NAUKA SCIENCE

Zdzisława Tołłoczko

Z zagadnień koincydencji Art Déco i ekspresjonizmu Część II

On the issue of coincidence of Art Déco and expressionism Part II

Głównym animatorem architektury ‘Czerwonego The main animator of the architecture of ‘Red Vien- Wiednia’ był architekt Karl Ehn, który zgromadził wokół na’ was Karl Ehn, an architect who assembled a team of siebie zespół doskonałych architektów, a nawet zaprosił excellent architects and even invited to cooperate the do współpracy politycznie indyferentnego skądinąd Pete- politically indifferent Peter Behrens who designed Wi- ra Behrensa, który zaprojektował zbudowany między ro- narsky-Hof built between 1924 and 1926. The names of kiem 1924 a 1926 Winarsky-Hof. Nazwy poszczególnych particular residential areas were derived from the names osiedli poświęcone były nazwiskom wybitnych teorety- of eminent theoreticians of socialism, fallen heroes of ków socjalizmu, poległym bohaterom ruchu robotnicze- workers’ movement, as well as personages associated with go, a także postaciom kojarzonym z postępem, jak np. Je- progress e.g. George Washington. Designers were given rzy Waszyngton. Projektantom udzielono jednocześnie much freedom as far as façade modeling and object dec- sporej swobody w zakresie modelunku fasad i dekoracji oration were concerned. For example in the Karl Marx- obiektów. Przykładowo w ukończonym w 1927 roku Karl Hof, designed by Karl Ehn and completed in 1927, deep Marx-Hof, zaprojektowanym przez Karla Ehna, można risalits in the form of ziggurat can be observed from the zaobserwować od strony dziedzińca głębokie ryzality courtyard, while in Matteotti-Hof (architects: Schmid w formie zigguratów, zaś w Matteotti-Hof (arch. Schmid & Aichinger, 1925–1927) sharp, triangular finials, pro- & Aichinger, 1925–1927) w obramieniach portali trójkąt- filed and offset were set in portal frames. However, it is ne, ostre zwieńczenie, profilowane i uskokowe. Wszakże Liebknecht-Hof, realised in 1926 according to the plans za najbardziej dekoracyjne, a zarazem na poły ekspresjo- by Karl Krist that has to be considered the most decora- nistyczne rozwiązanie uznać wypada Liebknecht-Hof, tive and also partially expressionist solution. An ogival zrealizowany w 1926 roku podług planów Karla Krista. portal with zigzag decorative metalwork and three com- Ostrołukowy portal z zigzagowatą metaloplastyką, trzy bined triangular bays, also with such finials, make a sim- zespolone, trójkątne wykusze, również o takim zwieńcze- ilar impression as the Viennese Crematorium by Clem- niu, czynią podobne wrażenie jak wiedeńskie Kremato- ens Holzmeister. Those last, undoubtedly strong accents rium Clemensa Holzmeistera. Te ostatnie, bez wątpienia in Viennese architecture were, however, rare cases. Nei- mocne akcenty w wiedeńskiej architekturze są jednak ther expressionism nor Art Déco played a major role przypadkami odosobnionymi. Zarówno ekspresjonizm, there, although the examples mentioned here were an jak i Art Déco nie odegrały tam większej roli, aczkolwiek important element in the development of those trends przytoczone przykłady są ważnym ogniwem w rozwoju and their affiliation in Central Europe1. tych kierunków oraz ich filiacji w Europie Centralnej1. When discussing some aspects of Art Déco stylistics Przechodząc do omówienia niektórych aspektów sty- and its close ties with other currents prevalent in the first listyki Art Déco i bliskich jej związków z innymi nurta- decades of modernism, one should recall the phenome- mi pierwszych dziesiątków lat modernizmu, nie od rze- non of ideologisation of life during the twenty-year in- czy będzie przypomnieć zjawisko ideologizacji życia terwar period. It did not occur in all European coun-

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 9 w dwudziestoleciu międzywojennym. Nie wystąpiło ono tries, but affected too many of them. In such a situation we wszystkich krajach Europy, ale dotknęło ich zbyt wie- art too, to a greater or lesser extent, was subject to polit- le. W takiej sytuacji również i sztuka, mniej lub bardziej, ical instrumentalisation an extreme case of which could podlegała politycznej instrumentalizacji, a skrajnym przy- be the almost genetic hybrid of art and ideology. What is kładem może być genetyczny wręcz związek sztuki i ide- more, the futurists themselves were looking among fas- ologii. Co więcej, sami futuryści szukali u faszystów cze- cist ideas for a kind of a transmission belt that would goś w rodzaju pasa transmisyjnego przenoszącego ich convey their ghastly vision of complete isolation from koszmarną wizję całkowitego odcięcia się od przeszłości civilised and cultural past into everyday practice. The cywilizacyjnej i kulturowej w codzienną praktykę. Po- constructivists, for whom the Bolshevik regime was the dobnie czynili konstruktywiści, dla których reżym bol- only chance of realising their utopian belief in the unity szewicki był jedyną szansą urzeczywistnienia utopijnej of the extreme artistic avant-garde and the society, did wiary w jedność skrajnej awangardy artystycznej i spo- the same. German expressionists soon gave up such fan- łeczeństwa. Tego rodzaju mrzonki niemieccy ekspresjo- tasies seeing that this way of seeking the idea of art was niści rychło porzucili, widząc, że taka droga poszukiwa- leading nowhere, even though there were few exceptions. nia idei sztuki wiedzie donikąd, aczkolwiek były nielicz- Art Déco in any of its forms was not a subject to manip- ne wyjątki. Art Déco, niemal w każdej swej postaci, nie ulation either by politicians or by artists. In France and była przedmiotem manipulacji ani dla polityków, ani dla England that art may have been slightly shocking, but it artystów. We Francji oraz Anglii sztuka ta może nieco was exclusively a setting for the changing everyday life. szokowała, ale była wyłącznie oprawą zmieniającego się The situation was similar in the countries of Central Eu- życia codziennego. Podobnie było w państwach Europy rope, however there occurred a new factor here which Centralnej, jednakże wystąpił tu, nieznany po 1918 roku was regaining independence and national rebirth, un- na Zachodzie, czynnik, jakim było odzyskanie państwo- known in the West after 1918. Neither Art Déco, nor the wości i odrodzenie narodowe. Ani Art Déco, ani bliskie expressionist forms close to it, served any political pur- jej formy ekspresjonistyczne nie pełniły tam roli poli- pose there but they had social overtones, like modern- tycznej, jednak miały ważny wydźwięk społeczny, po- ism in general. The year 1918, symbolically speaking, dobnie jak modernizm w ogóle. Data 1918 roku, umow- indicated the end of the epoch of historicism and eclec- nie rzecz biorąc, wyznaczała koniec epoki historyzmu ticism, and at the same time marked out the beginning i eklektyzmu, a zarazem wytyczała początek nowego, od- of a new, disparate social life. The fact that historicist and miennego od poprzedniego, życia społecznego. Fakt, że eclectic forms, even though reduced and modernised, formy historyzujące i eklektyczne, wprawdzie zreduko- would still be in use, particularly in Art Déco remaining wane i zmodernizowane, będą nadal w użyciu, szczegól- within the contemporaine trend, did not change anything. nie w Art Déco pozostającym w nurcie contemporaine, nic Therefore, acknowledging Art Déco with all its varie- tu nie zmieniał. Przeto uznanie Art Déco z całą jej róż- ties, and even internal contradiction among its diverse norodnością, a nawet wewnętrzną sprzecznością jej róż- forms, as the “style of regained independence” as Irena nych odmian, za „styl odzyskanej niepodległości”, jak to Huml once did, should be regarded as still justified which onegdaj uczyniła Irena Huml, uznać należy za nadal uza- has been confirmed by further research on Polish ‘archi- sadniony, co potwierdzają dalsze badania nad polskim tectonic twenty-year period’. With this term I allude to ‘dwudziestoleciem architektonicznym’. Terminem tym the title of work by Andrzej Zawada, entitled “Literary nawiązuję do tytułu pracy Andrzeja Zawady „Dwudzie- twenty-year period”2. The latter in turn was immanent- stolecie literackie”2. To ostatnie z kolei było immanent- ly connected with the ‘artistic twenty-year period’. Co- nie związane z ‘dwudziestoleciem artystycznym’. Koin- incidence of outstanding achievements in the sphere of cydencja wybitnych zdarzeń z zakresu powieści, poezji, novel, poetry, theatre, or even unforgettable cabaret per- teatru, a nawet niezapomnianych spektakli kabaretowych, formances, with achievements in the field of architec- z osiągnięciami z zakresu architektury, również wnętrz, ture, interior design, painting and theatre design, graph- malarstwa i scenografii, grafiki i sztuki stosowanej, rzeź- ics and applied arts, sculpture etc., was an exceptional by itd., była w historii kultury polskiej wydarzeniem wy- event in the history of the Polish culture. Naturally, there jątkowym. Nie było, rzecz prosta, poezji à la Art Déco, was no poetry à la Art Déco, although in some poems by aczkolwiek w niektórych utworach Marii Pawlikowskiej- Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, whose maiden name -Jasnorzewskiej, jak by nie było, z domu Kossakówny, was Kossak, there is something of the atmosphere ema- jest coś z atmosfery emanującej z obrazów Tamary Łem- nating from the paintings by Tamara Łempicka, especially pickiej, osobliwie co się tyczy jej prac dedykowanych „wy- her works dedicated to ‘emancipated femininity’. In their zwolonej kobiecości”. Obie panie w ich niezapomnia- unforgettable output both ladies united unique lyricism, nej twórczości łączyła niezwykła liryczność, intelektual- intellectual sensitivity, as well as distance, a sense of so- na wrażliwość, a zarazem dystans, wyczucie obyczajo- cial style of the epoch, the role of new realities of every- wego stylu epoki, roli nowych realiów życia codzienne- day life, but most of all – new forms of expressing emo- go, a przede wszystkim – nowych form wyrażania uczuć, tions, a gift for astute psychological observation, and sub- a także dar wnikliwej obserwacji psychologicznej, sub- tle irony combined with profound humanitarianism in telna ironia połączona z głębokim humanitaryzmem the “age of machine”. One could make a long list of the w „wieku maszyny”. Można zresztą sporządzić długą li- great women of the Art Déco epoch, who contributed to stę wielkich dam epoki Art Déco, które tworzyły kulturę the culture and specific façon of those times, in which i specyficzny façon owych czasów, w czym kontynuowa- they continued the attitudes initiated by their predeces- ły postawy zapoczątkowane przez swe poprzedniczki sors from the decades of Rococo, French Directory,

10 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 Ryc. 1. Kraków, budynek mieszkalno−usługowy przy ul. Miodowej 39. Ryc. 2. Kraków, budynek mieszkalno−usługowy ZUPU przy pl. Inwa− J. Kryłowski, 1929 lidów 8. W. Nowakowski, 1927–1929 Fig. 1. A residential and service building at 39 Miodowa Street. Fig. 2. A residential and service building of ICOW at 8 Inwalidów Kraków. J. Kryłowski, 1929 square. Kraków. W. Nowakowski, 1927–1929 w dekadach rokoka, dyrektoriatu i empiru oraz roman- Empire and romanticism. In the era of historicism tyzmu. W erze historyzmu niewiasta z reguły była co naj- a woman could have been a model at most, and a spirit- wyżej modelem, jeszcze rzadziej duchową inspiracją ar- uals inspiration for an artist even less frequently. During tysty. W dwudziestoleciu międzywojennym działo się już the interwar period situation changed, besides men there inaczej, obok mężczyzn pojawia się cała plejada wybit- appeared an array of eminent women, animators and cre- nych pań, animatorów i kreatorów wszelkich odmian ators of all varieties of modernism. To a great extent it was modernizmu. W dużej mierze do akceptacji i populary- cinema that contributed to the acceptance and populari- zacji nowej roli kobiety, nawet w sferach prowadzących sation of the new role of woman: a socially active woman, „wytworne życie”, niewiasty społecznie aktywnej, my- thinking independently, practising sport, driving a car or ślowo niezależnej, uprawiającej sport, automobilizm, even flying a plane, even among the circles leading ‘a re- a nawet awiację, przyczyniło się niewątpliwie kino3. fined life’3. One could write endlessly about eminent in- O znakomitych indywidualnościach owych czasów pi- dividualities of those times, so let us return to the Polish sać można bez końca, przeto wróćmy do sztuki polskiej, art, since Tamara Łempicka, who signed her works de Lem- bowiem Tamara Łempicka, podpisująca się zresztą de picki, despite her Polish origin belonged to the circle of Lempicki, mimo polskiego pochodzenia, należy do krę- French culture as she created her greatest masterpieces in gu kultury francuskiej, bo w Paryżu stworzyła swoje naj- Paris. They were also exhibited in Poland, for example at lepsze prace. Były one także wystawiane w Polsce, przy- the National Exhibition in Poznan in 1929, where she re- kładowo na Powszechnej Wystawie Krajowej w Pozna- ceived a bronze medal for painting. niu w 1929 roku, gdzie otrzymała brązowy medal w ka- In the interwar social awareness Polonia restituta and tegorii malarstwa. Polonia nova merged into one not because it was official Polonia restituta i Polonia nova, między innymi, dzięki but because it was fashionable, due to generally accepted ogólnie przyjętej, dlatego, że modna, a nie dlatego, że stylisation of almost everything which now could be re- urzędowo, stylizacji niemal wszystkiego co dziś można ferred to as graphic-plastic means of mass communica- nazwać graficzno-plastycznym środkiem komunikacji tion: from official forms, postage and duty stamps etc., masowej, w międzywojennej świadomości społecznej, to advertising posters, newspaper mastheads, book cov- stopiła się w jedno. Od druków urzędowych, znaczków ers, trademarks or logos, as well as banknotes and coins, pocztowych i opłaty skarbowej itp., po plakat reklamo- or finally stylisation of national symbols. A great major- wy, winiety gazet, okładki książek, znaki handlowe i fir- ity of them were designed in the zig-zag-crystal or her- mowe, a także banknoty i bilon, czy wreszcie stylizację ringbone pattern, inspired by the folklore of the moun- symboli narodowych. Znakomita ich większość projek- tain areas such as Podhale and Hutsul region, although towana była w inspirowanym folklorem ziem górskich parallel streamlined or constructivist forms also existed takich jak Podhale, a także Huculszczyzna, duchu zig- in the Polish Art Déco.

