Ədəbiyyat Məcmuəsi

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTU

ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ

NİZAMİ ADINA ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN

Ə S Ə R L Ə R İ

XXVII cild

Bakı – Elm və təhsil – 2016

1 Baş redaktor

İsa HƏBİBBƏYLİ AMEA-nın həqiqi üzvü

Redaksiya heyəti:

Teymur KƏRİMLİ – AMEA-nın həqiqi üzvü Məhərrəm QASIMLI – filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Məmməd ƏLİYEV – filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Əliyar SƏFƏRLİ – AMEA-nın müxbir üzvü Şirindil ALIŞANLI – filologiya üzrə elmlər doktoru, professor İmamverdi HƏMİDOV – filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Nüşabə ARASLI – filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Teymur ƏHMƏDOV – filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Zaman ƏSGƏRLİ – filologiya üzrə elmlər doktoru Bədirxan ƏHMƏDOV (məsul katib) – filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Asif RÜSTƏMLİ – filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Tehran ƏLİŞANOĞLU – filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Nikpur CABBARLI – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Eşqanə BABAYEVA – filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mehparə AXUNDOVA

Ədəbiyyat məcmuəsi (Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Əsərləri), XXVII c., Bakı, “Elm və təhsil”, 2016. – 330 s.

“Ədəbiyyat məcmuəsi” jurnalı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyasının “Azərbaycan Respublikasında dissertasiyaların əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən elmi nəşrlərin siyahısı”na daxildir (filologiya elmləri üzrə).

Müəllif hüquqları qorunur. Jurnal 1946-cı ildən nəşr olunur.

ISSN 2409-5257

2 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

İsa HƏBİBBƏYLİ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik [email protected]

HEYDƏR ƏLİYEVİN DÖVLƏTÇİLİK TƏLİMİNDƏ AZƏRBAYCANÇILIQ

Açar sözlər: Ümummilli Lider, Heydər Əliyev, azərbaycançılıq, dövlətçilik ideyası, milli istiqlal düşüncəsi Key words: National Leader, Heydar Aliyev, Azerbaijanism, the idea of state, thinking of national independence Ключевые слова: Общенациональный Лидер, Гейдар Алиев, азербай- джанизм, идея государственности, идея национальной независимости

Məlum olduğu kimi, ilk insan birliklərinin formalaşdığı yaşayış məskənlərindən biri hesab edilən Azərbaycan həm də qədim dövlət- çilik ənənələrinə malik olan bir ölkədir. Bundan başqa, Azərbaycanda mütəfəkkir düşüncəsinin, siyasi və ədəbi təfəkkürün izləri də çox dərindir. Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyev bö- yük tarixi keçmişi, möhkəm milli əsasları, geniş siyasi və ədəbi dün- yagörüşü olan qədim və inkişaf etmiş bir xalqın çoxəsrlik və çoxcəhətli ənənələrinin meydana çıxardığı qüdrətli dövlət xadimidir. Əsrlər boyu Azərbaycanda baş vermiş ictimai-siyasi dəyişik- liklər, ərazi bütövlüyü və milli müəyyənlik uğrunda aparılmış mübari- zələr, region ölkələri ilə münasibətlər, idrak işığında keçilmiş çox- əsrlik yollar ədəbiyyatın, elmin, maarifçiliyin, incəsənətin mötəbər si- malarını yetirdiyi kimi, böyük siyasətin də görkəmli yaradıcılarını ərsəyə gətirməli idi. Heydər Əliyev Azərbaycanın çoxəsrlik ictimai- siyasi təfəkkürünü formalaşdırıb XX əsrdə meydana çıxardığı gör- kəmli dövlət xadimidir. Fikrimizcə, Heydər Əliyev – Azərbaycanın Nizami Gəncəvidən və Bəhmənyardan, Atabəylərdən və Səfəvilərdən, Məhəmməd Füzulidən, Mirzə Fətəli Axundzadədən, Cəlil Məmməd-

