Zaścianki I Królewszczyzny
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Zaścianki i królewszczyzny Struktura własności ziemskiej w województwie podlaskim w drugiej połowie XVI! wieku PRACE BIAŁOSTOCKIEGO TOWARZYSTWA NAUKOWEGO NR38 Białostockie Towarzystwo Naukowe ANNA LASZUK Zaścianki i królewszczyzny Struktura własności ziemskiej w województwie podlaskim w drugiej połowie XVll wieku Wydawnictwo Instytutu Historii PAN Warszawa 1998 Projekt okładki Dariusz Górski Redakcja i korekta Jacek Adamczyk Łamanie Dariusz Górski Indeks zestawiła Anna Laszuk Na okładce wykorzystano fragment kopii mapy K. Pertheesa ze zbiorów Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie © Copyright by Anna Laszuk and Białostockie Towarzystwo Naukowe Printed in Poland ISBN 83-907455-5-0 Tytuł dotowany przez Komitet Badań Naukowych Wydawnictwo Instytutu Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa Wydanie I Warszawa 1998 Wstęp Przedmiotem niniejszego opracowania jest województwo podlaskie, po wstałe w XVI w. na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nie dotyczy więc ono całej krainy historyczno-geograficznej jaką jest Podlasie. O regio nie tym mówi się w literaturze historycznej od dawna, brak jest jednak opra cowań syntetycznych, które pokazałyby całość zagadnień dotyczących tego województwa w epoce nowożytnej. Wiele prac przyczynkarskich powięk szyło do tej pory zakres wiedzy na temat dziejów poszczególnych jego miast czy regionów, na temat gospodarki i społeczeństwa. Prace te dotyczą głów nie XVI i XVIII stulecia. Poniższy zarys struktury administracyjnej, parafial nej, osadniczej, a głównie własnościowej ukazywać będzie stan z początku lat siedemdziesiątych XVII wieku, w miarę potrzeb cofając się w przeszłość lub wybiegając w przyszłość. Województwo podlaskie powstało w 1513 r. na ziemiach pogranicznych, od średniowiecza będących terenem walk pomiędzy władcami polskimi i rus kimi1. Składało się ono pierwotnie z ziem: bielskiej, brzeskiej, drohickiej, kamienieckiej, kobryńskiej i mielnickiej. Na początku przeżywało trudności - wakowała obsada urzędu wojewody. W 1520 r. Zygmunt I potwierdził utworzeniewojewó dztwa i ta data przyjmowana była do niedawna powszech nie za początek województwa podlaskiego2• Jego granice przez długi czas nie były dokładnie wytyczone i zmieniały się. Wytyczanie granicy między dobrami rajgrodzka-goniądzkimi Radziwił- 1 W. Jarmolik, Poczqtki województwa podlaskiego, „Podlasie", cz. 2, Białystok 1988, s. 15; Urzędnicy podlascy s. 13; W. Pałucki, Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koro nie do schyłku XVI w„ Warszawa 1962, s. 273 podaje rok 1514 jako datę utworzenia woje wództwa. 2 Por. S. Zajączkowski, Najdawniejsze osadnictwo polskie na Podlasiu, RDSiG, t. 5, 1936, s. 13; Słownik historii Polski, Warszawa 1973, s. 606. 6 Wstęp łów a królewszczyznami w ziemi grodzieńskiej w 1536 r. przesunęło znacz nie granicę Podlasia na wschód3• W 1540 r. rozgraniczano powiat tykociń ski, o co „wielkie processa i kłótnie między Mazowszem to iest ziemią łom żyńską i wiską z dobrami tykocińskimi - tak przed tym jako i po tym toczyły się"4• W 1566 r. granice dóbr i powiatów zostały zaakceptowane jako gra nice województwa5• W tym roku przeprowadzono na Litwie reformę admi nistracyjną, na skutek której doszło do podziału Podlasia. Dotychczasowe ziemie: brzeska, kamieniecka i kobryńska stały się trzonem nowego woje wództwa brzesko-litewskiego. W skład województwa podlaskiego nadal wchodziły ziemie: bielska, drohicka i mielnicka. Na tle innych województw Wielkiego Księstwa Litewskiego Podlasie wyróżniało się odrębną strukturą osadniczą, etniczną oraz przywilejami ziem skimi, które były bliższe Koronie niż Litwie6• Stosunkowo wcześnie wpro wadzono na jego obszarze polskie prawo sądowe. Stąd „dawno upragniona wieść o przyłączeniu Podlasia do Państwa Polskiego"7, przyniesiona przez posłów powracających z sejmu 1569 r., spotkała się z aprobatą mieszkań ców województwa8• Mimo faktu, że akt inkorporacji zakreślał dość dokładnie granicę Korony i Litwy oraz teren samego województwa podlaskiego, spory graniczne trwały jeszcze przez cały wiek XVII9· I praktycznie jedynie na pograniczu powiatu tykocińskiego i ziemi grodzieńskiej obyło się bez większych kontrowersji. Z po zostałymi sąsiadami - Mazowszem, Prusami, województwem brzesko-litewskim i lubelskim - wciąż dochodziło do zatargów. Kolejne komisje królewskie i grupy sąsiedzkie usiłowały je rozstrzygnąć, ale bez ostatecznego rezultatu. Przynależ ność tzw.traktu wohyńsko-łomaskiego nie doczekała się ustawowego rozstrzy gnięcia, choć w praktyce włączony on został do województwa brzesko-litew skiego. Międzyrzec i przyległe dobra przysądzono Podlasiu dopiero w 1616 r.10 3 J. Kloza, J. Maroszek, Dzieje Goniqdza w 450 rocznicę praw miejskich, Białystok-Go niądz 1997, s. 23, 80, mapa 4. 