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 11 zakowo-kryształkowym bądź jodełkowym, chociaż Our native variation of modern decorationism was w polskiej Art Déco występowały równolegle formy inextricably linked, analogically as in Paris or London, opływowe lub też konstruktywistyczne. with the social life of the literary and artistic or even mil- Nasza swojska odmiana nowoczesnego dekoracjoni- itary elite of Warsaw. The capital quickly took off the su- zmu nierozerwalnie łączy się, analogicznie jak w Paryżu perficial costume of a provincial seat of tsarist adminis- czy Londynie, z życiem towarzyskim warszawskiej elity tration, and within few years it shone with charm and literacko-artystycznej, a nawet wojskowej. Stolica szybko glamour in Central Europe also with regard to architec- zrzuciła z siebie powierzchowny kostium prowincjonal- ture, and the only other place resembling the ambience nej siedziby carskiej administracji gubernialnej i w ciągu of Paris and competing with Warsaw, was Bucharest. The kilku lat, także pod względem architektonicznym, zalśni- life of the elite in the capital was concentrated in the town ła w Środkowej Europie czarem i blaskiem, a jedynym pod centre, but not only around the already legendary ven- tym względem miejscem, przypominającym atmosferę ues such as cafes (the famous “Ziemiańska”), restaurants Paryża, a konkurencyjnym wobec Warszawy, był Buka- (“Adria”, “Oaza”), unforgettable cabarets (the leader was reszt. Życie elity stołecznej koncentrowało się w śródmie- “Qui Pro Quo”), but also around diverse cultural insti- ściu, ale nie tylko wokół legendarnych, już wówczas, miejsc tutions, such as for instance – the Institute of Art Propa- spotkań, jakim były kawiarnie (słynna „Ziemiańska”), re- gation, the predecessor of the later State Institute of Art stauracje („Adria”, „Oaza”), niezapomniane kabarety and Culture, and then Institute of Art PAN. Those plac- (pierwsze miejsce zajmowało „Qui Pro Quo”), ale także es where hundreds of hilarious anecdotes were born are wokół różnych instytucji kulturalnych, jak choćby przy- inseparably linked with the history of the Polish litera- kładowo – Instytutu Propagandy Sztuki, protoplasty póź- ture and art, and memories that grew around them al- niejszego Państwowego Instytutu Sztuki i Kultury, następ- low for better understanding of the unique atmosphere nie Instytutu Sztuki PAN. Z historią polskiej literatury in which at least some masterpieces of the interwar Polish i sztuki miejsca te, gdzie narodziło się setki zabawnych culture were created. Sometimes we do not even realize zdarzeń i anegdot, związane są wprost genetycznie, a po- that in contemporary, everyday Polish language we use wstałe wokół nich wspomnienia pozwalają zrozumieć nie- phrases that appeared in the “past perfect tense”, to quote powtarzalną atmosferę, w której rodziły się, niektóre przy- the term used by Jan Meysztowicz4. Nowadays when we najmniej, arcydzieła międzywojennej kultury polskiej. think about approaching problems we frequently say that Czasami nie zdajemy sobie sprawy, że we współczesnej, “stairs have begun”. The adage was coined in the pre- codziennej polszczyźnie używamy sformułowań, które war “Adria”, an elegant restaurant situated in the base- pojawiły się w „czasie przeszłym dokonanym”, żeby użyć ment of the edifice at Moniuszki Street vis a vis Warsaw tu określenia Jana Meysztowicza4. Otóż często mówimy Philharmonic. An elegant but very steep staircase led to obecnie, myśląc o nadchodzących kłopotach, że „zaczęły the restaurant. When, after a boozy dinner, an elegant się schody”. Powiedzonko to powstało w przedwojennej company whose life and soul was a cavalry Colonel, lat- „Adrii”, wytwornej restauracji usytuowanej w piwnicach er General, Bolesław Wieniawa-Długoszowski were leav- gmachu przy ul. Moniuszki vis a vis Filharmonii Warszaw- ing, the latter on seeing this almost field obstacle re- skiej. Do lokalu wiodła elegancka, ale bardzo stroma klat- marked: “Ladies and gentlemen! the fun has ended, the ka schodowa. Kiedy po obficie zakrapianej kolacji eleganc- stairs have begun”. “Caesar’s favourite” to use the name kie towarzystwo, któremu duszą przewodził pułkownik given by Jacek Majchrowski but also, we should add, szwoleżerów, a później generał Bolesław Wieniawa-Dłu- a favourite of beautiful women from Warsaw society, and goszowski, skierowało się ku wyjściu, widząc tę niemal of the general public, Wieniawa was a unique personage polową przeszkodę, stwierdził: „Panie i Panowie! Zaba- in the gallery of the capital monde. A doctor by profes- wa się skończyła, zaczęły się schody”. „Ulubieniec ceza- sion, a cavalryman by vocation, a man of letters by avo- ra” według określenia Jacka Majchrowskiego, a także do- cation, he was not only an ardent patriot and courageous dajmy – pięknych kobiet z warszawskiego towarzystwa, soldier, but also a translator of Charles Baudelaire’s work, czy w ogóle szerokiej publiczności, był Wieniawa posta- intellectually connected with the Skamander group and cią wyjątkową w galerii stołecznego monde’u. Z wykształ- the collaborators of “Wiadomości Literackie”. The liter- cenia lekarz, z powołania – kawalerzysta, z zamiłowania – ary dispute between Wieniawa and another erudite, Fran- literat, był nie tylko żarliwym patriotą i odważnym żoł- ciszek (Franz) Fiszer has become almost a legend of the nierzem, lecz również tłumaczem Charlesa Baudelaire’a, old Warsaw. A descendant of General Stanisław Fiszer – związany był intelektualnie z grupą Skamandrytów oraz a heroic officer who served under the command of Ta- z współpracownikami „Wiadomości Literackich”. Do nie- deusz Kościuszko and Prince Józef Poniatowski, once mal podań o dawnej Warszawie należy dysputa literacka owner of huge estates in Łomża region, Franciszek Fisz- między Wieniawą a innym erudytą, jakim był Franciszek er could afford to study in Leipzig, the more so as he (Franz) Fiszer. Potomek generała Stanisława Fiszera, bo- personally paid the tutor who had to have at least three haterskiego oficera służącego pod rozkazami Tadeusza students. It was professor Richard von Schubert-Soldern Kościuszki i ks. Józefa Poniatowskiego, ongiś właściciel who taught metaphysics. Not only did Franciszek pay sporych dóbr ziemskich w Łomżyńskiem, Franciszek Fi- for tuition, but he also paid the two vagabonds with szer mógł sobie wówczas pozwolić na studia w Lipsku, whom he made up the obligatory trio. Believing that tym bardziej, że opłacał również osobiście wykładowcę, knowledge is more important, he travelled across almost który wówczas musiał mieć przynajmniej trzech słucha- the whole Europe before he squandered his fortune. czy. Był nim wykładający metafizykę profesor Richard von When asked who metaphysicians were and what they did, Schubert-Soldern. Franciszek nie dość, że płacił czesne, he answered that they did not do anything. Then to the

12 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 ale i dodatkowo dwóm włóczęgom, z którymi razem two- query what would happen if everybody did nothing, he rzył wymagane trio. Zwiedził niemal całą Europę, zanim replied that it would be impossible to demand such roztrwonił majątek, uważając, że wiedza jest ważniejsza. a difficult thing from everybody5. Kiedy pytano go, kim są i co robią metafizycy, odpowia- Franz Fiszer as a metaphysician was an expert on eve- dał, że w ogóle nic nie robią. Z kolei na stwierdzenie, co rything, even biology, so when one evening he was dem- by było, gdyby wszyscy nic nie robili, ripostował, iż tak onstrating his incredible knowledge, erudition and wit trudnej rzeczy wymagać od wszystkich niepodobna5. in a very distinguished company, a famous professor of Franz Fiszer jako metafizyk znał się na wszystkim, na- ichthyology seated next to him at dinner felt irritated that wet na biologii, i kiedy pewnego wieczoru brylował swą he was not the focus of general adoration, and asked Fisz- nieprawdopodobną wiedzą, erudycją i dowcipem w bar- er sarcastically: “I could bet that you, sir, do not know dzo dostojnym towarzystwie, siedzący obok niego przy which fish family herring belongs to (herring was just kolacji słynny profesor ichtiologii poczuł się zirytowany, being served)?” – “But I do – answered Fiszer – I know że to nie on jest przedmiotem ogólnej adoracji, spytał sar- it very well: herring belongs to the family of appetisers”6. kastycznym tonem Fiszera: „Założę się, że mistrz nie wie, Fiszer was among the best-read people in Poland, and do jakiej rodziny ryb należą śledzie (właśnie jedzono śle- owing to his excellent knowledge of French and Ger- dzie)? – owszem – odpowiada Fiszer – wiem doskonale: man he read the majority of latest foreign literary publi- śledzie należą do rodziny zakąsek”6. cations in the original, so it seems unlikely that he did Fiszer należał do najbardziej oczytanych ludzi w Pol- not know the famous then Marcel Proust. A conversa- sce, a dzięki znakomitej znajomości francuskiego i nie- tion about Proust’s work took place between Fiszer and mieckiego większość zagranicznych nowości literackich Wieniawa, the content of which amused ‘the whole War- czytał w oryginale i mało prawdopodobnym jest, że nie saw’. Wieniawa claimed that the fashionable French prose znał głośnego wówczas Marcela Prousta. O jego to twór- writer was a genius, a subtle artist, a master of “divine czości odbyła się rozmowa między Fiszerem a Wieniawą, detail”. On the other hand, Fiszer argued that he was której treść bawiła „całą Warszawę”. Otóż Wieniawa do- a dim-witted moron, talentless hack, and generally an id- wodził, że modny ówcześnie francuski prozaik to geniusz, iot. The fervent supporter of Proust, foaming at the subtelny artysta, mistrz „boskich detali”. Fiszer dla odmia- mouth quoted fragments, added new arguments, quot- ny twierdził, że to tępy matoł, grafoman i w ogóle kretyn. ed reviews of the most brilliant critics etc. The adversar- Gorący zwolennik Prousta, pieniąc się cytował fragmen- ies did not manage to persuade each other and, exhaust- ty, sypał coraz to nowymi argumentami, przytaczał recen- ed, reached the end of the dispute which Fiszer concluded zje najznakomitszych krytyków etc. Adwersarze nie dali thus: “You see, my dear, I have the advantage over you się wzajemnie przekonać i wyczerpani osiągnęli kres spo- that you have read Proust, and I have not”7. ru, który zakończył Fiszer: „Widzisz, kochany, ja mam tę During the interwar period there appeared countless przewagę nad tobą, że ty czytałeś Prousta, a ja nie”7. anecdotes about Fiszer and Wieniawa, so it is enough to Anegdot o Fiszerze i Wieniawie powstało w latach reach for memories of the people who created the unique międzywojennych bez liku, wystarczy sięgnąć do licznych atmosphere of the pre-war capital. Let us, however, look wspomnień tych osób, które tworzyły niepowtarzalny kli- closer at Wieniawa because of his military function. Be- mat przedwojennej stolicy. Zatrzymajmy się wszakże przy sides being one of the army high command, he was for osobie Wieniawy, z uwagi na jego funkcję wojskową. Obok many years a favourite aide of Marshal Józef Piłsudski, wysokich stanowisk dowódczych był on przez wiele lat which only added to his popularity since the armed forces ulubionym adiutantem marszałka Józefa Piłsudskiego, co were held in high esteem by the whole nation in the re- dodatkowo przysparzało mu wielkiej popularności, gdyż gained homeland. Józef Piłsudski, the First Marshal of wojsko w odrodzonej ojczyźnie było kochane przez cały Poland, was virtually worshipped by the Polish nation. naród. Natomiast Józef Piłsudski, Pierwszy Marszałek As any man he had his vices, he made mistakes as Polski, był przez społeczeństwo polskie wręcz ubóstwia- a politician and a military man, however it was remem- ny. Jak każdy człowiek miał swoje wady, jako polityk i woj- bered that Poland was resurrected thanks to his initia- skowy – popełniał błędy, jednak pamiętano mu, że to dzięki tive, not only due to diplomatic games but mainly as jego inicjatywie Polskę wskrzeszono, nie tylko za sprawą a result of military action between 1914 and 1921. The gry dyplomatycznej, lecz przede wszystkim skutkiem czy- Polish people were also grateful because only Józef nu zbrojnego między 1914 a 1921. Społeczeństwo pol- Piłsudski could and managed to unite the nation and find skie wdzięczne było również i za to, że jedynie Józef Pił- a stable compromise between left-wing classes of Poles, sudski mógł i potrafił zjednoczyć naród i znaleźć stabilny and their sometimes very radically oriented right-wing kompromis między lewicowo nastawionymi warstwami factions. The First Chief of State, who later resigned from Polaków, a ich, bardzo nieraz radykalnie zorientowany- the highest ranks, simply personified Poland itself. There- mi, prawicowymi odłamami. Pierwszy Naczelnik Państwa, fore, it was nothing strange that certain elements of ars który później zrezygnował z najwyższych dostojeństw, militaris, typical for Polish tradition, were commonly used personifikował po prostu Polskę samą. Nic dziwnego, że in applied arts. An example could be the zig-zag motif of pewne elementy ars militaris, typowe dla tradycji polskiej, a general’s galloon fairly popular in plastic art of the times. używane były na co dzień, w sztuce stosowanej zwłasz- Armed forces were constantly present in the social life cza. Przykładem może być zig-zakowaty motyw wężyka of the Independent State as a significant element of the generalskiego występujący dość pospolicie w ówczesnej policy of uniting the recently partitioned nation, there- plastyce. Wojsko było stale obecne w życiu społecznym fore Prime Ministers and ministers wearing uniforms Niepodległej, jako doniosły element polityki jednocze- were a perfectly ordinary phenomenon in the reality of