3 quluzadədən, Hüseyn Caviddən Üzeyir Hacıbəyliyə qədər keçdiyi şərəfli və məsuliyyətli tarixi yolun qanunauyğun məntiqi nəticəsi kimi dünyaya gəlmiş möhtəşəm parlaq simadır. Dünya miqyaslı Heydər Əliyev, hər şeydən qabaq, Azərbaycan hadisəsidir. O, çoxəsrlik tarixi və böyük ənənələri olan Azərbaycanın ölkəmizə və xalqımıza, bütövlükdə bəşəriyyətə bəxş etdiyi nadir tarixi şəxsiyyətdir. Geniş dünyagörüşə malik olan görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin çoxcəhətli fəaliyyətində milli və bəşəri dəyərlər vəhdətdə cəmləşmişdir. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin dövlətçilik təlimində azər- baycançılıq əsas, aparıcı yer tutur. O, azərbaycançılığı mənsub olduğu xalqın ən ali keyfiyyətlərini özündə birləşdirən siyasi-ideoloji və ümummilli dəyər olmaqla bərabər, həm də bəşəri düşüncəni zəngin- ləşdirən, yüksək mənada insanlığa xidmət edən özünəməxsusluq kimi qəbul etmişdir. Heydər Əliyev ölkəmizdə çoxəsrlik azərbaycançılıq ideallarını milli dövlətçilik ideologiyası səviyyəsinə qaldıran ümum- milli liderdir. Ölkəmizdə ictimai və ədəbi fikirdə vətən və xalq anlayışının tarixi çox qədim olsa da, azərbaycançılıq məfkurəsinin meydana gəlməsi XIX əsrdən etibarən mövcud olmuşdur. Ölkəmizin ədəbiyyatı və mətbuatı Azərbaycan ölkəsi, Azərbaycan dili, azər- baycanlı, Azərbaycan milləti anlayışlarını XX əsrin əvvəllərində daha da qüvvətləndirmişdir. Müstəqil dövlətçilik ideyası da həmin dövrdə qüvvətlənmiş, ədəbi düşüncədən siyasi təfəkkürə qədər yüksəlmiş və dərinləşmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti məhz qüvvətli və davamlı milli idealların işığında meydana çıxmışdır. Lakin Azər- baycan Xalq Cümhuriyyətinin ömrü qısa olduğu üçün azərbaycançılıq müstəqil dövlətin ümummilli ideologiyası səviyyəsinə gəlib çata bilməmişdi. Sovet hakimiyyəti illərində isə hakim kommunist ideolo- giyası azərbaycançılığı arxa plana keçirmiş, bunun əvəzinə ən yaxşı halda vətənpərvərlik ideyası ədəbiyyatda yaradılmışdır. Məhz Ümummilli Lider Heydər Əliyev yaşadığı dövrün siyasi quruluşunun sərt qadağalarına baxmayaraq, azərbaycançılıq anlayı- şının geniş müstəvidə baxışlar sistemini formalaşdırmışdır. Heydər Əliyevin simasında tariximizdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan məsələsinə dövlət səviyyəsində kompleks şəkildə yanaşılmış, problemə ardıcıl siyasi münasibət bəslənilmiş və konkret nəticələr əldə olunmuşdur. Azərbaycançılığın dövlət ideologiyası səviyyəsində formalaşdırılması və təsdiq edilməsi, qəbul olunması Heydər Əliyevin müstəqil dövlət- çilik uğrunda mübarizəsinin əsas ana xətlərindən birini təşkil edir. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev azərbaycançılıq siyasətini 4 özünün çoxcəhətli fəaliyyətinin bütün mərhələlərində əsas kimi götürmüş, bu ideologiyanın xalqın milli şüurunda və dövlətçilik təfək- küründə inkişaf etdirilib möhkəmləndirilməsi işini həyatının mənası- na, siyasətinin əsas hərəkətverici qüvvəsinə çevirmişdir. Məhz Heydər Əliyevin çoxcəhətli və ardıcıl siyasəti sayəsində azərbaycançılıq ictimai-ədəbi mühitdə ümummilli hərəkat, siyasi müstəvidə dövlət ideologiyası mahiyyəti qazanmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, çoxillik siyasi fəaliyyətinin bütün dövrlərində tarixin verdiyi şansların, yarat- dığı imkanların hamısında Heydər Əliyev özünü Azərbaycana həsr etmiş, Azərbaycan idealı uğrunda daim mübarizə aparmışdır. Hələ Azərbaycan SSR Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə başçılıq etdiyi illərdən və sovet hakimiyyəti zamanı ölkəmizə rəhbərliyinin birinci dövründə böyük gələcək ümidi ilə milli dövlətçilik naminə həyata keçirdiyi genişmiqyaslı siyasi-ideoloji, iqtisadi-mədəni, ədəbi-tarixi tədbirlər sonrakı mərhələdə qazanılmış dövlət müstəqilliyinin möh- kəm təməlini, etibarlı bünövrəsini təşkil etmişdir. Məlum olduğu kimi, orta əsrlərdə Səfəvilərin hakimiyyəti illərində azərbaycançılıq amili dövlət siyasətinin bütün istiqamətlərini deyil, müəyyən sahələrini əhatə edə bilmişdi. Azərbaycan xanlıqları dövründə də ölkə parça- landığı üçün vahid milli siyasətin həyata keçirilməsi mümkün olma- mışdı. Çar Rusiyası Azərbaycanı işğal etdikdən sonra ölkədə ümumi maarifçilik sahəsində müəyyən irəliləyişlər olsa da, siyasi proseslərdə azərbaycançılıq pərdə arxasına keçirilmiş, milli faktorların imperiya maraqlarının içərisində əridilməsi siyasəti ön plana çəkilmişdir. Analoji siyasət Sovetlər İttifaqı tərəfindən də eyni dərəcədə, hətta bir qədər də şiddətlə və “ustalıqla” gündəmdə saxlanılmışdır. Bütün bunlara əsasən qətiyyətlə demək olar ki, Azərbaycanın çoxəsrlik tari- xində Heydər Əliyev qədər uzun müddət və ardıcıl şəkildə azər- baycançılıq siyasəti ilə məşğul olan ikinci bir dövlət xadimi olma- mışdır. Azərbaycan SSR-in Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin rəh- bərliyindəki fəaliyyətini də nəzərə alsaq, demək olar ki, Heydər Əliyev qırx ildən artıq bir dövrdə azərbaycançılıq ideyası ilə dövlət işi səviyyəsində məşğul olmuşdur. Sovetlər İttifaqının rəhbərliyi ilə anlaşıqlı münasibətlər qurmağı bacarmış Heydər Əliyevin Azərbay- canı geridə qalmış aqrar respublikadan hərtərəfli inkişaf etmiş ölkəyə çevirməsi mühüm tarixi hadisədir. Eyni zamanda, Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyinin birinci dövründə, konkret olaraq 1978-ci ildə Azərbaycan dilini ölkəmizin konstitusiyasına dövlət dili kimi daxil etdirməyə nail olması da misilsiz tarixi hadisələrdən biridir. Nəzərə almaq lazımdır ki, həmin dövrdə nəinki Orta Asiya respublika- 5 larında, heç Siyasi Büroda böyük təmsilçiləri olan Ukraynada da xalqın dili dövlət dili səviyyəsinə çatdırıla bilməmişdi. Buna görə də Sovetlər İttifaqında vahid beynəlmiləlçilik prinsiplərinin həyata keçirildiyi bir zamanda Azərbaycan dilinin rəsmi olaraq dövlət dili kimi qəbul olunması çoxəsrlik dövlətçilik tariximizin nadir hadisə- sidir. Azərbaycan dilinin sovet hakimiyyəti dövründə dövlət dili statusu qazanması Azərbaycan Respublikasının gələcək müstəqilliyinin mühüm təminatlarından biri idi. Bu hadisə Heydər Əliyevin dövlət xadimi olaraq hələ sovet hakimiyyəti illərindəki azərbaycançılıq idealının açıq və parlaq təzahürü, böyük qələbəsi idi. Bu yolla Heydər Əliyev keçmiş sovet rejimi dövründə bütün çətinliklərə baxmayaraq, ölkəmizdə milli istiqlal düşüncəsinin əsaslarını formalaşdırmaq kimi məsuliyyətli və şərəfli bir vəzifəni böyük ustalıqla həyata keçirmişdir. Bundan başqa, Sovetlər ölkəsi ilə münasibətləri tərs gələn milli istiqlalçıların – Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, akademik Ziya Bünyadovun, xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun, böyük vətəndaş alim Abbas Zamanovun, xalq şairləri Bəxtiyar Vahabzadənin, Xəlil Rzanın və başqalarının böyük dayağı ölkə rəhbəri Heydər Əliyev olmuşdu. İndi Azərbaycan Respublikasının keçən əsrin yetmiş-səksəninci illərində baş verən əsas siyasi-iqtisadi, elmi-mədəni hadisələri yenidən təhlil edilərkən görünən və görünməyən bütün proseslərin alt qatında, fəlsəfəsində, mahiyyətində millilik amilinin, müstəqillik düşüncəsinin, milli dövlətçilik təfəkkürünün varlığını, mövcudluğunu çox aydın surətdə görmək olur. Lakin ən böyük dahilik çətin ideoloji məhdudiy- yətlər mühitində həmin prosesləri yaşayıb-hazırlayıb həyata keçirər- kən böyük gələcəyi görmək istedadına malik olmaqdan ibarət idi. Bu mənada Heydər Əliyev dövlətçilikdə qeyri-adi müdriklik və uzaq- görənlik istedadına malik olan qüdrətli liderdir. Bu böyük dövlət xadiminin müdriklik və uzaqgörənliyinin hərəkətverici qüvvəsi Vətənə, xalqa, doğma torpağa sonsuz inam və məhəbbətdən, sınaqlardan çıx- mış böyük siyasi təcrübədən yoğrulmuşdur. Heydər Əliyev keçdiyi çətin və şərəfli yolla Sovetlər İttifaqında beynəlmiləlçi ideologiyanın sərt dövlətçilik prinsipi kimi qəbul edildiyi dövrlərdə vətənpərvər dövlət xadimi olub, Kremlin zirvəsinə qədər yüksəlməyin mümkün- lüyünü sübut etmişdir. Azərbaycanda Sovetlər İttifaqının ən sərt dövr- lərində Heydər Əliyevin özünəməxsus bir siyasətlə azərbaycançılıq istiqamətində həyata keçirdiyi böyük tədbirlər gələcək dövlət müstə- qilliyinin təməllərinə çevrilmişdir. Bütün bunlara görə Heydər Əliyev üçün uzaqgörən bir dövlət xadimi olaraq çökmüş sovet ideologiya- sından yeni müstəqil dövlətçilik siyasətinə keçmək çətinlik yarada 6 bilməmişdir. Keçmiş sovet dövlətinin mərkəzdəki və respublikalar- dakı rəhbərlərinin bir çoxlarının adları dağılmış imperiya ilə birlikdə arxivə getdiyi halda, Heydər Əliyevin portretləri milli azadlıq hərə- katının bayraqları ilə birlikdə meydanlarda yüksəklərə qaldırılırdı. Deməli, Azərbaycanda xalq hərəkatı, milli azadlıq mübarizəsi böyük dövlət xadimi Heydər Əliyevin böyük azərbaycançılıq ideallarından keçib gəlmişdi. Bu mənada Sovetlər İttifaqı dağıldıqdan sonra müstə- qillik qazanmış gənc respublikaların demək olar ki, mütləq əksəriy- yətinin rəhbərlərindən fərqli olaraq Heydər Əliyev və ümumiyyətlə Azərbaycan xüsusi bir “keçid dövrü” yaşamamışdır. Əksinə, Azərbay- can üçün Heydər Əliyev epoxasının birinci mərhələsi sovet sosialist sistemindən müstəqil dövlətçilik erasına keçid dövrü xarakteri daşı- mışdır. Milli ideologiyanın formalaşdırılması baxımından digər keç- miş sovet respublikalarının müstəqilliyin ilk illərində üzləşdikləri çə- tinlikləri uzaqgörən dövlət xadimi Heydər Əliyevin apardığı məqsəd- yönlü siyasət sayəsində Azərbaycan xalqı müstəqil dövlətçiliyi qaza- nana qədər yaşamışdı. Xalqın tələbi ilə yenidən rəhbərliyə qayıdan Heydər Əliyevin qüdrətinin işığında Azərbaycanda keçid prosesləri sürətlə getmiş, zaman etibarilə qısa bir müddətdən sonra ölkəmizdə müstəqil dövlət quruculuğu öz təbii, qanunauyğun məcrasına salın- mışdır. Məhz buna görədir ki, Azərbaycan müstəqillik qazanmış keç- miş sovet respublikaları ilə müqayisədə milli ideologiya baxımından bir mərhələ qabaqdadır. Azərbaycanın müstəqillik dövrünün vəzifələrini də görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev dönmədən, qətiyyətlə həyata keçir- mişdir. Cəmiyyət həyatında bütün sahələr üzrə dövlət idarəçiliyinin genişmiqyaslı islahatlarını apararaq yenidən qurmaq işinin baş memarı Heydər Əliyev oldu. Məktəb islahatları da, torpaq islahatları da, geniş mənada cəmiyyəti yeniləşdirməyin, möhkəmləndirməyin təməl prin- sipləri də Heydər Əliyev tərəfindən qətiyyətlə həyata keçirilmişdir. Heydər Əliyev keçmiş sovet hakimiyyəti ilə yeni müstəqil dövlətçilik anlayışı arasında elə bir möhkəm sədd yaratdı ki, daha heç kəsdə bir daha geriyə qayıtmağa cürət və cəsarət qalmadı. Uzaqdan-yaxından Azərbaycanı parçalamaq niyyətində olanlar da Heydər Əliyevə dərin- dən inam bəsləyən və onun ətrafında sıx birləşən xalqın bütövlüyünün qarşısında geri çəkilməyə məcbur oldular. Çox mürəkkəb ictimai- siyasi şəraitdə çevriliş cəhdləri, separatçılıq meyilləri ilə çıxış edən hərbi müxalifətlə demokratik müxalifəti bir-birindən ayıraraq, özgə dəyirmanların daşını fırlatmağa can atanların arxlarını kəsməklə Heydər Əliyev müstəqil hüquqi dövlətin çarxının dünyəvi prinsiplər 7 əsasında ahəngdar işləməsini təmin etməyi bacarmışdır. Görkəmli dövlət xadiminin Naxçıvan Muxtar Respublikasındakı fəaliyyəti dövrü Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğunun laboratoriyası funksiya- sını daşımışdır. Bu məsuliyyətli və şərəfli illər Azərbaycan dövlət- çiliyinin çətin və zəruri sınaq mərhələsi idi. Naxçıvan Ali Məclisinin Sədri kimi Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikasında qəbul etdiyi tarixi qərarlar o zamankı Azərbaycan rəhbərliyi üçün “yolve- rilməz hallar” səviyyəsində anlaşılsa da, xalqımız tərəfindən ölkənin gələcəyinə, müstəqilliyin yaşadılacağına böyük ümidlər kimi qəbul edilmişdi. Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan dövlətinin rəhbərliyinə vətənpərvər Azərbaycan xalqının arzularının və ümidlərinin dalğa- sında gəlmişdi. Dünya ictimaiyyəti, beynəlxalq təşkilatlar Azərbay- canı rəsmi və ya qeyri-rəsmi olaraq tanımamışdan çox qabaq Heydər Əliyevi tanıdıqları üçün qısa müddətdə ölkəni də tanımalı oldular və Azərbaycan dünya birliyində öz yerini tuta bildi. Bu mənada Naxçıvan – möhtəşəm Heydər Əliyev abidəsinin pyedestalı, Bakı – böyük baş meydanı, bütövlükdə Azərbaycan isə onun əzəmətli heykəlidir. Heydər Əliyev ölkəmizin bütün hüdudlarını əhatə edən Azərbaycan xəritəsidir. Yaxud da Heydər Əliyev dünya xəritəsində Azərbaycanın nadir kompasıdır. Azərbaycanın yerini göstərmək üçün Heydər Əliyevi tanımaq yetərli idi. Bütün bunlara görə azərbaycançılıq ideologiyası Azərbaycan tarixinə Heydər Əliyevin dövlətçilik təlimi kimi daxil olmuşdur. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin inkişaf etdi- rilməsi təliminin möhkəm əsasları da Heydər Əliyev tərəfindən yara- dılmışdır. Azərbaycanda milli birlik və həmrəylik ideyasının həyata ke- çirilməsi də azərbaycançılıq idealına xidmətin ifadəsidir. Azərbaycan dili anlayışı kimi, Heydər Əliyevin kəşfi olan Azərbaycan xalqı anlayışının da ölkəmizdə bərqərar olması müstəqil dövlətin daxili sabitliyinin təmin edilməsinə, tolerantlıq mühitinin formalaşdırılma- sına xidmət edir. Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olan Azərbaycan xalqı anlayışı azərbaycançılıq prinsiplərinin ölkəmizdəki bütün etnik qruplar tərəfindən vahid prinsip kimi qəbul edilməsinə imkan yaradan müdrik bir dövlətçilik təlimidir. Dünya azərbaycanlıları anlayışı da Azərbaycanın çoxəsrlik dövlət siyasətində Heydər Əliyevin adı ilə bağlı olan mühüm xidmətlərdən biridir. Sovet hakimiyyəti illərində mövcud rejimin yaratdığı çətinliklərə baxmayaraq, məhdud şəkildə olsa da, dünya azərbaycanlıları ilə yaradılan əlaqələrin cığırları dövlət müstəqilliyinin ilk illərindən etibarən genişləndirilmiş, yeni əlaqələr yaradılmış, dünya azərbaycanlılarının birliyinə və həmrəyliyinə doğru 8 böyük addımlar atılmışdır. Bu baxımdan Naxçıvan Muxtar Respub- likası Ali Məclisinin Sədri vəzifəsində işləyərkən görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin “31 dekabr Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik və Birlik günü haqqında” imzaladığı 16 dekabr 1991-ci il tarixli qərar son yüzillikdə dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan həmvətənlərimizin varlığını təsdiq edən və onlarla əlaqələrin zəruri- liyini dövlət səviyyəsində rəsmiləşdirən ilk mühüm qərar kimi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu, dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinin dövlət tərəfindən verilmiş birinci bəyannaməsi idi. “Dünya Azərbay- canlılarının Həmrəylik və Birlik günü haqqında”kı qərar muxtar respublika Ali Məclisi tərəfindən verilsə də, bütövlükdə Azərbay- canda, geniş mənada dünyada soydaşlarımız, həmvətənlərimiz ara- sında geniş əks-səda doğurmuşdur. Beləliklə, dünya azərbaycanlıla- rının hər ilin 31 dekabrında Yer kürəsinin müxtəlif qitələrində qeyd etdikləri həmrəylik günü həmvətənlərimizin Azərbaycan Respublika- sının dövlət müstəqilliyinin daha da möhkəmləndirilməsi uğrunda səylərinin birləşdirilməsinə, ölkəmizin reallıqlarının beynəlxalq aləm- də yayılmasına geniş meydan açan dövlət əhəmiyyətli proqram statusu qazanmışdır. Ölkəmizdə 2001, 2006 və 2012-ci illərdə dünya azərbaycanlı- larının qurultaylarının keçirilməsi də möhtəşəm siyasi-tarixi hadisə- lərdir. Ulu öndərə məxsus “Dünya azərbaycanlılarının bir vətəni var, bu – Azərbaycandır” kəlamı müasir dövrün azərbaycançılıq təliminin siyasi-ideoloji əsasını təşkil edir. Dünya azərbaycanlılarının birinci qurultayında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin tarixi nitqi azərbaycançılıq məfkurəsinin siyasi manifestidir. Heydər Əliyevin azərbaycançılıq təlimi dünya azərbaycanlılarını tarixi vətən və vahid ideologiya ətrafında birləşdirir. Bundan başqa, Heydər Əliyevin 5 iyul 2002-ci il tarixli fərmanı ilə Xarici Ölkələrdə yaşayan Azərbaycanlılarla iş üzrə Dövlət Komitəsinin, yaradılması dünya azərbaycanlılarının diaspor fəaliyyətinin təşkilinin milli dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırıldığına sübutdur. Azərbaycan diasporunun forma- laşması və inkişafı sahəsində qazanılan nailiyyətlər məhz həyata ke- çirilən həmin siyasətin bəhrələridir. Azərbaycanın xarici siyasətinin uğurla həyata keçirilməsində dünya ölkələrindəki diaspor təşkilatları- mızın səmərəli fəaliyyəti atılmış addımların uzaqgörənliyini bir daha təsdiq edir. Heydər Əliyevin müdrik siyasəti azərbaycançılığı ölkə sərhədlərindən dünya birliyi səviyyəsinə çatdırmışdır. Azərbaycançılıq dünyada yaşayan bütün azərbaycanlıların birliyinin və həmrəyliyinin ideologiyasıdır. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev ölkə miqya- 9 sında və dünya azərbaycanlıları müstəvisində azərbaycançılığın ən uca zirvələrini fəth etmişdir. Sözün obrazlı mənasında Heydər Əliyev dünyada azərbaycançılığın rəmzinə çevrilmişdir. Hazırda Azərbaycan Respublikasında Heydər Əliyevin müstəqil dövlətçilik təlimi, azərbaycançılıq ideologiyası dünyada dəyişən və inkişaf edən reallıqlarla, zənginləşən yeni proseslərlə birlikdə ölkə- mizdə yaradıcı şəkildə ardıcıl olaraq həyata keçirilir. Beləliklə, möh- kəm bünövrələr, böyük sütunlar üzərində yeni və möhtəşəm Azər- baycan qurulur. Ölkəmizin Prezidenti İlham Əliyevin çoxcəhətli, məq- sədyönlü və yorulmaz fəaliyyəti, dövlətçilik işinə çoxaspektli düşü- nülmüş yanaşmaları, analitik təfəkkürü, müdrik siyasəti, dərin dü- şüncəsi ilə müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin yeni epoxası for- malaşır. Artıq hər kəsə yaxşı məlumdur ki, ulu öndər Heydər Əliyevin dövlətçilik təliminə uyğun olaraq milli mənafenin, dövlətçilik maraq- larının daim üstün tutulması Prezident İlham Əliyev siyasətinin təməl prinsipidir. Dövlət rəhbəri İlham Əliyevin siyasətində ən müxtəlif mövqelərdən, fərqli bucaqlardan ifadə olunan siyasi yanaşmaların hamısı azərbaycançılıq fəlsəfəsində, Azərbaycanın inkişafı naminə aparılan qlobal işlərdə tamamlanır. Azərbaycançılıq bu böyük və müd- rik siyasətin cövhərini təşkil edir. İlham Əliyev XXI əsrdə müstəqil Azərbaycanın yeni siyasətinin əsaslarını müəyyən edən, təzə istiqa- mətlər açan, yol göstərən görkəmli siyasi liderdir. Dövlət başçısında bu tip yüksək siyasətçi məharətinin olması müstəqil ölkənin inkişa- fının və xalqın xoşbəxt həyatının böyük təminatıdır. Bu mənada yeni tarixi epoxada məhz İlham Əliyev kimi böyük siyasətlə yüksək idarəçiliyi özündə cəmləşdirən görkəmli bir dövlət xadiminin və mahir siyasətçinin Azərbaycana rəhbərlik etməsi ölkənin və xalqın tarixi şansıdır. Görkəmli dövlət xadimi, Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin milli, müstəqil dövlətçilik təlimi, sınaqlardan çıxmış bu siyasi kurs Prezident İlham Əliyevin çoxcəhətli fəaliyyətinin strategiyasını təşkil edir. Heydər Əliyev siyasi kursu – Azərbaycan dövlətinin ümummilli inkişaf strategiyasının nəzəri- ideoloji əsaslarından ibarətdir. Heydər Əliyev təlimi – ölkəmizin və xalqımızın dirçəliş və tərəqqi yolunun uzunmüddətli proqramıdır. Heydər Əliyev fəlsəfəsi - Azərbaycan idealının ölkənin çoxcəhətli inkişafında özünütəsdiqinin dialektikasından ibarətdir. Ölkə Prezidenti İlham Əliyev Heydər Əliyev siyasi kursuna dərin, birmənalı sədaqətində, ikincisi isə həmin sınaqlardan çıxmış siyasi kursu 10 qətiyyətlə, dönmədən, ardıcıllıqla və yaradıcılıqla həyata keçirməkdə fərqli, üstün imkanlara və böyük potensiala, qeyri-adi enerjiyə və istedada malikdir. Böyük sürətlə yeniləşən Bakı şəhəri, Azərbaycan iqtisadiyyatı, həyata keçirilən möhtəşəm layihələr – Bakı-Tbilisi- Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərləri, Bakı-Tbilisi-Qars- Naxçıvan dəmir yolu, Şimal-Cənub dəhlizi hər gün müasirləşən Azərbaycan cəmiyyəti məhz Heydər Əliyev siyasi kursunun yaradıcı şəkildə, ardıcıllıqla davam etdirilməsinin real bəhrələri, sanballı töhfələridir. Prezident İlham Əliyev Ulu Öndər Heydər Əliyevin siyasi təli- mini yeni dövrün və müasir Azərbaycanın reallıqları ilə daha da zənginləşdirən görkəmli siyasi xadimdir. Ümummilli Lider Heydər Əliyevdən sonrakı tarixi mərhələnin meydana çıxardığı siyasi-ictimai reallıqlar, iqtisadi-hərbi proseslər, ideoloji-etnik problemlər mövcud siyasi kursun işığında hadisələrin və gedişatların yenidən dəyərləndi- rilməsini tələb etdiyi məqamlarda Prezident İlham Əliyev istənilən məsələyə yaradıcı münasibət bəsləməyi, yeni müstəvidən yanaşmağı müvəffəqiyyətlə həyata keçirir. Bu mənada İlham Əliyev daim inki- şafda olan, yeniləşib zənginləşən Heydər Əliyevçi siyasi təlimin, yeni dövlətçilik nəzəriyyəsinin yaradıcısıdır. İlham Əliyev – mövcud siyasi kursun inkişaf edən yeni epoxa ilə şərtlənən yeni dövrünün lideri səviyyəsində görkəmli təmsilçisidir. İlham Əliyev – Azərbaycanın sınanılmış yolu olan Heydər Əliyev yolunun böyük magistrallardakı qüdrətli sükançısıdır. Məhz İlham Əliyev yeni dünya düzənində Azərbaycana baş ucalığı gətirən, ölkəmizi daimi irəli aparan böyük siyasətçidir. Azərbaycanın yeni tarixi epoxadakı müasir həyatı, qazanılan möhtəşəm nailiyyətlər Prezident İlham Əliyevin yorulmaz fəaliyyətinin nəticəsidir. Bakının tez-tez keçirilən genişmiqyaslı böyük və əhəmiyyətli tədbirlərə layiqincə ev sahibliyi etməsi də Azərbaycanın dünyada söz sahibinə çevrilməsinin real göstəricilərin- dəndir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Sivilizasiyalar Alyansının VII Qlobal Forumunun Bakıda yüksək səviyyədə təşkili və keçirilməsi Azərbaycanın yeni tarixi dövrdə Yer kürəsinin böyük çağırış və məqsədlərinin dünyadakı əsas mərkəzlərindən biri olduğunu nümayiş etdirir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Sivili- zasiyalar Alyansının Qlobal Forumundakı tarixi nitqi geniş mənada sivilizasiya anlayışının müasir konsepsiyasının parlaq ifadəsidir. “İnklüziv cəmiyyətlərdə birgəyaşayışı: çağırış və məqsəd” mövzusuna həsr edilmiş ilin ən böyük forumunun ən mühüm, əsaslı, müasir real- lıqlara hesablanmış və gələcəyə ünvanlanmış nitqini bəyan edən 11 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti həm də XXI əsrin müdrik və uzaqgörən dövlət liderlərindən biri olduğunu nümayiş etdirmişdir: “Bizim aramızda bölüşdürəcəyimiz heç nə yoxdur. Hamımız eyni planetdə yaşayırıq. Bütün xalqlar sülh, əmin-amanlıq və təhlükəsizlik şəraitində yaşamağı, ailələrini qorumağı, övladlarını böyütməyi arzu- layır. Bütün dinlər eyni dəyərləri – insanlıq, mərhəmət, həmrəylik və sülhü təbliğ edir. Bu gün dünyanın tələb etdiyi səylərimizin birləş- dirilməsidir. Bugünkü toplantı, bu forum multikulturalizm ideyasının beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən güclü dəstəklənməsinin aydın gös- təricisidir”. Tarixə “Bakı prosesi”, “Bakı bəyannaməsi” kimi daxil olmuş beynəlxalq sənədlərin və çağırışların Azərbaycanda baş ver- məsi Prezident İlham Əliyevin məqsədyönlü siyasətinin böyük təntə- nəsidir. Məhz dövlət səviyyəsində meydana çıxan belə addımlar Azər- baycanın Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının üzvü statusunda fəaliyyət göstərməsinin, beynəlxalq miqyaslı qərar- lara imza atmaq, dünyaya müraciətlə bəyanatlar səsləndirmək haqqı qazanmasının, Sivilizasiyalar Alyansının Qlobal Forumunun Bakıda keçirilməsinin əsasına çevrilmişdir. Bütün bunlar Prezident İlham Əliyevin timsalında inanılmış, sınaqlardan çıxmış Heydər Əliyev siyasi kursunun ardıcıllıqla, qətiyyətlə, yaradıcılıqla davam etdirilmə- sinin nələrə qadir olduğunun, ölkəmizi hansı səviyyəyə gətirib çatdıra biləcəyinin gerçək təzahürləridir. Beynəlxalq aləmdə böyük nüfuz qazanmış İlham Əliyev dünyanın qəbul etdiyi Azərbaycan adlı möh- təşəm əsərin yaradıcısıdır. Eyni zamanda həm də dünyada söz sahibi olan, qəbul edilmiş liderlərdən biridir. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin azərbaycançılıq təli- mində millətlərarası münasibətlərin tənzimlənməsi və inkişaf etdiril- məsi məsələləri xüsusi yer tutur. Azərbaycan çoxmillətli dövlət olduğu üçün millətlərarası münasibətlərin tənzimlənməsi ölkədə əsas məsələlərdən biri idi. Millətlərarası münasibətləri tənzimləmədən öl- kədə milli birliyə, vətəndaş həmrəyliyinə nail olmaq mümkün deyildi. Bu mənada Heydər Əliyev üçün millətlərarası münasibətlər məsələsi azərbaycançılığın üzvi tərkib hissəsi olmuşdur. Ulu öndər geniş mə- nada ölkəmizdə azərbaycançılıq ideyasını həyata keçirərək daha da möhkəmləndirmək üçün millətlərarası münasibətlərin tənzimlənməsi və inkişaf etdirilməsi işinə dövlət siyasətinin tərkib hissəsi kimi xüsusi diqqətlə yanaşmışdır. Sovet hakimiyyəti illərində ölkədə yaşayan müxtəlif xalqların nümayəndələri üçün bərabər iş və təhsil şəraiti yaradılmışdır. Bundan başqa, müstəqillik dövründə Azərbaycanda 12 mövcud olan ayrı-ayrı dinlərin daşıyıcılarına dövlət səviyyəsində eyni münasibət bəslənilmişdir. Ulu öndər islam dini ilə yanaşı ayrı-ayrı dinlərə aid ibadət və inanc yerlərinin qorunub saxlanılmasına şərait yaratmış, həmin məbədgahlar təmir və ya bərpa edilərək xalqın istifadəsinə vermişdir. Beləliklə, ölkəmizdə yaşayan yəhudilər, udilər, ingiloylar, talışlar, ləzgilər və başqa millətlərin nümayəndələri özlərini Azərbaycanda çox rahat hiss etmiş, buranı özlərinə əbədi vətən seçmişlər. Bu yolla Heydər Əliyevin azərbaycançılığın üzvi tərkib hissəsi kimi inkişaf etdirdiyi millətlərarası münasibətlər zəminində XX əsr boyu Azərbaycanda nəinki heç bir xoşagəlməz hadisə baş verməmiş, hətta ayrı-ayrı xalqların münasibətləri qohumluq səviy- yəsində daha da möhkəmlənmişdir. Bütün bunlar Heydər Əliyevin çoxmillətli cəmiyyətdə apardığı ardıcıl millətlərarası münasibətlər siyasətinin uğurlu nəticələridir. Ölkəmizdə bütün sahələrdə olduğu kimi, azərbaycançılıq, millətlərarası münasibətlər dinlərarası dialoq və tolerantlıq sahəsində də görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin açdığı yollar, formalaşdırdığı ənənələr, müəyyən etdiyi istiqamət müs- təqilliyin yeni tarixi epoxasında da yaradıcı şəkildə, ardıcıllıqla davam və inkişaf etdirilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin böyük qətiyyətlə həyata keçirdiyi azərbaycançılıq siyasəti əslində Heydər Əliyev təlimi ilə üst-üstə düşür və bir-birini tamam- layır. Azərbaycançılıq Heydər Əliyevçiliyin başlıca məzmununu və fəlsəfəsini tam şəkildə əks etdirir. Azərbaycan Respublikasının Pre- zidenti İlham Əliyevin apardığı Heydər Əliyevçilik – azərbaycançılıq siyasətinin vəhdətdə, üzvi əlaqədə nəzərə alınmasını, birlikdə dərindən və əsaslı şəkildə qavranılmasını əhatə edir. Bundan başqa, cəmiyyət hadisələrinə yaradıcılıqla yanaşan Prezident İlham Əliyev azərbay- cançılıq – Heydər Əliyev təlimini daim yeni ideyalarla, zəruri müddəalarla zənginləşdirərək daha da inkişaf etdirir. Bu mənada dövlət başçısının həyata keçirdiyi genişmiqyaslı və məqsədyönlü azərbaycançılıq – Heydər Əliyevçilik siyasəti müasir dünyanın və yeni Azərbaycanın reallıqları, çağırışları ilə daha da zənginləşdirilərək inkişaf etdirilmiş müasir təlimdir. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin azərbaycançılığın üzvi tərkib hissəsi kimi həyata keçirdiyi millətlərarası münasibətlər siyasətinin müstəqillik illərinin sonrakı mərhələsində multikulturalizm siyasəti səviyyəsində təbliğ edilməsinə və daha da inkişaf etdiril- məsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Azərbaycanda vətəndaş həmrəyli- yinin daha da möhkəmləndirilməsinə və inkişafına xidmət edən multikulturalizm siyasəti ölkəmizdə yaşayan ayrı-ayrı xalqların möh- 13 kəm birgəyaşayışının təmin edilməsində mühüm rol oynayır. Azər- baycanda məskunlaşmış bütün xalqlar üçün yaradılmış bərabər şərait bizdə normal və ahəngdar çoxmillətli cəmiyyətin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bundan başqa, Ulu Öndər Heydər Əliyevin təlimində xüsusi əhəmiyyətə malik yer tutan dinlərarası dialoq siyasəti müasir dövrdə daha da inkişaf etdirilərək tolerantlıq səviyyəsinə çatdırılmışdır. Dinlərarası dialoqun yaradıcılıqla inkişaf etdirilməsinin davamı kimi formalaşmış tolerantlıq siyasəti hazırkı mərhələdə Azərbaycan Res- publikasının Prezidenti İlham Əliyevin azərbaycançılıq təlimində əsas müddəalardan biri kimi mühüm yer tutur. Tolerantlıq – dini dözüm- lülük müstəqil Azərbaycan dövlətinin yeni tarixi mərhələdəki dövlət siyasətinin ana maddələrindən biridir. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına görə, ölkəmizdə dinin dövlətdən ayrı olmasına baxmayaraq, dinlərarası münasibətlər dövlət səviyyəsində vahid qaydada tənzimlənir. Müxtəlif dinlərin daşıyıcıları olan şəxslər, ailələr, icma- lar, qurumlar arasında dostluq, əməkdaşlıq, mehriban insani münasi- bətlər hökm sürür. Bu, hazırda yer üzündə analoqu olmayan və ya çox az mümkün olan əhəmiyyətli bir nəticədir. Bu, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev tərəfindən millətlərarası münasibətlər və dinlərarası dialoq sahəsində möhkəm əsasları yaradılmış, böyük təməlləri atılmış bu işin yaradıcılıqla inkişaf etdirilməsinin mühüm yekunudur. Bu, ölkəmizdə Prezident İlham Əliyevin apardığı düşünülmüş siyasətin böyük bəhrəsidir. Məhz Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi məqsədyönlü siyasət multikulturalizmi və tolerantlığı ölkə həyatının zəruri faktoruna çevirmişdir. Ona görə də ölkəmizdə artıq multikulturalizmin Azərbaycan modeli formalaşmışdır. Multikulturalizmin Azərbaycan modeli Azərbaycanda sabit və məqsədyönlü şəkildə inki- şaf edən müasir cəmiyyətin əsas hərəkətverici qüvvələrindən biridir. Nəticə etibarilə azərbaycançılığın ayrılmaz tərkib hissəsi olan multikulturalizm və tolerantlıq müasir Azərbaycan cəmiyyətinin bütöv mə- nəvi simasını müəyyən edir. Bütün bunlara görə Azərbaycan Respub- likasının Prezidenti İlham Əliyevin Sivilizasiyalar Alyansının VII Qlobal Forumunda multikulturalizmin mahiyyəti və əhəmiyyəti haqqındakı aşağıdakı fikirləri və qənaətləri bu istiqamətdə aparılmış məqsədyönlü siyasətin əsas yekunlarını və başlıca vəzifələrini çox dolğun şəkildə ifadə edir: “Multikulturalizmin alternativi yoxdur. Əl- bəttə, bizə məlumdur ki, bununla bağlı müxtəlif fikir və baxışlar var. Bəziləri multikulturalizmin iflasa uğradığını iddia edirlər. Ancaq müasir nümunələr var. Bizim üçün multikulturalizm dövlət siyasətidir 14 və həyat tərzidir. Multikulturalizm dəyərlərinin gücləndirilməsi, hesab edirəm ki, müasir siyasətin çox müsbət meyli olacaqdır. Bütün məsuliyyətli siyasətçilər bu müsbət dinamikaya töhfələrini vermə- lidirlər”. Beləliklə, əsası Ulu Öndər, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş müstəqil dövlətdə azərbaycançılıq ideolo- giyası təlimi müasir Azərbaycanda dövlət səviyyəsində inkişaf etdiri- lərək, dünyaya örnək ola biləcək yüksək şəkildə yaradıcılıqla davam və inkişaf etdirilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ölkəmizdə bərqərar etdiyi real multikultural mühit və tole- rantlıq şəraiti milli-mənəvi birliyin, həmrəylik və qarşılıqlı münasi- bətlərin, azərbaycançılıq təliminin daha da inkişaf etdirilməsinə işıq salır. Bu isə ölkəmizin bütün sahələr üzrə hərtərəfli ahəngdar inki- şafının təmin edilməsinin möhkəm əsaslarını təşkil edir və dünya birliyində Azərbaycanı əhəmiyyətli dövlətlərdən birinə çevirir.

ƏDƏBİYYAT

1. Heydər Əliyev və inkişafın Azərbaycan modeli. Bakı, “Azərnəşr”, 2010. 2. Heydər Əliyev. Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı (tərtib edəni V.Quliyev). Bakı, “Ozan”, 1999. 3. Heydər Əliyev irsi və davamlı inkişaf strategiyası. Bakı, “Azərbaycan”, 2006. 4. Heydər Əliyev ideyaları XXI əsrdə. Azərbaycanın inkişaf yolu. Bakı, “Azərbaycan”, 2009. 5. Heydər Əliyev yolu. Azərbaycan inkişafın yeni mərhələsində. Bakı, “Azərbaycan”, 2007. 6. İlham Əliyev. İnkişaf – məqsədimizdir. I kitab. Bakı, “Azərnəşr”, 2008. 7. Qayıdış (1990-2003). Məsləhətçi və buraxılışa məsul V.Talıbov. 8. Həbibbəyli İsa. Heydər Əliyev dövlətçilik təlimi və müasir dövr. Naxçıvan, “Əcəmi”, “Naxçıvan”, 2013.

