschuren, dragers van een Regionale Collectie Bollenschuren een florissante industrie samengesteld en een Regionaal Bollen- Voorbeeld van regionaal ingezet schurenbeleid geformuleerd. beleid om het voortbestaan van de streekidentiteit te waarborgen De afgebeelde bollenschuur illustreert dat bollenschuren uitermate geschikt zijn om Het voor de Duin- en Bollenstreek meest te worden herbestemd, in dit geval als kenmerkende erfgoed zijn de bollenschuren. woonhuis annex atelier / praktijk. Bij Deze agrarische bedrijfsgebouwen werden herbestemming van bollenschuren moet gebruikt als opslag- en werkruimte voor rekening worden gehouden met de houten de bollenkwekers. De bloembollen werden stellingen waarop de bollen werden gedroogd op houten stellingen die het gedroogd. Een tweede aspect is de ligging grootste deel van de schuur in beslag namen in het open veld in de nabijheid van nog en er de dragende constructie van vormden. functionerende agrarische bedrijven. Als Dit type gebouw heeft een ontwikkeling men dergelijke bollenschuren een andere doorgemaakt van eenvoudige houten functie wil geven, stuit men vaak op schuren voorzien van ventilatiedeuren waar planologische bezwaren in het bestem- de bollen door natuurlijke ventilatie werden mingsplan. Herbestemming van dergelijke gedroogd tot meer geavanceerde gebouwen objecten is mogelijk met creatieve oplossin- waar het binnenklimaat mechanisch onder gen, zowel architectonisch als planologisch. controle werd gehouden. Om deze ontwik- Zo is bollenschuur Driehuizen te Lisse kelingsgeschiedenis zichtbaar te houden herbestemd met woningen en een bollen- heeft de Werkgroep Behoud en Herbestem- schuur te Voorhout als kookstudio. ming Bollenerfgoed in 2004 in opdracht van

76 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Museum Prinsenhof, Delft

Van Nellefabriek, Rotterdam

< Inhoud > 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 77 Centrale bibliotheek Technische Universiteit, Delft

78 Bijlagen < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Bijlagen

Literatuur algemeen

Bisseling, H., H. de Roest, P. Valstar (red.), Grootswagers, L. en H. Westerbeek Religieus Handboek voor sluiting en herbestemming erfgoedWijzer Gelderland, Gids tussen regels en van kerkgebouwen, Boekencentrum, mogelijkheden, Kaatsheuvel 2010 Zoetermeer 2011 Quickscan Religieus erfgoed Zuid-Holland, Bleumink, H. en R. Verweij, Een toekomst voor provincie Zuid-Holland, Den Haag 2012 boerderijen. Handreiking voor de herbestemming VBMK, in opdracht van de provincie en verbouwing van monumentale boerderijen, Zuid-Holland Rijksdienst Cultureel Erfgoed, Amersfoort 2010 Quickscan Herbestemming rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten, provincie Boer, M. de [et al], Erfgoedbalans 2009. Zuid-Holland, Den Haag 2012, Erfgoed.nu, Archeologie, monumenten en cultuurlandschap in opdracht van de provincie Zuid-Holland in Nederland, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort 2009 Harmsen, H. en G.M. van der Waal (red.), De Oude Kaart van Nederland. Leegstand en Boer, T. de, Kiezen voor karakter. Visie erfgoed en herbestemming, Atelier Rijksbouwmeester, ruimte, ministerie van OCW, Den Haag 2011 Den Haag 2008

