Gmina Sterdyń Od Czasów Najdawniejszych
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
GMINA STERDYŃ OD CZASÓW NAJDAWNIEJSZYCH Publikacja Informacyjna o Gminie Sterdyń Sterdyń 2012 Zdjęcia pochodzą ze zbiorów prywatnych opracowanie i tekst: Zespół redakcyny W publikacji wykorzystano wywiady z mieszkańcami Gminy Sterdyń Druk i oprawa: Drukarnia Iwonex, Ujrzanów 289, 08-110 Siedlce tel. 25 633 33 10, e-mail: [email protected], www.iwonex.com.pl Nakład 500 szt. Publikacja fi nansowana. Sterdyń 2012 Słowo wstępne Do rąk czytelników oddajemy publikację, której pomysłodawcą jest obecny Wójt Gminy Sterdyń Czesław Marian Zalewski. Inicjatywa napisania tej książki zrodziła się z chęci utrwalenia w zwartej formie bezcennych wiadomości o historii, ludziach, obyczajach, życiu codziennym i świątecznym po- szczególnych wiosek naszej gminy. Temat podjęli zaproszeni do pracy współautorzy, którzy z rosnącym zapałem zbierali materiały do kolejnych rozdziałów. Wiadomości dostarczały istniejące opracowania historyczne, dotyczące tych te- renów oraz mieszkańcy poszczególnych wsi. Bez mieszkańców zebranie cennych informacji byłoby po prostu niemożliwe. Dlatego też ser- decznie dziękujemy naszym rozmówcom za poświęcony czas, serdeczność i zaangażowanie, z któ- rymi przywoływali z pamięci czasy odległe i często już zapominane a interesujące i piękne. Publi- kowane zdjęcia również pochodzą z prywatnych zbiorów. Być może nasza praca zainspiruje lokalnych patriotów do podejmowania kolejnych ciekawych prób utrwalania przeszłości i teraźniejszości naszych Małych Ojczyzn, aby znane przysłowie „Cudze chwa- licie, swego nie znacie” w odniesieniu do naszej gminy straciło aktualność. Życzymy miłej lektury i ciekawych osobistych odkryć. Zespół autorów 3 RYS HISTORYCZNY CZASÓW NAJDAWNIEJSZYCH WSI PARAFII STERDYŃSKIEJ (Matejki, Stelągi, Paulinów, Dzięcioły, Kiełpiniec, Kuczaby, Stare Mursy i Nowe Mursy, Ratyniec Nowy, Stary Ratyniec, Zaleś, Golanki, Grądy, Chądzyń, Białobrzegi, Szwejki, Lebiedzie) MATEJKI Wieś w gminie Sterdyń, położona na wzniesieniu, wśród łąk i lasów, w bliskiej odległości od rzeki Bug, w sąsiedztwie jeziora, które ciągnie się do rzeki Cetyni. Obecnie liczy 43 mieszkańców, 22 kobiety i 21 mężczyzn. Mieszkańcy wsi trudnią się rolnictwem. Na temat dziejów tej miejscowości, jak również jej mieszkańców niewiele można znaleźć materiałów. Najstarsza wzmianka o wsi Matejki pochodzi z 1664 r. „W 1664 r. Jakub i Maksymilian Franciszek Ossolińscy po bezpotomnej śmierci Piotra Iwanowskiego, brata ich matki Barbary, otrzymali dobra Sterdyń: ….. Matejki„. 1 Według informacji mieszkańców przed II wojną światową we wsi Matejki rósł ogromnych rozmia- rów dąb. W jego wielkim pniu gospodarz trzymał stado owiec. Wizerunek dębu widnieje na banknocie Banku Polskiego z dn. 9 listopada 1934 r. o nominale 100 złotych. Banknot był własnością Stanisława Turosa zamieszkałego w Matejkach. STELĄGI Wieś położona bardzo bliskiej odległości od Sterdyni, wzdłuż rzeki Buczynka. Obecnie liczy 158 mieszkańców. Stelągi (dawniej też Stylągi). O najstarszych mieszkańcach tej wsi nie posiadamy zbyt wielu infor- macji. W 1458 r. pojawił się dwukrotnie w sądzie drohickim Jakub Steląg. 