Isa Habibbeyli

AZERBAIJANISM IN THE STATE TRAINING OF HEYDAR ALIYEV

Summary

In the article is dealt with the leading position of Azerbaijanism ideals in the state training of the National Leader Heydar Aliyev. In the first years of the independence the manifold activities of Heydar Aliyev was able to pull out our republic from difficult situation. The policy of the founder of independent Republic

15 of Azerbaijan, Heydar Aliyev in political or economic or ideological field justified itself in a short time. The training of the National Leader in the formation and development of international relations created the oppotrunity for the living of nations in Azerbaijan peacefully. Today the trainings by prominent stateman, Heydar Aliyev in all fields is maintained by the President of Azerbaijan Republic in a creative way. All of these are explained in the article broadly.

Иса Габиббейли

АЗЕРБАЙДЖАНИЗМ В КОНЦЕПЦИИ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ ГЕЙДАРА АЛИЕВА

Резюме

В статье излагаются основные положения идеи азербайджанизма в государственном управлении общенационального лидера Гейдара Алиева. В первые годы Независимости именно самоотверженная деятельность Гейдара Алиева вывела нашу республику из тяжёлого положения. Спустя недолгое время проводимая основателем независимой Азербайджанской Республики Гейдаром Алиевым политика привела к положительным результатам в политической, экономической и идеологической сфере. Установки Лидера в деле формирования и развития межнациональных отношений привели к созданию условий для проживания в Азербайджане представителей разных национальностей в мирных условиях. Проводимая по всем направлениям деятельность видного государственного деятеля Гейдара Алиева и сегодня успешно продолжена Президентом Азербайджанской Республики Ильхамом Алиевым. Всё сказанное нашло широкое отражение в статье.

16 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Salatın ƏHMƏDOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Memarlıq və İnşaat Universiteti

HEYDƏR ƏLİYEV VƏ ƏDƏBİYYATDA TARİXİLİK PRİNSİPİ

Açar sözlər: Heydər Əliyev, tarixilik prinsipi, ədəbi-tarixi proses, tarixi şəxsiyyət, tarixi hadisə, tarixi gerçəklik Key words: Heydar Aliyev, historicity principle, literary-historical process, historical figure, historical event, historical reality Ключевые слова: Гейдар Алиев, принцип историчности, литературно- исторический процесс, историческая личность, историческое событие, историческая действительность

Ədəbi-tarixi prosesin strukturunu tarixilik olmadan təsəvvür et- mək mümkün deyil. Bu prosesdə tarixilik müxtəlif tərzdə çıxış edir: “Tarixin, tarixi proseslərin, tarixi faktların və tarixi şəxsiyyətlərin ədəbiyyatda əksi tarixilik problemini, ədəbiyyata, bədii yaradıcılığa, ayrı-ayrı klassiklərin irsinə tarixin təcrübəsi ilə təhlil və dəyər vermək tarixilik prinsipini doğurur. Beləliklə, ədəbiyyatşünaslıqda tarixilik iki məzmunda, iki formada çıxış edir: problem və prinsip kimi! Tarixilik problemi daha çox estetik, tarixilik prinsipi isə metodoloji anlayışdır” [1, s. 119]. Heydər Əliyevin ədəbi-nəzəri irsində tarixiliyin hər iki iş- ləm tərzi nəzərdən keçirilir. Lakin burada bir dəyərli cəhət də var: o, tarixilik prinsipini müasirliklə vəhdətdə götürür, tarixin həm tarixi, həm də müasir mənası üzərində düşünür. 1981-ci ildə Azərbaycan yazıçılarının VII Qurultayında söylədiyi tarixə “Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı” adı ilə düşmüş nitqində demişdir: “Hər bir sənətkar öz xalqının övladıdır və onun tarixi qarşısında məsuliyyət daşıyır. Əv- vəlki nəsillərin istedadı və əməyi ilə yaradılmış bütün sərvətləri mənimsəmədən... əvvəlki təcrübəyə arxalanmadan müvəffəqiyyətlə irəli getmək olmaz. Tarix ən qüdrətli və təsirli tərbiyə vasitələrindən,

17 şüurları və həyat mövqelərini formalaşdırmaq vasitələrindən biridir. Mədəniyyətin, milli sərvətlərin, demək olar, əsas mühafizəçisi olan yazıçının yüksək vətəndaşlıq vəzifəsi xalqın tarixini onun müasir mədəniyyətinə xidmət göstərməyə cəlb etməkdir. Açıq demək lazım- dır: Azərbaycan tarixinin bir çox parlaq səhifələri bədii ədəbiyyatda layiqincə əks etdirilmişdir” [1, s. 139]. Tarix xalqın varlığının bir aynasıdır. Hər bir xalqın etnogenezi, etnoqrafiyası, bədii-fəlsəfi düşüncəsi, milli adət-ənənələri, qəhrəman- lığı onun tarixində öz əksini tapır. Tarixlə zarafat etmək, onu dəyiş- dirmək, tarixə xəyanət etmək olmaz. Tarixə diqqət, qayğı və həs- saslıqla yanaşmaq, onu öyrənmək, ondan ibrət dərsi almaq lazımdır. Qısa desək, tarixə tarixilik prinsipi ilə yanaşmaq gərəkdir. Dünya şöhrətli siyasətçi, Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyev tariximizə məhz belə yanaşırdı: “Qeyd etmək istəyirəm ki, tarixi simaların obrazları yaradılan və tariximizin çox mühüm dövrləri tərənnüm olunan ədəbi əsərlər ən yüksək səviyyədə yazılmalıdır. Bunlar çox mühüm, açıq deyək ki, mürəkkəb mövzulardır. Belə möv- zuların öhdəsindən yalnız yüksək istedadlı, dərin bilikli sənətkarlar gələ bilərlər. Buna görə də tarixi mövzuda əsərlər yaratmağa giriş- məzdən əvvəl ədib öz qüvvə və imkanlarını götür-qoy etməli, böyük və ciddi hazırlıq işi aparmalıdır” [1, s. 140]. Beləliklə, Heydər Əliyev hər hansı təsadüfi bir yazıçı, şair və dramaturqun xalqın tarixindən yazmasını mümkünsüz hesab edirdi. Onun qənaətinə görə, tarixi mövzuya müraciət edən yazıçı yüksək intellektə, milli təfəkkürə, böyük istedada malik olmalı idi. Əks halda o, xalqın tarixini təhrif edə bilərdi. Məruzə, çıxış və məqalələri üzə- rində apardığımız müşahidə və araşdırmalar göstərir ki, Heydər Əliyev dilimiz və tariximiz üzərində əsim-əsim əsir, onları xalqın milli-mənəvi kimliyimizi əks etdirən amillər kimi qorumağa çalışırdı. Tarix o zaman canlı olur ki, o, müasirliyə xidmət edir. Əks halda o, quru, statik rəqəmlərdən, adlardan və epoxalardan ibarət olur. Heydər Əliyevin fikrinə istinadən deyə bilərik ki, tarix müasirliyə bö- yük şəxsiyyətlərin, istedadlı yazıçıların əli ilə qovuşur. Bu baxımdan ulu öndərin elmi-praktik xidmətləri çox böyükdür. O, dövlətçilik ta- riximizi müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin xidmətinə verən qüdrətli lider, iradəli dövlət xadimi idi. Heydər Əliyev təkcə tariximizin bədii ədəbiyyatda tarixilik prinsipi ilə inikasını deyil, ümumiyyətlə tariximizin tarixçilik baxımından öyrənilməsi problemini irəli sürürdü. Onun 21 sentyabr 1993-cü ildə – ikinci dəfə hakimiyyətə gəldiyi zaman Azərbaycan Elmlər Akademiyasında ziyalılarla görüşündəki 18 nitqi ədəbiyyat, mədəniyyət tariximizə obyektiv yanaşma nümunə- sidir. Bir fikrə diqqət yetirək: “... mən tarixçilər haqqında bir neçə kəlmə demək istəyirəm. Tarixçilərimizin xatirində olmalıdır ki, mən Azərbaycanda işləyən dövrdə 70-ci illərdə və 80-ci illərin əvvəllərində dəfələrlə onlara müraciət etmişəm ki, bizim tariximiz – həm qədim tariximiz, həm orta əsrlər tariximiz, həm də son dövrlərin, yəni XVIII, XIX, XX əsrlərin tarixi istənilən səviyyədə yazılmayıb. Tarixçilərin yadındadır ki, mən alimlərlə dəfələrlə görüşmüşdüm, hər dəfə də öz narazılığımı bildirmişdim” [1, s. 180]. Sovet dönəmində tariximizin təhrif olunduğunu xüsusi qeyd edən ulu öndər onun yenidən obyektiv tarixilik əsasında yazılması zərurətini irəli sürür. Tarixi olduğu kimi heç bir konyunkturaya uymadan, düzgün yazmadan tarixi şəxsiyyətlərin, o cümlədən ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərin rolunu, mövqeyini də doğru təyin etmək olmaz. Şəxsiyyətlər isə tarixin hərəkətverici qüvvələridir. “Şəxsiyyətləri itirmək olmaz” – deyə Heydər Əliyev nümunə göstərir, tarixdə şəxsiyyətlərin qorunması strate- giyasını verirdi. O, tarixi müasir dövrün kontekstində nəzərdən keçirir, bütün hallarda dövlət mənafelərini əsas götürürdü. Professor T.Əfəndiyev yazır: “Heydər Əliyevin irsi üzərində apardığımız tədqiqatlar belə nə- ticəyə gəlməyə imkan verir ki, o, ədəbiyyatdan da, teatr və kino sənə- tindən də, musiqi və rəssamlıqdan da bəhs edəndə həmin sahələrə məhz dövlətçilik mənafeləri baxımından yanaşır. Azərbaycan dili, ədəbiyyatı, mədəni-mənəvi dəyərləri Ümum- milli Liderin azərbaycançılıq fəlsəfəsinin, müstəqil Azərbaycanın ümummilli və dövlət ideologiyasının əsas məxəzləri, bədii-fəlsəfi mənbələridir” [2, s. 7]. Siyasi liderin mədəni-mənəvi irslə bu qədər dərindən maraqlanması və məşğul olması ciddi hadisədir. Heydər Əliyev böyük zəkasının və geniş qəlbinin gözü ilə Azərbaycan xalqı- nın tarixində, mənəvi həyatında, etnogenezində, adət və ənənələrində nə varsa hər şeyi nəzərdən keçirirdi. Onun tarixilik və müasirlik konsepsiyasında gələcək nəsillər haqqında düşüncələr, narahatlıq və nigaranlıq əsas yer tuturdu. Əslində onun nəzəri irsi keçmişdən gələcəyə gedən bir xətti – hərəkət təlimi idi. Heydər Əliyev təliminin müasirlik məzmunu keçmişdən gələcəyə getməyin sirri idi. Onun bu barədə bir fikri belədir: “Müstəqil dövlətimiz üçün taleyüklü məsələ- lərin həyata keçirilməsi tariximizin bir çox qaranlıq səhifələrini aç- maqla kimliyimizi tam müəyyən etməyi, milli kökləri ilə bağlı yeni təfəkkürlü gənc nəsil yetişdirilməsini zəruri edir. Keçid dövrünün çətinliklərinə, ağır proseslərinə baxmayaraq, biz öz tarixi keçmişi- 19 mizin çox dəyərli səhifələrini qısa bir müddətə aça bilmiş və xalqa göstərməyə nail olmuşuq. Xalqımızın hər bir övladı öz tarixi keçmişini, varisi olduğu mədəni irsi daha dərindən öyrənərək böyük qürur hissi duymağa başlayır və sözsüz ki, bununla fəxr edir”. Buradan məlum olur ki, tarix həm də nəsillər arasında, mədəni sivilizasiyalar arasında, mühitlər arasında münasibətlər deməkdir. “Nəsillər arasında əlaqələr qırılanda, hər bir nəsil öz üzərinə düşən vəzifəni yerinə yetirməyəndə tarixin yükü ağırlaşır” [3, s. 25]. Tarixin problemlərini məhz yetişdiyi vaxt həll etmək üçün şübhəsiz ki, böyük şəxsiyyətlərə ehtiyac var. Çünki yalnız böyük şəxsiyyətlər tarixin gedişatını təyin etməyə, bu problemləri vaxtında görməyə nail olur. Heydər Əliyev belə uzaqgörən şəxsiyyətlərdən biri və birincisi idi. O demişdir: “Şəxsiyyətləri itirmək olmaz. Bizdən ötrü Mirzə Fətəli Axundov da, Əhməd bəy Ağayev də, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də böyük şəxsiyyətlərdir. Nəriman Nərimanov da. Ancaq son zamanlar Nəriman Nərimanovdan başlayaraq Azərbaycanda bütün siyasi xadimlərin Azərbaycana düşmən olmaları barədə deyilən fikirlərlə heç cür razılaşmaq olmaz. Bunu deyən adamların Nəriman Nərimanov səviyyəsinə qalxmaları üçün bəlkə də on illərlə siyasi fəaliyyət gös- tərmələri lazımdır. Nəriman Nərimanov öz dövrünün, yaşadığı mü- hitin çərçivəsində böyümüş görkəmli simadır, böyük siyasi xadimdir. Amma onu da bilin ki, Nəriman Nərimanov müstəqil demokratik dövlətin xadimlərinin hamısını qoruyub saxlayan adam olmuşdur. Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni də o qoruyub saxlamışdır. Məşhur generallar Mehmandarovu və Şıxlinskini həbs etmək istəyirdilər. O zaman Nərimanov Leninə məktub yazaraq bildirmişdir ki, əvvəllər çar ordusunda, sonra isə müstəqil dövlətin ordusunda xidmət etmiş bu adamlar dəyərli şəxsiyyətlərdir və onlardan istifadə etmək lazımdır. Bütün bunlarla mən öz fikrimi açıq demək istəyirəm: tarixi təhrif etmək olmaz. Tarixi təhrif edənlər xalqa xəyanət edir, onu çaşdırırlar. Buna son qoymaq lazımdır” [3, s. 186-187]. Bu fikri Heydər Əliyev ikinci dəfə hakimiyyətə gəldiyi zaman 1993-cü ildə söyləyib. Həmin dövr, eləcə də müasir dövr üçün belə fikir olduqca vacibdir. Burada həm M.Ə.Rəsulzadəyə, həm Mehmandarov və Şıxlinskiyə, həm də N.Nərimanova obyektiv tarixi münasibət öz ifadəsini tapır. Tarixi şəxsiyyətlərə və tarixi hadisələrə düzgün qiymət verilməsi tarixiliyin həm problem, həm də prinsip kimi başlıca şərtidir. Əks halda tarix təhrif olunur. Xalqa, millətə onun tarixi kimliyini obyektivcəsinə gös- tərmək təkcə tarix elminin yox, tarixi mövzuda əsər yazan yazıçının, film çəkən rejissorun da başlıca vəzifəsidir. 20 Ulu öndər deyirdi: “Azərbaycan xalqının bir çox nəsli kino ilə tərbiyələnib, kinonun təsiri altında formalaşıb, inkişaf edibdir, mədə- niyyətə qovuşubdur... Biz bunu öz həyatımızda görmüşük. ...Tarixi- mizin bir çox mərhələlərini kinoda əks etdirmək, bugünümüz və gələcəyimiz üçün çox gərəkli bir işdir”. Əlbəttə, tarixi mövzuda əsər yazılması, film çəkilməsi hələ tarixilik deyil, bu sadəcə mövzu məsə- ləsidir. Tarixilik tarixi gerçəkliyə sənətkar münasibətinin xarakterində olmalıdır. Ədəbiyyatşünas alim Nizaməddin Şəmsizadə yazır: “İnsan təfəkkürünün yaratdığı elə bir anlayış yoxdur ki, o inkişaf prosesi ke- çirməsin... harada inkişaf varsa, orada tarix də mövcuddur. Tarix əslində insan şüurunun inkişaf meyarıdır. O, həmin şüura görə realdır. Mövcud olan hər şey tarixən dəyişir... Tarixin özü də tarixən dəyişir. Bu dəyişəni insan təfəkkürü tarixin öz təcrübəsi ilə təyin edir. Tarixin təcrübəsi – tarixiliyin anası, onun genetik mənşəyidir” [4, s. 13]. Tarixilik təkcə tarixi təsvir etməyi yox, daha çox müasir dövrü tarixi epoxa kimi təhlil etməyi nəzərdə tutur. Tarixin təcrübəsi bütün dövr- lərdə lazım olan bir nəzəri-metodoloji meyardır. Ulu öndər Heydər Əliyev istər klassik irsə, istərsə də müasir ədəbi prosesə məhz bu meyarla, tarixin təcrübəsi ilə yanaşırdı. XX əsrin ikinci yarısının olayları isə onun gözləri qarşısında baş vermişdi. O, həmin olayların həm iştirakçısı, həm də təşkilatçısı, bir sözlə, tarixin yaradıcısı olmuşdur. Beləliklə, Heydər Əliyevin nəzəri görüşlərində “tarixin təcrübəsi” “Heydər Əliyevin təcrübəsi” ilə səmərəli tərzdə birləşirdi ki, Heydər Əliyev irsinin nəzəri gücü də məhz bundadır. Tarixilik onun təfəkkür tərzində idi. Məhz bu tarixiliyin gücü ilə o, dialektik səviyyədə düşünür, tarixə və zamana qalib gəlməyi bacarırdı. Bunu görkəmli tədqiqatçılar da təsdiq edir: “Heydər Əliyev – Zaman, Heydər Əliyev – Tarix münasibətlərində bir məqam da diqqəti cəlb edir: Heydər Əliyevin ideya rəqibləri həmişə və hər yerdə olub, amma ən böyük qələbə o, zamanla əlbəyaxada qazanıb. 75 il – zamandan fəth olunan nəhəng zirvə deməkdir. Və bu zirvədə hər şey birinci növbədə yaddaş toxunulmaz, suveren və bütöv qalıb: bu 75 ildə zaman bu yaddaşdan bir ovuc da ərazi işğal edə bilməyib” [4, s. 134]. Heydər Əliyev zamanı dəyişən, tarixə qalib gələn, onu yenidən yaratmağı bacaran tarixi şəxsiyyət, millət və dövlət başçısı idi. O, ağır tarixi bir məqamda görünməmiş bir əzmlə dövlətimizi ictimai ziqzaq- lardan keçirərək tarixin zirvəsinə qaldırdı. Yazıçılarla görüşlərindəki çıxışlarında Heydər Əliyev tarixə və ədəbi-tarixi keçmişə münasibətin prinsipini – tarixi yanaşmanın nümunəsini verirdi. Məsələn, Füzulinin 500 illiyi üzrə Dövlət Komissiyasının iclasındakı (1 avqust 1994) 21 yekun sözündə demişdir: “Biz hamımız dövrün, zəmanənin övladları olduğumuz üçün onun stereotiplərindən kənara çıxa bilmirdik. Çıxmağa imkan da yox idi, çünki o zaman yazıçı da, alim də, adi adam da belə hesab edirdi ki, başqa cür ola bilməz. Ona görə də indi kiminsə döşünə döyməsi mənasızdır. Belələrinin özləri də o zaman bu cür yazmışlar. Bu, bizim tariximizin reallığıdır. Onu təhrif etmək olmaz. 1917-ci ildən sonra buna cəhd göstərirdilər. Lakin bacar- madılar. O dövrdə yaşayan və Azərbaycanın mədəniyyətini, ədəbiy- yatını inkişaf etdirən adamlara indi irad tutmaq olmaz, bu, günahdır” [4, s. 206-207]. Bu məntiqli fikirdə həm tarixilik var, həm də dərin bir humanizm. Sovet dönəmində yazıb yaradanların taleyinə və irsinə mexaniki inkarçılıq mövqeyindən yox, tarixi bir obyektivliklə, həssaslıqla yanaşmaq lazımdır. Ədəbiyyata gəldikdə bu zaman bir sıra proletar-bolşevik ideologiyasına xidmət edən sovet ədəbiyyatı, bir də sovet dövrünün milli Azərbaycan ədəbiyyatı yaranır və inkişaf edirdi. M.Müşfiq, S.Vurğun, R.Rza, M.İbrahimov, M.S.Ordubadi, S.Rəhi- mov kimi sənətkarlar milli ədəbiyyatımızın ənənələrini qoruyub saxlayırdılar. Axı Ə.Məmmədxanlının, İ.Əfəndiyevin, İ.Hüseynovun, B.Vahabzadənin, Ə.Kərimin, F.Qocanın, X.Rzanın, Ə.Salahzadənin, Y.Səmədoğlunun, Anarın, Elçinin, S.Əhmədlinin, R.Rövşənin yaradı- cılığına sovet ədəbiyyatı kimi necə baxmaq olar. Şübhəsiz ki, bu sə- nətkarların üzərində sovet ideologiyasının müəyyən təsirləri və təzyiqləri də var idi. Lakin onlar həmin ideologiyaya gizli müqavimət göstərərək milli ədəbiyyat yaradırdılar. XX əsrin 90-cı illərinə doğru bəzi sənətkarlar dünyasını dəyişmişdilər. Lakin İ.Əfəndiyev, İ.Mu- ğanna, İ.Şıxlı, B.Vahabzadə əsrin sonunadək Azərbaycan ədəbiyyatı- nın milli ləyaqətini qorudular. Adlarını çəkdiyimiz şair və yazıçılar XX əsrin son onilliyində Azərbaycan ədəbiyyatının istiqlal dövrü mərhələsinin təməl daşlarını qoydular. Ulu öndər Heydər Əliyev bu sənətkarların hər biri haqqında dəyərli fikir söyləmiş, onların yaradı- cılığının ədəbi-tarixi qiymətini vermişdir. Elə həmin “Yekun nitqi”ndə Heydər Əliyev həssas bir tələbkarlıqla demişdi: “Elmimizlə, mədəniy- yətimizlə, mənəviyyatımızla çox ehtiyatlı, çox diqqətli davranmaq lazımdır. Bu işləri bazar iqtisadiyyatının ixtiyarına vermək olmaz” [4, s. 216]. Ölkəmizdə kapitalizmin ilk addımlarını atdığı, hər şeyin bazar iqtisadiyyatına tabe olmağa başladığı bir dövrdə bu münasibət mənəvi irsə, milli mədəniyyətə dövlət qayğısının parlaq təzahürü, eyni zamanda tarixiliyin nəzərə alınması nümunəsi deyilmi?! Əlbəttə, belədir. Biz onun fikirlərinin mənasını sətirbəsətir öyrənməli, tədqiq və təbliğ 22 etməliyik. Tarix bizdən məhz bunu tələb edir. Gətirilən misallar və onların təhlili belə qənaətə gəlməyə imkan verir ki, tarixilik və müasirliyin vəhdəti Heydər Əliyevin ədəbi-nəzəri irsinin təməl daşıdır. Müasir siyasətçi, müasir dövlət xadimi, müasir alim və mütəfəkkir, ən müasir lider olaraq müasirliyin simvolu idi. O, içərisində yaşadığı zəmanədə, çevrəsində olduğu cəmiyyətdə, rəhbər- lik etdiyi dövlətdə heç nəyi gözdən qaçırmır, hər şeyə nəzarət edirdi. Heydər Əliyev böyük bir istedad və ustalıqla keçmişi çəkib müasirliyə gətirir, onun ən yaxşı təcrübələrinin Azərbaycanın dövlət mənafeləri ilə birləşdirirdi. Müasirlik Heydər Əliyev təliminə təkcə parlaq bir estetik kateqoriya kimi yox, böyük tarixi şəxsiyyətin qlobal düşüncə tərzi kimi daxil olurdu. Heydər Əliyev irsinin müasirliyi dünya standartları səviyyəsində idi, onun fikrini çevrələmək, hansısa romantik bir aləmə aparmaq mümkün deyildi. Söz sənətini, musiqi və teatrı, rəssamlıq və memarlığı dərindən duyan və sevən Heydər Əliyev siyasət, dövlət və cəmiyyət məsələlərində onlardan bacarıqla istifadə edirdi.

