De toekomst van onze gebouwde historie Een handreiking voor herbestemmen Inhoud > Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 7 Leeswijzer 11 1 Oude gebouwen met nieuwe functies 15 Lokale en regionale identiteit 16 Match vraag en aanbod 16 Herbestemmen is teamwork 16 Bouwen en verbouwen met respect 17 Monumenten zijn duurzaam 17 Zuid-Holland 18 Praat met iedereen 18 Casus De Tempel, Den Haag 19 Villa Augustus, Dordrecht 20 2 Transitietool 23 Provinciale transitie tool, fictieve casus 24 3 Herbestemmen, hoe doe je dat? Een stappenplan 31 Stap voor stap 31 Stappenplan herbestemming 32 Tips voor gemeenten 37 Casus Hotel New York, Rotterdam 38 4 Financiering, meer mogelijkheden dan u denkt 41 Provincie Zuid-Holland 41 Rijksoverheid 42 Casus Paviljoen Von Wied, Scheveningen 46 High Line in Manhattan, New-York, VS 47 Kasteel Keukenhof, Lisse 48 Scheltemacomplex, Leiden 50 2 < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie 5 Herbestemming en beleid 53 Modernisering Monumentenzorg, het verleden heeft toekomst 53 Behoud door herbestemming 53 Het rijk, kennis delen en stimulering van herbestemming 54 Provincie Zuid-Holland heeft oog voor ruimte 54 Gemeenten, belangrijke partners 55 Waterschappen, tussen water, molens, gemalen en sluizen 56 Casus Fort Wierickerschans, Bodegraven 57 Energiehuis, Dordrecht 58 6 Kostbaar bezit, Zuid-Holland rijk aan monumenten 61 Beschermde monumenten en gezichten in Zuid-Holland 61 Erfgoedcategorieën 61 Industrieel erfgoed, veel moois geproduceerd 62 Kastelen, landgoederen, buitenplaatsen, lustoorden van vroeger 63 Molens, de wind mee voor herbestemming 64 Militair erfgoed, vechten voor onze historie 64 Religieus erfgoed, gebouwd voor de eeuwigheid 65 Watertorens, cultuurhistorie op niveau 66 Overheidsgebouwen, veranderde huisvesting 67 Sluis- en brugwachtershuisjes, klein maar fijn 67 Agrarisch erfgoed, nieuwe kansen voor de boerderij 68 Casus Pepermuntfabriek, Rotterdam 69 Korenmolen Jan van Arkel, Giessenlanden 70 Op Hodenpijl, Hodenpijl 71 Pastoor van Arskerk, Delft 72 Watertoren Hazerswoude-Rijndijk, Hazerswoude-Rijndijk 74 Brugwachtershuisje, Alphen aan den Rijn 75 Bollenschuur, Noordwijkerhout 76 Bijlagen 79 Literatuurlijst algemeen 79 Nuttige websites 81 < Inhoud > 3 Centrale bibiotheek, Dordrecht 4 Voorwoord < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie Voorwoord Het goede behouden, verbeteren en door- monument. De meest duurzame manier om geven aan de generaties na ons. Dat is mijn ons erfgoed te behouden is het weer een ambitie als bestuurder van de provincie eigentijdse functie te geven en tegelijkertijd Zuid-Holland. Tot het goede behoort zeker de waarden te behouden en te versterken. ook ons erfgoed. Erfgoed draagt bij aan de Maar hoe maak je transitie tot een succes en kwaliteit van onze leefomgeving en onze welke rollen hebben overheden en private identiteit. Ruimtelijke kwaliteit is belangrijk partners daarbij? in een provincie waar zoveel mensen wonen en de druk op de ruimte groot is. Erfgoed Uitdagingen in deze tijd vragen om keuzes, is volop aanwezig, wordt vaak ook goed nieuwe oplossingen en een creatieve aanpak beschermd, maar het kan nog zo veel beter samen met private partijen. Benutting