1 Grzegorz Ryżewski /red./, Sokołów Podlaski Dzieje miasta i okolic, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku, Białystok-Sokołów Podlaski 2006 r., s.444 i 445 5 W 1474 r. występował Marcin Steląg, w 1480 r. Jan Steląg, a w 1481 r. Michał zwany Wrzosek ze Steląg. Stelągowie wspólnie z Blochami wystawili w 1528 r. do popisu wojskowego 2 konie. Później używali oni nazwiska Stelągowski (lub Stylągowski). Według wywodu szlachectwa z 1688 r. byli herbu Prus I. 2 PAULINÓW Początki powstania miejscowości są trudne do ustalenia. W pierwszym okresie istnienia Paulinów był to folwark wchodzący w skład majątku ziemskiego Sterdyń. W spisie właścicieli ziemskich sporzą- dzanym w 1800 r. przez zaborców Paulinów nie fi guruje jako miejscowość, wchodząca w skład majątku Stanisława Ossolińskiego. 3 Oznacza to, że jeszcze w tym okresie nie istniał. Folwark Paulinów, jak głosi tradycja, powstał za czasów Ludwika Górskiego, a jego nazwa pochodzi od imienia jego żony – Pauliny z hr. Krasińskich. 4 Ludwik Górski w 1854 r. w Paulinowie wybudował gorzelnię z łaźnią (z basenem ciepłej i zimnej wody) przeznaczoną dla służby folwarcznej, dbał bowiem o warunki zdrowotne swojej służby. W 1885 r. folwark Paulinów posiadał powierzchnię 343 ha.5 W folwarku Paulinów, oprócz gorzelni, była cegielnia. DZIĘCIOŁY Nazwa wsi Dzięcioły bierze swój początek od dawnych jej właścicieli. „Do Kiszków należały w XVI wieku także Dzięcioły. W drugiej połowie XV wieku była to jesz- cze odrębna osada należąca do szlachty o przydomku Dzięcioł. Jednym z nich był Jan Dzięcioł wy- stępujący w aktach sądowych drohickich. W 1464 r. zastawił część dziedzictwa w Sterdyni Janowi Chądzyńskiemu. W 1476 występował w sądzie ze Stanisławem Jakimowskim, a w 1483 sprzedał swe dobra Maciejowi z Wygonowa. W 1485 r. zastawił sad i gródź w Dzięciołach Katarzynie Piotraszkowej z Ceranowa. W 1505 r. bracia Dzięciołowi - Szczepan, Piotr i Jakub zastawili połowę swego dziedzictwa Wieś Dzięcioły Bliższe 1910 r 2 Grzegorz Ryżewski (red.), Sokołów Podlaski Dzieje miasta i okolic, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków w Białymstoku, Białystok-Sokołów Podlaski 2006 r., s. 152. 3 Ryżewski G.(red.); Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic; Białystok – Sokołów Podlaski; Urząd Miasta Sokołów Podlaski, s. 339 -340 4 Oleszcuk J.; Życie i działalność Ludwika Górskiego. Materiały z sesji popularno – naukowej; Towarzystwo Miłośników Ziemi Sterdyńskiej, 2003, s. 3 i 9 5 Ryżewski G.(red.); Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic; Białystok – Sokołów Podlaski; Urząd Miasta Sokołów Podlaski, s. 6 Dzięcioły Dalsze 1912 r. w Dzięciołach Maciejowi Chądzyńskiemu, Piotrowi Dzięciołowi, Michałowi i Abrahamowi Dzięcio- łom. Dobra te później wykupili Chądzyńscy, a część Kiszkowie i zostały one przyłączone do ich dworu w Sterdyni”.6 KIEŁPINIEC Pierwsze wzmianki o Kiełpińcu pochodzą z roku 1469. Jego właściciele – Rusini Hohoł, Oniszym, Procz i Mikuła Lebiedziowie dokonali zamiany z Piotrem Strumiłłą starostą drohickim i za dziedzic- two Kiełpiniec, wzięli od niego łąki w Białobrzegach, ponieważ doznawali krzywd od swych sąsiadów Mazowszan i nie mogli się sami obronić. W