ƏDƏBİYYAT

1. Əliyeva-Kəngərli G. Azərbaycan füzulişünaslığı. Bakı, “Çaşıoğlu” 2007. 2. Əfəndiyev T. Heydər Əliyev və milli-mənəvi dəyərlərimiz. Bakı, 2011. 3. Şəmsizadə N. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı. Bakı, “Ozan”, 1997. 4. Qarayev Y. Müstəqillik dövrünün milli öndəri. Heydər Əliyev və Azər- baycan ədəbiyyatı. Bakı, “Elm”, 1998.

Salatin Ahmedova

HEYDAR ALIYEV AND HISTORICITY PRINCIPLE IN THE LITERATURE

Summary

The unity of history and modernity was presented as the main principles of Haydar Aliyev’s literary-theoretical heritage in this article. The historicity and modernity principles in the Azerbaijan literature were analyzed as the main and literary-philosophical sources of the national philosophy, national and state ideology of independent Azerbaijan.

Салатын Ахмедова

ГЕЙДАР АЛИЕВ И ПРИНЦИП ИСТОРИЧНОСТИ В ЛИТЕРАТУРЕ

Резюме

В статье представлено единство историчности и современности в качестве главного принципа литературно-теоретического наследия Гейдара Алиева. Принципы историчности и современности в азербайджанской литера- туре анализированы как главные литературно-философские источники фило- софии азербайджанизма, национальной и государственной идеологии Наци- онального лидера о независимом Азербайджане.

24 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Azərbaycan ədəbiyyatı

Tehran ƏLİŞANOĞLU Filologiya üzrə elmlər doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

MİR CƏLAL ROMANLARININ XRONOTOPU

Açar sözlər: inqilabi roman, xronotop, inqilabi zaman, meydan motivi, roman konsepsiyası Key words: revolutionary novel, chronotope, revolutionary period, the motif of square, novel concept Ключевые слова: революционный роман, хронотоп, революционное время, мотив майдана, концепция романа