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 13 nia, jeszcze onegdaj podzielonego na trzy zabory narodu, those times. Nevertheless, one did not have the impres- przeto premierzy i ministrowie noszący mundury byli sion that interwar Poland was a militarist country, and czymś zupełnie zwyczajnym w ówczesnej rzeczywistości. therefore sad. On the contrary, foreigners staying in War- Mimo to nie odnosiło się wrażenia, że międzywojenna saw were under a totally different impression which Polska była krajem zmilitaryzowanym i tym samym smut- aroused surprise, considering the dramatic geopolitical nym. Wręcz przeciwnie, przebywający w Warszawie cu- situation of the country. Years later, an eminent expert dzoziemcy odnosili wrażenie zgoła odmienne, co budzi- on Polish history, a graduate of the Jagiellonian Univer- ło zdziwienie, biorąc pod uwagę dramatyczną pod wzglę- sity, Norman Davis briefly described the atmosphere of dem geopolitycznym sytuację kraju. Po latach znakomity II Republic in the following way: “...there prevailed znawca dziejów polskich, notabene absolwent Uniwer- a unique atmosphere of sweetness mixed with bitterness. sytetu Jagiellońskiego, Norman Davis atmosferę II Rze- On the one hand, it was characterised by pride and opti- czypospolitej, zwięźle ujął następująco: „...panowała je- mism born out of the nation’s independence, on the other dyna w swoim rodzaju atmosfera słodyczy zmieszanej hand – sad awareness that terrifying problems of pover- z goryczą. Z jednej strony, charakteryzowały ją duma ty, politics and prejudice cannot be solved on the basis of i optymizm zrodzone z niepodległości narodu, z drugiej existing possibilities. New government elite radiated zaś – smutna świadomość, że przerażających problemów delight. (...) the working class were restless; the Jews – nędzy, polityki i uprzedzeń nie da się rozwiązać w opar- fearful; the intellectuals – openly critical...”8. ciu o istniejące możliwości. Nowa elita rządowa promie- Such a representative of the Polish Army in the Word niała radością. (...) klasa robotnicza była niespokojna; Ży- of theatre, film, literature and generally the capital elite, dzi – pełni obawy; intelektualiści – otwarcie krytyczni...”8. was Wieniawa. After Józef Piłsudski’s death, he overshot Takim właśnie reprezentantem Wojska Polskiego the mark a few times and did something not always in w świecie teatru i filmu, literatury czy w ogóle elity sto- accordance with the contemporary, very strict military code łecznej był Wieniawa. Po śmierci Józefa Piłsudskiego zda- of honour. It irritated Marshal Edward Śmigły-Rydz who rzało mu się nie raz i nie dwa przeholować i uczynić coś phoned President Ignacy Mościcki, threatening to take nie zawsze zgodnego z ówczesnym, bardzo surowym, criminal action against flighty Wieniawa. The venerable honorowym kodeksem oficerskim. Zirytowany tym mar- professor Mościcki already had hearing problems and szałek Edward Śmigły-Rydz zatelefonował do prezydenta understood that it was a suggestion to send our hero to Ignacego Mościckiego, odgrażając się, że wsadzi płoche- the Quirinal (a Roman palace, the seat of Victor Emmanuel go Wieniawę do kryminału. Czcigodny profesor Mościc- III, the king of Italy), so he promised to arrange the mat- ki już wówczas nieco niedosłyszał i zrozumiał, że jest to ter with Józef Beck, the minister of Foreign Affairs. And propozycja wysłania naszego bohatera do Kwirynału so, rather unexpectedly, general Wieniawa Długoszowski (rzymskiego pałacu, siedziby króla Włoch Wiktora Ema- became a diplomat. Everybody expected scandal, especially nuela III) i obiecał, iż rzecz całą załatwi z Józefem Bec- as his freshly appointed Excellency, leaving for Rome, kiem, ministrem spraw zagranicznych. I tak nieoczeki- pulled yet another fast one. Tout-Varsovie came to the rail- wanie gen. Wieniawa Długoszowski został dyplomatą. way station in Warsaw to bid him farewell, among them Spodziewano się skandalu, zwłaszcza, że świeżo upie- another joker and close friend – Adolf Dymsza. Seeing czona ekscelencja, udając się do Rzymu, wywinęła jesz- him when the train was already pulling out, Wieniawa cze jeden numer. Na warszawskim dworcu żegnała go called: “Adolf, I will never forget you for this”. It was an Tout-Varsovie, wśród niej nie zabrakło innego znowu ka- all too clear allusion to the widely known telegram from walarza i druha serdecznego – Adolfa Dymszy. Zoczyw- Adolf Hitler to Benito Mussolini, in which the former szy go, kiedy już pociąg ruszał, Wieniawa zawołał: „Adol- thanked the latter (“Duce! I will never forget you for this”) fie, ja tobie tego nigdy nie zapomnę”. Była to nazbyt czy- for his consent to the annexation of Austria in 1938. There telna aluzja do treści szeroko znanej depeszy Adolfa Hi- was some fuss over the affair, similar to that caused by tlera do Benito Mussoliniego, w której dziękował Wieniawa’s ex-friend, Antoni Słonimski. Slightly earlier („Duce! Ja Panu tego nigdy nie zapomnę”) za przyzwo- the Italian Minister for Foreign Affairs paid a visit to War- lenie zagarnięcia w 1938 roku Austrii. Zrobił się mały saw, about which Słonimski informed the readers of “Wi- huczek, podobny do tego, który wywołał, już wówczas adomości Literackie” in the following way: Minister Dino były przyjaciel Wieniawy, Antoni Słonimski. Nieco wcze- Grandi arrived at the capital, Dino is his name, and Gran- śniej bowiem złożył wizytę w Warszawie ówczesny wło- di his profession. The editor-in-chief of “Wiadomości...”, ski minister spraw zagranicznych, o czym Słonimski in- Mieczysław Grydzewski had to make profuse apologies formował czytelników „Wiadomości Literackich” w ten at the Foreign Office and Voivodeship Office, the more oto mniej więcej sposób – do stolicy zawitał minister so as the then Voivode of Warsaw, Wołodia Jaroszewicz, Dino Grandi, Dino to imię, a Grandi to zawód. Redak- almost organically detested “Wiadomości...” and wanted tor naczelny „Wiadomości…”, Mieczysław Grydzewski to send this whole liberal-Jewish-communist bunch to musiał gęsto tłumaczyć się w MSZ oraz w Urzędzie Bereza Kartuska prison, to which he had an official right Wojewódzkim, zwłaszcza że ówczesny wojewoda war- but, thank God, it all ended in threats. And Wieniawa, to szawski, Wołodia Jaroszewicz zoologicznie wręcz nie general amazement, turned out to be an excellent ambas- znosił „Wiadomości…” i całą tę liberalno-żydowsko-ko- sador and minister plenipotentiary of the Republic of Po- munistyczną zgraję pragnął posłać do Berezy Kartuskiej, land. He treated his duties very seriously and fulfilled them do czego miał urzędowe prawo. Ale chwała Bogu, skoń- with dignity and innate elegance. Grey-haired but still czyło się na pogróżkach. A Wieniawa, ku powszechne- straight and very distinguished-looking (he was compared mu zdumieniu, okazał się doskonałym ambasadorem in this respect to the famous handsome gentleman – An-

14 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 i ministrem pełnomocnym Rzeczpospolitej. Swoje obo- thony Eden, the British vice-minister for foreign affairs), wiązki traktował bardzo poważnie i wypełniał z dosto- Wieniawa was immediately accepted by the extremely fas- jeństwem i wrodzoną elegancją. Siwowłosy już, wypro- tidious Roman society. He was friends with the new Ital- stowany jak struna, nadzwyczaj dystyngowany (pod tym ian foreign minister, Duce’s son-in-law, count Galeazzo względem porównywano go do słynnego z urody i wzo- Ciano – which substantially contributed to maintaining ru gentlemana – Anthony Edena, ówczesnego wicemi- Italian sympathy for Poland. Although Italy did not enter nistra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii), Wienia- military action after the war broke out in 1939, it remained wa natychmiast został przyjęty przez wybredne niesły- in a close ideological and political coalition with Germa- chanie towarzystwo rzymskie. Zaprzyjaźniony był z no- ny. Nevertheless, Italian authorities turned a blind eye to wym włoskim ministrem spraw zagranicznych, zięciem the transit of tens of thousands of Polish soldiers and of- Duce, hr. Galeazzo Ciano – co walnie przyczyniło się do ficers who travelled through their territory to join the podtrzymania sympatii Włochów do Polski. Wprawdzie Polish army raised by general Władysław Sikorski in po wybuchu wojny w 1939 Italia do działań militarnych France. Without a silent approval of Rome, such a mass nie przystąpiła, ale pozostała w ścisłym ideologiczno-po- migration of men sometimes still wearing remnants of litycznym związku z Niemcami. A mimo to władze wło- military uniforms, and whose grim appearance raised no skie przez palce patrzyły na tranzyt, przez ich terytorium, doubts, would have been impossible. The Italians were dziesiątek tysięcy polskich żołnierzy i oficerów, udają- invariably amused by, for instance, the answer they re- cych się do tworzonej przez gen. Władysława Sikorskie- ceived to the question concerning destination, to which go armii polskiej we Francji. Bez cichej aprobaty Rzymu travelers replied they were going to the spa in Evian for tego rodzaju masowa migracja mężczyzn, odzianych nie- a treatment. This sympathetic response was owed mainly kiedy jeszcze w jakieś resztki mundurów, których mar- to the attitude and efforts of general Bolesław Wieniawa- sowy wygląd nie mógł budzić wątpliwości, byłaby nie- Długoszowski. Had it been otherwise, that mass of peo- możliwa. Ogólną wesołość Włochów budziła przykłado- ple would have got stuck in the Balkans and fallen into wo odpowiedź na pytanie o cel podróży, brzmiąca czasa- the Nazi clutches. And the Polish Armed Forces in the mi, że udają się do uzdrowiska w Evian na kurację. A tę West would have been of much lower military value which, przychylność zawdzięczać należy głównie postawie i wy- in consequence, would have weakened Polish reason of siłkowi gen. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego. state, represented by the Government of the Republic of W innym wypadku ta ogromna rzesza ludzi utknęłaby na Poland in exile. And thus, even though Wieniawa was not Bałkanach i wpadła w hitlerowskie łapy. Zaś Polskie Siły allowed to rejoin the ranks, he made a valuable contribu- Zbrojne na Zachodzie przedstawiałyby daleko mniejszą tion to the military effort of the Allies. wartość militarną, co w konsekwencji osłabiałoby polską I have shown a few glimpses from the atmosphere of rację stanu, reprezentowaną przez Rząd Rzeczypospolitej those unforgettable years in the hope of providing at least na uchodźctwie. Tak zatem, mimo że Wieniawie nie po- a fleeting image and sense of the climate of the literary, zwolono wrócić do szeregów, miał on swój niebagatelny artistic and architectonic twenty-year period. After all, it udział w wojennym wysiłku Sprzymierzonych. was the entourage in which eminent Polish architects ei- Ledwie tych kilka okruchów z atmosfery owych, nie- ther designed or studied. Like in other epochs, mental zapomnianych do dziś lat, przytaczam w nadziei, mgła- mood shaped the mind, the eye and the hand of the ar- wicowego chociażby, wyobrażenia i wyczucia zarazem kli- chitect in an obvious way, especially in such interesting matu dwudziestolecia literacko-artystycznego, a także ar- times. They were comprised within widely understood chitektonicznego. Wszak w takim entourage’u projektowali aesthetic framework which, for the sake of convention, bądź studiowali wybitni architekci polscy. Mentalny na- could be called the epoch of Art Déco. We can easily point strój, jak w innych epokach, kształtował umysł, oko i rękę out various trends of Art Déco in diverse manifestations architekta w sposób oczywisty, zwłaszcza w tak interesu- of modern decorationism, however can one talk beyond jących czasach. Mieściły się one w szeroko rozumianych, all doubt about architecture in Art Déco style? Polish estetycznych ramach, które konwencjonalnie można na- Pavilion at the International Exposition in Paris in 1925, zwać epoką Art Déco. Bez trudu wskazujemy różne tren- which struck by its unity, or even complementary char- dy Art Déco w rozmaitych przejawach nowoczesnego acter of architectonic form and artistic decoration has dekoracjonizmu, jednak czy można mówić bez wątpliwo- been a symbol of the Polish variation of that style. Trian- ści o architekturze w stylu Art Déco? Symbolem polskiej gular – zig-zag motifs and those of a ziggurat, not neces- odmiany tego stylu był i jest Polski Pawilon na paryskiej sarily occurring both in architecture and in interiors, Wystawie Światowej w 1925 roku, który uderzał jedno- dominated it even in interior decoration. Extremely ścią, czy wręcz komplementarnością, formy architekto- abundant Polish output was presented not only in the nicznej i artystycznej dekoracji. Królowały w nim wątki national Pavilion, but was also exhibited at the Grand trójkątno-zig-zakowate, a także zigguratu, nawet we wnę- Palais and the gallery of Palais des Invalides. In the latter, trzach, niekoniecznie występujące zarówno w architektu- besides model interior arrangements like in French pa- rze, jak i we wnętrzach. Obfity niesłychanie dorobek pol- vilions presenting a dining room, a study, and a library, ski prezentowany był nie tylko w narodowym Pawilonie, there was a chapel designed by Jan Szczepkowski con- ale również eksponowany był w Grand Palais i galerii Pa- sidered by almost all critics to be the best masterpiece of lais des Invalides. W tej ostatniej obok wzorcowych, po- the Polish exposition generally regarded as excellent9. dobnie jak w pawilonach francuskich, prezentacji wnętrz: Viewers were particularly impressed by both cubisa- jadalni, gabinetu, biblioteki, znalazła się kapliczka, według tion of the romantically interpreted Polish folklore and projektu Jana Szczepkowskiego, uchodząca w niemal modernist expression of national pride. Such a percep-