Dommelen, S. van [red. et al], Nieuwe ideeën Hees, E. [et al], Dansen op de deel. Ideeënboek voor oude gebouwen. Creatieve economie en voor een nieuwe bestemming van boerderij- stedelijke herontwikkeling, NAi Uitgevers, gebouwen, RoodBont B.V., Zutphen 2005 Rotterdam 2008 Hek M, Kamstra J., Geraerdts R.P., Herbestem- Groot, A. de, en B. Linskens (red.), Kerken mingwijzer. Herbestemming van bestaand Kostbaar Kwetsbaar Kansrijk. Nieuwe vormen vastgoed, PRC en TUDelft, Delft 2004 van gebruik als middel tot behoud, Amsterdam (Stadsherstel Amsterdam / Delft (Stichting Houwer V. van de, In ander licht, herbestemming Oude Hollandse Kerken) 2011 van religieus erfgoed, Brussel Agentschap R.O. Vlaanderen, 2009

< Inhoud > Bijlagen 79 Ingenieurs Associatie Van den Bos & Voordt, Th. van der e.a. (red.), Transformatie De Iongh, Brugwachterhuisjes, bruggen en sluizen van kantoorgebouwen. Thema’s, actoren, in Zuid-Holland, Zierikzee 2004 instrumenten en projecten, Rotterdam 2007

Jongmans, L., Linskens, B., de Groot, A. (red.), Wentholt, C., De Nieuwe of Littéraire Sociëteit Handreiking religieus erfgoed voor burgerlijke en De Witte, Uitgeverij de Nieuwe Haagsche, kerkelijke gemeenten. Van kerkelijk gebruik tot 2002 herbestemming, Delft (VBMK) / Den Haag (VNG) 2008 Xplorelab provincie Zuid-Holland, Tijdelijk Anders Bestemmen, een verkenning naar tijdelijke Nelissen, N., Smits, J. e.a., Herbestemming bestemmingen als katalysator voor gebieds- van grote monumenten: een uitdaging!, ontwikkeling, Den Haag Juni 2012 ’s-Hertogenbosch 1999 Landelijk en provinciaal beleid Roeterdink, N. e.a., Onderzoek herbestemming Ministerie van Onderwijs, Cultuur en kerken en kerklocaties, een inventarisatie vanaf Wetenschap dr. R.H.A. Plasterk, Een cultuur 1970, Bisdom Haarlem, Haarlem 2008 van ontwerpen. Visie Architectuur en Ruimtelijk Ontwerp, kabinetsnotitie juli 2008 Roeterdink, N. e.a., Aanbevelingen herbestemming kerken en kerklocaties aan lokale overheden Modernisering Monumentenzorg (MoMo). Een en kerkelijke bestuurders, Bisdom Haarlem, uitnodiging, [Den Haag] (Ministerie van OCW, Haarlem 2008 Directie Cultureel Erfgoed) [Zeist] (RACM) 2007 Rijneveld, I., De Oude Kaart van Nederland leegstand en herbestemming Zuid-Holland, Provincie Zuid-Holland, Visie op Zuid-Holland, Rotterdam 2008 structuurvisie februari 2011

Steenhuis, M. en Meurs P., Herbestemming Provincie Zuid-Holland, Zuid-Holland verbindt in Nederland. Nieuw gebruik van stad en land, en geeft ruimte, beleidsnota 2011 NAi Uitgevers in samenwerking met Nationaal Programma Herbestemming, Rotterdam 2011 Provincie Zuid-Holland, Erfenis, erfgoed en erfgoud. Beleidsvisie cultureel erfgoed 2013-2016, Stichting Nationaal Restauratie Fonds, beleidsnota 2012 Monument en herbestemmen, Jaarboek 2008 Nationaal Restauratiefonds, Hoevelaken, 2009

Tromp, T. en Wimmers, R.(Grontmij BV), Zicht op nieuw gebruik van de molen. Mogelijk- heden voor een duurzame exploitatie van de historische windmolen, provincie Zuid-Holland, Den Haag 2011