Geniş qəbul olunmuş M.Baxtin nəzəriyyəsinə görə, janrın ideya- bədii təyinatını xronotop anlayışı (bədii mətndə zaman-məkan birliyi) verir [1, s. 235]. O cümlədən romanda (real) zamanın bədii mənimsə- nilməsi xronotop vasitəsilə həyata keçir. Mir Cəlalın ilk romanı – “Dirilən adam”da [2] zaman kateqo- riyasının bədii səciyyəsini birinci məqalədə nəzərdən keçirdik. Bu – “inqilabi zaman”dır; yəni realiyaları bütün tarixi şərt-şəraiti, səbəb- nəticə bağları ilə deyil, məhz “inqilabi zaman” kəsiyində: bir zamandan digərinə, bir epoxadan başqasına, bir dünyadan ayrı bir dünyaya qəfil keçid anında alır, (bədii) tədqiq və təsvir edir. Ümumən, Mir Cəlalın romanlarına (6 romanın hər birinə!) diq- qətli olsaq, görərik ki: bu xüsusiyyət təkcə ilk başlanğıca, “Dirilən adam”a aid deyil, sadəcə mövzu-problematika ilə bağlı məsələ deyil. “İnqilabi zaman” – bütövlükdə Mir Cəlalın bir romançı kimi real za- manı, epoxanı, gerçəkləri bədii mənimsəmə, idrak və təqdim üsuludur. “Dirilən adam”da (1934-1935) geniş xalq gülüşü zəminində təqdim 25 etdiyi inqilabi mövzunu yazıçı “Bir gəncin manifesti”ndə (1938) romantik-faciəvi, “Açıq kitab”da (1941) satirik pafos daxilində yeni- dən, bir daha “nəzərdən keçirmək”dən heç də çəkinmir. “Təzə şəhər”də (sentyabr, 1948 – may, 1950) hadisələr qəfil, “dörd aya yaxındır müharibənin qurtardığı” radədən başlayaraq, bir- dəfəlik ölkədə gedən nəhəng quruculuq işlərinə, “təzə şəhər”in qurul- ması dəminə (“təzə şəhər” həm də simvoldur) köklənir; və 259 səhi- fəlik roman [3] sanki nəfəs dərmədən radədən radəyə, təsvirdən təs- virə, bir surətdən digərinə adlayaraq təzə şəhərin əsasını qoyan poladəritmə zavodunun tikilib başa çatması təntənəsi ilə tamamlanır. Heç bir hadisə və yaxud fərdin zamanı üzərində dayanmamaqda ya- zıçının məqsədi sanki nəhəng quruculuğun özündə inqilabi tempi, inqilabi pafosu fiksə etməkdir. Deyim ki, nə qədər ekzotik olsa da (məhz uzaq keçmiş kimi), roman bu gün öz daxili tempinə uyğun, birnəfəsə oxunur və başqa bütün amillər önəmini itirdiyindən bunu yalnız yazıçı sənətkarlığı ilə izah etmək gərəkir. Müqayisə üçün S.Vurğunun məşhur “Muğan” poemasını yada salmaq olar; məhz: “Car çəkir çarxların çaxnaşıq səsi, /Car çəkir, qış- qırır nəhəng motorlar,/ Qızır baltaların polad pəncəsi...” və s. akkordu, leytmotivində! Hətta liro-epik qatlara daha çox girdiyindən, poemada dövrün ideolojisi də daha dərin çəkişmə predmetidir, nəinki romanda. Plakatvari-reportaj üslubunu seçmiş romançı bu baxımdan daha əlverişli mövqedədir, dövrün atributlarına qatışmadan da (nə qədər çox olsa, fərq eləməz!) bunu kənardan (kənar nəzərlə) təqdim etmək imkanı var. Odur ki, “Təzə şəhər” romanında surətlərin dilində “Sta- lin” adının çox işlənməsi (eynən “Yaşıdlar”da S.M.Kirov adının emblematik səciyyəsi) romanı heç də tələsik arxivə gömməyə əsas vermir (son sovet dönəmində məhz belə edirdilər). Əksinə, milli romançılığın inqilabi epoxanı (bir cəbhədən digərinə: dağıdıcı müha- ribədən quruculuq dünyasına) necə mənimsəməsi nöqteyi-nəzərindən bu gün romandan geniş illüstrələr gətirmək olar; bu ki “Təzə şəhər”də dərsliklərə salınası belə səhifələr çoxdur (bir zamanlar Mehdi Hüsey- nin “Abşeron” romanından parçaların orta məktəb kitablarını bəzədiyi kimi)... Analoji yanaşsaq, görərik ki: “Yolumuz hayanadır?” romanı da (1952-1957) sadəcə böyük Azərbaycan şairi M.Ə.Sabirin həyatına həsr olunmuş əsər deyildir; daha da çox roman “Hophopnamə”dən məşhur bir inqilabi leytmotivə açılır: “Fəhlə də özün daxili-insan edir indi...” Təsadüfi deyil ki, öz poetikasına sadiq qalaraq, romançı mətni bioqrafik janra xas baş qəhrəman ətrafında (fərdi-bioqrafik zamanda) 26 deyil, yenə də “inqilabi zaman” ritmində kökləyir. Şairin həyatından məhz inqilabi, dönüş anlarını götürməklə (Şamaxıdan Bakıya, Bakı- dan Tiflisə və ölümünə qənşər), həm də paralel olaraq insanlıq tari- xində ən böyük çevrilişin, aşağı zümrənin də insanlıq haqqına sahib çıxması hadisəsinin milli həyatda rezonansına ayna salır. Roman maarifçi konsepsiya üzərində süslənmişdir (elə adın özü də çox söz deyir: Yolumuz hayanadır? – !); “inqilabi zaman”a bütün zümrələrin (burjua, tacir, ziyalı, fəhlə, rəncbər, kəndli) həyatında, düşüncəsində, əməllərində diqqət ayırmağa çalışır... Və maarifçiliyin gur səsi – Mirzə Ələkbər Tahirzadənin mövqeyi bu orkestrdə hər şeyi yox, məhz “solo”nu ifadə edir (romanın yazıldığı illərdə həmçinin aşağı züm- rənin, fəhlə-kəndli sinfinin, “proletariatın səsi” kimi aktuallanır; halbuki irəlidə görəcəyik ki, mətndə məhz maarifçilik məqamı yetərlidir). Romanda gülüş mədəniyyətinin də böyük payı var; müəllif inqilabi Sabir satirasını xalq gülüşü nöqteyi-nəzərindən yenidən oxumağa, romanlaşdırmağa səy etmişdir. Buradaca qeyd etmək gərəkdir ki, “daxili-insan” motivi (ictimai mənşəyindən asılı olmayaraq hər kəsin İnsan olmaq haqqı və eyni zamanda borcu) təkcə romanda deyil, bir ideya kimi yetkinliyə doğru Mir Cəlalın bütün bədii yaradıcılığından bir xətt kimi keçmiş, yazı- çının məxsusi “İnsanlıq fəlsəfəsi”ni formalaşdırmışdır (eyni adda he- kayəsi və hekayə toplusu da vardır). Hərçənd bir çox tədqiqatçıların diqqətini bu gün məhz həmin məqam cəlb edir; və bu da çox doğrudur. Çünki Mir Cəlal bu “fəlsəfə”ni öz yaradıcılığı da daxil olmaqla ədəbiyyatda sinfi-zümrəvi yanaşma hökmfərma olduğu dövrdə ərsəyə gətirmiş, demək, hardasa zamanın da fövqünə qalxa bilmişdir. Burada yazıçının həyata yumorik-nikbin baxışı, Mir Cəlal gülüşünün də rolu şəksizdir. Ən nəhayət, “Yaşıdlar” (1946-1963) romanında ilk baxışda “inqilabi zaman”ın izlərini aramaq qəribə görünə bilər. Roman yazıçı Kərimzadənin iç dünyasından ağır-dərin düşüncələrlə açılır: “Ölkə Kərimzadənin gözündə nagahani qopan şiddətli tufana uğramış nə- həng gəmiyə bənzədi: qərbdən gələn və müdhiş iniltilərilə aləmə bəla və müsibət gətirən sarı yellər sanki ancaq və ancaq bunu, böyük cahan mühitində Günəşə istiqamət alıb gedən bu nəhəng gəmini sarsıtmaq, qırmaq, sərnişinlərini batırmaq üçün qopmuşdu. Qopmuşdu və dünya- nın bütün bəla, zəhər və fəlakətlərini toplayıb gətirmişdi. Sanki əsrlər boyu səhralar, dağlar, meşələr, dənizlər üstündən əsib uğuldayan, inil- dəyən sarı vəba tufanları indi bircə, tək bircə istiqamətdə yönəlmişdi, gələcək yolçularını təqib edirdi...” [4, s. 7] 27 Və xeyli qədər də mətn qəhrəmanın fərdi-bioqrafik zamanı üzə- rində dayana bilir (bir ucu ani, XX əsrin əvvəlləri fəhlə hərəkatına aparan bu xəttin uzun-sürəkli davamı müasir dinc həyatdadır). Lakin Kərimzadənin iç dünyasından qopan düşüncələr həm də metaforikdir; məhz “qərbdən gələn sarı yellər”lə “gələcək yolçuları”nın çarpışma- sını simvolizə edir. Romançının bədii niyyəti – bütün ömrünün həsr olunduğu, dünyada ilk İnqilab ölkəsinin taleyini Yazıçı obrazı vasi- təsilə fəhm və idrak etmək; və nəzərə alanda ki, Kərimzadənin prototipi elə Mir Cəlalın özüdür, demək, həm də yaradıcılıq kredosunu başa çatdırmaq, tamamlamaqdır. Amma ideya heç də qəhrəmanın fərdi-bioqrafik zamanına sığmır və tezliklə ayrı-ayrı surətlərin (Nəriman, Kiçikxanım, Hədiyyə, Sə- lim...) fərdi zamanlarında paylaşaraq, (məhz “yazıçı kredosu”na sadiq- liklə!) yenə də “inqilabi zaman” müstəvisində birikir. Dünyada iki ictimai-siyasi sistem arasında XX əsrin ölüm-dirim savaşı gedir; həm də yalnız birbaşa zor şəklində deyil, həm də ideoloji müharibədə! Ra- dədən radəyə, bir fərdi bioqrafidən digərinə adlamaqla romançı: dinc həyat və müharibə, ön cəbhə və arxa cəbhə, şüurlarda mübarizə, ali mənəvi şüur və məişət düşüncəsi, vətəndaş mövqeyi və meşşanlıq, Qərb qəlibləri və “gələcək yolçuları” və s. aysberqlərə ürcah olan “inqilab gəmisi”nə bələdçilik etmək istəyir. Real zaman planı ikinci dün- ya müharibəsi və müharibədən sonrakı az zamanı ehtiva etsə də, ro- manın yazılma tarixindəki son rəqəmə də isnad etməklə, mətndə ya- zıçı düşüncəsinin ta “soyuq müharibə” dövrünəcən də işlədiyinin şa- hidi oluruq. Yenə reminissensiyaya müraciət etsək, “Yaşıdlar” sanki S.Vurğunun məşhur: “Qalib gələcəkmi cahanda kamal?” fəlsəfi sualı- na prozaik cavab axtarışlarından sıra tapır... Beləliklə, Mir Cəlal romançılığında“inqilabi zaman” hər əsərdə real zamanın konkret bir bucağını-ərazisini qapsayıb-mənimsəməklə, eyni zamanda bütövlükdə böyük bir inqilab epoxasını (əsrin əvvəllə- rindən 1960-cı illərə qədər) dərk etməyə, “inqilabi əsr”in mahiyyətinə varmağa imkan verir; başqa sözlə – xronotopikdir. Bəs yazıçının romanlarında “inqilabi zaman”ın açıldığı məkan hansıdır?; inqilabi hadisələr harada, hansı ictimai-siyasi-mənəvi-fəl- səfi (...) müstəvidə cərəyan edir, gerçəkləşir? Bu sətirlərin müəllifi də daxil olmaqla, bir zaman Azərbaycan inqilabi romanını mövzu- problematika daxilində birləşdirənlər həm də onu inzibati-coğrafi əra- zi üzrə yazıçılar arasında “bölüşdürürdülər”. Deyək, bu əsnada Süley- man Rəhimova – Kürdüstan mahalında, Əbülhəsənə – Şamaxı nahiyə- sində, Mehdi Hüseynə – Qazax qəzasında və Bakıda, Mirzə İbrahi- 28 mova – Cənubda və s., o cümlədən romançı Mir Cəlalın payına da inqilab hadisələrinin Gəncə “salnaməçi”si olmaq missiyası düşürdü. Təbii ki, bu, səthi yanaşmanın nəticəsiydi. Və məsələ heç də onda deyil ki, Mir Cəlalın romanlarında hadisələr artan xətlə getdikcə daha geniş tarixi-coğrafi ərazilərdə ehtiva olunur: Gəncə quberniyasında (“Dirilən adam”, “Bir gəncin manifesti”), Gəncə-Vartaşen-Bakıda (“Açıq kitab”), Bakı-Abşeron-Sumqayıtda (“Təzə şəhər”), Şamaxı- Bakı-Tiflisdə (“Yolumuz hayanadır?”), Bakı-Gəncə-Ukrayna-Təbriz- də (“Yaşıdlar”) və s. – hərçənd bu məqamın özü də vacib-önəmlidir. Sadəcə Azərbaycan inqilabi romanını düzgün anlamağın yolu bu deyil, başqadır. M.Baxtinə görə: “Ədəbiyyat – zaman sənəti olduğu üçündür” ki, xronotop burda bədii zamanın üstünlüyü ilə gerçəkləşir [1, s. 235], məkanı da mətndə bədii zaman diktə edir. Odur ki, inqilabi roman janrında “məkan”ı heç də real tarixi-coğrafi bölgü və bölgələrdə (mövzu-problematika sferasında) deyil, məhz yazıçının ideya-bədii niyyətinə bağlı “inqilabi zaman”ın oturduğu (otuzdurulduğu) xrono- topik müstəvidə aramaq gərəkdir. Məsələn, S.Rəhimov onu (“inqilabi zaman”ı) patriarxal şüura (icma təfəkkürünə) otuzdurmağa çalışır və xeyli qədər də çətinliklərlə üzləşir (“Şamo”nun az qala əlli il ərzində yazılması bəlkə də heç cür ələ gəlməyən, uyarılması çətin, bu uzun “patriarxal çəkişmələr”lə bağlı olmuşdur). Yaxud Əbülhəsən onu (“inqilabi zaman”ı) birbaşa toplumda kəşf eləməyə çalışmış (“Dünya qopur”) və xeyli, toplumun özündən gələn müqavimətlə üzləşmişdi (mətnin müqavimətindən söhbət gedir, əlbəttə; “Yoxuşlar”ın ən nə- hayət, 1960-cı illərdə tamamlanması da bu çətinliklərdən xəbər verir). Mehdi Hüseyn daha asan yol seçmiş, “inqilabi zaman”ı dövrün plakat və şüarlarında təsbit etmişdi (“Daşqın”dan “Səhər”ə, “Qara daş- lar”acan). Mirzə İbrahimov onu (“inqilabi zaman”ı) ideyada, ictimai- siyasi şüurda mənimsəməyə girişmiş, utopik səciyyədə xeyli qədər də buna nail olmuşdu (“Gələcək gün”ü yada salaq)... Mir Cəlal romanlarında “inqilabi zaman”ı bu gün, bu dəm, bu radə – göz qabağında, Meydanda görür, axtarır, təsbit edir... Hələ ilk romanı “Dirilən adam”dan danışarkən, romançının bütün diqqətini (bədii niyyətini) məhz İnqilab zamanına, “xalq vədəsi”nə yönəltdiyini vurğulamışdıq; bu məqalədə isə həm də “inqilabi zaman”ın yazıçının bütün romanlarından keçdiyini, özünə-sözünə, ifadə olunmasına yer- Meydan axtardığını gördük. Əslində, Mir Cəlal romanlarının əsas qəhrəmanı da elə “inqilabi zaman”ın özüdür. “Dirilən adam”da heç bir surət – nə Qədir, nə Bəbir bəy, nə Qumru, nə də bolşevik obrazları 29 əsas qəhrəman vəzifəsini boynuna götürmür, tamlıqda söz (səs) sahibi ola bilmirlər; çünki Meydanda “inqilabi zaman”dır, hakimi-mütləq də odur! “Bir gəncin manifesti”ndə də ayrıca rupor qəhrəman yoxdur, hər üç əsas obrazın paylaşdığı Zamanın sözü (“inqilabi zaman”ın!) Mey- danda gerçəkləşir, səslənir, eşidilir: Baharın tragik taleyini çöl-bayır, özgə qapıları, küçələr sərgiləyir; Sonanın qüruru birbaşa bazarda- meydanda danışır, meydan oxuyur dünyaya; Mərdanın inqilabçılığı Meydanda (bu dəfə həm də metaforik: ictimai-siyasi meydanda) faş olur, görünür... “Açıq kitab”da romançı üstəlik satirik obrazlara da danışmağa, hər biri öz növbəsində, Zamanın (“inqilabi zaman”ın) sö- zünü deməyə fürsət-Meydan verir: Gəldiyev, Verdiyev, Ağca xanım, Qurdoğlu Qədir (yenə də “qədər” daşıyıcısı, bu dəfə satirik məz- munda)... Bütün bu misallarda Meydan sözünü heç də əbəs vurğulamadıq. Mir Cəlal romanlarının xronotopunda “məkan” başlanğıcını daha çox məhz bu söz ifadə edir: “inqilabi zaman”ın açdığı-açıldığı Meydan. Yazıçı inqilabi epoxa haqqında təsəvvür, həqiqət və bədii niyyətlərini ən çox “meydan” motivi ətrafında, bu motiv vasitəsilə ifadə edir. Əvvəlcə, sadəcə Mir Cəlal romanlarında bədii fakt və detal sə- viyyəsində Meydan hadisələrinin və təsvirlərinin çoxluğuna (əlahiddə çoxluğuna!) diqqət edək. Elə bir romanı yoxdur ki, sözün birbaşa mənasında: bayır-küçə-bazar-meydan təsvirləri və təfərrüatları bol ol- masın. “Dirilən adam”ı yada salsaq: elə ilk səhifələrdəcə həbsxana həyətində çaxnaşma səhnəsi; bir qədər sonra məsciddə “cihada ça- ğırış” və itaətsizlərin döyülməsi; daha sonra yaylağa köç səhnəsi; Qə- dir qarovulda; başdan-başa Meydana açılan “quduz şəhər” lövhələri; Sarıqlı mollanın başmaq məsələsinin meydanda faş olması; Qədirin “yası” səhnəsi; etnoqrafik toya hazırlıq lövhələri; Qədirin xortdaması və “ölü”nün mühakiməsi epizodları; pristavın qəbulunda və Ələs bəyin məhkəməsinin təfərrüatlı təsviri; Bəbir bəyin toy səhnəsi və Qumrunun axtarılması epizodları; depoda gizli bolşevik yığıncağı; “qızıl səhər”in kənd meydanına açılması təsvirləri... Ümumən roman sanki bayır mənzərələri, açıq meydan lövhələri üzərində qərar tutur; içəri dünyalara baş vurduqda belə, romançı tez, qaçaraq yenidən bayıra, elin-xalqın-hamının olduğu yerlərə qayıtmağa tələsir (hərçənd romanda xalq gülüşü, nöqteyi-nəzəri barəsində adı keçən məqaləmdə artıq danışmışam)... “Bir gəncin manifesti”nin də başdan-başa Meydan lövhələri üzə- rində qərar tutduğunu xatırlatdıq (həm birbaşa, həm də metaforik!) [5]. “Açıq kitab” romanında da mətn (oxu: ölkə!) əvvəldən sonacan 30 Meydana açılır, mübarizə meydanına. “Gəldiyevin qənaəti budur ki: “Əzməsən əziləcəksən, ayaqlamasan ayaqlanacaqsan...”! [6, s. 34] romandan sitatlar səhifələr göstərilməklə bu mənbədəndir]. Həm birbaşa təsvirlərdə Meydan (tələbə auditoriyaları, komsomol yığıncaqları, nümayişlər, insan izdihamı, kənd lövhələri, şəhər mənzərələri...): hamı danışır, nitq söyləyir, qəzetlərdən, partiya qərar və qətnamələrindən misallar gətirir, kəndli də, tələbə də, müəllim də, partiyalı və parti- yasız da; sanki ölkə başdan-başa “danışan kürsü”yə çevrilmişdir, doğru da danışır (“– Kəndli, – deyirdi, – çox böyük sinifdir. Qədim sinifdir. Fəhlə sinfi iki-üç əsrlik yol gəlirsə, bunlar neçə min illərdir yoldadırlar, kəndlilər həmişə əkib-becərib, biçib, yığıb, xırman vaxtı isə taxılı özgəsi aparıb. Həmişə başlarına döyüblər...” [6, s. 107], oğru da (“– Buna Sovet hökuməti deyərlər!.. Beş gün maskalanarsan, üç ay gizlənərsən, bir il ötüşərsən, axırda elə yaxalayarlar ha! Odur Nayıbov göz qabağında...” [6, s. 80] Həm də dolayısı, metaforik vurğularda ictimai-siyasi Meydan: “Vahid ətrafına baxdı, özünü nümayişçilərdən, ümumi və qaynar bir həvəslə axıb gələn dalğalardan kənarda gördü. O, indi sanki həyatın hərəkətindən ayrılmışdı, əli əsalı qocaların, evdar qa- dınların, əlillərin, uşaqların, qərib-qürəbanın, müsafirlərin arasında idi. Ətrafında tay-tuşlardan, yoldaşlardan, yaşıdlardan görmürdü...” [6, s.68]. Mir Cəlalın hədsiz Meydan təsvirlərinə yer verdiyi əsərlərindən biri də “Yolumuz hayanadır?” romanıdır. Romanda biz maarifçiliyin ruporu – Mirzə Ələkbər Tahirzadə obrazını maarifçiliyin “dağıldığı”, yeni inqilabi əsrə ürcah olduğu dəmdə, daim bu həqiqətlərə açıq- mərdanə, cəmiyyət mənzərələri içrə, ictimai Meydanda görürük – istər qapalı Şamaxı mühitinin təsvirində, istərsə də qaynar burjua-fəhlə Bakısında. “Dirilən adam”dan sonra “Yolumuz hayanadır?” Mir Cəla- lın bir daha birbaşa xalq gülüşü mədəniyyətinə üz tutduğu ikinci ro- manıdır; kütləvi xalq səhnələri, cəmiyyət təsvirləri burada daha da çoxdur. Hər zümrədən aktuallanmış obrazlar romanda öz sözü (səsi) ilə çıxış edir. Meydan səhnələrində hətta toqquşan nöqteyi-nəzərlərin çoxluğu və rəngarəngliyini də görürük. Amma şəksiz ki, “Dirilən adam”dakı xalq gülüşünün yekdil şaqraqlığını (parodiya gücünü) burda artıq sezmirik (yalnız sitatlar şəklində qalır: məsələn, Telli oğlu Rza obrazında). Çünki maarifçi konsepsiya ilə yazıldığından, romanda maarifçi mövqe (M.Ə.Sabir Tahirzadə obrazında) aparıcıdır; xalq gülüşünü də “Hophopnamə”dən süzülüb-gəlmiş şəkildə (məhz sitat kimi!), acı təbəssüm içrə hiss etmək olur. Mir Cəlalın romançılığında həm də Sabir ənənələrinə söykən- 31 diyini mən bir yazımda “Açıq kitab” əsasında təsbit etməyə çalış- mışam [7]. Sabir irsinin tədqiqatçısı və dərin bilicisi təkcə şairin inqilabi satirasında gizlənmiş zəngin gülüş arsenalından bəhrələnməklə qalmır (hərçənd “Yolumuz hayanadır?” romanında Sabirin neçə-neçə şeirindən sitatlar və illüstrələr də az deyil), eyni zamanda Sabir şeiri- nin romançılıq üçün çox münbit poetikasına üz tutur. Yadımızdasa: “Hophopnamə”də çoxsaylı surətlərin monoloji mövqeyi daim dialoji məxrəcdə təzahür edir, çün həm də onu kənardan seyr edən şair mövqeyindən təqdim olunur. İnsan nədən öz-özünə danışsın, monoloq söyləsin?; təbii ki, özünə-əminlik, özünü-təhlillə bahəm, mövqeyini həm də başqalarına göstərmək, təsbit etmək üçün. Bunun üçün Mey- dan gərəkdir! M.Ə.Sabir (“Hophopnamə”də), ardınca da Mir Cəlal romanda bu imkanı personajlara yaradır. Romanda hər bir surət sözü-səsi-mövqeyi ilə tamlıqda görünür, həm də daha çox açıq Meydanda, bir-birinin və camaat qarşısında (tacir-burjua Hacı Rəsul, zadəgan Məşədi İsabəy, qazi Mir Məhəm- məd Kərim ağa, milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Hacı Axund, maarifçi ziyalı Mirzə Abbasqulu, faytonçu Əhməd, məktəb müdiri Əhməd Kamal, qadın məktəbinin müdiri Şərifə xanım, kimsəsiz Məsmə arvad, yasovul arvadı Mələknisa, Hacının qadınları Nazilət və Münəvvər xanım və s.); hər epizodda-situasiyada bu şansı yaradan ro- mançı yalnız bundan sonra sözü Ələkbər Tahirzadəyə, maarifçi ifşaya (ritorikadan rişxəndə, sarkazmacan) verir. Daha sonra əlavə, haşiyə şəklində başqa bir inqilabın – proletariatın səsi (“Bütün ölkələrin füqərayi-kasibəsi birləşin!”) mətnə daxil olur. Görünür, yazıldığı döv- rün tələbləri ilə Sabir obrazından həmin “səs”i almağa cəhd edən romançı (Sabirin “proletar inqilabçılığı” romanda yalnız marksizmdən sitatlar şəklində görünür), niyyətinə elə də nail olmadığını görüb, beləcə “əlavələr”ə (paralel Məşədi Hüseyn – Bəndalı xətti) hacət duyur. “Yolumuz hayanadır?” romanı mərkəzində M.Ə.Sabirin obrazı- nın durduğu (“Bənzərəm bir qocaman dağə ki, dəryadə durar”!) maarifçilik Meydanı üzərində qərar tutmuşdur (M.Ə.Sabir Şamaxıda və fəhlə Bakısında müəllim kimi və “Molla Nəsrəddin” jurnalının təbliğatçısı kimi; dostu Mirzə Abbasqulu ilə maarifçilik polemikaları; axundla və Şamaxı ruhani mühitilə qarşı-qarşıya; şairin cəmiyyətdə “ağsaqqallıq” missiyası; gənc istedad Əntiqənin və qardaşı “füqərayi- kasibə” Bəndalının həyatında hami rolu; Tiflisdə xalq arasında “se- vilən Hophop”; Şamaxıda şairin ölümünə el ağlayır və s. daha xırda epizodlar). Maarifçiliyin səsi romanda gurdur, ictimai və hədsiz 32 ictimailəşdiyindən hətta hardasa ritorikdir; çün “haqq səsi” olsa da, həqiqəti bəyan eləsə də hər yerdə gerçəklərə uduzur (“Dəhr bir müddət oldu mənzilimiz! /Yaşadıqca çoxaldı düşmənimiz,/ Nə edək, doğru söylədi dilimiz!”). Bunu hər şeydən çox, mətn boyu paylanan Sabirin öz şeirləri fiksə edir; şairin maarifçi obrazını hər anda dünəndə qoyan inqilabi həqiqətləri ilə! Roman “qəm pəncərəsi”ndən yazıldı- ğından (“Baxmış müsəlmanlara qəm pəncərəsindən...”), maarifçiliyin faciəsini əks etdirir. Zəmanənin qəhrəmanı indi “inqilabi zaman”ın özüdür və gerçəklərin müxtəlif səviyyə və plastlarına ayna tutan da odur... Bütünlükdə romanın söykəndiyi həmin poetikanı çox səciyyəvi bir parçada – Əli bəy Hüseynzadənin İstanbula getməsi ilə bağlı təşkil olunmuş vida mərasimi səhnəsində fiksə etmək olar. “İki müsafir” adandırdığı bu fəsli yazıçı bütövlükdə parodik notda qələmə alsa da, “sözün düzünü zarafatla deyərlər” prinsipi ilə ictimai Meydanda olan hər mövqeni, “səs”i dinləməyə çalışır (və çağırır): “O inanırdı ki, “İtti- had və tərəqqi” firqəsinin, hökuməti ələ alan “cavan türklərin” məş- rutə istəyən ordusunun “parlaq istiqbalı” var. Əlibəy inanıb etiqad edirdi ki, təkcə osmanlı dövlətinin yox, bəlkə bütün “aləmi-islam”ın taleyi bu siyasi mərkəzdən asılı olacaqdır. Bəlkə, həzrəti Ömərin, Tariq ibn Ziyadın istila, işğal yürüşlərini bərpa etmək mümkün olacaqdır. Özü də donqarlı dəvələrdə yox, ildırım sürətli qatarlarda, qumlu səhralarda yox, abad dəmir yollarında, nəhəng gəmilərdə yürümək mümkün və asan olacaqdır!” [8, s. 132]; (romandan sitatlar səhifə göstərilməklə bu mənbədəndir). Həm də romanda parodiyanın hədəfi heç də birbaşa Əlibəy Hü- seynzadə deyil, onun mübəlliğləri, buyruq qulları, ideyaları ətrafında əslində öz mənafeyini güdənlərdir (karikatur xırda burjua Hacı Rəsul, qazi Mir Məhəmməd Kərim ağa, İran konsulu Mir Hüseyn xan Səid- dövlə, “şüşqulaq kişi”, “ləbbadəli şair” Mirzə Həsib, mühərrir Əhməd Kamal...). Hər birinin parodik portretini cızıb bəlağətli nitqlərini ver- məklə yanaşı, romançı hədəfə hərtərəfli yaxınlaşma-yanaşmanın da qayğısına qalır: “Bakı ziyalılarının mühüm əksəriyyəti Əlibəyin get- məyini ürəkdən istəyənlər idi. Bunlar Əlibəyin səfərinə yox, məhz getməyinə sevinirdilər. Bu ziyalılar öz mədəniyyət və dillərini sevən, osmanlı imperatorluğuna və ümumən imperatorluqlara nifrət edən zi- yalılar idilər. Əlibəyin getməyi Bakıda müsəlman təəssübünü, türk- pərəstlik cəbhəsini xeyli zəiflətmiş olurdu. Buna görə xalq ziyalıları da o birilərə qarışıb bu səfəri alqışlayırdı. Hər iki tərəf sevinirdi. Bu sevincin obyekti bir, səbəbi, niyyəti isə başqa-başqa idi...” [8, s. 133] 33 Mübəlliğlərinə antipatiyadan romanda, şəksiz ki, Əlibəyin özünə də pay düşür; amma Mir Cəlal ədib və mütəfəkkirin portretini bacar- dıqca obyektiv, kənardan, kənar nəzərləri ilə cızmağa çalışır (hərçənd Əli bəy Hüseynzadənin “burjua ideoloqu” kimi damğalandığı 1950-ci illər sovet ölkəsində bunun nə qədər çətin olduğu təsəvvürəgəlməz- dir!). Bugünün özündə biz bu böyük tarixi şəxsiyyətin gerçək obrazına nə qədər yaxınlaşmışıq – demək çətindir, amma Mir Cəlalın ötən əsrin əllinci illərində cızdığı portret, hazırda Əlibəy Hüseynzadə irsinə açıq olduğumuz zamanlarla az qala eyniyyət təşkil edir: romantik, bəsirətli, günün reallığına dərindən bələd olduğu qədər də ondan yuxarıda durmağı, uzaqlara köklənməyi bacaran bir şəxs: “– Kəndim bu haqda “Məcnun və Leylayi-islam” əsərimdə kifayət qədər bəhs etmişəm. Mərəzə mübtəla bulunmuş əsri-haziri-islam həkimi-haziq arayor. O diyor: bən islami-dini deyiləm, islami-siyasi, daha doğrusu, islami- coğrafiyəm! Bəni xilas ediniz! Bunun üçün bizlərə ittihad əlzəmdir! Ümmidi-istiqbal vacib və əhəmmdir!..” [8, s. 139] Əslində, elə Əlibəy Hüseynzadənin İstanbula yola salınmasının ictimai bir hadisəyə çevrilməsinin özü şəxsiyyətin miqyas və nüfu- zundan xəbər verir; romançı da bunu ustalıqla təsbit edə bilir. Hətta “inqilab əsri”nin doğurduğu bu romantik pafosun qarşısında rupor- qəhrəmanın (M.Ə.Sabir Tahirzadənin) maarifçi çıxışı bir qədər solğun görünür: “– Bəli, biz alim deyilik, az bilirik. Amma bir həqiqəti dürüst bilirik: çox bilib xalqa az xidmət etməkdənsə, az bilib çox xidmət etmək min dəfə məsləhətdir. Əlibəy qoy İstanbula getsin. Mən də oxu- muşlarımıza məsləhət görürəm ki, şəhərdə, kənddə hərəsi beş nəfər savadsızı öyrədib gözünü açsınlar, xalq maariflənsə, tərəqqi, hürriyyət yolunu mənsiz-sənsiz də tapar və bu yolda daha cürətlə gedər. Yoxsa İstanbul, ya Məkkə sövdası çoxdan köhnəlib getmiş və ziyanlı bir sövdadır!..” [8, s. 145] Odur ki, maarifçiliyin səsinin artıq zəif, eşidilməz olduğunu nəzərə alıb, romançı daha bir ictimai-sinfi meydana üz tutur. Fəslin sonunda “ikinci müsafir” – “təhlükəli məhbus”, “həkim, müəllim və mühərrir Nəriman Nərimanov”un Metex qalasından Həştərxana sür- gün edilərkən Bakı fəhlələri tərəfindən dəmiryol vağzalında yola sa- lınması səhnəsini mətnə “əlavə” edir. Amma epizod çox sxematikdir, “birinci müsafir”dən fərqli olaraq, “ikinci müsafir”in portretini roman mühitində hiss etməyə şans vermir; “haşiyə” səciyyəsi dərhal duyulur. Amma bir həqiqət də var ki, Mir Cəlal “Yolumuz hayanadır?” romanında adı o zamana qədər tabu sayılan iki böyük tarixi şəxsiy- yətin – Əlibəy Hüseynzadə və Nəriman Nərimanovun “ədəbi reabi- 34 litəsi”nə öz payını vermiş; həm də roman kimi geniş oxucu audito- riyasına malik bir janrda (əsərin ilk, 1957-ci il nəşri on min tirajla çap olunmuşdur). M.Baxtin “meydan” xronotopunun kökünü antik zamanlarda və orta əsrlərin gülüş mədəniyyətində axtarır; göstərir ki, hansısa “kollektiv psixika”da, mədəniyyətin obyektiv formalarında (o cümlədən dildə) daşınan bu ənənə sənətkarın yaradıcılığına individual-subyektiv yaddaşdan deyil, məhz dolayısı keçə bilir. “Meydan” xronotopunun zamanı anidir, sürəkli olmayıb sanki bioqrafik zamanın normal axının- dan qopub-ayrılır. Çoxlu sayda yanaşı düzülən bu “zamanlar” kar- naval zamanında birikə bilir (M.Baxtin F.Dostoyevskini misal gətirir). Xronotopun ideya-bədii xüsusiyyəti bundan ibarətdir ki, başdan-başa ictimailəşməyə xidmət edir, insanda nə varsa çölə-bayıra çıxarır, Meydana qoyur (ovneşlyayet); gizlin-intim-daxili nəsə saxlamır. İnsan Meydanda cəmiyyətə açıqdır, üzdən (astarı da üzə çevrilmiş) görü- nür... [1, s. 397; 284]. Xatırlatdığımız kimi, hələ “Dirilən adam”da gənc Mir Cəlal “inqilabi zaman”ın karnavallaşdırma xüsusiyyətini duymuş, onun dik- təsi ilə romanı “meydan” xronotopunda ərsəyə gətirmişdir (“Karna- vallaşdırma” özünü “Yolumuz hayanadır?” romanında da göstərir). Əvvəldən axıra ard-arda düzülən Meydan lövhələri burada o qədər boldur ki, hətta ilk qələmə xas israfçılıqdan da danışmaq olar (Bəbir bəyin baş tutmamış toy tədarükünün israrla mətnə qayıtması, Sarıqlı Molla, Çəpəllə bağlı səhnələrin təkrarən qayıdıb gəlməsi, “müsavat”ın təkrar-təkrar lənətlənməsi...). Yetkin qələmə doğru Mir Cəlalın romançılığında kompozision nizam xronotopu ideya-bədii niyyətlərə daha dürüst səfərbər edir. Belə ki, Meydan təkcə birbaşa, realistik funksiyası ilə deyil, həm də metaforik tutumu ilə – tamlıqda görünür; birbaşa təsvirlərdə azaldıqca Meydanın Mir Cəlal romanlarında, əksinə, metaforik funksiyası güc- lənir. Hərçənd Mir Cəlal romanlarında “inqilabi zaman”ın addımlarını izlərkən, bu cəhətə artıq diqqət yetirdik: İnqilab meydanı (“Bir gəncin manifesti”), ictimai-siyasi mübarizə meydanı (“Açıq kitab”), quruculuq meydanı (“Təzə şəhər”), maarifçilik meydanı (“Yolumuz haya- nadır?”), ideoloji savaş meydanı (“Yaşıdlar”). Adekvat olaraq da Azərbaycan sovet insanının bütün şəcərə və şəbəkəsi bu Meydanda faş olur, açılır, görünür... “Yaşıdlar”da romançı belə bir “Şekspir səhnəsi” qurur: ağır döyüşlərdən qalib çıxmış Nəriman arxa cəbhədə döyüşçü dostu Ən- vərin dəvəti ilə bir toy məclisinə gəlir. Məclisin (Meydan) rituallarını 35 tələsmədən, təfərrüatı ilə cızan qələm, demə, qəhrəmana tələ qurur- muş: “Gəlin qapı arasında birdən acı bir fəryad çəkib özündən getdi. Adamlardan dəhşətli bir səs qopdu. Musiqi səsini xırp kəsdi. Bir- birinə dəyən adamların heyrət və həyəcanı, Hamletin əmisinə və anasına hazırladığı səhnəni xatırlatdı. Ancaq bu, səhnə deyil, həqiqət idi. Bu, Hamletin özünə qarşı hazırlanmışdı: “– Dəhşət! Dəhşət!”. Qəlbində müstəsna bir güc və sarsıntı ilə deyilən bu sözü Nəriman dilinə gətirmədi. Bunu yerə çırpdığı, çilik-çilik olan büllur badə söylədi. Büllur parçalarında qırılan bir qəlb, fərşə axan meydə isə qan rəngi duyuldu...” [4, s. 112]; romandan sitatlar səhifə göstərilməklə bu mənbədəndir]. Nəriman ilk sevgisi, nişanlısı, nə vaxtdır məktubunu almadığı, sorağını itirdiyi Kiçikxanımı indi gözü qabağında, toyun gəlini yerində görür... Bir qədər sonra romanın ümumi ideya planında bu səhnənin metaforik mənasını xəbər verməyə romançı özü də tələsəcək: “Mina gurultuları gənc Nərimana ilk cismani zərbə vurmuşdusa, bu toy məclisi də ilk ruhi zərbə idi. Nərimana elə gəldi ki, bunların hər ikisini eyni düşmən vurur, eyni məqsəd üçün vurur...” [4, s. 113] Amma buna qədər də oxucu artıq roman konfliktinin bəzi mətləblərinə baş vura bilib. Məsələ burasındadır ki, toya gəldiyi ünvan inşaat mühəndisi olan Nərimanın vaxtilə “bünövrəsini başladığı” (!) “uca bina”da yer- ləşir və “yüzlərcə adama işıqlı, gözəl mənzil” bəxş etdiyinə sevindiyi halda, indi həmin mənzilə də, üstəlik “nişanı qaytarmış” sevgilisinə də sahib çıxan (mətndə izlədiyimiz kimi) altdan-altdan bu niyyətə doğru irəliləyən, varlanan, müharibədən yayınmağı bacaran Əhməd Orucəli- yevdir. Habelə “səngərdə, başıaşağı, yerə sinmiş bir halda ağıza atılan quru çörək”lə “bu firavanlıq dövrünün təmiz və səliqəli süfrəsi” arasında, “orada, səngərlərdə, ...müdhiş düşmən tanklarının qabağında dayanan, ölüb-öldürənlərlə – burada, dəsgahlı bir toy məclisində əyləşən, deyib-gülən, çalıb-çağıranlar arasındakı fərq” də Nərimanı “çox düşündürür”... Doğrudur, konflikti dərinləşdirməyib, romançı onu mənəviyyat sferasında, həm də sosializm cəmiyyətinin xeyrinə həll edir (sonradan müharibəyə cəlb olunmuş yaralı Orucəliyevi döyüş meydanında məhz Nəriman xilas edir; Kiçikxanımı bağışlamırsa da, quruculuq (tikinti) meydanında mənən tərbiyələnməsinə stimul verir...), amma yazıldığı dövrün həqiqətləri də romanda açıq, göz qaba- ğında, Meydandadır... Beləliklə, Mir Cəlal romanının xronotopunu – zaman və məkan müstəvilərində hərtərəfli panoram etdikdən sonra, qəti söyləmək olar: romançı özünəxas bir “meydan poetikası” formalaşdırmış, ideya-bədii 36 niyyətlərini də bu hüdudlarda gerçəkləşdirə bilmişdir. Həm də mü- kəmməl şəkildə, kompozision həlldən bədii ifadə, dil, məcaz siste- minəcən. Mir Cəlal Meydan mənzərələrinin qənirsiz ifadəçisidir; heç bir yazıçıda olmadığı qədər onun romanlarında meydan dialoqları və replikaları, pıçıltı və küyləri dil açıb danışır, müdaxiləsiz-təhriksiz cəmiyyət həyatının övzai-halını xəbər verir (N sayda misallar vermək olar). Təkcə panoram təsvirlərin deyil, romançı habelə panoram təh- kiyənin də böyük ustasıdır; nə qədər misallar gətirmək olar ki, ro- mançı Meydanın bir küncündə “qərar tutub” min bir mətləbi yerindəcə xırdalaya, xülasə edə bilir. Mir Cəlalın dili və bədii üslubundan nə qədər yazılıbsa da, azdır; xalq danışıq dili, ədəbi dil və onun çalarları, dünəni və bugününə hər cür bələd olan yazıçının hər romanında bir ayrı dil aurası nəfəs alır. Təkcə yumorundan deyil, Mir Cəlal gülü- şünün rəngarəngliyindən də, romantik-yumorik üslubunun differen- siallığından deyil, həm də vəhdətindən söz açmaq ayrıca tədqiqat istəyir. Əlbəttə, bir yığcam məqalədə Mir Cəlalın roman poetikasının hər cür təfərrüatlarına baş vurmaq mümkünsüzdür; niyyətimiz hələ ki başlıcaya diqqət cəlb etməkdir. Mir Cəlal yaradıcılığında Meydan xronotopunun metaforik mə- nasına açılırkən, unutmamalı ki, romançı üçün bu – bütünlükdə Azər- baycan varlığı, inqilabi Azərbaycan mənzərələridir. Böyük bir xro- noloji dövr ərzində (romanların yazılma tarixi ilə ölçsək: 1934-1963) məhz göz qabağında olan Azərbaycandır! Belə ki, lap əvvəldən şaqraq bir gülüşlə bu Meydana girən (“Dirilən adam”) yazıçının bir gözü ağlayırsa da, biri gülür (“Bir gəncin manifesti”), bir gözü gülüb, biri ağlayır (“Açıq kitab”, “Yolumuz hayanadır?”), gəncliyin, quruculuğun təntənəsinə sevindiyi kimi (“Təzə şəhər”), sabahı barədə qayğılanıb da, narahat olur (“Yaşıdlar”)... Mir Cəlal haqqında xatirələrdə ədibin yumoru portret çizgisinin vacib komponenti kimi daim xatırlanır. Uzaq 1978-ci ildə bir neçə mühazirəsini dinləmək nəsib olduğundan, ciddi-nəzəri mətləblər ara- sından ani-qəfil peyda olan həmin yumorun mən də şahidi olmuşam. Genişliyi və qəribəliyi ilə vizual yaddaşımda yer eləmiş həmin gü- lüşün mənasına çox-çox sonralar, həyatı və romanlarını oxuduqca var- dım, məhəl qoya bildim... Mir Cəlal nədən və nəyə gülürdü? Bu yerdə artıq ədibin ideya- fikir dünyasından danışmaq lazım gəlir.