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 15 zgodnej opinii krytyków, za najlepsze dzieło wśród ogól- tion of Polish Art Déco motivated attempts at a synthetic nie uznanej za znakomitą ekspozycji polskiej9. presentation of its essence. Among others, also Tadeusz Szczególne wrażenie na widzach czyniły pospołu ku- Chrzanowski undertook this task and wrote those words: bizacja romantycznie interpretowanego folkloru polskie- “Art Déco (...) became fashionable during the 1920s, as- go i modernistyczna ekspresja narodowej dumy. Takie sociating with cubism and at the same time with certain właśnie postrzeganie polskiej Art Déco motywowało próby tendencies originating from the search of ‘national style’, syntetycznego ujęcia jej istoty. Między innymi również from a fascination with carpentry and folklore ornamen- Tadeusz Chrzanowski podjął się tego zadania pisząc tymi tation, which was wittily called ‘gee-gee style’ (by An- słowy: „Art Déco (...) stało się modne w latach dwudzie- drzej Kazimierz Olszewski – add. ZT)10. Polish version stych, kojarząc z kubizmem i jednocześnie z pewnymi of Art Déco had its beautiful though ephemeral flight tendencjami wyrastającymi z poszukiwań ‘stylu narodo- (...) the Pavilion (Polish in Paris in 1925 – add. ZT) was wego’, z fascynacji ciesielskim i świątkarskim zdobnic- highly appreciated, but the effects were not numerous. twem, co ktoś dowcipnie nazwał ‘stylem konikowym’ Its reflections can be found in some realisations by Ko- (uczynił to Andrzej Kazimierz Olszewski – dopis. ZT)10. szczyc-Witkiewicz and Sosnowski (...), as well as in Kra- Polska odmiana Art Déco miała piękny choć efemerycz- kow tenements designer by L. Wojtyczko and W. Nowa- ny wzlot (...) Pawilon (Polski w Paryżu 1925 – dopis. ZT) kowski at Wolności Sq., and most visibly in the pavilion zyskał wysokie uznanie, ale efekty nie pozostały zbyt licz- of Glassworks Association at the exhibition in Poznań in ne. Refleksy odnaleźć można w niektórych realizacjach 1929 (J. Goliński, H. Łagowski)”11. u Koszczyca Witkiewicza i Sosnowskiego (...), a także I have to add here, that even if the effects were not w kamienicach krakowskich L. Wojtyczki i W. Nowakow- really numerous, their quantity and quality allow for skiego przy pl. Wolności, a najwyraźniej w pawilonie distinguishing a certain specific and permanent trend Związku Hut Szklanych na poznańskiej wystawie in Polish Art Déco, corresponding to similar tenden- w 1929 r. (J. Goliński, H. Łagowski)”11. cies in other countries. Adam Miłobędzki, for a change, Ze swej strony dodać muszę, że jeżeli nawet efekty defined this trend in Polish architecture bent on com- rzeczywiście nie były bardzo liczne, to jednak ich ilość bining vernacular tradition with the vision of “glass i jakość pozwalają wyodrębnić pewien specyficzny i trwały houses” (in which Stefan Żeromski saw materialisation nurt w polskiej Art Déco, odpowiadający podobnym ten- of modern Poland breaking with superstitions and his- dencjom w innych krajach. Dla odmiany Adam Miłobędz- torical-social prejudice) using the term “national expres- ki ów nurt polskiej architektury, mającej ambicje zespole- sionism”12. This ‘Polish expressionism’ was not meant nia tradycji wernakularnej z wizją „szklanych domów” to echo similar phenomena in the West, especially Ger- (w niej to upatrywał Stefan Żeromski materializacji Pol- man expressionism, although formal similarities were ski nowoczesnej zrywającej z przesądami i historyczno- rather striking. In this respect, there existed a significant społecznymi uprzedzeniami) określił mianem „narodo- precedent in pre-war Poland. Already in 1917, a group wego ekspresjonizmizmu”12. Przy czym ów ‘polski eks- of artists organised in Krakow “The first exhibition of presjonizm’ nie miał być echem podobnych zjawisk na Polish expressionists”. It was a fairly informal group and Zachodzie, a osobliwie ekspresjonizmu niemieckiego, acz- only a periodical entitled “Formists”, established on the kolwiek podobieństwa formalne są uderzające. W tej kwe- initiative o almost the same artists and issued between stii istniał w międzywojennej Polsce istotny precedens. Al- 1919 and 1921, justified acknowledging this artistic phe- bowiem już w 1917 roku grupa artystów zorganizowała nomenon as a kind of plastic arts movement. Even the w Krakowie „Pierwszą wystawę ekspresjonistów polskich”. very names of the activists of Polish formism bore evi- Było to bardzo nieformalne ugrupowanie i dopiero zało- dence of the esthetic idea they represented. The form- żenie, z inicjatywy niemal tych samych artystów, czasopi- ist group consisted of Andrzej and Zbigniew Pronasz- sma „Formiści” wydawanego między 1919 a 1921 uspra- ko, Tytus Czyżewski, August Zamoyski, Leon Chwistek, wiedliwiało uznanie tego zjawiska artystycznego za coś Jan Hryńkowski, Konrad Winkler, Stanisław Ignacy Wit- w rodzaju ruchu plastycznego. Już same nazwiska akty- kiewicz (Witkacy), Jacek Mierzejewski, Tymon wistów formizmu polskiego świadczą o reprezentowanej Niesiołowski, Henryk Gotlib, Jerzy Zaruba and oth- przez nich idei estetycznej. Do grupy formistów należeli: ers. They were mostly painters, sculptors and graphic Andrzej i Zbigniew Pronaszkowie, Tytus Czyżewski, Au- artists but also, as e.g. Chwistek, they were interested gust Zamoyski, Leon Chwistek, Jan Hryńkowski, Konrad in theory and philosophy of art. We would not encoun- Winkler, Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Jacek ter well-known architects among the formists, with the Mierzejewski, Tymon Niesiołowski, Henryk Gotlib, Je- exception of Tadeusz Michejda, a declared formist un- rzy Zaruba i inni. Uprawiano głównie malarstwo, rzeźbę, til the end of his days13 very popular in Upper Silesia. grafikę, a także – jak np. Chwistek – teorię i filozofię sztu- Generally speaking, in its fundamental assumptions ki. Znanych architektów wśród formistów raczej nie spo- formism stressed the necessity to free art from the ob- tykamy, z wyjątkiem bardzo wziętego na Górnym Śląsku ligation to imitate nature, and as far as primary forms Tadeusza Michejdy, zdeklarowanego aż do końca życia were concerned it advocated strong rhythmicity enli- formisty13. Najogólniej rzecz ujmując, formizm akcento- vened by constructive imagination. They were inspired wał w swych założeniach postulaty uwolnienia sztuki od by solutions applied in early cubism, simultaneously przymusu naśladownictwa natury, zaś co się tyczy form with more intuitive than national discovering forms prymarnych, zalecał silne zrytmizowanie ożywione wy- with expressionist colouring14. obraźnią konstrukcyjną. Inspirowali się rozwiązaniami sto- Some ideas of the Polish formism corresponded to sowanymi przez wczesny kubizm równolegle z intuicyj- the rather imprecise principles of a numerous group of

16 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 nym bardziej niż racjonalnym odkrywaniem form o eks- artists belonging to the “Rhythm” association, function- presjonistycznym zabarwieniu14. ing in the years 1922–1932. They were active mainly in Niektórym wątkom ideowym polskiego formizmu the capital, but for some reason their first exhibition odpowiadały, niezbyt wprawdzie sprecyzowane, założe- (1922), which in a way constituted the movement, took nia licznej grupy artystów biorących udział w stowarzy- place in Krakow. Subsequent exhibitions of the “Rhythm” szeniu „Rytm”, działającym w latach 1922–1932. Było group took place in: Rome (1923), Poznan (1929 in aktywne głównie w stolicy, ale nie bez powodu pierwsza PWK), and Lviv (1930). The last exhibition of the group, wystawa (1922), konstytuująca niejako ów ruch, odbyła which was already falling apart because of individual się w Krakowie. Kolejne wystawy „Rytmu” miały miejsce development and strengthening of artistic personalities, w Rzymie (1923), Poznaniu (1929 na PWK), Lwowie was held at the exhibition salon at the Institute of Art (1930). Ostatnia już wystawa rozpadającego się na skutek Propagation (IAP) in Warsaw in 1932. Broadly speaking, indywidualnego rozwoju i krzepnięcia osobowości arty- the principles of the movement involved opposition to stycznych stowarzyszenia odbyła się w salonie wystawo- impressionism by timing at a classical and rhythmical wym Instytutu Propagandy Sztuki (IPS) w 1932 roku balance of composition, clear and precise definition of w Warszawie. Z grubsza biorąc, pryncypia tego ruchu po- form with the use of lines and surfaces, and treating com- legały na przeciwstawieniu się impresjonizmowi przez position as a flat ornament filling in the whole surface of dążenie do klasycznej i rytmicznej równowagi kompozy- a painting. Compared with avant-garde, the artists from cyjnej, jasnego i ścisłego określenia formy za pomocą linii “Rhythm” were regarded as traditionalists as they creat- i płaszczyzn oraz traktowania kompozycji jako płaskiego ed mostly decorative art in the type of either geometric ornamentu wypełniającego całą płaszczyznę obrazu. Wo- realism, or abstract realism – which would more or less bec awangardy artyści z „Rytmu” uchodzili za tradycjo- have corresponded with the contemporaine trend in Art nalistów, ponieważ uprawiali sztukę najczęściej dekora- Déco architecture. The works of artists from “Rhythm” cyjną w typie bądź to zgeometryzowanego realizmu, bądź enjoyed public recognition, particularly among the Polish realizmu abstrakcjonistycznego – co odpowiadałoby mniej intelligentsia to whom the names of the majority of więcej nurtowi contemporaine w architekturze Art Déco. movement activists were close and familiar, for instance Prace artystów z „Rytmu” cieszyły się wysokim uznaniem those of Wacław Borowski, Zygmunt Kamiński, Roman publiczności, szczególnie wywodzącej się z kręgów inte- Kramsztyk, Tadeusz Pruszkowski, Eugeniusz Żak, Hen- ligencji polskiej, której w większości nazwiska uczestni- ryk Kuna, Stanisław Rzecki, Edward Wittig, Władysław ków ruchu były znane i bliskie, przykładowo takie jak Skoczylas, Wacław Husarski, Leopold Gottlieb, Felicjan Wacław Borowski, Zygmunt Kamiński, Roman Kramsz- Kowarski, Rafał Malczewski, Tymon Niesiołowski, Zo- tyk, Tadeusz Pruszkowski, Eugeniusz Żak, Henryk Kuna, fia Stryjeńska, Ludomir Ślendziński, Wacław Wąsowicz, Stanisław Rzecki, Edward Wittig, Władysław Skoczylas, Kamil Romuald Witkowski and other15. Wacław Husarski, Leopold Gottlieb, Felicjan Kowarski, Not denying the immense significance of such groups Rafał Malczewski, Tymon Niesiołowski, Zofia Stryjeń- as “Blok”, “Pion”, “Ład” and other in creating Polish ska, Ludomir Ślendziński, Wacław Wąsowicz, Kamil Ro- modernism during the interwar period, the role of muald Witkowski i inni15. “Rhythm” in arranging something which could be de- Nie negując ogromnego znaczenia w tworzeniu pol- fined as the “everyday aesthetics of II Republic” would skiego modernizmu w latach międzywojennych przez ta- be impossible to overrate. The group activity was also kie ugrupowania jak „Blok”, „Pion”, „Ład” i inne, roli well received by the government circles. The tendency „Rytmu” w aranżacji czegoś co można określić jako „este- of “Rhythm” to aim for balance and finding a place be- tykę II Rzeczypospolitej na co dzień” nie sposób przece- tween tradition and modernity suited the policy of the nić. Działalność tego ugrupowania była również mile wi- political camp of Józef Piłsudski. He himself and his suc- dziana przez sfery rządowe. Tendencja „Rytmu” do rów- cessors were looking for balance and a common denom- nowagi i znalezienia miejsca między tradycją a nowocze- inator between extreme attitudes and ideas occurring in snością odpowiadała linii politycznej obozu politycznego both home and foreign policy. Józefa Piłsudskiego. On sam i jego następcy poszukiwali The best correspondent to the program of “Rhythm” także równowagi i wspólnego mianownika między wy- in architecture are the works of Jan Koszczyc-Witkiewicz, stępującymi w polityce tak wewnętrznej, jak i zagranicz- especially as far as his projects of monumental buildings nej skrajnościami postaw i idei. are concerned which are unanimously considered to be W architekturze najlepszym korespondentem progra- large-scale examples of architecture in Art Déco style, or mu „Rytmu” jest twórczość Jana Koszczyc-Witkiewicza, rather – Art Déco in the architectonic twenty-year peri- szczególnie jeśli chodzi o jego projekty budynków mo- od of reborn Poland, to which the oeuvre of the Witkie- numentalnych, które zgodnie uznawane są za wielkoska- wicz family greatly contributed. Stanisław Witkiewicz was lowe przykłady budownictwa w stylu Art Déco, bądź ina- the most brilliant animator of the Zakopane style which czej – Art Déco w dwudziestoleciu architektonicznym was to be the precursor of modern national style, and Polski odrodzonej, na co złożyło się oeuvre rodziny Wit- became a real inspiration for Polish Art Déco in the trend kiewiczów. Stanisław Witkiewicz był najznakomitszym described here. His son Stanisław Ignacy Witkiewicz animatorem stylu zakopiańskiego, który miał być pierwo- (Witkacy) who was a supporter of Polish formism had wzorem nowoczesnego stylu narodowego, a stał się żywą a huge impact on the culture of the interwar twenty-year inspiracją polskiej Art Déco w opisywanym tu nurcie. period. Stanisław Witkiewicz’s nephew was Jan Koszczyc- Ogromny wpływ na kulturę międzywojennego dwudzie- -Witkiewicz who, in turn, created the two most repre- stolecia, miał jego syn Stanisław Ignacy Witkiewicz (Wit- sentative masterpieces where, independently of the above