80 Bijlagen < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Nuttige websites Boerderijen Boerderijenstichting Zuid-Holland Algemeen www.boerderijenstichtingzuidholland.nl Provincie Zuid-Holland www.zuid-holland.nl Boerderij en Landschap Ministerie van Onderwijs, Cultuur en www.boerderijenlandschap.nl Wetenschap www.minocw.nl Stichting Kennisbehoud Hooibergen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Nederland www.skhn.nl www.cultureelerfgoed.nl Bollenschuren Website op initiatief van RCE en NRF Werkgroep behoud en herbestemming www.monumenten.nl bollenerfgoed www.bollenschuren.nl

Actueel nieuws uit de erfgoedsector Bruggen www.erfgoedstem.nl Bruggenstichting Nederland www.bruggenstichting.nl Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) www.vng.nl Brugwachtershuisjes Stichting Brugwachtershuisjes Interprovinciaal Overleg (IPO) www.ipo.nl www.brugwachtershuisjes.nl

Projectbureau Belvedere www.belvedere.nl Gemalen Nederlandse Gemalen Stichting Landelijke Vereniging Bond Heemschut www.gemalen.nl www.heemschut.nl Kastelen, landgoederen en Cuypersgenootschap buitenplaatsen www.cuypersgenootschap.nl Erfgoedhuis Zuid-Holland www.landgoedenbuitenplaats-zh.nl Erfgoedhuis Zuid-Holland www.erfgoedhuis-zh.nl Kastelenstichting Holland en Zeeland www.kastelenhollandzeeland.nl Herbestemming www.herbestemming.nu Nederlandse Kastelenstichting www.kennisbankherbestemming.nu www.kastelen.nl

Financieel Militair erfgoed Nationaal Restauratiefonds Stichting Menno van Coehoorn www.restauratiefonds.nl www.coehoorn.nl

Bureau Monumentenpanden van Nationaal Project Nieuwe Hollandse de Belastingdienst, telefoon 033 450 52 77 Waterlinie www.hollandselinie.nl

< Inhoud > Bijlagen 81 Projectbureau Oude Hollandse Waterlinie Casussen www.waterliniewerelderfgoed.nl www.villaaugustus.nl www.hotelnewyork.nl Atlantikwall Europese website www.bollenschuren.nl www.atlantikwallplatform.eu www.simav.nl www.ophodenpijl.nl Religieus erfgoed www.rdh.nl Stichting Oude Hollandse Kerken www.rkdelft.nl www.sohk.nl www.delft.nl www.zeeuwsejongens.nl Vereniging Beheerders Monumentale www.kasteelkeukenhof.nl Kerkgebouwen www.vbmk.nl www.scheltemaleiden.nl www.fortwierickerschans.nl Erfgoedhuis Zuid-Holland www.energiehuis.nl www.religieuserfgoed-zh.nl

Task Force Toekomst Kerkgebouwen www.toekomstkerkgebouwen.nl

Wikipedia voor religieus erfgoed www.reliwiki.nl

Watertorens Nederlandse Watertoren Stichting www.watertorens.nl

Onderzoek Bouwkundige inspectie Monumentenwacht Zuid-Holland www.erfgoedhuis-zh.nl

Bouwhistorie Stichting Bouwhistorie Nederland www.bouwhistorie.nl

Stichting het Nederlandse Interieur (SHNI) www.shni.nl

82 Bijlagen < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie

Colofon

Opgesteld door Erfgoed.nu, L. Grootswagers en B. Linskens Erfgoedhuis Zuid-Holland, O. Helleman.

Projectbegeleiding Provincie Zuid-Holland, V. Collette en R. Proos.

Met dank aan iedereen die aan de totstandkoming van deze publicatie heeft bijgedragen.

Opdrachtgever Provincie Zuid-Holland, 2013.

Vormgeving Bureau Mediadiensten, provincie Zuid-Holland.

Fotoverantwoording Bronvermelding staat bij de foto. Foto’s zonder bronvermelding, bureau Mediadiensten, provincie Zuid-Holland.

Druk Drukkerij DeltaHage

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en / of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever. Aan de getoonde informatie in deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend.

217261

< Inhoud > 83 < Inhoud >