4 AGAD, Kapicjana, 77, plik I, s. 3. 5 J. Jakubowski, Przykład zmienności granic administracyjnych na Litwie w wieku XVI, „Ateneum Wileńskie'', t. X, 1935, s. 161-164; Urzędnicy podlascy, s. 9. 6 Pamiętniki historyczne, wyd. L. Hubert, t. I, Warszawa 1861, s. 59 i n.; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia państwa i prawa polskiego, Warszawa 1985, s. 169. 7J. Ochmański, Litewska granica etniczna na wschodzie od epoki plemiennej do XVI wie ku, Poznań 1981, s. 69-70. 8 l.T. Baranowski, Podlasie w przededniu Unii Lubelskiej, PH, t. VII, 1908, s. 74. 9 A. Wilkiewicz-Wawrzyńczyk, Spory graniczne polsko-litewskie w XVI-XVII w., Wilno 1938, s. 179-197. Por. J. Sokólska, Województwo podlaskie w XVI-XVIII wieku, „Podlasie", cz. 2, Białystok 1988, s. 21-23. 10 O. Halecki, Przyłqczenie Podlasia, Wołynia i Kijowszczyzny do Korony w roku 1569, Kraków 1915, s. 230. Wstęp 7 Rok później senatorowie i szlachta województwa brzesko-litewskiego złoży li skargę na komisarzy wytyczających granicę, iż zabrali im kilka tysięcy włók, m.in. Rososz, Kozierady i Międzyrzec od dawna należące do Litwy11. Przy należność terytorialna tego skrawka była sporna praktycznie przez cały czas od unii lubelskiej do rozbiorów. Co jakiś czas powoływano kolejne komisje do wytyczenia granicy, jednak nigdy przedsięwzięcie to nie doszło do skutku. Na mapach z tamtej epoki granica między województwami nie jest wyraźnie po prowadzona, a parafia rososka raz umieszczana jest w Koronie, innym znowu razem na Litwie12• Ostatecznie włość horodyska i rososka, jak wskazują XVII -wieczne źródła, przyłączone zostały do województwa podlaskiego, chociaż były one otoczone ziemiami litewskimi. Dzieje Podlasia, w tym osadnictwa i własności ziemskiej, były już przed miotem niejednej pracy. Pierwsze fundamentalne dzieło przygotował Alek sander Jabłonowski, którego ustalenia statystyczne, osadnicze i demografi czne na stałe weszły do literatury historycznej13• Opublikowane i opracowane przez niego rejestry poborowe z drugiej połowy XVI w. były podstawą wie lu następnych badań. Za najważniejsze z nich należy uznać prace Jerzego Ochmańskiego dotyczące struktury własności ziemskiej oraz liczby ludności w XVI w. 14 Osadnictwo na terenach pogranicznych przyciągało uwagę nie tylko polskich historyków15• Największy wkład do podniesienia stanu wie dzy wniosły badania Jerzego Wiśniewskiego, które szczegółowo pokazywa ły proces kolonizacji16• Dzieje poszczególnych osad, zwłaszcza miast, też były 11 Belorussija w epochu feodalizma, t. 1, Minsk 1959, s. 175-176. 12 AGAD, Zb iór Kartograficzny, nr AK 98, Mapa szczególna wo jewództwa podlaskiego zrządzona z innych wielu map miejscowych tak dawniej, jak i świeżo odrysowanych tudzież go ścińcowych i niewątpliwych wiadomości - wszystko według reguł geograficznych i obser wacji astronomicznych przez Karola de Perthee's pułkownika i geografa J.K. Mci, 1795. S. Alexandrowicz, Rozwój kartografii Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, Poznań 1989, mapa nr 19: ]. Nieprzecki, Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego, Norymberga 1749. 13 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. VI, cz. 1-3, Warszawa 1908-1909. 14 J. Ochmański, Struktura feudalnej własności ziemskiej na Podlasiu w XVI w„ „Acta Bałtico-Slavica", t. I, 1964, s. 157-163. 15 W. Conze, Agrarverfassung und Bevolkerung in Litauen und Weissrussland, Le ipzig 1940. 16 J. Wiśniewski, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko-rusko-litewskim od końca XN do połowy XVI! w„ „Acta Bałtico-Slavica", t. 1, 1964, s. 115-135; tenże, Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII w. [w :] Studia i materiały do dziejów Poje zierza Augustowskiego, Białystok 1967, s. 13-294; tenże, Dzieje osadnictwa w powiecie gra jewskim do połowy XVII w„ [w :] Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t. I, Warszawa 1975, s. 9-252; tenże, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, geneza, rozwój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne, „A cta Bałtico-Slavica'', t. 11, 1977, s. 7-80. 8 Wstęp przedmiotem zainteresowania badaczy17• Również w wielu opracowaniach o szerszym, nie tylko regionalnym znaczeniu, powracają podlaskie miasta bądź jako przykłady pewnych tendencji rozwojowych, bądź jako elementy sieci miejskiej w Koronie18• Znacznie mniej pisano o osadnictwie wiejskim i zagadnienie to było podejmowane głównie przy opracowaniu dziejów re gionalnych 19. Większość opracowań przekrojowych dotyczy jednak XVI lub XVIII wieku. Do tej pory brak jest map przedstawiających granice i sieć osadniczą województwa w kolejnych etapach dziejów, mimo że jego położenie i ob szar były już omawiane20• Najdokładniejsza mapa historyczna pochodzi z 1795, jest jednak o stulecie późniejsza od epoki omawianej w tej pracy21• Z map wykonanych przez współczesnych historyków na największą