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 17 kacy), który był zwolennikiem formizmu polskiego. Bra- inspirations and analogies to the achievements of tankiem Stanisława Witkiewicza był Jan Koszczyc-Witkie- “Rhythm”, he materialised his decorative-constructive- wicz, który z kolei stworzył dwa najbardziej reprezenta- spatial visions. We refer here mainly to the building com- tywne dzieła, gdzie niezależnie od powyższych inspiracji, plex of Wyższa Szkoła Handlowa (School of Econom- analogii do osiągnięć „Rytmu”, zmaterializował swe wi- ics) in Warsaw, located at the junction of Rakowiecka zje dekoracyjno-konstrukcyjno-przestrzenne. Mowa tu Street and Niepodległości Avenue. Other projects by przede wszystkim o zespole budynków Wyższej Szkoły Koszyc-Witkiewicz (decoration and some interiors by Handlowej w Warszawie, zlokalizowanych u zbiegu Wojciech Jastrzębowski) were also realised: in the years ul. Rakowieckiej i al. Niepodległości. Podług projektów 1925–1926 the Experimental Unit, between 1928 and Koszyc-Witkiewicza (dekoracje i niektóre wnętrza Woj- 1931 – the Library, and after the war in the years 1950– ciecha Jastrzębowskiego) wzniesiono w latach 1925–1926 1951 the Main Building was built. Its original concept Zakłady Doświadczalne, pomiędzy 1928 a 1931 – Biblio- was introduced already in 1924, within the general build- tekę, a dopiero po wojnie, w latach 1950–1951 zbudowa- ing plan of the complex designer in the period 1924– no Gmach Główny. Pierwotna jego koncepcja powstała 1931. The war interrupted the work and it was as late as jeszcze w 1924 roku, w ramach ogólnego planu budowy 1949 that steps were taken to complete the realization of tego zespołu, zaprojektowanego w latach 1924–1931. the complex. Koszczyc-Witkiewicz supervised it only as Wojna przerwała prace i dopiero w 1949 roku podjęto kro- the author and accepted some modifications introduced ki w celu dokończenia realizacji zespołu. Koszczyc-Wit- in the project by Stefan Putowski in the years 1949–1950. kiewicz sprawował już tylko nadzór autorski i zaakcepto- It was believed to be “...a model example of social realism wał pewne modyfikacje wprowadzone do projektu w la- in Poland”, although the same author wrote about the tach 1949–1950 przez Stefana Putowskiego. Uważa się, whole complex: “One of the most outstanding realisations że jest to „wzorcowy przykład realizmu socjalistycznego in the style of moderate modernism of German prove- w Polsce”, aczkolwiek o całym zespole ta sama autorka nance in Poland. A combination of classicism and nation- pisze: „Jedna z najwybitniejszych w Polsce realizacji w sty- al historicism with expressionism. Architectonic program lu umiarkowanego modernizmu o proweniencji niemiec- worked out by the Freemasonry as the initiator and found- kiej. Połączenie klasycyzmu i narodowego historyzmu er of the school. An innovative application of skeleton z ekspresjonizmem. Program architektoniczny opracowa- construction”16. One has to agree with this standpoint, ny przez masonerię jako inicjatora i fundatora uczelni. No- especially in the face of associations with projects and re- watorskie zastosowanie konstrukcji szkieletowej”16. Z tym alisations (unfortunately very few) of Otto Kohtz, Max stanowiskiem wypada zgodzić się, zwłaszcza w obliczu aso- Berg, as well as Hans Poelzig and Fritz Höger, particular- cjacji związanych z projektami i realizacjami (nieliczny- ly in reference to the Main Building of the WSH in War- mi niestety) Otto Kohtza, Maksa Berga, a także Hansa saw. Monumental, axial-symmetrical layout with rhyth- Poelziga i Fritza Högera, szczególnie w odniesieniu do micity clearly indicated by dosserets, extremely vertical as Gmachu Głównego warszawskiej WSH. Monumentalne, a whole, easily brought to mind achievements of the Ham- osiowo-symetryczne założenie z rytmiką wyraźnie zazna- burg school. The edifice is dominated by an enormous czoną służkami, niesłychanie wertykalne w całości, bez glass ziggurat covering the main hall of the university, the trudu przywodzi na myśl osiągnięcia szkoły hamburskiej. only of its kind in Poland. After dark, when viewed illu- Nad gmachem dominuje potężna, jedyna tego rodzaju minated against the night sky, it can arouse more associa- w Polsce, szklana zigguratowa piramida nakrywająca aulę tions with the concepts of Alpine Architektur than visions główną uczelni. Kojarzyć się może, zwłaszcza po zmro- of social realism. The more so, since Koszczyc-Witkiewicz ku, kiedy oglądamy ją rozświetloną na tle nieba, bardziej was a descendant of the ‘Krakow school’, whose co-found- z koncepcjami Alpine Architektur niż z wizjami socrealizmu. er was his uncle. The Main Building was realised, as was Tym bardziej, że Koszczyc-Witkiewicz wywodzi się ze mentioned before, in another epoch so it did not receive ‘szkoły krakowskiej’, której współtwórcą był jego stryj. any well-known pre-war evaluation. The Experimental Gmach Główny zrealizowano, jak już była mowa, w in- Unit and the Library were described as ones of the best nej epoce i nie doczekał się on bliżej znanych ocen przed- examples of the “national style” which generally meant wojennych. Natomiast o Zakładach Doświadczalnych a synthesis “…of all elements which formed Polish deco- oraz Bibliotece, pisano, iż były one najlepszymi przykła- rative art”17. Among others, the issue of Koszczyc-Witkie- dami „stylu narodowego”, przez co rozumiano na ogół wicz’s architecture was discussed by Stanisław Woźnicki: syntezę „wszystkich pierwiastków, które ukształtowały “...in recent years long and thoroughly prepared efforts polską sztukę dekoracyjną”17. Między innymi na temat towards creating forms and building decoration, which architektury Koszczyc-Witkiewicza wypowiadał się Sta- were to result from the spirit and principles of Polish form- nisław Woźnicki: „…w ostatnich latach zaczął się coraz ing, started to be seriously realised; the trend initiated in poważniej realizować długo i starannie przygotowywany Krakow mainly in the area of the so-called interior archi- wysiłek w kierunku tworzenia form i zdobnictwa budow- tecture (...) under the leadership of J. Czajkowski and W. lanego, mającego wynikać z ducha i zasad polskiego kształ- Jastrzębowski, K. Stryjeński and others, currently after the towania; kierunek ongi w Krakowie zapoczątkowany triumph of the Polish Pavilion at the International Deco- głównie w dziedzinie tzw. architektury wnętrz (...) pod rative Exhibition 1925 it has also been expressed in great przewodem J. Czajkowskiego i W. Jastrzębowskiego, monumental buildings, such as e.g. the edifice of the K. Stryjeńskiego i innych, obecnie po triumfalnym wy- Wyższa Szkoła Handlowa in Warsaw...”18 stępie Polskiego Pawilonu na Dekoracyjnej Wystawie Mię- The earlier achievements of Polish artists at the Pa- dzynarodowej 1925 poczyna znajdować wyraz i w wiel- risian Expo 1925 were described by Jerzy Warchałowski

18 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 kich monumentalnych budowlach. Do nich należy np. in the way which could explain the phenomenon of ex- gmach Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie…”18. pressionism and expressiveness, accompanying the ar- O wcześniejszych dokonaniach polskich artystów na chitectonic twenty-year period in independent Poland: paryskim Expo 1925 roku pisał Jerzy Warchałowski w spo- “Observing the recent works of our artists at the Parisian sób, który może wyjaśnić fenomen ekspresjonizmu i eks- exhibition, whether it was the pavilion by Czajkowski, presyjności, towarzyszący dwudziestoleciu architektonicz- the decorative – architectonic solutions by Jastrzębowski, nemu odrodzonej Polski: „Przyglądając się ostatniej twór- or the chapel by Szczepkowski, furniture by Kotarbiński, czości naszych artystów na wystawie paryskiej, czy to pa- or furniture and kiosks by Stryjeński, one could not help wilonowi Czajkowskiego, czy to dekoracyjno-architekto- noticing a certain new concept common to all those art- nicznym rozwiązaniom Jastrzębowskiego, czy kaplicy ists, the first hint of which was heralded by the shape of Szczepkowskiego, czy meblom Kotarbińskiego, czy me- furniture by Wyspiański but about twenty years earlier. blom i kioskom Stryjeńskiego, nie można było nie zauwa- It was a certain sharpness of forms and lines, crossing of żyć pewnej nowej wspólnej tym artystom koncepcji, któ- surfaces, a system of internal daps within the bulk, pre- rej pierwszą zapowiedź w dziwnym oddaleniu lat około dominance of geometric elements, rhythmicity of move- dwudziestu dawały już kształty mebli Wyspiańskiego. Jest ment in protruding and receding forms with a clear dis- to pewna ostrość form i linii, przecinanie się płaszczyzn, tinction between the form in full light and the form in system zaciosów wewnętrznych w granicach bryły, prze- shadow, surfaces touching at right angles or joining into waga elementów geometrycznych, rytmika ruchu form a crystal shape, certain avoidance of too smooth lines, or występujących i cofających się z wyraźnym odgranicze- too rounded forms”19. niem formy oświetleniowej od formy w cieniu, stykanie Even then attempts were already made to find the się płaszczyzn pod kątem prostym lub łączenie się ich essence of that architecture which originated from the w kształt krystaliczny, pewne jakby unikanie linii zbyt płyn- Krakow school and eluded any relatively precise defini- nej, form zbyt okrągłych”19. tion (the term Art Déco did not exist yet). Lech Niemo- Już wówczas przeto próbowano znaleźć sedno owej, jewski believed that this current of contemporary archi- wymykającej się poza w miarę precyzyjne określenie (ter- tecture did not signify a concrete artistic trend, and he minu Art Déco jeszcze nie było) architektury wywodzą- counted the majority of architectonic phenomena among cej się ze szkoły krakowskiej. Lech Niemojewski uważał, the “architecture of plastic expression”20. Therefore, że ten nurt współczesnej mu architektury nie denomino- when seeking answers to the question of relation between wał w nim konkretnego kierunku artystycznego, lecz expressionism and expressiveness in Polish Art Déco większość zjawisk architektonicznych zaliczał do „archi- oriented towards cubism, it is worth quoting the con- tektury wyrazu plastycznego”20. Tak zatem, poszukując clusion drawn by Andrzej K. Olszewski: “One could odpowiedzi na kwestię relacji ekspresjonizmu i ekspresyj- hypothetically assume that the way to crystal-like forms ności w polskiej Art Déco zorientowanej ku kubizmowi, in Polish decorative art began before cubism; we can find warto, a może należy zacytować konkluzję Andrzeja K. it in those ‘geometric daps’ in Wyspiański’s furniture, Olszewskiego: „Można więc hipotetycznie założyć, że mentioned by Warchałowski, in his visions of crystal and droga do kryształkowatych form polskiej sztuki dekora- glass architecture, in the trend of Viennese ‘quadrastil’ cyjnej zaczęła się już przed kubizmem; odnajdujemy ją (Viennese Workshops – add. ZT), which was cultivated w owych wspomnianych przez Warchałowskiego ‘geome- by one of the most brilliant representatives of applied trycznych zaciosach’ mebli Wyspiańskiego, w jego wizjach art, Karol Tichy”21. kryształkowo-szklanej architektury, w nurcie wiedeńskie- Excellent examples of a synthesis of the achievements go ‘kwadrastil’ (Warsztaty Wiedeńskie – dopis. ZT), który of Krakow school and the influence of contemporary styl- kultywował jeden z najwybitniejszych przedstawicieli ish tendencies, were equally ephemeral as the Polish Pa- sztuki stosowanej Karol Tichy”21. vilion in Paris, or pavilions at the Poznan National Exhi- Doskonałymi wręcz przykładami syntezy dorobku bition in 1929. First of all, we mean here the Pavilion of szkoły krakowskiej i wpływów ówczesnych tendencji sty- Glassworks Association, designed by Jan Goliński, lowych są, równie efemeryczne jak Pawilon Polski w Pa- a typical ziggurat in which we find the rhythmicity of ryżu, pawilony na poznańskiej Powszechnej Wystawie Zig-Zag or, to put it differently, almost everything that Krajowej w 1929 roku. Mamy tu na myśli przede wszyst- J. Warchałowski wrote about. In the Pavilion of Stained- kim Pawilon Związku Hut Szklanych zaprojektowany Glass Works of S.G. Żeleński, a famous company from przez Jana Golińskiego. Typowy ziggurat, w którym od- Krakow which also realised Wyspiański’s projects, de- najdujemy rytmikę Zig-Zagu albo inaczej, niemal wszyst- signed by another native of Krakow, Franciszek ko o czym pisał, jak wyżej, J. Warchałowski. W Pawilonie Mączyński, we can easily notice that expressive gothici- Zakładu Witraży S.G. Żeleńskich, słynnej firmy krakow- ty. On the other hand, in the Pavilion of the Artificial skiej realizującej również projekty Wyspiańskiego, zapro- Fertiliser Factory designed by Szymon Syrkus we can find jektowanym przez Franciszka Mączyńskiego, także kra- reminiscences of the “square style” or certain influences kowianina, z łatwością dostrzegamy ową ekspresyjną go- of the Ch.R. Mackintosh’ genre. tyckość. Natomiast w Pawilonie Fabryki Nawozów Szymon Syrkus studied in Graz, then at the Acade- Sztucznych zaplanowanym przez Szymona Syrkusa od- my of Fine Arts in Krakow, and later at the Warsaw Pol- najdujemy reminiscencje „stylu kwadratowego” lub też ytechnic. He was connected with Polish formists, though pewne wpływy genre’u Ch.R. Mackintosha. in a different way than T. Michejda, as his contacts were Szymon Syrkus studiował w Grazu, następnie w kra- more of plastic arts than architectonic nature. Towards kowskiej ASP, a później w Politechnice Warszawskiej. the end of the 1920s, theoretical as well as urban works

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 19 Związany był, inaczej niż T. Michejda, z formistami pol- of Sz. Syrkus evolved to more rational functionalism, skimi, ponieważ jego kontakt był bardziej plastyczny niż otherwise than in the case of B. Pniewski. architektoniczny. Z końcem lat dwudziestych twórczość Several projects created in the spirit of national ex- teoretyczna, a także urbanistyczna Sz. Syrkusa, odmien- pressionism, which constituted virtually the most im- nie niż u B. Pniewskiego, ewoluowała ku racjonalnemu portant achievement of Polish Art Déco, were not real- bardziej funkcjonalizmowi. ised even though they remain significant for the history W duchu narodowego ekspresjonizmu, który stanowi of art in the twenty-year interwar period. Among them bodaj najważniejszą część dorobku polskiej Art Déco, po- was an outstanding project by Romuald Miller and Wo- zostaje szereg projektów niezrealizowanych, ale ważnych jciech Jastrzębowski, namely Dom Ludowy in Warsaw dla całości dziejów sztuki dwudziestolecia międzywojen- from 1928. Its vertical – zig-zag façade might resemble nego. Do nich należy wybitny projekt Domu Ludowego the pioneer solution applied by Hendrik Petrus Berlag w Warszawie autorstwa Romualda Millera i Wojciecha Ja- in the elevation of Holland House in London, designed strzębowskiego, pochodzący z 1928 roku. Wertykalno-zyg- by him in 1914, while the concept of the performance – zakowata fasada przypominać może pionierskie rozwią- conference hall in Dom Ludowy because of its construc- zanie zastosowane przez Hendrika Petrusa Berlage w ele- tive – geometric spaciousness brings to mind the interi- wacji, zaprojektowanego przezeń w 1914 roku, Holland or of the cinema, cabaret and café complex “L’Aubette” House w Londynie, natomiast koncepcja sali widowisko- in Strasburg, erected in the years 1926–1929, according wo-konferencyjnej w warszawskim Domu Ludowym ze to the design by Theo van Doesburg, Hans Arp and So- względu na konstrukcyjno-geometryczną przestrzenność phie Tauber-Arp. Much more modernist decorationism, przywodzi na myśl wnętrze zespołu kina, kabaretu i ka- which is of interest to us as it distinguished that archi- wiarni „L’Aubette” w Strasburgu, który to obiekt powstał tecture of plastic expression among other trends, could w latach 1926–1929, podług planów Theo van Doesbur- be noticed in the project by R. Miller and W. Jas- ga oraz Hansa Arpa i Sophie Tauber-Arp. W projekcie trzębowski 22. Such plastic imagination in architecture, R. Millera i W. Jastrzębowskiego zdecydowanie więcej wi- this time inspired by the national – religious spirit, could dać interesującego nas tu modernistycznego dekoracjoni- be observed in the numerous projects of the Temple of zmu wyróżniającego z innych kierunków ową architek- Divine Providence in Warsaw, the idea of which is over turę wyrazu plastycznego22. Tę wyobraźnię plastyczną w ar- 200 years old and bears evidence of a really topsy-turvy chitekturze, tym razem inspirowaną duchem narodowo- fate of our nation. The idea of erecting such a monu- -religijnym, obserwujemy w licznych projektach Świąty- mental church was introduced in connection with the ni Opatrzności Bożej w Warszawie, idea budowy której ratification of the Constitution of May 3, 1791, and was liczy sobie już ponad 200 lat i świadczy o istnej opaczno- to express gratitude for liberating the Republic of Po- ści losów naszego narodu. Pomysł wzniesienia tego ro- land from foreign oppression. The first competition in dzaju monumentalnego kościoła powstał w związku the history of Polish architecture was announced and z uchwaleniem Konstytucji 3 Maja i miał wyrażać entries invited by the power of the Sejm resolution from wdzięczność za wydobycie Rzeczypospolitej z obcej prze- May 5, 1791. The competition commission, chaired by mocy. Rozpisano, pierwszy zresztą w historii polskiej ar- Stanisław August Poniatowski, selected the entry of Ja- chitektury konkurs, mocą uchwały sejmowej z dnia 5 maja kub Kubicki. War with Russia and the subsequent third 1791 roku. Komisji konkursowej, która wybrała propozy- partition of Poland shattered those plans, although they cję Jakuba Kubickiego, przewodniczył Stanisław August were not forgotten. After regaining independence in Poniatowski. Wojna z Rosją, a następnie trzeci rozbiór 1918, the Sejm formulated conditions for building Polski przekreśliły te zamiary, aczkolwiek nie zostały one a church and a national mausoleum already in 1921. zapomniane. Po wskrzeszeniu niepodległości w 1918 roku Many meetings and heated debates took place, as well as już w 1921 roku Sejm sformułował warunki dla budowy two competitions: an open one which was not adjudi- świątyni – mauzoleum narodowego. Odbyło się wiele cated, and another, this time a closed one, in 1931. As narad i burzliwych dyskusji, a także dwa konkursy: otwarty a result of the latter, the project by Bohdan Pniewski was i nierozstrzygnięty oraz drugi – tym razem zamknięty accepted. Its realisation was postponed because of the w 1931 roku. W rezultacie tego ostatniego przyjęto pro- idea to build a residential area of J. Piłsudski in Pole jekt Bohdana Pniewskiego. Realizacja oddaliła się nieco Mokotowskie (Field of Mokotów), in which the main w związku z ideą budowy dzielnicy im. J. Piłsudskiego axis was to end at the Temple of Divine Providence. na Polu Mokotowskim, zakończeniem głównej osi któ- Therefore B. Pniewski modified his concept which as- rej miała być właśnie Świątynia Opatrzności Bożej. sumed the form of a ziggurat, anyway. Olgierd Czerner W związku z tym B. Pniewski zmodyfikował swą kon- wrote about it: “...Bohdan Pniewski, who initially was cepcję, która i tak zakładała formę zigguratu. O niej pi- a supporter of functionalism, but renounced it in 1929 sał Olgierd Czerner: „…Bohdan Pniewski, który począt- and became the most brilliant Polish representative of kowo był zwolennikiem funkcjonalizmu, ale w 1929 formal academism, classicism and monumental architec- roku od niego odstąpił i stał się najwybitniejszym pol- ture. Numerous versions of his competition project skim przedstawicielem reprezentacyjnego akademizmu, (1932–1938) were designed to introduce a finial similar klasycyzmu i monumentalnej architektury. Różne wer- to American skyscrapers, formed on the outside with sje jego konkursowego projektu (1932–1938) zmierzały a dense rhythm of vertical ribs. The changing density of do wprowadzenia zwieńczenia podobnego do amerykań- those vertical ribs, frequently covered with expensive skich wieżowców uformowanego zewnętrznie gęstym materials, became a synonym of neo-classical architec- rytmem pionowych żeber. Zmieniające się zagęszczanie ture in Poland of the 1930s”23.