37 ƏDƏBİYYAT

1. Бахтин Михаил. Вопросы литературы и эстетики. Москва, 1975. 2. Mir Cəlal. Dirilən adam. Bakı, “Yazıçı”, 1978. 3. Mir Cəlal. Təzə şəhər. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1951. 4. Mir Cəlal. Yaşıdlar. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1984. 5. Mir Cəlal. Bir gəncin manifesti. Bakı, “Gənclik”, 1980. 6. Mir Cəlal. Açıq kitab. M.Cəlal. İki cilddə, 2-ci c., Bakı, 1987. 7. Əlişanoğlu T. “Açıq kitab” romanında Sabir satirası ənənələri. Tənqid.net jurnalı, 2008, № 5. 8. Mir Cəlal. Yolumuz hayanadır? Bakı, 1957.

Tehran Alishanoglu

THE CHRONOTOPE OF MIR JALAL’S NOVELS

Summary

In the article is investigated the chronotope of Mir Jalal’s novels and his poetry. According to the conclusion the novelist explored and described the revolutionary epoch within the chronotope of “revolutionary period” and “square”. In the article is elucidated each novel by writer from new perspective and analyzed.

Техран Алишаноглу

ХРОНОТОП В РОМАНАХ МИР ДЖАЛАЛА

Резюме

В статье исследуется проблема хронотопа романов Мир Джалала в аспекте поэтики творчества писателя, позволяющий сделать следующее заключение: романист художественно исследует и описывает революционную эпоху, в которую живет, в рамках хронотопов «революционное время» и «майдан». Каждый роман писателя раскрывается в новом свете, вовлекается в координаты системного анализа.

38 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Alxan BAYRAMOĞLU (MƏMMƏDOV) Filologiya üzrə elmlər doktoru Bakı Dövlət Universiteti [email protected]

ABDULLA BƏY DİVANBƏYOĞLUNUN “ƏBDÜL VƏ ŞAHZADƏ” POVESTİNDƏ ƏDƏBİ QƏHRƏMAN VƏ MÜHİT

Açar sözlər: Abdulla bəy Divanbəyoğlu, “Əbdül və Şahzadə”, romantizm, sentimentalizm, yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə Key words: Abdulla bey Divanbeyoglu, “Abdul and Shahzadah”, romanticism, sentimentalism, the struggle between the old and the new Ключевые слова: Абдулла бек Диванбекоглы, «Абдул и Шахзаде», романтизм, сентиментализм, борьба между старым и новым

XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəllərində ictimai və ədəbi fikirdə milli tərəqqi və inkişaf probleminin həlli yolunda güclü maneələrin olduğu, bu maneələrin milli-ictimai düşüncə, adət və məişətdə dərin kök saldığı, hər hansı yeniliyə mühafizəkarcasına qətiyyətlə müqavimət göstərdiyi, yeni ruhlu qüvvələrin isə sosial- mədəni mühitdə hələ son dərəcə ehtiyat, şübhə və xof qarışıq təlaşla qarşılandığı nəzərdən qaçmırdı. Bütün bunlar və ədəbi-ictimai qəhrə- manların vətənpərvərlikləri onlarda müəyyən ümidsizlik və bədbin- liyin yaranmasına, nəticədə dərin ruhi sarsıntılar keçirib qəlbən sız- lamalarına gətirib çıxarırdı. Odur ki, həmin dövrdə ədəbi qəhrəman və mühit məsələsi bədii əsərlərin aparıcı mövzularından birinə çevril- mişdi. Həmin problemə həsr edilən əsərlərdən biri də Abdulla bəy Divanbəyoğlunun “Əbdül və Şahzadə” povestidir. A.Divanbəyoğlu 1902-ci ildə qələmə aldığı “Əbdül və Şahzadə” əsərini də rusca yazmışdır. Ədibin sağlığında çapa vermədiyi bu povest 1950-ci illərdə Azərbaycan dilinə Əzizə Cəfərzadə tərəfindən tərcümə edilmişdir. Həmin bədii tərcümənin əlyazması və makina yazısı Azərb. MDƏİA-nin 517 nömrəli fondunda saxlanılır [1, s. 344]. 39 Əsər ayrıca olaraq kitab şəklində ədəbiyyatşünas alim İnayət Bək- taşinin yazdığı “A.Divanbəyoğlu (Sübhanverdixanov)” [2, s. 3-11] başlıqlı ön sözlə 1966-cı ildə “Azərnəşr” tərəfindən nəşr edilmişdir. “Əbdül və Şahzadə” ikinci dəfə ədibin 2006-cı ildə çapdan çıxan “Seçilmiş əsərləri”nə Vasif Nəsiboğlu və İnayət Bəktaşinin tərcümə- sində daxil edilmişdir [3, s. 19-142]. “Əbdül və Şahzadə” əsərinin qəhrəmanı bu vəziyyəti çox gözəl anladığı üçün onun qəlbini vətənpərvərlikdən doğan coşqun və ümid- siz duyğular sarmışdır. Bu barədə povestdə oxuyuruq: “…Əbdül adi mübarizə zamanı daha çox güzəştə getməyə çalışır, söhbət şəxsi ləyaqətdən getdikdə yaman qızışırdı. Belə mübahisələrdə onun gözləri sirli bir ziya ilə parlayırdı; müsəlman aləmində qadına münasibət məsələsi onu xüsusilə maraqlandırırdı, amma bununla belə, Əbdül bu barədə bir kəlmə də danışmır və bu barədə olan mübahisələrdən can qurtarmağa çalışırdı” [2, s. 15-16]. Sonrakı sətirlər Əbdülün bu susqunluğunun və zahiri etinasız- lığının sosial-psixoloji səbəblərinə belə aydınlıq gətirir: “Cavan oğlan (yəni, Əbdül – A.B.) onu yəqin bilirdi ki, qadınların vəziyyəti haq- qında mülahizə etmək xeyirsiz və mənasızdır. Çünki bu mülahizələr həssas, həyəcanlı ürəkləri qızışdırmaqdan başqa, heç bir nəticə ver- mirdi; həm də Əbdül o qədər güclü deyildir ki, səsi müəyyən əhə- miyyətə malik olsun. Cavan oğlan bilirdi ki, adamlar ona qulaq as- mayacaqlar, əgər qulaq assalar da, bunu dəlilikdən başqa bir şey hesab etməyəcək, Əbdülə nifrət edəcək, istehza ilə ələ salacaqlar. Axı, o, kimi inandıra bilərdi? Onun qarşısında böyük bir izdiham ata-ba- balarının inandıqları bir əqidəni təsdiq edir, o isə təkcə bu kütlə ilə deyil, həm də kütləyə yadigar qalmış köhnəliklə danışırdı” [2, s. 16]. Göründüyü kimi, Əbdül məsələnin mahiyyətinə və mövcud vəziyyətə tamamilə ayıq və düşüncəli nəzərlərlə baxır, sosial təbəqə və qütblərin ictimai mövqe və güclərini düzgün qiymətləndirə bilirdi. Ona görə də problemin həlli üçün hay-küylü danışıq və mülahizələri yersiz hesab edir, əlverişli yollar axtarırdı. Çünki onun milli təəssüb və qürur hissi güclü idi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, “Bu izdihamın özünün yalnız bir inkişaf nöqtəsi ətrafında fırlanması fikri onu (Əbdülü – A.B.) qəzəbləndirirdi; halbuki elə həmin dövrdə başqa xalqlar elə irəli gedirdilər ki, onların həyatı yalnız əsrlərin deyil, hətta illərin dolanması ilə dəyişirdi” [2, s. 16]. Dövrün qabaqcıl düşüncəli vətənpərvər qüvvələrinin mövqelə- rini ifadə edən bu cür fikir və duyğular Əbdülü daima axtarışlara sövq edir, ona dinclik vermir. O, sanki hər addımda rastlaşdığı və ya ünsiy- 40 yətdə olduğu gözəl-gözəl qadınlarda, qızlarda bir süstlük, əzginlik, həyatın bütün nemətlərinə qarşı etinasızlıq görür və bu məhzun talelərin məchul aqibətləri onun vətəndaş qəlbini sıxır, əzir. Vətəninin gələcəyi, qadınlarımızın taleləri barədə bədbin və kədərli düşüncə- lərdən sonra Əbdülün darıxaraq evdən çıxıb getdiyi malikanədə onu qarşılayan xanım əsərdə belə təsvir və təqdim olunmuşdur: “Ev sa- hibəsinin adı Mina xanım idi. Yaşı qırxa yaxındı. Bu, dolu bədənli, əzgin, ağır yerişli bir qadındır. Onun gözəlliyi üzünün cizgilərində mühafizə edilmişdi, gözlərinin və gicgahlarının yanı sarı rəngə çalırdı və bir az solğun idi. Mina xanım heç vaxt səyahətə çıxmır və heç yerə getmirdi, yalnız ildə iki dəfə tanış mülkədarlara qonaq gedirdi” [2, s.17]. Təqdimdən məlum olur ki, atası vəfat edəndən sonra Mina xa- nıma qəyyumluq edən əmisi onu oxuduğu institutdan çıxartmış və on yeddi yaşı tamam olanda ərə vermişdir. İnstitutdan çıxarıldıqdan sonra guşənişinliyə qapılan Mina xanımın əri Rüstəm bəyin də feodal- xasiyyət bir adam olması xanımın düşdüyü ruhi-mənəvi süstlüyün daha da qatılaşmasına səbəb olur. Belə ki, “Rüstəm bəy qadınların açıq yaşamasının əleyhinə idi, arvadının guşənişinliyə ciddi riayət etməsi onu sevindirirdi. Rüstəm bəy gimnaziyada oxumuş və qeyri- müəyyən səbəbə görə altıncı sinifdən çıxmışdı” [2, s. 17]. O, institutu qızıl medalla qurtaran yeganə qızı, qəddi-qamətli, həyatsevər bir gənc olan Nisə xanımı da öz rəfiqələri ilə əlaqələrini kəsib anası Mina xanım kimi guşənişinliyə alışdırmağa çalışırdı. Belə rəftar, təbii ki, Nisə xanımın etirazına və sıxıntı içində çırpınmasına səbəb olmuşdu. Ədib onu belə təqdim edir: “Nisə xanım qəddi-qamətli bir qız idi. O, Cənub qızlarına məxsus gözəllik və füsunkarlığı ilə də başqalarından seçilirdi; iri, qara gözləri mehribanlıq, nəvaziş və qətiyyət ifadə edirdi. Sifəti girdə idi, qəlbinin həyəcanından yanaqlarına yüngül bir qızartı çökmüşdü, çənəsində qəşəng zənəxdan vardı, şabalıdı saçları həlqə- həlqə qıvrılmışdı. Ağ, kök əlləri, gen sinəsi, incə beli, bədəninin incə hərəkəti, yerişindəki zəriflik, gözəl və cazibədar idi” [2, s. 17-18]. O, həm də həyat, yaşamaq, azadlıq və sərbəstlik, insanlar arasındakı münasibətlərə dair özgün fikirləri olan, xoşbəxtlik arzulu bir qızdır. Sevmədiyi, özünə tay hesab etmədiyi, onun azadlığını əlindən almaqla təhdid edən bir adamla izdivaca razı ola bilmir. Hətta Mirzə Mehdiyə zorla adaxlanandan sonra belə öz səadətinə çatmaq, həyatdan və sev- gisindən zövq, kam almaq üçün bütün mümkün imkanlardan istifadə etməyə çalışır. Ancaq atasının iradəsinə qarşı açıq-açığına çıxa bilmir. Atası Rüstəm bəyin onu, soruşub xəbərdarlıq belə etmədən Mirzə 41 Mehdiyə verdiyini biləndə, “Nisəni dəhşət bürüdü, o, bayılıb yıxıldı” [2, s. 40]. Anasından imdad diləyirsə də, kömək əvəzinə Mina xanım qızı Nisəyə təskinlik verir. Onun gücsüzlüyü, çarəsizliyi, ər iradəsinin əsiri olduğu Əbdülün ittihamlarına yanıqlı iztirabları ilə əzab çəkən bir ana kimi verdiyi aşağıdakı cavabdan da görünür. “Mina xanım göz yaşlarını saxlaya bilmədi, acı-acı ağladı, ancaq Əbdülün gözündən bir gilə də yaş düşmədi. – Əbdül, sən nə üçün bütün bunları mənə deyirsən, mən də Nisə kimi gücsüzəm, – deyə o, bir qədər sakitləşib cavab verdi. – Sən bütün bunları Rüstəmə de…” [2, s. 44] Mina xanımın çarəsizlik və ümidsizliyinin səbəbini onun öz əri haqda Əbdülə dediyi aşağıdakı sözlər bir qədər aydınlaşdırır. Əbdülün ona bir ana kimi, qızını fəlakətdən xilas etmək üçün öz imkanlarından və analıq haqqından istifadə etməsi barədə təklifinə belə cavab verir: “Yalvarışların ona təsiri olmayacaq, o, öz vədinə xilaf çıxmayacaq. Onun qayda-qanunu belədir; bir söz dedimi, demək, məsələ həll olundu. Əlbəttə, bu iş gərək yerinə yetirilsin” [2, s. 45]. Qızının nikahlanmasından sonra onun keçirdiyi sarsıntılara Rüstəm bəyin münasibəti çox biganə olur; – Ağlayar, sonra da sakitləşər” [2, s. 40]. Ancaq Rüstəm bəy ailə-məişət məsələlərinə baxışda nə qədər mühafizəkar olsa da, rəhmsiz deyil, həqiqəti, gerçəkliyi düzgün qiy- mətləndirməyi bacaran, özünün və ailəsinin izzət-nəfsinin, qürur və ləyaqətinin keşiyində sayıq duran ailəcanlı bir oğul, bir atadır. Onun bu keyfiyyəti haqda Mina xanım Əbdülə deyir: “…Mənim ərim Rüs- təm öz qızını xoşbəxt görmək üçün kifayət qədər ehtiyatlıdır. Sən özün də bununla razılaşarsan ki, əgər o sənin Mirzə Mehdi bəy haq- qında dediklərini bilsə, öz yeganə qızının nikahlanmasına razı olmaz!” [2, s. 45] Rüstəm bəy haqda yazıçı əsərin əvvəlində məlumat verərkən onun gimnaziyanı “qeyri-müəyyən səbəbdən buraxdığını” göstərirsə, növbəti dəfə bu məsələyə aydınlıq gətirir; məlum olur ki, Rüstəm bəyin və Əbdülün atası Zeyd bəylə əmisi Qeys bəyin ataları Qars davası zamanı cəbhədə dostlaşmışlar. İndi bu dostluğu onların övlad- ları ailəvi yaxınlıqları ilə davam etdirirlər. Konkret olaraq, Rüstəm bəy haqda göstərilir ki, müharibədən sonra “Rüstəm bəyin atası evə qayıtdıqdan sonra on yeddi yaşlı Rüstəm bəyi mədrəsədən götürüb gimnaziyaya qoydu, amma Rüstəm bəy orada kursu bitirmədi. Atası vəfat etdikdən sonra balaca ailə onun öhdəsində qaldı. Öz ailəsini