en door kansen te benutten. Maar hoe dan? herbestemming bieden een goede oplossing, Deze Handreiking herbestemming wil omdat dit op lange termijn de beste garantie hieraan een bijdrage leveren door inspire- biedt voor het duurzaam voortbestaan van rende voorbeelden te laten zien en een erfgoed. De provincie wil op grond van handvat te bieden voor herbestemming. haar Uitvoeringsprogramma Erfgoedlijnen 2013-2016 de kans op herbestemming Economische ontwikkelingen en krimp op zo groot mogelijk maken in de rol van het platteland zorgen voor leegstand, verval inspirator, verbinder en facilitator. Deze en sloop van een aanzienlijk deel van het handreiking is daar een voorbeeld van. culturele erfgoed in Zuid-Holland. Dit speelt met name bij monumenten die hun Ons erfgoed is economisch waardevol. Het is oorspronkelijke functie verliezen zoals uniek, schaars en onvervangbaar. Investeren kerkgebouwen, fabrieken, brugwachters- in gebouwd erfgoed komt niet alleen ten huisjes, watertorens en bollenschuren. goede aan ons welzijn, maar ook aan onze We verwachten dat de komende tien jaar in welvaart. Nederland veel kerkgebouwen vrij zullen komen, maar liefst gemiddeld zo’n twee Ik hoop dat de voorbeelden in deze hand- per week. Dat monumenten vervallen, leeg reiking u inspireren tot een nieuw leven komen te staan of zelfs gesloopt worden, voor uw en onze monumenten! vindt de provincie onwenselijk. Graag willen wij aandacht vragen voor herbestemming, een inventieve manier van omgaan met al het leegstaand erfgoed in Zuid-Holland. Provincie en Rijk hebben niet de middelen om alle leegstaande monumenten te restaureren en te onderhouden. Dat is Han Weber, jammer, want een monument in een slechte Gedeputeerde staat, heeft een negatieve invloed op de Cultureel Erfgoed, kwaliteit van de directe omgeving van dat Groen en Water < Inhoud > Voorwoord 5 Vuurtoren, Hoek van Holland 6 Inleiding < Inhoud > De toekomst van onze gebouwde historie Inleiding Er vindt op dit moment een accentverschui- Monumenten vertegenwoordigen een ving plaats van steeds maar weer nieuw- aanzienlijke economische waarde. Ook bouw naar meer hergebruik van bestaande voor ondernemers is een herbestemd pand gebouwen, ruimtelijke complexen en een aantrekkelijke vestigingsplek. herontwikkeling van gebieden. Herontwik- Ruimtelijke kwaliteit is een belangrijk keling en hergebruik van bedreigde of onderwerp voor bestuurders en burgers. leegstaande cultuurhistorisch belangrijke Het zwaartepunt in het ruimtelijk beleid gebouwen en gebieden bieden grote kansen verschuift steeds meer van kwantiteit naar voor de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit. Juist in de provincie Zuid-Holland kwaliteit. Wanneer een definitieve nieuwe die een aantrekkelijke provincie voor wonen functie nog niet bekend is kan een tijdelijke en werken wil zijn en rijk is aan cultuur- herbestemming een interessante optie zijn. historisch erfgoed. De provincie heeft oog Dit voorkomt bouwkundige achteruitgang voor nieuwe vormen van instandhouding. en verpaupering van de omgeving. Anti- Zij ziet hergebruik en herbestemming als kraak als tijdelijk bewonen van leegstaand een van de speerpunten van haar beleid en erfgoed op basis van een