20 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 tych wertykalnych żeber, często pokrytych kosztowny- However, it is the project by J. Koszczyc-Witkiewicz mi materiałami, stało się synonimem neoklasycznej ar- that has to be regarded as the most expressive-decora- chitektury w Polsce lat trzydziestych”23. tive, and at the same time original. Had it been erected, Wszelako za najbardziej ekspresyjno-dekoracyjny, it could undoubtedly have competed with the works of a zarazem oryginalny, uznać trzeba projekt J. Koszczyc- Peter Vilhelm Jensen Klint such as the Grundtvig Ca- -Witkiewicza. Gdyby został zrealizowany, stałby się bez thedral in Copenhagen (1912–1940) and the St. Hans wątpienia wielką konkurencją wobec cytowanych w każ- Tveje church in Odense (1919) quoted in almost every dym niemal podręczniku historii architektury XX wieku handbook of history of architecture in the 20th century. dzieł Petera Vilhelma Jensena Klinta, jak katedra Grun- The works of J. Koszczyc-Witkiewicz and P.V.J. Klint are dvig w Kopenhadze (1912–1940) oraz kościół St. Hans both characterised by expressive gothicism, but in the Tveje w Odense (1919). Prace J. Koszczyc-Witkiewicza temples by the Danish architect there is much more i P.V.J. Klinta są wspólnie nacechowane ekspresyjnym go- modernised neo-Gothic, in contrast to the project of the tycyzmem, ale w świątyniach duńskiego architekta znać Warsaw Temple of Divine Providence in which the lay- zdecydowanie więcej zmodernizowanego neogotyku, out of crystalline structures inscribed into and simulta- w przeciwieństwie do projektu warszawskiej Świątyni neously building up a clear spatial form is predominant. Opatrzności, w której przeważa założenie struktur kry- Because of the above, the church of St. Roch in stalicznych wpisanych, a zarazem konstruujących przej- Białystok, designed by Oskar Sosnowski and realised in rzystą formę przestrzenną. the years 1927 – 1946, has remained the largest church W związku z powyższym największą w polskiej Art building in Polish Art Déco and the most important in Déco, a zarazem najważniejszą w dwudziestoleciu archi- the architectonic twenty-year period, in which modern tektonicznym budowlą sakralną integrującą w sobie no- decorationism and national expressionism were integrat- woczesny dekoracjonizm i narodowy ekspresjonizm po- ed. The essence of the ideas constituting the basis for zostaje zrealizowany w latach 1927–1946 kościół pw. św. O. Sosnowski’s concept is best reflected by the statement Rocha w Białymstoku, podług projektu Oskara Sosnow- of Anna Sieradzka: “He was in favour of creating the na- skiego. Kwintesencję idei leżących u podstaw koncepcji tional style in Polish church architecture, which would O. Sosnowskiego oddaje najlepiej wypowiedź Anny Sie- combine the tradition of historical styles with moderni- radzkiej: „Był zwolennikiem tworzenia stylu narodowe- ty. Initially he referred to Romanesque architecture go w polskiej architekturze sakralnej, łączącego tradycję whose cubic, rough forms he used in the church of St. stylów historycznych z nowoczesnością. Początkowo James erected in Warsaw in 1909. During the 1920s and punktem odniesienia była dlań architektura romańska, 1930s, in his numerous architectonic fantasy sketches and której kubiczne, surowe formy wykorzystał we wzniesio- unrealised building projects he was inspired by Gothic, nym w 1909 kościele św. Jakuba w Warszawie. W latach and particularly »crystalline« forms of late-Gothic vaults, dwudziestych i trzydziestych w licznych rysunkowych expressively transforming their forms like German ar- fantazjach architektonicznych i nie zrealizowanych pro- chitects had done (B. Taut, H. Poelzig). These fascina- jektach budowli inspirował się gotykiem, a zwłaszcza tions of Sosnowski resulted in the most outstanding »kryształkowymi« formami późnogotyckich sklepień, prze- church building in Polish Art Déco – the church of St. twarzając ekspresyjnie ich formy, podobnie jak architekci Roch in Białystok, erected in the years 1926–1946. Its niemieccy (B. Taut, H. Poelzig). Rezultatem tych fascy- reinforced concrete construction in the shape of an oc- nacji Sosnowskiego była najwybitniejsza budowla sakral- tagon with a lofty angular tower, crystals and triangles na polskiego Art Déco – kościół św. Rocha w Białymsto- predominant in the decoration of the interior and the ku, wznoszony w latach 1926–1946. Jego żelbetowa kon- facade, brilliantly reflect the national character of that strukcja ośmiobocznej bryły z graniastą wyniosłą wieżą, style, while simultaneously perfectly situating the work dominujące w dekoracji wnętrza i fasady kryształy i trój- by Sosnowski within the European current of Art Déco kąty znakomicie oddają narodowy charakter tego stylu, architecture”24. a jednocześnie doskonale sytuują dzieło Sosnowskiego Some authors, including Adam Miłobędzki, at- w europejskim nurcie architektury Art Déco”24. tribute the general solution of the bulk and the interi- Niektórzy autorzy, między innymi Adam Miłobędz- ors of the church of St. Roch to the influences of deco- ki, przypisują również ogólnemu rozwiązaniu bryły rative constructivism of Auguste Perret, a precursor of i wnętrz kościoła św. Rocha powszechne wówczas w ar- French version of Art Déco, which were then common chitekturze sakralnej w Polsce wpływy dekoracyjnego in church architecture in Poland. Particularly the verti- konstruktywizmu Auguste Perreta, prekursora francu- cally piled up cubist masses were the subject of numer- skiej wersji Art Déco. Szczególnie piętrzące się werty- ous repetitions, or inspiration in the form of a solution kalnie kubistyczne masy były przedmiotem licznych of a facade rather than the whole building. Such styli- powtórzeń bądź inspiracji niekiedy zaledwie w postaci sations we can also encounter in realisations far more rozwiązań fasady niż całości bryły. Takie właśnie styliza- modest than the church of St. Roch; the church of St. cje spotkamy w daleko skromniejszych niż kościół św. Clemens at 49 Karolkowa Street in Warsaw, built dur- Rocha realizacjach. Przykładowo można tu wymienić ing the years 1932–1933 by Stanisław Marzyński, could kościół pw. św. Klemensa przy ul. Karolkowej 49 w War- serve as a example here. szawie, zbudowany w latach 1932–1933 przez Stanisła- By an unexpected twist of fate in view of the com- wa Marzyńskiego. plete destruction of the centre of Warsaw, the interiors W Warszawie, nieoczekiwanym zrządzeniem losu of buildings whose facade and bulk stylisation was not wobec totalnego zniszczenia centrum, zachowały się naj- necessarily associated with the trend of modernist deco-

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 21 bardziej dziś reprezentacyjne dla polskiej Art Déco wnę- rationism discussed here, but which today are the most trza budynków, których stylizacja fasad i brył niekoniecz- representative examples of the Polish Art Déco, have been nie związane są z omawianym tu nurtem modernistycz- preserved. In the first of those objects, namely Dom nego dekoracjonizmu. W pierwszym z tych obiektów, czyli Kolejarza and the “Ateneum” Theatre built in the years Domu Kolejarza i Teatru „Ateneum” wybudowanym w la- 1924–1928 according to the design by Romuald Miller, tach 1924–1928 podług projektu Romualda Millera, uwagę attention is drawn to the crystalline vault in the ‘star room’ zwraca kryształkowe sklepienie w ‘sali gwiaździstej’ oraz and sixteen columns with crystalline–stylized capitals in szesnaście kolumn z również kryształkowato stylizowa- the foyer, designed by Wojciech Jastrzębowski and Ed- nymi kapitelami w foyer, autorstwa Wojciecha Jastrzębow- ward Trojanowski. Many elements of interior decora- skiego i Edwarda Trojanowskiego. Przetrwało także, co tion such as: lamps, fittings, grilles, marble fireplaces, należy do absolutnej rzadkości, bardzo wiele elementów plafonds, reliefs, stucco mouldings, supraportes, wall dekoracji i wyposażenia wnętrz, takich jak lampy, okucia, panelling and other, not only made from marble or pre- kraty, kominki marmurowe, plafony, płaskorzeźby, sztu- cious stone, but also from wood inlaid with exotic spe- katerie, supraporty, boazerie i inne, nie tylko te w marmu- cies, and even stained glass have also survived, which is rze i szlachetnym kamieniu, ale i te w drewnie intarsjo- uncommonly rare. The other object which has been pre- wanym egzotycznymi gatunkami, a nawet witraże. Dru- served in almost unchanged condition because the in- gim obiektem, który zachował się niemal w niezmienio- surgents did not manage to seize the so called German nym stanie, albowiem powstańcom nie udało się w 1944 district in Mokotów in 1944, is the edifice of the former roku zdobyć tzw. dzielnicy niemieckiej na Mokotowie, jest Ministry for Religious Beliefs and Public Enlightenment gmach dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych in which, between 1939 and 1945, the seat of the Gestapo i Oświecenia Publicznego, w którym między 1939 a 1945 was located. The monumental building in the style of znajdowała się komenda Gestapo. Monumentalną budow- trimmed neo-classicism was designed by Zdzisław lę w guście okrojonego neoklasycyzmu zaprojektował Mączeński in the years 1925 and 1927, and realized in w latach 1925 i 1927 Zdzisław Mączeński, a realizacja na- the years 1925–1930. Its famous interiors, especially the stąpiła w latach 1925–1930. Słynne wnętrza, szczególnie ‘minister’s office’ was designed by Wojciech Jas- ‘gabinet ministra’ zaprojektował w 1928 roku Wojciech trzębowski in 1928, who was also the author of sculpt- Jastrzębowski, jego autorstwa są także detale rzeźbiarskie ing detail and furniture. The supraportes over the door oraz meble. Natomiast dopiero w 1935 roku supraporty in the minister’s office and the stylised state coat of arms nad drzwiami w gabinecie ministra oraz stylizowane go- on the front portico of the edifice were made by Stanisław dło państwa na portyku frontowym gmachu wykonał Sta- Komaszewski as late as 1935. nisław Komaszewski. That eagle with horizontally spread wings has been Ów orzeł z horyzontalnie rozpiętymi skrzydłami wzo- modelled on the tradition of imperial Rome and alludes rowany jest na tradycji imperialnego Rzymu i nawiązuje to decorative elements used in the neo-classicist period do elementów dekoracyjnych stosowanych w dobie neo- of Stanisław August, so it does not have much in com- klasycyzmu Stanisława Augusta i z kryształkową ekspre- mon with the crystalline expressiveness in Polish Art syjnością w polskiej Art Déco niewiele ma wspólnego. Déco. However, it was such details in the shape of e.g. Jednakże właśnie detal w postaci – przykładowo – reliefu, relief, bas-relief, marquetry, mural, metaloplastics etc. that płaskorzeźby, intarsji, muralis, metaloplastyki itp. wywo- gave a viewer the impression of being faced with archi- ływał u widza wrażenie, iż ma do czynienia z architekturą tecture of modern decorationism, and not with e.g. func- nowoczesnego dekoracjonizmu, a nie choćby z funkcjo- tionalism conveyed by the bulk and tectonics of the build- nalizmem, o czym przekonuje i bryła, i tektonika budowli. ing. Ludwig Mies van der Rohe consistently persuaded Ludwig Mies van der Rohe konsekwentnie przekonywał his students, both before his departure from Germany swoich studentów i to zarówno przed opuszczeniem Nie- and after his arrival to the USA, that “detail in architec- miec, jak i po przybyciu do USA, że „detal w architektu- ture is God”, which can be confirmed by the example of rze jest Bogiem”, o czym można się przekonać na przy- the Alumni Memorial Hall Illinois Institute of Technol- kładzie zbudowanego przezeń w latach 1945–1946 Alumni ogy in Chicago built by him in the years 1945–1946. Memorial Hall Illinois Institute of Technology w Chica- A fragment of the corner of that object bears clear evi- go. Fragment narożnika tego obiektu wymownie świad- dence that it was a peculiar ark of covenant between the czy, że był on osobliwą arką przymierza między niegdy- bygone preferences of the architect for expressive forms siejszą skłonnością architekta do form ekspresyjnych a je- and his new role of the animator of avant-garde in archi- go nową rolą jako animatora awangardy w architekturze tecture over the ocean. za Oceanem. Let us then consider other examples of buildings in Weźmy pod uwagę z kolei inne przykłady budynków, which numerous details of the facade, permanent ele- w których liczne detale fasady, trwałe elementy wnętrza ments of the interior or explicit, decisively outlined viv- bądź wyraźna, zdecydowanie zarysowana plastyka faktu- idness of the outer walls texture evokes associations with ry ścian zewnętrznych wywołuje asocjacje z Art Déco. I tak Art Déco. In the complex of edifices housing Magistrate w utrzymanym w stylu zmodernizowanego klasycyzmu Courts in Warsaw, designed in the style of modernised lat trzydziestych XX wieku połączonego z romantycznym classicism of the 1930s combined with romantic func- funkcjonalizmem (jak choćby reprezentowanym przez tionalism (as e.g. represented by ample rusticity of sup- bogatą rustykę podpór, a także elementy stylizacji w gu- ports, as well as elements of old Egyptian stylisation), ście staroegipskim) zespole gmachów Sądów Grodzkich erected in the years 1935–1939 according to the project w Warszawie, wzniesionym w latach 1935–1939 według of Bohdan Pniewski, several details decorating the ob-