42 yaşatmaq üçün Rüstəm bəy qəza idarəsində tərcüməçi vəzifəsinə girdi…” [2, s. 32] Demək, Rüstəm bəy həm də məsuliyyətli, ailəcanlı və qayğı- keşdir. O, öz vəzifəsini, ailədə olduğu kimi, idarədə də vicdanla yerinə yetirdiyi üçündür ki, dövlət qulluğunda pilə-pillə yüksəlir… Rüstəm bəyin insani keyfiyyətləri Nisəni fəlakətdən qurtarır; O, Mirzə Mehdinin Nisə xanıma və özünə qarşı qaba, kobud, ədəbsiz hərəkətlərini gördükdə onu qəzəb və hiddətlə qapısından qovur. Se- vincdən göz yaşları içində atasına minnətdarlıq edən qızı Nisəyə isə belə deyir: “– Ağlama, mənim balam, səni onun əlinə vermərəm. Mən şəxsən onun haqqında deyilən sözlərin ədalətli olduğuna inandım, “Sən quş kimi azadsan, öz səadətinə özün yol tap” [2, s. 67]. Mirzə Mehdinin “yaşı qırx beşdən az olmazdı. O, İranda doğul- muş, orada tərbiyə almış və otuz yaşına kimi bu ölkədə yaşamışdı. Mirzə Mehdi bəy əmisindən böyük irs alıb Qafqaza gəlmiş və bu şəhərdə yerləşmişdi». Nisəni də şəhər bağında görüb onun gözəl- liyinə valeh olan Mirzə Mehdi bəy elə oradaca dostlarına and içmişdi ki, Nisəni nəyin bahasına olursa olsun, özünə arvad edəcəkdir. Məq- sədinə çatmaq üçün ələ düşən fürsətdən fəndgirliklə istifadə edib qızın atası Rüstəm bəylə ünsiyyət qurur. Əsərdə göstərilir ki, öz müştə- behliyi və qadına qarşı rəhmsizliyi ilə seçilən Mirzə Mehdi bəy indiyədək bir dəfə İranda, iki dəfə də Qafqazda evlənmişdir. “Birinci arvadını heç bir səbəb olmadan boşamışdı. Qafqazdan olan o biriləri isə Mirzə Mehdi bəyin ciddiyyətindən və qısqanclığından əzab çəkərək ölmüşdülər. O, onları hərəmxanada xacələrin ciddi nəzarəti altında saxlayırdı. Azad yaşamağa öyrənmiş qafqazlı qadınlar hərəm- xananın ağır şəraitinə dözə bilmədilər, soldular…” [2, s. 40-41] Belə bir acı tale və sonluq Nisəni də təhdid etməkdəikən tale onun üzünə güldü; Əbdülün dostu Sultan bəylə onun qarşılıqlı məhəbbəti, Əb- dülün onlara verdiyi dəstək və göstərdiyi kömək Nisəyə öz səadəti uğrunda mübarizədə qol-qanad, ürəyinə təpər verir. Əsərdə Sultanla Nisənin qarşılıqlı atəşin məhəbbətləri maraqlı və təbii detallarla verilmişdir; Sultanın eşqdən xəstələnərək titrətmə- qızdırma içində yatması, Nisənin, Mirzə Mehdi bəyə nikahlı olsa belə, fədakarcasına gizlincə onun ziyarətinə gəlməsi, keçirdiyi sarsıntılar, Sultan bəylə gizli görüşləri və s. buna misaldır. Belə gecə görüşlərinin birindən duyuq düşən Mirzə Mehdi bəy Rüstəm bəyin darvazasını amansızlıq və hədə dolu kobudluqla döyür. Bu vəziyyətdə o, qonaq- lıqdan qayıdan Rüstəm bəy və Mina xanımla üz-üzə qalmalı olur və bütün nəzarət və əxlaq sərhədlərini tapdalayaraq deyir: “Rüstəm, belə 43 gecə vaxtı sizin evinizdə olmağıma heyrət etməyin. Qızınızın əxlaqına heyrət edin” [2, s. 66]. Mirzə Mehdi bəy qaranlıqda Rüstəm bəygilin evindən çıxıb uzaqlaşan kölgənin Əbdül olduğunu zənn edərək, Rüstəm bəyi belə təhdid edir: “– Əgər siz bu oğlanı öz evinizdən kənar etməsəniz, onda mən başqa cür hərəkət edəcəyəm. Hələ ki, mən ona bir şey etmə- mişəm, qoy bir də onun ayağı Sizin evin astanasına dəyməsin… Nə qədər ki, mənim gəlinim buradadır, qoy bu oğlan sizin evin yolunu unutsun, yoxsa bu südəmər uşaq öz həyatı ilə cavab verməli olacaq” [2, s. 66-67]. Mirzə Mehdi bəy bu hərəkət və rəftarı ilə özünün müstəbid, qəddar, qaba, əzazil xislətini üzə çıxarır. Ancaq əvvəl Nisənin hökmlü səsindən şaşıran, sonra isə Rüstəm bəyin ildırım şaqqıltısını andıran amiranə və qəzəbli tələbindən özünü itirib qapıdan uzaqlaşmağa məc- bur olan Mirzə Mehdinin miskinliyini və daxilən cılızlığını A.Divan- bəyoğlu belə nəzərə çatdırır: “…Mirzə geriyə baxaraq Qədirovların evindən çıxdı. O, sahibinin geriyə, evə qayıtmaq üçün çağırdığı it kimi quyruğunu qısıb arxaya boylanırdı ki, sahibkarın onu vurub-vurma- yacağını bilsin” [2, s. 67]. Beləliklə, iki hissəli əsərin birinci hissəsi xoşbəxt sonluqla bitir, Nisə ilə Sultan öz səadətlərinə qovuşurlar. Bu səadətin yaxınlaşması haqda əsərdə oxuyuruq: “…İndi gənclər ümidsiz həyatda deyildilər, İndi onların qarşısında səadətə doğru gedən geniş, rahat bir yol vardı” [2, s. 67]. Həmin yolun daha geniş, işıqlı və xoşbəxtliyə uzanın nəhayətsizliyi ilə əsərin ikinci hissəsində rastlaşırıq. İkinci hissədə isə üç gənc qızın – Əbdülün əmisi qızları Nigar, Şahzadə və bibisi qızı Pərizadın (qızılı saçlarına görə ona Məryəm deyə müraciət edirlər) tale yollarına işıq tutulur. Nigarla Şahzadənin atası Qeys bəy son dərəcə mühafizəkar, şöhrətpərəst, qısqanc və əzazil bir adamdır. O, hətta qızlarının öz əmiləri oğlu Əbdüllə əl tutub görüşmələrini də həzm edə bilməyib qeyzlənir. O, qızı Nigarı ətrafdakı bütün mülkədarlardan varlı olan Əli bəyin yeganə oğlu Əhməd bəyə, rəyini soruşmadan, nişanlamışdır. Əhməd bəy ağır çiçək xəstəliyi keçirmiş və bu xəstəlik onda dərin izlər buraxmışdır. Bu izlərin ən qorxuncu isə Əhməd bəyin süni gözüdür. Ucaboylu, gözəl Nigar gödəkboy, yekəqarın Əhməd bəylə yanaşı yol getməli, onunla ömür çürütməli idi. O, nişanlısını görməsə də, eşitdiklərinə əsasən Əhməd bəydən çimçinirdi, onu sevgilisi Mu- rad bəydən heç bir qüvvənin ayıra bilmədiyini qət edirdi.

44 Murad bəy savadlı, müasir düşüncəli, mədəni və boy-buxunlu bir gənc idi. Ancaq mülkədar nəslindən deyildi. Əbdül süfrə başında Murad bəydən söz salıb, onun haqqında rəğbətlə danışanda istehza və acıqla : “– Hə, sən dilənçi Bayramın nəvəsi haqqında danışırsan? – deyə Qeys bəy soruşdu. – Onun atası bir çuxanın içində ömrünü başa vurdu,” – [2, s. 84] deyərək bu mövzuda bir daha eşitmək istəmədiyini bildirir. Nigar isə atasının iradəsinə zidd olaraq, Murad bəyi çılğın bir məhəbbətlə sevir, onunla gizli görüşür. Əbdülün köməyi və yardımı, vasitəçiliyi ilə onlar qoşulub qaçmağa qərar verirlər. Lakin arzularını həyata keçirərkən gecə quldurlar onların qabaqlarını kəsirlər. Murad bəy quldurlardan birini tapança ilə vurub, yanında qadın olduğunu bildirsə də, quldurlar sevgililərin hər ikisini əsir götürüb gecənin də- rinliyində qeyb olurlar… Qızının öz sevgilisi ilə müəmmalı şəkildə itkin düşdüyü gecə Qeys bəy yaylaqdan öz malikanəsinə köçür. Bu əhvalat onu daha da dözülməz edir, arvadına öz qızı Şahzadəyə daha ciddi nəzarət etməyi, onu bir addım belə kənara buraxmamağı tapşırır. Görünür, o, Nigarın Muradla birgə qaçmasında Əbdülü də günahlandırdığı üçün qardaşı oğluna daha artıq dərəcədə nifrət edir və Şahzadəni ona verməkdən qətiyyətlə imtina edir. Hətta çox sevdikləri yeganə bacısının da bu barədəki minnətini qəbul etməyib qonaqları təhqir edir. Qızının yal- varışları isə onu daha da təbdən çıxarır. Bu haqda oxuyuruq: “…Qeys bəyin gözlərində iblisanə bir atəş parladı. Qəzəbdən üzü eybəcər şəklə düşdü. O, qorxunc gözlərini qıza dikdi. Şahzadə bunu hiss etmədi. Qeys bəy ayağı ilə onu sinəsindən itələdi, qız onun ayağından yapışıb, onu öpərək dedi: – Ata, ata, öz Şahzadənə rəhmin gəlsin. Onun Əbdülünü özünə ver. Qeys bəy ayağını qaldırıb onun sinəsinə zərbə endirdi. Qız döşəməyə sürüşdü və bir müddət hərəkətsiz qaldı. Sonra qalxıb ye- nidən onun ayaqlarına qapandı. Ata qapıya tərəf getdi və vəhşi heyvan öz qənimətinə baxan tək qızına nifrət və qeyzlə baxmağa başladı. Şahzadə ona doğru süründü. Onun dizlərini qucaqladı, başmaqların- dan öpməyə başladı. Qeys bəy iti addımlarla stola yaxınlaşdı. Siyir- məni açdı, tapançanı çıxartdı, lüləni ürəyinin müqabilində kürəyinə söykəyib dedi: – Əgər o adamdan əl çəkməsən, Allah sənə ölüm versin. – Versin, versin. Əgər mənim xahişim rədd edilmişsə, qoy mənə ölüm versin! – Şahzadə bunu güclə deyə bildi.

45 Qeys bəyin əlləri yanına düşdü, o stulda oturdu, qəzəb və həyə- can içərisində qızına baxdı. Şahzadə qumun üstünə çıxmış balıq kimi döşəmədə çırpınırdı” [2, s. 114-115]. Bu ürəkdağlayıcı səhnə Qeys bəylərin timsalında Şərq despo- tizminin mühafizəkar qəddarlığı və rəhmsizliyi müqabilində Şahzadə qız-gəlinlərin acınacaqlı, ümidsiz və çarəsiz talelərini bütün dəhşətilə nümayiş etdirir. Burada biz Şahzadənin əsl asiyalı bir qız kimi odlu məhəbbətlə sevən qəlbini, öz səadəti yolunda hər hansı fəlakəti belə gözə alan fədakarlıq dolu sədaqətini də görürük… Qeysdən fərqli olaraq, onun qardaşı – Əbdülün atası Zeyd sakit təbiətli bir adamdır. O, gənclərin taleyində hər hansı rol oynamaq üçün, demək olar ki, heç bir təşəbbüs göstərmir. Ata-anasının vəfa- tından sonra Əbdül qulluqdan çıxıb evlərinə qayıdır… Şahzadənin onun yanına görüşə gəldiyini bilən Qeys gəlib gecənin qaranlığında tapança ilə hər ikisini güllələyir. Əbdül çiynindən yaralanır. Bu görüşə gəlməklə əslində ölümünə doğru qaçan Şahzadə isə Əbdülün evində həkimlərin səylərinə baxmayaraq, bir neçə gün can verərək həyata vida edir. Əbdül daha da bədbinləşir, həyatdan küsür. Sağalandan sonra Avropa ölkələrinə səyahətə çıxır; Roma, Paris, Varşava, Peterburq şəhərlərində olur, Misirdən keçib Asiyaya gəlir. Getdiyi hər yerdə avropalı qadınların zərifliklərini, incəliklərini, sərbəstliklərini, nəva- zişkar təbəssümlərini görür və fikirləşir ki, əlbəttə, qadınları bu cür gözəl və azad olan yerlərin dahiləri, alim, şair, rəssam, heykəltəraş və musiqi xadimləri çox olub, hər biri möcüzə yarada bilər. Şərqdə, Qafqazda isə gözəllik və səadət, istedad və qabiliyyət əsirlikdədir. Ona görə bu zəngin diyar zülmətə qərq olmuşdur. Nəhayət, bir neçə illik səyahətdən sonra Əbdül öz vətəninə qayıdır. Bibisi qızı Məryəm öz əmisi oğlu Şamil bəylə ailə qurmuşdur. Onların bir qızı və bir oğlanları var. Şai deyə çağırdığı qızının adı Şahzadə, oğlunun adı isə Fəxridir. Həm Məryəm (Pərizad) və uşaqları, həm də Məryəmin vurduğu teleqramdan xəbər tutub iki gün sonra dörd uşağı ilə onlara gələn Nisə ilə Sultan onu hərarət və səmi- miyyətlə qarşılayıb qayğı və nəvazişlə əhatə edir, bədbinlikdən çıxıb həyata qayıtması üçün Əbdülə mənəvi dayaq olurlar. Bu işdə Nisəgilin mülkündə Sultanın bacısı Sona xanım da onlara qoşulur, çox keçmir ki, Əbdüllə Sona arasında isti münasibət, səmimi, təmənnasız, sıx bir sevgi işartıları görünməyə başlayır. Əsər Əbdülün “Müsəlman qadın- larına” onları öz hüquqlarını ələ almaq naminə qüvvələrini birləşdir-

46 mək çağırışı ilə yazdığı müraciətinin Sona tərəfindən şuxluqla oxun- ması və Əbdülün ona olan sevgi etirafı ilə başa çatır. “Əbdül və Şahzadə” povestinin adı kimi “Epiloq”unun folklor motivlərinə uyğun xoşbəxt və gələcəyə ümid, inam dolu bir ovqatla başa çatması Abdulla bəy Divanbəyoğlunun yazıçı-vətəndaş arzu və ideallarından irəli gəlməklə yanaşı, yeni yaranan ziyalı və müasir düşüncəli gənc ailələrin və onların övladlarının millətimizin işıqlı sabahının, xoşbəxt gələcəyinin bəxtəvər sakinləri olmalarından, keç- mişin qaranlıqlarının yenicə sökülən şəfəqlərinin işığı ilə nurlanaca- ğından xəbər verir. Povest “Əbdül və Şahzadə” adlandırılsa da, onun əsas surəti Əb- düldür. Bütün hadisələrin bir-birinə bağlılığında, süjetin inkişafında, müəllifin hadisə və proseslərə müdaxiləsində Əbdül iştirak edir. İnayət Bəktaşi göstərir ki, “Yazıçının dilində, təsvirlərində və bəzi surətlərin təhlilində sünilik, sentimentalizm ünsürləri də nəzərə çarpır. Bir sıra vacib və ciddi məsələlərə (mülkədarlığa) münasibətində yazı- çının mövqeyi aydınlaşmır. Povestdə qeyri-real, qeyri-bədii parçalar, əhvalat və hadisələr də nəzərə çarpır”. Göründüyü kimi, tədqiqatçı “sentimental ünsürləri” romantik yazıçı hesab etdiyi A.Divanbəyoğlunun nəsri, o cümlədən “Əbdül və Şahzadə” əsəri üçün qeyri-məqbul, qeyri-ədəbi hal hesab edir. Əslində isə bütün bunlar romantizmdə uyğunsuzluqdan deyil, məhz sentimentalizmin təbiətindən, onun poetikasından – qəhrəmanların daxili, hissi duyğularının diqqət mərkəzində olub, bütün proseslərin həmin duyğu- lar fonunda qiymətləndirilməsindən, bu qəhrəmanların isə ilkin təbii saflıq və sadəlövhlükləri, ideal və arzularının reallıqdan deyil, hiss və duyğulardan nəşət etməsindən irəli gəlir. Bir sənətkar kimi, “A.Divan- bəyoğlu hansı mövzuda yazırsa-yazsın, əsas diqqəti təbiətin saflıq mənbəyi kimi dərkinə, kənd həyatının sərbəstliyinin burjua şəhərindən üstün tutulmasına, obrazların hisslər aləminin xüsusi məharətlə açıl- masına, qəlbinin hissiyyatının hökmü ilə hərəkət edən surətlərin yara- dılmasına yönəltmişdir. Çox maraqlıdır ki, A.Divanbəyoğlunun obraz- larının hərəkəti və nitqi də xalis sentimental səpkidə olub əlavə mü- lahizələrə imkan vermir” [3, s. 13]. Hadisələrin inkişafında və qəhrəmanların talelərində yuxugör- mələrdən, xəyal dünyasına dalmalardan, keçmişi xatırlamalardan, tə- biət mənzərələrinin təsvirindən və s. istifadə olunur. Əbdülün kənddə rastlaşdığı qadınların yad millətdən hesab etdikləri kişilərlə sərbəst davranmaları, qonaqpərvərlikləri, qoynunda yaşadıqları təbiət kimi saf, səxavətli, genişürəkli olmaları ilə əlaqələndirilir. Kənd camaatının 47 kasıblığı, qadınların hüquqsuzluğunun Allahın iradəsi ilə izah etmə- lərini nə Əbdül, nə də müəllif qəbul edə bilir. AMEA-nın müxbir üzvü, professor Yaşar Qarayev bu məsələyə münasibət bildirərkən yazır: “Povestdə (“Əbdül və Şahzadə”də – A.B.) sosial ədalətə, təkcə qadın emansipasiyasına yox, ümumiyyətlə, milli, şəxsi və ictimai azadlıq probleminə müəllifin romantik-maarifçi münasibəti də maraq- lıdır. Burada təkcə bəy və mülkədar, təkcə kapitalist (sinfi amil) küt- ləvi yoxsulluğun yeganə səbəbi və günahkarı elan edilmir, yox, müəl- lif standartlardan kənara çıxır və yoxsulluğun günahını həm də yox- sulluğun özündə görür… Hətta əlacsız, avara və fərsiz, axırıncı tüfeyli olsan belə, sən yoxsulsansa müqəssir qolçomaqdır, bütün özün kimi- lərinin hamısını topla, mülkədarı və onun kimiləri bir sinif kimi ləğv elə, məhv et! – bu stereotipi qəti inkar edən A.Divanbəyoğlu zəhməti, mübarizəni nəinki zənginliyin, hətta azadlığın və müstəqilliyin də fənni və şərti hesab edir” [4, s. 459]. Təsadüfi deyil ki, Əbdülün “Mü- səlman qadınlarına” çağırış nitqinin məğzini də tərəqqi uğrunda mübarizə təşkil edir. Özü də müraciətlə belə bir ovqat özünü qabarıq göstərir ki, bu mübarizə ayrılıqda, tək-tək fərdlər tərəfindən deyil, güc birliyi şəraitində həyata keçirilməsə, istənilən nəticə hasil ola bilməz. Təsadüfi deyil ki, Əbdülün həyata qaytarılmasında qadınlar – Nisə, Məryəm (sonra da Sona) səy və güclərini birləşdirdikləri kimi, Əbdülün onlara müraciəti də kollektiv şəkildə oxunur. Bütün təsvir və təqdimatlar müəllifin ictimai-milli və mədəni ideyalarının uğuruna, təntənəsinə, Şərqdə azadlıq, ədalət və firavanlıq şəfəqlərinin parlaya- cağına yönəlmişdir.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan MDƏİA. Fond 517, siyahı 1, sax. vah. 344, vər. 5. 2. Divanbəyoğlu Abdulla bəy. Əbdül və Şahzadə. Bakı, Azərnəşr, 1966. 3. Həşimov Hüseyn. Azərbaycan ədəbiyyatında sentimentalizm. Namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı. Naxçıvan, 1998. 4. Qarayev Yaşar. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüz illər (İki min ili tamamlayan iki yüz il – XIX və XX yüz illər). Bakı, “Elm”, 2002. 5. Bəktaşi İnayət. Abdulla bəy Divanbəyoğlu. Bakı, “Gənclik”, 1984.

48 Alkhan Bayramoghlu (Mammadov)

LITERARY HERO AND ENVIRONMENT IN ABDULLA BEY DIVANBEYOGLU’S NARRATIVE “ABDUL AND SHAHZADAH”

Summary

In the article is analyzed the narrative of Abdulla bay Divanbeyoglu “Abdul and Shahzadah”, who is known as a romantic-sentimental writer in Azerbaijani literary history at the beginning of the XX century. Here is investigated the theme, direction of idea and system of characters of the work. The fate and thought of heroes is studied in unity with their wish and actions. Period of the innovation, manner of new thought and public relation is estimated to victory on the past conservative habit and habits art contrary of the faith. Manner of the new approach to A.Divanbayoghlu’s creative work is also brought polemic spirit to the article.

Алхан Байрамоглы (Мамедов)

ЛИТЕРАТУРНЫЙ ГЕРОЙ И СРЕДА В ПОВЕСТИ АБДУЛЛЫ БЕКА ДИВАНБЕКОГЛЫ «АБДУЛ И ШАХЗАДЕ»

Резюме

В статье анализируется повесть «Абдул и Шахзаде» романтико- сентиментального писателя начала ХХ века Абдуллы бека Диванбекоглы. Исследуется тема, идейная направленность и система образов произведения. Судьба, мысли героев изучены в единстве с их мечтами и деяниями. Художественно обоснована вера в победу нового над старым, прогрессивного мышления над патриархальными устоями. Новый взгляд на творчество Абдуллы бека Диванбекоглы задает статье полемический настрой.

49 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Elçin MEHRƏLİYEV Filologiya üzrə elmlər doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

XOCALI FACİƏSİ VƏ ƏDƏBİYYATIN HARAYI

Açar sözlər: Qarabağ münaqişəsi, Xocalı soyqırımı, ədəbiyyatın harayı, faciənin miqyası, səbəbləri, ədalət tələbi Key words: Karabakh conflict, Khojaly genocide, the cry of the literature, the scale of the disaster, the causes, the demand for justice Ключевые слова: карабахский конфликт, ходжалинский геноцид, крик литературы, масштабы и причины катастрофы, требование справедливости

Ötən əsrin 90-cı illərində – SSRİ-nin süqutu ərəfəsində erməni şovinizmi yenidən baş qaldırdı. Zamanın dəyişən məqamında fürsəti fövtə verməyib “Böyük Ermənistan” ideyasını gerçəkləşdirməyə cəhd edən namərd qonşular bu dəfə Qarabağı tələb etdilər. Həmişə olduğu kimi Azərbaycan xalqı bu tələbi də qətiyyətlə rədd etdi, erməni özba- şınalığına qarşı Meydan hərəkatı başlandı və xalqın bu iradəsi dərhal onun ədəbiyyatında dərin həyəcan və ehtirasla ifadəsini tapdı. Biz milli ədəbiyyatın xalq həyatı ilə vəhdətindən doğan bu etiraz səslərini aşağıdakı nümunələrlə ümumiləşdirə bilərik:

Nə yatmısan qoca vulkan, səninləyəm! Ayağa dur, Azərbaycan, səninləyəm! Səndən qeyri biz hər şeyi bölə billik! Səndən qeyri biz hamımız ölə billik! [1, s. 9]

Qarabağım sənə torpaq, mənə vətən – Pay olmaz nə dosta, nə düşmənə Vətən [2, s. 7]. 50

Azərbaycan ədəbiyyatı xalqımızı gözləyən yeni təhlükəni 20 Yanvar qırğınından sonra daha aydın dərk etdi. Qələm sahibləri hadisələrlə bağlı həqiqətləri dünya ictimaiyyətinə çatdırmağa çalışıb haqq-ədalət tələb edir, ana torpağa bağlı müqəddəs duyğuları qələmə alır, xalqın taleyi üçün nigarançılıq hissləri ilə özünü qorumağa çağı- rır, milli səfərbərliyin həyati zərurət olduğunu vurğulayırdılar:

Müstəmləkə qanunu – Böl, parçala, hökm elə. Bölürlər bilə-bilə Dağ çəkirlər sinənə, Beləcə bölə-bölə, İstəyirlər bu yurdu Yer üzündən silələr [3, s. 7].