XVI wieku Kiełpiniec należał do włości sterdyńskiej Kisz- ków i liczył włók osiadłych dziewięć. Spis właścicieli ziemskich z 1800 roku jako właściciela Kiełpińca Bliższego i Dalszego podaje Ossolińskiego.7 Najwcześniejsze zapiski dotyczące Kiełpińca w księgach parafi alnych w Sterdyni pochodzą z roku 1619. Są to księgi chrztów i ślubów, w których wymienione są nazwiska funkcjonujące w okolicy do chwili obecnej. Słownik geografi czny Królestwa Polskiego mówi: „Kiełpiniec albo Kiełpienice, wieś i folwark; po- wiat Sokołowski, gmina i parafi a Sterdyń; w 1827 roku było tu 31dm 265mk, obecnie (1883 r.) 37dm 370mk i 1075mr obszaru. Dobra Kiełpińca składają się z folwarków: Przewóz Nurski z attynencją Kieł- piniec i wsi: Kiełpiniec, Przewóz Nurski, Kiezie, Białobrzegi. Bug przepływa stroną północną ...” W połowie XIX w. dobra ziemskie Kiełpiniec należały do możnej rodziny ziemiańskiej Lefe- vre. Konkretnie zaś do Romualda i Michała Lefevre. W księgach parafi alnych oraz we wspomnie- niach mieszkańców pojawia się nazwisko ostatniego właściciela folwarku w Kiełpińcu Micha- ła Lefevre, który zmarł w 1855 r. rozdając w testamencie część ziemi najuboższym mieszkańcom Kiełpińca i Białobrzeg. W pamięci mieszkańców zachował się jako dobry pan, przyjaciel ludzi, kochany przez wszystkich. Zmarł, według opowieści, w trakcie epidemii cholery, zaraziwszy się od chorych, których odwiedzał w ich domach. Jego pomnik wykuty w piaskowcu do dzisiaj moż- na oglądać na cmentarzu parafi alnym. Znajduje się on po lewej stronie głównej alei, w środ- ku cmentarza. Z każdej z czterech ścian pomnika w cztery strony świata spogląda głowa ludzka. 6 Ryżewski G.(red.); Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, Sokołów Podlaski 2006 7 Ryżewski G.(red.); Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, Sokołów Podlaski 2006 7 Pomnik Michała Lefevre Napis na tablicy głosi: Przyjaciele i sąsiedzi dla uczczenia pamięci Michała Lefevre w dniu 7 września 1855 r, przedwcze- śnie zmarłego pomnik ten wznieśli wdzięczni mieszkańcy Kiełpińca. Z tamtych czasów pozostały tylko zapomniane, nieoznaczone, zbiorowe mogiły ludzi zmarłych na cholerę i dwuramienny krzyż na końcu wioski, prawdopodobnie z 1866 roku. Trudno powiedzieć skąd tak francuskie nazwisko pojawiło się na naszym terenie. Może był to skutek przemarszu w 1811 i od- wrotu w 1813 roku „traktem napoleońskim „ wielkiej armii Napoleona? Czy wspomniani właściciele majątku Kiełpiniec to potomkowie żołnierza francuskiego? „Kiełpiniec z przyległościami szacowano wtedy na przeszło 30 tys. rubli, co świadczyło o tym, że nie był to mały majątek, ale też i nie największy spośród lokalnych, nadbużańskich dóbr ziemiańskich. Sterdyń hrabiów Krasińskich warta była 137 tys. rubli. W drugiej połowie XIX wieku Kiełpiniec znalazł się w rękach rodziny Skarżyńskich, a wydzielony zapewne wcześniej z tych dóbr mająteczek zwany Zagórzem był już od dłuższego czasu własnością Średnickich. Około 1870 roku dobra Kiełpiniec składały się m.in. z folwarków w Kiełpińcu, Przewozie Nurskim, Białobrzegach i Kieziach oraz innych drobniejszych osad. Już wtedy w wyniku carskiego uwłaszczenia stopniowo majątek malał. Do folwarku Kiełpiniec