22 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 projektu Bohdana Pniewskiego, szereg detali zdobiących ject were made after 1936 by Henryk Grunwald, one of obiekt wykonał, po 1936 roku, Henryk Grunwald, jeden the best Polish sculptors and metaloplastic artists, creat- z najlepszych polskich rzeźbiarzy i metaloplastyków, two- ing in the spirit of the national Art Déco. An example of rzący w duchu narodowego Art Déco. Symbiozy typowej a symbiosis of decoration typical for Polish Art Déco with dla polskiej Art Déco dekoracji z innym dla odmiany przy- another modus of national style i.e. “manor house style” kładem stworzenia w latach międzywojennych modusu during the interwar period is a villa at 46 Belwederska stylu narodowego, czyli „stylu dworkowego”, jest willa Street in Warsaw, erected in the years 1927–1928 accord- przy ul. Belwederskiej 46 w Warszawie, powstała w latach ing to the design of Józef Czajkowski. The overall form 1927–1928 podług projektu Józefa Czajkowskiego. Ogólna of the object covered with high red roofs alludes to free- forma obiektu nakrytego wysokimi czerwonymi dachami ly understood vernacularism combined with modernist nawiązuje do bardzo swobodnie pojętego wernakulary- decorationism derived from J. Czajkowski’s own achieve- zmu połączonego z modernistycznym dekoracjonizmem ments at the International Exhibition in Paris in 1925. wywodzącym się z własnych osiągnięć J. Czajkowskiego Quite a few elements representing “post-cubist »crystal- na Wystawie Światowej w Paryżu w 1925 roku. W obiek- line« style” have survived in the object. A unique orna- cie przetrwało sporo elementów reprezentujących „poku- ment in the villa was a crystalline vault in the hall, un- bistyczny styl »kryształkowy«”. Ozdobą szczególną willi fortunately bricked over after 194525. było sklepienie kryształkowe w holu, niestety zamurowa- An example of the role of suggestive texture of eleva- ne po 1945 roku25. tion giving the impression of decoration dominating over Przykładem roli sugestywnej faktury elewacji wywo- the whole bulk is the edifice of the School of Crafts and łującej wrażenie dominacji dekoracji nad całą bryłą jest Housekeeping (Girls’ Vocational School) in Warsaw. The gmach Szkoły Rzemiosł i Gospodarstwa Domowego first stage of construction was realised in the years 1919– (Szkoła Zawodowa Żeńska) w Warszawie. Pierwszy etap 1926 according to the project by Romuald Gutt, and its budowy zrealizowano w latach 1919–1926 podług projek- extension in the years 1928–1932 was carried out by ar- tu Romualda Gutta, zaś rozbudowę w latach 1928–1932 chitects Tadeusz Majewski and Franciszek Eychorn. przeprowadzili arch. arch. Tadeusz Majewski i Franciszek Analogies to Hamburg School are here almost direct, and Eychorn. Analogie do szkoły hamburskiej są tutaj wręcz Marta Leśniakowska described the whole in the follow- bezpośrednie, a całą rzecz Marta Leśniakowska ujęła ing way: “...cubistically divided bulk with pseudo-tow- w sposób następujący: „…kubistycznie rozczłonkowana ers in corners, topped with attic. The whole of it faced bryła z narożnymi pseudowieżami, zwieńczona attyką. with grey cement brick creating a spatial geometric art Oblicowana w całości szarą cegłą cementową tworzącą deco decoration, inspired by the tradition of brick Goth- przestrzenną, geometryczną dekorację art déco, inspiro- ic associated with expression”26. waną tradycją ceglanego gotyku i powiązaną z ekspresjo- Some selected examples of architecture of interwar nizmem”26. Krakow can be yet another exemplification of coincidence Kolejną egzemplifikacją koincydencji Art Déco i eks- of Art Déco and expressionism. Old European towns in presjonizmu mogą być niektóre wybrane przykłady archi- which architecture accumulated in the course of history, tektury międzywojennego Krakowa. Stare grody europej- still hide many mysteries and riddles in their tissue, even skie, w których architektura nawarstwiała się historycznie, referring to the constructions erected in the 20th century. kryją w swej tkance nadal wiele zagadek i niespodzianek, Although the majority have been registered or recorded nawet w odniesieniu do budownictwa pochodzącego z XX in inventories, still fairly frequently very interesting and wieku. Mimo iż z reguły było i jest przedmiotem rejestracji original objects escaped meticulous attention. Such an bądź inwentaryzacji, nader często uwadze bardziej szcze- obscure but worthy of popularisation object is gółowej umykają obiekty nierzadko bardzo interesujące a residential and service building at 39 Miodowa Street i oryginalne. Takim, mało zbadanym i co najważniejsze, in the Kazimierz district in Krakow. Stylistic definition godnym popularyzacji, jest budynek mieszkalno-usługo- of its architecture has been riddled with problems and wy przy ul. Miodowej 39 na krakowskim Kazimierzu. ambiguities. The registration card (so-called green card) Określenie stylistyczne jego architektury sprawiało nie- kept in the archive of the Voivodeship Monument Con- gdyś, a i dziś sprawia pewne wątpliwości i trudności. Z kar- servator in Krakow, and filed in 1959, informs us that it ty rejestracyjnej (tzw. zielonej) przechowywanej w zbio- was “a new building” erected in 1929. At that time, how- rach Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krako- ever, such notions as: expressionism, Art Déco, or the wie, a wykonanej w 1959 roku, dowiadujemy się, że jest “Krakow school” remaining between “tradition and to „budynek nowy” pochodzący z 1929 roku. W owym avant-garde” – were almost unknown, or at least not used jednak czasie takie pojęcia jak ekspresjonizm, Art Déco by art historians. The breakthrough was made by the bądź też „szkoła krakowska” pozostająca między „tradycją work of Andrzej K. Olszewski, entitled: New form in Polish a awangardą” – były niemal nieznane, a przynajmniej nie- architecture 1900-1925 from 196727, which gave a strong używane przez historyków sztuki. Wyłomu dokonała praca impulse to further research on relations between vari- Andrzeja K. Olszewskiego Nowa forma w architekturze pol- ous currents within architecture during the 1920s and skiej 1900–1925 z 1967 roku27. Dała ona silny impuls dal- 1930s28. However, in Polish art it was still difficult to pre- szym badaniom nad relacjami między rozmaitymi nurta- cisely indicate the boundary between expressionism, Art mi w łonie architektury w latach 20. i 30. ubiegłego stule- Déco or the “symbiosis of classics with the stylisation- cia28. Nadal jednak, przynajmniej na gruncie polskim, trud- decorative manner”29. Such dilemmas are clearly visible no wytyczyć precyzyjnie granice między ekspresjonizmem in the example of monumental works by Jan Koszczyc- a Art Déco bądź też „symbiozy klasyki z manierą styliza- -Witkiewicz in Warsaw30. Another issue is the question

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 23 cyjno-dekoracyjną”29. Dylematy te widać wyraźnie na that has remained unanswered in national literature: przykładzie warszawskich monumentalnych dzieł Jana whether we can at all talk about the existence of expres- Koszczyc-Witkiewicza30. Osobną kwestią jest nierozstrzy- sionism in Polish interwar architecture. The artistic-in- gnięte jak dotąd w literaturze krajowej pytanie, czy w ogóle tellectual movement created in 1917 was initially known możemy mówić o istnieniu ekspresjonizmu w polskiej as the Polish expressionists, but it soon accepted the name architekturze międzywojennej. Wprawdzie powstały of formism and so it is associated with the artistic envi- w 1917 roku ruch artystyczno-intelektualny początkowo ronment. Probably the only architect who constantly nosił nazwę ‘ekspresjoniści polscy’, ale wkrótce przyjął claimed he was a formist was Tadeusz Michejda31, and określenie ‘formizm’ i tak jest kojarzony ze środowiskiem his stand was generally known because the architect pub- plastycznym. Jedynym bodaj architektem, który stale lished a lot. It was different in the case of his colleagues utrzymywał, że jest formistą, był Tadeusz Michejda31. Sta- who created works in the manner similar to German ex- nowisko takie było znane dzięki temu, że architekt ten pressionism, but as far as their stylistic preferences were sporo publikował. Inaczej rzecz ma się w przypadku in- concerned they either kept silent or no material trace of nych jego kolegów, którzy tworzyli prace utrzymane w ma- their views has remained. Wacław Nowakowski, the cre- nierze podobnej do niemieckiego ekspresjonizmu, ale na ator of the service and residential edifice erected in the temat swych stylistycznych upodobań albo się nie wypo- years 1927–1929 for the members of the Insurance Com- wiadali, albo nie ma materialnego śladu ich poglądów. pany for Office Workers (ICOW) in Krakow, located at Wacław Nowakowski, twórca gmachu usługowo-miesz- 8 Inwalidów square (at the junction of H. Sienkiewicza kalnego wzniesionego w latach 1927–1929 dla członków and Pomorska streets), while designing that characteris- Zakładu Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych w Kra- tic edifice so stylistically rare in Polish architecture, did kowie, zlokalizowanego przy pl. Inwalidów 8 (zbieg ulic not formulate, at least in print, any artistic doctrine or H. Sienkiewicza i Pomorskiej) również nie formułował, a preference for one. Still the object is inseparably asso- przynajmniej drukiem, takiej czy inne doktryny artystycz- ciated with an iconic symbol of German expressionism nej bądź do niej przywiązania, projektując ów charaktery- such as Chilehaus in Hamburg, erected by the master of styczny i raczej rzadki stylowo w architekturze polskiej the genre – Fritz Höger, in the years 1921–192532. The gmach. A jednak obiekt ten niezawodnie kojarzy się z iko- object fulfils the same symbolic role as the equally fa- nicznym znakiem niemieckiego ekspresjonizmu, jakim mous skyscraper Chrysler Building in New York, de- jest Chilehaus w Hamburgu, wzniesiony przez mistrza signed and realized in the years 1928–1930 by William gatunku – Fritza Högera, w latach 1921–192532. Obiekt Van Alen33, did for Art Déco architecture. ten pełni tę samą rolę symboliczną, jak dla architektury It is worth noticing, however, that both those sym- Art Déco równie słynny wieżowiec Chrysler Building bols never had any successors. Skyscrapers in Art Déco w Nowym Jorku, zaprojektowany i zrealizowany w latach style (also known as the Skyscraper Style) in the United 1928–1930 przez Williama Van Alena33. States, built both before and after the Chrysler Building, Zważyć wszakże warto, iż oba te symbole nigdy nie never resembled it. Some are of the opinion that this miały swych następców. Zarówno wieżowce w stylu Art brilliant but sole such work of Van Alen is the only ex- Déco (zwanym także Skyscraper Style) w Stanach Zjed- ample of expressionism in the modernist American ar- noczonych, powstałe tak przed Chrysler Building, jak i po chitecture. It was different in the case of Chilehaus rep- nim, nigdy go nie przypominały. Niekiedy spotyka się sta- resenting a gothicising trend of Nordic expressionism. nowisko, że ta znakomita, ale i odosobniona praca Van Although in his subsequent projects Höger returned to Alena jest jedynym przykładem ekspresjonizmu w mo- the verticalism he so generously used in Chilehaus, none dernistycznej architekturze amerykańskiej. Nieco inaczej of the realisations erected later according to his projects rzecz się ma z utrzymanym w gotycyzującym guście nor- had so much expressive power. Next buildings repre- dyckiego ekspresjonizmu Chilehaus. Wprawdzie Höger senting the style of the “Hamburg school” did not pos- wracał w swych kolejnych projektach do hojnie stosowa- ses so much emphasized typical instrumentation of the nego przezeń w Chilehaus wertykalizmu, ale żadna póź- traditional current of German expressionism. Many times niej wzniesiona podług jego projektu realizacja nie miała Höger himself, not abandoning the modus of the corner takiej siły wyrazu. Następne budowle pozostające w ob- in the form of a isosceles triangle doubly indented in re- rębie „szkoły hamburskiej” nie posiadały tak mocno za- lation to the facades which resulted in the shape of the akcentowanego typowego instrumentarium tradycjonal- letter “M” on the plan, gave up verticalism in favour of nego nurtu ekspresjonizmu niemieckiego. Sam zresztą horizontalism in the expression of form and detail. Höger niejednokrotnie, nie porzucając modusu naroża A good example could be the residential area he built in o formie trójkąta równoramiennego podwójnie wciętego the Fuhlsbüttel district in Hamburg, during the years w stosunku do fasad, co w rezultacie w rzucie poziomym 1927–1928. Erich Mendelssohn designed in a similar way daje kształt litery „M”, odstępował od wertykalizmu na but on a smaller scale, though his work differed in al- rzecz horyzontalizmu ekspresji formy i detalu. Przykła- most every respect from Höger’s, which can be exem- dem może być zbudowane przezeń osiedle w dzielnicy plified by a semi-detached house in the Charlottenburg Fuhlsbüttel w Hamburgu, pochodzące z lat 1927–1928. – West End district of Berlin designed by Mendelssohn Na mniejszą skalę projektował budynki różniące się nie- in 192234. mal pod każdym względem od dzieł Högera Erich Men- Traditional current of expressionism was distin- delssohn, czego egzemplifikacją może być zaprojektowa- guished by unique abundance of modernised and cu- ny przez Mendelssohna w 1922 roku bliźniak w berliń- bised forms derived from north-German Gothic. As far skiej dzielnicy Charlottenburg-West End34. as architecture of Krakow is concerned, it is worth pay-