bruikleenovereen- wil gemeenten, eigenaren en andere komst draagt hieraan ook bij. belangstellenden proactief ondersteunen, helpen en stimuleren bij hun zoektocht naar Herbestemming is sinds enige jaren met nieuwe gebruiksfuncties. Onder meer door leegstand een andere opgave en vereist een deze handreiking, de toekomst van onze andere aanpak. Economische ontwikke- gebouwde historie. lingen zoals schaalvergroting en krimp zorgen ervoor dat uiteenlopende objecten vrijkomen in het sterk verstedelijkte Zuid-Holland. Voor herbestemming bestaat een toenemende belangstelling. Het historisch besef speelt daarin een belang- rijke rol. Maar niet alleen oude cultuur- historisch waardevolle objecten worden herbestemd, ook meer recente objecten en complexen, zoals kantoorgebouwen, krijgen een nieuwe toekomst. Poldermuseum, Haastrecht < Inhoud > Inleiding 7 Dit is een uitgave van de provincie Zuid-Holland Dit is een uitgave Bollenstreek OverzichtskaartOverzichtskaart cultureelcultureel erfgoed erfgoed Landgoed Keukenhof provincieprovincie Zuid-Holland Zuid-Holland Kagerplassen en molens VrieschekoopseVrieschekoopse en Wassenaarsche Polder ontwerp Bollenstreek Wassenaarsche Polder Topgebied Osage ism bureau Media Diensten KroonjuweelTopgebied Kaag/Oude Rijn Kroonjuweel Den Haag/ WassenaarWassenaar Landgoederenzone Landgoed Keukenhof Landgoederenzone Goeree-OverflakkeeLandgoederenzone Aarlanderveen Aarlanderveen/ Limes Goeree-Overflakkee Vrieschekoopse en Nieuwkoopsche Plassen/ Waterdriehoek Wassenaarsche WeipoortWeipoort Meije Meije Limes Kagerplassen Polder Meije Atlantikwall en molens Zoeterwoude/ Waterdriehoek Stompwijk Oude Hollandse Waterlinie drukker Fort Wierickerschans Kaag/ Fort Wierickerschans TrekvaartenAtlantikwall Den Haag/ Wassenaar Oude Rijn Boskoop/ Oude Hollandse Waterlinie Landgoederenzone Reeuwijk-Dorp Deltahage bv Trekvaarten Aarlanderveen/ Weipoort Aarlanderveen Nieuwkoopsche Plassen/ Reeuwijkse Plassen/ Meije Meije Reeuwijkse Plassen/ Zoeterwoude/ Oude Hollandse WaterlinieWaterlinie Stompwijk Fort Wierickerschans TweemanspolderTweemanspolder 220478 Boskoop/ Reeuwijk-Dorp Reeuwijkse Plassen/ Oude Hollandse Waterlinie Tweemanspolder Midden-Delfland Krimpenerwaard Vlietlanden Middengebied Krimpenerwaard Krimpenerwaard Midden-Delfland Vlietlanden Alblasserwaard/ Alblasserwaard/ Diefdijk Voorne/ Vijfheerenlanden Voorne/ Middengebied Krimpenerwaard Vijfheerenlanden Brielle/Bernisse Alblasserwaard/ Diefdijk Voorne/ Vijfheerenlanden Brielle/Bernisse Panorama Kinderdijk Panorama Kinderdijk Kop van Goeree Kop van Goeree Schurvelingengebied Schurvelingengebied Dordsche Biesbosch Dordsche Hoeksche Waard Biesbosch Hoeksche Waard Polder de Biesbosch Hoeksche Waard Polder de Biesbosch Overzichtskaart cultureel erfgoed, provincie Zuid-Holland 12.1189 12.118912.1189 8 Inleiding < Inhoud > WT_vouwvel_m_colofon.indd 2 28-03-13 13:33 De toekomst van onze gebouwde historie Erfgoedlijnen leidend bij provinciaal erfgoed- Bollenstreek beleid De afgelopen tijd heeft de provincie Zuid-Holland door de organisatie van themajaren aandacht geschonken aan historische landgoederen, historische waterwegen en Landgoed Keukenhof waterlinies, de noordelijke grens van het Romeinse rijk (de Limes),