24 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 Tradycyjny nurt ekspresjonizmu wyróżniał się szcze- ing attention to the use of brick as a decorative element, gólnym bogactwem zmodernizowanych i skubizowanych bay windows and ogival windows with triangular gables form zaczerpniętych z północnoniemieckiego gotyku. Zaś (e.g. the edifice of the ICOW). Bay windows in residen- co się tyczy architektury krakowskiej, warto zwrócić uwa- tial buildings were widely used in the architecture of gę na stosowanie cegły jako elementu dekoracyjnego, Upper Silesia in the part which belonged to Germany. wykuszy oraz ostrołukowych okien o trójkątnych szczy- They can also be frequently encountered in Krakow, e.g.: tach (np. gmach ZUPU). Wykusze w budynkach miesz- in the buildings at 21 S. Konarskiego Street, 15a J. Lea kaniowych szeroko stosowano w architekturze na Górnym Street, 4 Pędzichów Street and naturally at 39 Miodowa Śląsku, w tej jego części, która należała do Niemiec. Spo- Street. Among those four examples the object at 39 Mio- tkać je można również często w Krakowie, np. w budyn- dowa Street is singled out by a bay window in the corner kach przy ul. S. Konarskiego 21, ul. J. Lea 15a, ul. Pędzi- of the building which gave it an extremely dynamic and chów 4 i oczywiście przy ul. Miodowej 39. Spośród tych cubist character. And it is worth considering that the form czterech przykładów obiekt przy ul. Miodowej 39 wyróż- of dynamic corners was the basic modus applied by both nia wykusz umieszczony w narożu budynku, nadając mu the architects creating in the style of expressionism, Art niezwykle dynamiczny i kubistyczny charakter. A zauwa- Déco and sometimes by constructivists. That bay win- żyć warto, że forma dynamicznych naroży była podsta- dow and the two located in the front elevation, give this wowym modusem stosowanym przez architektów two- merely three-storey building a decidedly vertical appear- rzących w stylu ekspresjonizmu, Art Déco, a niekiedy ance. On the other hand, the multi-strip, deeply pro- przez konstruktywistów. Wykusz ów oraz dwa znajdujące filed frieze below the window, running at the level of się na elewacji frontowej nadają temu zaledwie trzypię- the first storey gave the building an additional strong trowemu budynkowi wyraz zdecydowanie wertykalny. horizontal accent. Following his western colleagues, its Natomiast biegnący na poziomie pierwszej kondygnacji creator skillfully combined in one masterpiece two spe- podokienny, wielopasmowy, głęboko profilowany fryz cific means of expression characteristic for the all-Eu- nadaje budowli dodatkowy mocny horyzontalny akcent. ropean trend of non-avant-garde modernist architec- Jej twórca szalenie udatnie, wzorem swoich zachodnich ture. The author of the described object was Józef kolegów, połączył w jednym dziele dwa specyficzne środki Kryłowski, an obscure architect though apparently rel- wyrazu charakterystyczne dla ogólnoeuropejskiego nurtu atively popular in his time35. He was the author of two nieawangardowej architektury modernistycznej. Autorem villas at Parkowa Street erected in the “belle quartier” omawianego obiektu jest Józef Kryłowski, architekt ra- or the “mini garden – city” (the concept which was ac- czej mało znany, ale w swoim czasie zdaje się dość wzię- cepted at the turn of the centuries) in the Podgórze dis- ty35. Był on bowiem autorem wzniesionych w „belle qu- trict in Krakow. The first villa at no 9, designed in the artier” albo „minimieście-ogrodzie” (koncepcji, która przy- historical and eclectic manner, was realised in 1896, the jęła się na przełomie stuleci) w krakowskiej dzielnicy Pod- other at no 7 – in the Secession style – Kryłowski built górze, dwu willi przy ul. Parkowej. Pierwszą pod nr 9, in the years 1906–1907. utrzymaną w manierze historyczno-eklektycznej, zreali- The building at the junction of 39 Miodowa Street zował w roku 1896, drugą natomiast, pod nr 7 – w stylu and 1 Szeroka Street designed by J. Kryłowski is not only secesyjnym, Kryłowski zbudował w latach 1906–1907. an example of significant artistic development of the ar- Zaprojektowany przez J. Kryłowskiego budynek chitect but also, what is more important, a small but u zbiegu ul. Miodowej 39 i ul. Szerokiej 1 jest nie tylko strong and vital link binding common national and west przykładem znamiennego rozwoju artystycznego archi- European experiences in the process of architectural ev- tekta, ale również, co ważniejsze, niewielkim wprawdzie, olution during the first half of the 20th century and, sur- lecz silnym i ważnym ogniwem łączącym wspólne do- prisingly almost identical results. One could hope that świadczenia, krajowe i zachodnioeuropejskie, w procesie not only interwar architecture of Krakow could provide ewolucji architektury pierwszej połowy XX wieku i za- numerous precious examples to prove it36. skakująco niemal identycznych rezultatów. Sądzić wolno, że nie tylko międzywojenna architektura Krakowa dostar- czyć może, na dowód tego, jeszcze wiele cennych przy- kładów36.

1 Tołłoczko Z., Architektura i społeczeństwo. Przegląd zagadnień bu- 2 Zawada A., Dwudziestolecie literackie, Wrocław 1996; Huml I., Po- downictwa i urbanistyki w Niemczech od około roku 1850 do około lish Art Déco. The Style of Regained Independence (the 1920’s), [w:] roku 2000. Od późnoromantycznego historyzmu do późnego socmo- Niedzica Seminars, VI, The Art of the 1920’s in Poland, Bohemia, dernizmu, Kraków 2005, s. 166 in.; Hautmann H. i R., Die Ge- Slovakia and Hungary, October 19-20, 1989, Cracow 1991, s. 11- meindebauten des Roten Wien 1919–1934, Wien 1980; Tołłoczko 20; Mori G., Tamara Łempicka, Paryż 1930-1938, Warszawa 2003. Z., Nowa forma w architekturze łotewskiej i jej filiacje na przełomie 3 Mori G., ibidem; Nie tylko Art. Deco. Art. Deco and More, Kra- XIX i XX wieku na przykładzie Rygi / New form In Latvian architec- ków 2007. ture, and affiliations At the turn of the 19th and the 20th century, on the 4 Meysztowicz J., Czas przeszły dokonany. Wspomnienia ze służby example of Riga, Wiadomości Konserwatorskie / Conservation w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w latach 1932–1939, Wro- News, 27/2010, s.11-20. cław 1989.

Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011 25 5 Na rogu świata i nieskończoności. Wspomnienia o Franciszku Fisze- 24 Sieradzka A., Art Déco w Europie i w Polsce, Warszawa 1996, s. 138; rze. Zebrał i opracował R. Loth, Warszawa 1985, s. 261 i n. Tołłoczko Z., Różne oblicza amerykańskiej art. Deco. Sztuka sa- 6 Ibidem, s. 145. kralna, Hybryda, Pismo Artystyczno-Literackie Stowarzysze- 7 Ibidem, s. 29, 42, 144, 152, 228. nia Twórczego POLART, nr 12/2008, s. 39-46. 8 Davies N., Boże igrzysko, t. 2, Kraków 1992, s. 536; Krzyszto- 25 Leśniakowska M., op.cit., s. 106-107, 51. fowicz-Kozakowska S., Wstęp [w:] Art Déco w Polsce, Art Déco 26 Ibidem, s. 37148. in Poland, Katalog wystawy, Catalogue of the exhibition, Mu- 27 Olszewski A.K., Nowa forma…, op.cit., passim; Dranka M., Toł- zeum Narodowe w Krakowi maj – wrzesień 1993, Kraków łoczko Z., Zapomniany krakowski przykład ekspresyjnego dekoracjo- 1993, s. 7-14. nizmu w architekturze modernistycznej, Archiwolta 4/2004, s. 38-39. 9 Sieradzka A., Art Déco w Polsce, [w:] Cabanne P., Encyklopedia 28 Olszewski A.K., ibidem; Żychowska J.M., Między tradycją Art Déco, Warszawa 2002, s. 182-206; Tołłoczko Z., Zig-Zag a awangardą. Problem stylu w architekturze Krakowa lat międzywo- Moderne czyli o estetycznym logo art déco, Hybryda, Pismo Arty- jennych, Kraków 1991; Sieradzka A., Art. Déco w Europie i w Pol- styczno-Literackie Stowarzyszenia Twórczego POLART, nr13/ sce, Warszawa 1996; Tołłoczko Z., Architektura perennis. Szkice 2009, s. 57-61. z historii nieawangardowej architektury nowoczesnej pierwszej połowy 10 Olszewski A.K., Nowa forma w architekturze polskiej 1900–1925. XX wieku (Ekspresjonizm-Art Déco-Neolasycyzm), Kraków 1999; Teoria i praktyka, Wrocław – Warszawa – Kraków 1967, s. 127- Tołłoczko Z.i T., In horto latericio. Rozprawy z dziejów architekto- 130. nicznych szkół amsterdamskiej i hamburskiej, Kraków 2000. 11 Chrzanowski T., Sztuka w Polsce od I do III Rzeczypospolitej. Za- 29 Olszewski A.K., op.cit., s. 159. rys dziejów, Warszawa 1998, s. 407, 408. 30 Leśniakowska M., Architekt Jan Koszczyc Witkiewicz (1881-1958) 12 Miłobędzki A., Architektura ziem Polski. Rozdział europejskiego i budowanie w jego czasach, Warszawa 1998, s. 12 i n., 104 i n. dziedzictwa. The Architecture of Poland, A Chapter of the European 31 Stachura E., Architektura Tadeusza Michejdy w pejzażu dwudzie- Heritage, Kraków – Cracow 1994, s. 112-114. stolecia międzywojennego, Kwartalnik Architektury i Urbanisty- 13 Stachura E., Architektura Tadeusza Michejdy w pejzażu dwudzie- ki, t. XXXV, z. 3-4, 1990, s. 185-194; Tołłoczko Z., Ze studiów stolecia międzywojennego, Kwartalnik Architektury i Urbanisty- nad historią międzywojennej architektury Górnego Śląska. Część I. ki, t. XXXV, z. 3–4, 1990, s. 185-194; Zwolińska K., Malicki Z., Katowicki skyscraperstyle a Art Déco jako styl odzyskanej niepodległo- Mały słownik terminów plastycznych, Warszawa 1990, s. 86. ści, Czasopismo Techniczne, z. 1, 2002, s. 157-196. 14 Zwolińska K., Malicki Z., ibidem. 32 Olszewski A.K., op.cit., s. 159; Marszałek A., Bembenek M., 15 Ibidem. Wokół placu Inwalidów, Kraków 2009, s. 40-41; Zroja B., Myślik 16 Leśniakowska M., Architektura w Warszawie. Lata 1918–1939, K., Nieznany portret Krakowa, Kraków 2010, s. 171-174. Warszawa 2002, s. 45, 44. 33 Icons of Architecture the 20th Century, S. Thiel-Siling (ed.), Mu- 17 Olszewski A.K., Nowa forma..., op.cit., s. 154. nich – London – New York 1998; Bucciarelli P., Fritz Höger. 18 Woźnicki S., Architektura, Sztuka i Praca, 1928, nr 17–20, s. 54, Hanseatischer Baumeister 1877-1949, Berlin – Kreuzberg 1992; (cyt. za:) A.K. Olszewski, op.cit., s. 155. Schmidt J.N., William Van Alen. Das Chrysler Building. Die In- 19 Warchałowski J., Polska sztuka dekoracyjna, Warszawa szenierung eines Wolkenkratzers, Frankfurt am Main 1995. MCMXXVIII, s. 35, (cyt. za:) A.K. Olszewski, op.cit., s. 147. 34 Tołłoczko Z., Architectura…, op.cit., s. 35-62; Tołłoczko Z. i T., 20 Olszewski A.K., ibidem. In horto…, op.cit., s. 45-68; Sharp D., Modern Architecture and 21 Ibidem, s. 148. expressionism, London 1966, s.120 i n. 22 Buch J., A Century of Architecture in the Netherlands 1880/1990, 35 Archiwum Państwowe w Krakowie, Dz. VIII, L. s. 218, F. 610. Amsterdam 1994, s. 172 i n.; Cabanne P., op.cit., s. 116 in. 36 Kraków międzywojenny. Materiały sesji naukowej z okazji Dni 23 Czerner O., Competing Ideas in Polish Architecture, [w:] East Eu- Krakowa w roku 1985, M. Małecki (red.), Kraków 1988; Toł- ropean Modernism. Architecture in Czechoslovakia, Hungary and Po- łoczko Z., Nowatorstwo czy epigonizm? Kilka uwag na marginesie land between the Wars 1919–1939, W. Leśniakowski (ed.), V. Šla- polskiego półmodernizmu lat 20. i 30. XX wieku [w:] 50 lat architek- peta, J. Macsai, J. Bonta, O. Czerner, New York 1996, s, 181- tury i urbanistyki w Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 2002, s. 121- 202; Czerner O., Formalne kierunki w polskiej architekturze (lat 124; Żychowska M.J., Krakowskie rozważania o modernizmie i je- 1918–1939), [w:] idem, Architektury istnienie i zachowanie – z szu- go lokalnych korzeniach [w:] 50 lat…, op.cit., s. 125-127. flady Profesora, Wrocław 2004, s. 70.

Streszczenie Abstract

Część druga niniejszego opracowania poświęcona jest The second part of this study is devoted to the coin- koincydencji stylowych relacji pomiędzy Art Déco i eks- cidence of stylistic relations between Art Déco and ex- presjonizmem. Przedstawia źródła powstania jednego pressionism. It presents the sources of origin of both i drugiego stylu, które występują równolegle w czasie i czę- styles, which occurred parallel in time and frequently sto „zapożyczają” od siebie detale architektoniczne, co – ‘borrowed’ architectonic details from each other – which bywa – utrudnia niezmiernie ich klasyfikację. W artykule sometimes may have made their classification extremely zaprezentowano szereg obiektów wzniesionych w wielu difficult. The article presents several objects found in krajach, wydobywając ich cechy charakterystyczne oraz many countries, emphasising their characteristic features szeroko dokumentując źródła ich powstania. Część druga and thoroughly documenting their origin. The second artykułu dotyczy również architektury międzywojenne- part of the article concerns also the architecture of inter- go Krakowa ze szczególnym uwzględnieniem niektórych war Krakow with particular stress on selected issues of problemów ekspresyjnego dekoracjonizmu. expressive decorationism.

26 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 29/2011