Erməni quldurları və onların havadarları daha dəhşətli fəlakət – Xocalı genosidini törətməklə, xalqın mübarizə əzmini də qırmağa cəhd etdilər. Ümummilli Lider H.Əliyevin sözləri ilə desək, “Bütöv- lükdə Azərbaycan xalqına qarşı yönəldilmiş Xocalı soyqırımı öz ağla- sığmaz qəddarlığı və qeyri-insani cəza üsulları ilə bəşər tarixində bir vəhşilik aktı, soyqırım, eyni zamanda, bütün bəşəriyyətə qarşı tarixi bir cinayət” idi [4]. Əsrin faciəsi adlandırılan bu faciə Xatın, Xirosima, Sonqmi faciələri ilə müqayisə edilsə də ağlagəlməz, təsəvvürəsığmaz işgəncə, qəddarlıq üsullarına görə daha müdhiş idi: kişilərin baş dərisini soy- maq, qulaqlarını, başlarını və digər orqanlarını kəsmək, uşaqları öz valideynlərinin gözləri qabağında işgəncə verib öldürmək, südəmər körpələri şaqqalamaq, gözlərini çıxarmaq, hamilə qadınların qarın- larını yarmaq, ağır texnika ilə əzmək, diri-diri basdırmaq, üstlərinə benzin tökərək yandırmaq, su tökərək dondurmaq, əsir və girovların daxili orqanlarını çıxarıb satmaq, qazanc üçün yararsız hesab etdik- lərini “drabilka” sexində “farşa” çevirib heyvanxanaya vermək, bütün bunlar azmış kimi, meyitlər üzərində dilə gətirilməsi mümkün olmayan təhqiramiz hərəkətlər, çoxsaylı bıçaq və güllə yaraları, tikə-tikə doğranılması... Doğrudur, biz sənədli-bədii ədəbiyyatımızda bu cür ağrılı səhnələrin təsvirinə rast gəlmişdik. Hələ vaxtilə M.S.Ordubadi öz “Qanlı sənələr”ində ermənilərin “müharibə vaxtı südəmər körpə- ləri, qoca qarıları öldürmək” şakərindən ürəkağrısı ilə bəhs edirdi. Ə.Abbasovun “Zəngəzur” romanında vəhşiləşmiş daşnaqlar inqilabçı Vahanla Şahmərdanın kürəyinə qaynar samovar bağlayıb güləşdirir, 51 bu tamaşadan da doymayıb onları dərin uçuruma atılmağa məcbur edirdilər və s. Lakin 70 illik sovet dövründə dinc qonşuluq şəraitində yaşayan ermənilərin yenidən öz vəhşi, yırtıcı simalarını göstərməsi, ədəbiyyata onların xəstəliyinin “quduzluq” diaqnozunu təyin etməyə imkan verdi. 20 Yanvar qırğını kimi Xocalı faciəsi də xalqımıza və ədəbiy- yatımıza affekt vəziyyəti yaşatdı, qələm yazmaqda, dil söz tutmaqda çətinlik çəkdi. Ancaq onun doğurduğu həyəcan ədəbiyyatımızdakı Vətən harayını daha da gücləndirdi. Xalq yazıçısı Anar faciəvi gün- lərdə SSRİ yazıçılarına müraciət ünvanladı: “Qarabağ ərazisində bü- töv bir şəhər – azərbaycanlıların yaşadıqları Xocalı şəhəri, on min nəfər, eşidirsinizmi, on min nəfər əhalisi olan bütöv bir şəhər məhv edilmişdir” [5, s. 203]. Bu adi bir müraciət deyildi – fəryad və haray idi. Yazıçının hiss-həyəcanı sonradan yazdığı “Otel otağı” povestində daha dərindən hiss olundu. Povestdə “tələf olmuş ailənin ağaca, daşa dönmüş canlı heykəli” kimi təsvir edilən Xocalı qaçqını Lətifənin surəti əsərin qəhrəmanı Kərimin xəyalından çıxmır, onu Türkiyədə ezamiyyətdə olarkən, otel otağında ölümə gətirib çıxaran ən əsas kədər, qüssə, həsrət doğma torpaqları itirməkdən doğan kədər və mü- sibət olur. Nəsiman Yaqublu (“Xocalı qırğını”), Fəridə Hicran (“Qarabağ- da talan var”) və başqaları isti-isti publisist tədqiqatı aparıb sənədli- sübutlu kitablar meydana gətirdilər. Bu sırada X.R.Ulutürk “Qarabağ şəhidlərinə ağı”, İsa İsmayıl- zadə “Haran ağrıyır, Vətən?”, Zəlimxan Yaqub “O qızın göz yaşları”, Ələkbər Salahzadə “Xocalı xəcilləri”, Ədalət Əsgəroğlu “Dərdimizin qan rəngi”, Əli Rza Xələfinin “Qara bayram gəlir” poemaları, Ələmdar Quluzadənin “Qadan mənə, Qarabağ” poetik toplusunu, Nüşabə Məmmədlinin “Zəngulə”, Gülxani Pənahın “Tanrının unut- duğu xocalılar” povestlərini, Səbahəddin Eloğlunun “Şəhidlərin fər- yadı” adlı silsilə yazılarını, Aygün Həsənoğlunın “Lənət”, Elçin Hü- seynbəylinin “Firuzə Qaşlı xəncər” hekayələrini, Şəmil Sadiqin və Müşfiq Xanın birgə yazdığı “Ümidlərin izi ilə” romanını, habelə Nüsrət Kəsəmənlinin, Vaqif Önər Bayatlının, Ziyəddin Səlimin, Elçin Kamalın, Güləmail Muradın, Nəcəf Tahirovun və digər yazarlarımızın dəyərli əsərlərini xüsusi qeyd etməyi özümüzə borc bilirik. Xocalı harayı, bədii ittiham kimi səciyyələndirə biləcəyimiz bu əsərlərdə Xocalının timsalında Vətənin faciəvi taleyi əsas mövzu, əsas ideya səviyyəsində qələmə alınır, Vətən obrazı müsibətlərə məruz qalan, əzab çəkən xalq obrazını təcəssüm etdirir, soyqırımına rəvac 52 verən qüvvələr lənətlənir.

Xocalıda Bu yaz lalə gölündə yox, Qan gölündə üzür düzlər Qanlı mehdən, qanlı şehdən Gözlə, Qarabağım, özünü gözlə [6, s. 5].

Buradakı kədərli, qüssəli yaz obrazı poemanın əsas poetik vasi- tələrindən biridir. “Lalə gölü”, “qan gölü” metaforalarının təzadı kimi, “qanlı meh”, “qanlı şeh” obrazları da dərhal diqqəti cəlb edir, Vətənin məruz qaldığı faciənin dərinliyini və qeyri-adiliyini təsəvvür etməyə imkan verir. Yaxud Z.Yaqub “O qızın göz yaşları” poemasının ilk misrala- rından “qırmızı qar” metaforası ilə Xocalı faciəsinin miqyası haqqında təsəvvür yarada bilir.

Doğrandı dayağı, kəsildi soyu, Qan oldu bayramı, yas oldu toyu. Qarı ağ görmüşdük ömrümüz boyu, O gün Xocalıda qar qırmızıydı [7].

Poemanın əsasında belə bir əhvalat durur: “Xocalı faciəsinin 13- cü ildönümü ilə əlaqədar yas mərasimi-şəhidləri anma günü keçiri- lirdi. Hər çıxışda bir üsyan, hər ürəkdə bir tufan, hər baxışda bir leysan var idi. Dərdini dilə gətirənlərə bir-bir söz verilirdi. 21 yaşlı Xocalı qızı Xəzangülə də söz verdilər. Ermənilər onun 36 yaşlı anası Rəna xanımı, 5 yaşlı bacısı Yeganəni Əsgəran meşəsində güllə ilə dəlik-deşik etmişdilər. 38 yaşlı atası Təvəkkülü 8 yaşlı Xəzangülün, körpə qızcığazın gözləri baxa-baxa, diri-diri ağaca sarıyıb yandırmış- dılar. Təvəkkülün günahı ondan ibarət olmuşdu ki, ermənilər “Qara- bağ erməni torpağıdır” sözünü ona dedirdə bilməmişdilər”. Nüşabə Məmmədlinin “Zəngulə” povesti Xocalı qurbanlarının fəryadı təsirini bağışlamaqla yanaşı, itirilmiş torpaqlarımızın qaytarıl- ması uğrunda döyüşə çağırış ruhu aşılayır. Müəllif bu əsərini təcavüz zamanı ermənilər tərəfindən girov götürülmüş və daxili orqanlarının başqalarına köçürülməsi üçün Amerikaya göndərilmiş, lakin təsadüf nəticəsində əsirlikdən xilas olan azərbaycanlı qızı Rəhimənin söhbət- ləri əsasında yazmışdır. Tarixi faktorlar; əsir və girovluqda olan canlı şahid xatirələri, MTN-nin arxiv materialları əsasında yazılmış “Ümidlərin izi ilə...” 53 adlı roman isə iki gəncin nakam məhəbbətindən bəhs edir. Universitet tələbələri olmuş Aytəkin və Ramilin bir-birindən ayrı düşməsinin səbəbi azərbaycanlılara qarşı törədilən soyqırım – Xocalı faciəsidir. İki müəllifin ürək döyüntüləri ilə yazdığı bu roman iki müxtəlif süjetlə inkişaf etdirilib: Xocalıda əsir düşərək Fransaya qədər aparılan Aytə- kinin hisslərini, keçirdiyi acı günləri əks etdirən “Girov qadının xatirələri” və keçmiş sevgilisi Aytəkinin xatirəsi ilə yaşayan keçmiş kəşfiyyatçı Ramilin yaşantıları. Xocalı soyqırımı mövzusunda Ələmdar Quluzadə yaradıcılığı bütün yönləri – mövzunun əhatəliliyi, hadisələrin hissi-bədii dərki, reallığı, poetik təsvir və tərənnüm canlılığı, təbiiliyi ilə seçilib fərq- lənir. Bunun da başlıca səbəbi şairin elə ilk günlərdən Qarabağ iztirablarını çəkməsi, Xocalı soyqırımının canlı şahidi olması, faciə zamanı 88 yaşlı ağsaqqal atasının vəhşicəsinə qətlə yetirilməsi və bütünlükdə bu faciəni mənən yaşayıb poeziyaya gətirməsi ilə əlaqə- dardır. Bu baxımdan şairin “Gözlə, Xocalı, gözlə”, “Şəhid şəhər” kimi əsərləri ədəbiyyat tariximizdə kəsərli poeziya nümunələri kimi yaşayacaqdır. Şair-ədəbiyyatşünas Nəriman Həsənzadə “Şəhid şəhər” poema- sının poetik məziyyətlərindən bəhs edərkən bu əsəri “ədəbi hadisə”, “şəhid olmuş şəhərin şahid fəryadı”, “el-obaya sonsuz sədaqət hissi”, “özünü, müasirlərini ittiham”, “gələcəyə müraciət” kimi dəyərləndirir. O yazır: “Əsər Xirosima, Xatın və Xocalı ellərinin anlaşıqlı fərya- dıdır, zaman adlı ağsaçlı qocaya qəzəbli, təmkinli etirazdır. Cəngəl- liklər qanunu ilə yaşayan insan cəmiyyətinin insan nəslinə qənim kəsilməsi barədə xəbərdarlıqdır...” “Poema, rəssam dili ilə desək, naturadan köçürülüb və ümumiləşdirilib. Azərbaycan haqqında epopeya yaranıb” [8, s. 3]. “Şəhid şəhər” lirik-epik poemadır. Əsərdə milli kolorit və fa- ciəvi hadisələrin hissi-psixoloji yaşantısı olduqca güclüdür. Ə.Qulu- zadə Xocalı soyqırımını “düşünülmüş oyunun şüurlu xəyanəti” oldu- ğunu məharətlə açıqlayır. “Dağlar imanımız, dinimiz idi, Sözdən don biçərdik gəlinə, qıza”, “Qapıma qonaq tək gələn yadların, Evimə sahiblik iddiası var”, “Təpədən dırnağa boyandıq qana, Dərd min yol qaynadı, qeyrət bir buğum”, “Xəncər kimi qalxmayanlar, Pencər kimi qırılarmış”, “Cibi doluların, başıboşların, Məsləhət verəni viktorlar oldu”, “Neçə xəyanətin xeyir-duası Yazıldı Təşkilat Komitəsində”, “Laçının bağrından açılan dəhliz, Bağlanan qapımdır, açılan yaram”, “Başa düş, başımızı Söykəmişik qılınca!”, “Qapıda quduran köpək kimidir, Ya nanəcib qonaq, ya muzdlu alay”, “Bülənd olub ərşə qalxdı 54 alovu, Sağlar girov düşdü, Şəhidlər əsir”, “Çoxu marıqda yatıb, İçində şeytan, kələk, Yəqin ki, beş-üç günə Vəzifə bölünəcək”, “Bu dağlar, meşələr cəllad kötüyü, Tülküdə bəxtə bax, aslan otarır”, “Nəvəsi köksündə can verən nənə, Cavan hayındadır, can hayında yox” kimi sərrast misraları ilə dövrün, mühitin gizlinlərinə, Qarabağ ellərinin mənəvi dünyasına, fədakar oğul və qızlarımızın istək-arzularına çıraq tutur. Şair öz ideya-məramını sonda belə tamamlayır:

Tanrı sınağıdır Tanrı gecəsi, Doğulan hər kəsin bir yas günü var. Torpağın başında yurd faciəsi, Vətənin, millətin qisas günü var [9, s. 67].

Ə.Salahzadə öz poemasını (“Xocalı xəcilləri”) Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayevin xatirəsinə həsr etmişdir. Elə poemada Xocalı dəhşətləri də sanki Çingizin kamerasından seyr edilir. Şair baş verən faciəni erməni xisləti və həris dövlətlərin neft maraqları ilə əlaqələn- dirir. Ə.Əsgəroğlunun poemasında isə Azərbaycanın 90-cı illər mər- hələsi “Dərdimizin qan rəngi” obrazında metaforikləşir. V.Yusiflinin yazdığı kimi, QAN burada Xocalıdan bütün dünyaya yayılan fəryadın, kədərin simvoluna çevrilir, bir məmləkətin təklənməsi, səsinin, harayı- nın boğulması, öz içində qərq olması faciəsini əks etdirir. Şair dərdi- mizin niyə qan rəngində olmasının səbəblərini açıqlayır və bu açıq- lamalar onun ürəyində şahə qalxan etirazlar, ittihamlar və qisasa çağı- rış təsirini bağışlayır [10]. Əli Rza Xələfli “Qara bayram gəlir” poeması ilə Xocalı faciəsi haqqındakı ədəbi-bədii düşüncəmizə yeni məna çaları gətirir. Bildi- yimiz kimi, xalqımızın adət-ənənələri sırasında, milli mentalitetimizdə “qara bayram”, “qarabayramlıq” xüsusi yer tutur. Şair bu mənəvi-ruhi borcu öz əsərində xalqın Xocalıya qarabayramlıq borcu məna səviy- yəsində dərk edir. Lakin onun poetik qənaətinə görə, hər Novruz qa- bağı Xocalı qarabayramlığı keçirmək azdır, Xocalı qisası alınmayınca “Düyünlənmiş yumruğumuza yığdığımız gücümüz hədər olacaq” və hər il üstümüzə qara bayram kimi gələn bu faciənin ildönümü bizə göz dağı təsiri bağışlayacaq. Şairi ən çox üşüdən, qorxudan Xocalının və onun timsalında itirilən torpaqlarımızın taleyinin İrəvanın, Zəngə- zurun taleyinə bənzəyə bilməsi qorxusudur! Xələfli qələmi bu ağrı və naümidlik içində titrəyib sızlayır, ağı deyir, bayatı çağırır. Ədəbiyyatımızı Xocalı, ümumiyyətlə, Qarabağ faciəsinin səbəb-

55 ləri düşündürür. Bu məsələ əslində tarixin ibrət dərsləri məsələsidir və buna görə bədii mətnlərdə siyasi kontekst süjetin əsas ünsürünə çev- rilmiş, hadisələrin arxasında gizlənən tarixi həqiqətlərin açılmasına imkan vermişdir. Bədii təhlil və mühakimələrdən belə məlum olur ki, Xocalı faciəsi XVIII əsrdən başlayaraq erməniləri Qafqaz və Xəzər- ətrafı ərazilərdə yerləşdirmək, onları himayədarlığa götürmək, Türk- mənçay müqaviləsindən dərhal sonra İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində “Erməni vilayəti” yaratmaq, bolşevik hakimiyyəti dövründə Azərbaycan torpaqlarını hissə-hissə qoparıb Ermənistana birləşdirmək siyasətindən ruhlanıb “Böyük Ermənistan” yaratmaq iddiasına düşən erməni şovinistlərinin azərbaycanlılara qarşı davamlı surətdə irəli sür- düyü torpaq iddialarının və öz niyyətlərinə çatmaq üçün həyata keçirdikləri etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin növbəti və ən qanlı təzahürüdür. Bu qənaəti əcnəbi yazarlardan bölüşənlər də az deyil. Məsələn, “Qarabağın qanlı girdabı” kitabının müəllifi Yuri Pompeyev Qafqazda münaqişə və müharibələrin səbəblərindən bəhs edərkən gürcü publisisti Karibinin hələ 1919-cu ildə yazdığı sözləri xatırladır: “Daşnaklar gəldi və özləri ilə milli nifrət gətirdi; bu zəmin üstündə isə, əlbəttə, erməni-müsəlman qırğınından və ya Ermənistanla Gürcüstan arasındakı müharibədən başqa heç nə yarana bilməzdi” [11, s. 53]. Şair demiş:

Bizimki o vədə gətirmədi ki, Kişi oğlu ilə düşmən olmadıq [9, s. 38].

Məlumdur ki, ədəbiyyatımız uzun illər bu həqiqətlərdən söz açmaq imkanına malik olmamışdır. Elə ki, Qarabağın başının üstünü düşmən təhlükəsi almağa başladı, bu həqiqətlərə qayıtdı. Məsələn, F.Mehdinin “Qarabağdan əlini çək” poeması bədnam qonşu xalqa müraciət formasında yazılmışdır. Belə forma şairə imkan vermişdir ki, xəbis qonşu ilə münasibətlərimizin tarixini bir daha vərəqləsin və şair bu tarixi vərəqlədikcə vaxtilə qonşuda görə bilmədiyimiz, yaxud gör- sək də üzə vurmadığımız bir çox həqiqətlərdən söz açmaq imkanı qa- zanmışdır. Habelə, “Erməni məsələsi” ilə bağlı tarixi həqiqətləri əks etdirmək baxımından M.Orucun “Köçürülmə” romanı, N.Hacızadənin “Qisas qiyamətə qalmaz” pyesi, Nəriman Maahmudun “Zəncirlənmiş ədalət” sənədli povesti, Saleh bəyin “Ermənilik”, İ.Vəliyevin “Dünya susur, tarix susmur” publisist oçerkləri və s. kimi əsərlər də əhəmiy- yətlidir. Qarabağ uğrunda müharibə Azərbaycan xalqının öz milli istiq-

56 lalı uğrunda mübarizəsi və milli dövlətçilik quruculuğu prosesi ilə eyni vaxta düşdü. Belə bir məsul vaxtda nəinki xalqla hakimiyyət, hətta müxalif qüvvələrlə xalq arasında birliyə nail olunmadı, müdafiə əzmini gücləndirmək üçün ümumxalq səfərbərliyi həyata keçirilmədi. Nəticədə ölkədə daxili parçalanma, özbaşınalıq, xaos, hökm sürməyə başladı. Hakimiyyət iflic vəziyyətə düşdü, nəinki düşməndən müdafiə, ümumiyyətlə idarəetmə məsələləri nəzarətdən çıxdı. Xanlıqlar döv- ründə olduğu kimi iki əsrdən sonra da milləti birləşməyə yox, par- çalanmağa aparan çəkişmələr düşmən dəyirmanına su tökdü. Bu acı həqiqətlər İ.Əfəndiyevin “Hökmdar və qızı” pyesində, A.Abbasın “Batmanqılınc”, M.Çəmənlinin “Xallı Gürzə” və s. kimi romanlarda canlı təsvirlərlə açılıb göstərilir. Şair Rəhman Babaxanlı hələ Xocalı faciəsindən əvvəl yazdığı “Bir cüt ayaqqabı, bir şüşə benzin...” adlı şeirində bu əhval-ruhiyyəni ifadə edirdi. Şeirdə şair Dağlıq Qarabağın Narınclar kəndində bir oğlan uşağından soruşur ki, “Ayaqqabın yoxdurmu, niyə belə cındırını geymisən?” Uşaq cavab verir ki, var, ancaq təzə ayaqqabılarımı sax- layır ki, ermənilər bizi öldürməyə gələndə geyinsin ki, bərk qaçsın. Bu məqamda göz yaşlarını gizlədə bilməyən bir ağbirçək gizlindən bir şüşə benzini çıxarıb gətirir və deyir: “On yaşında qız nəvəm bu benzini saxlayır ki, ermənilər gələndə özümü yandıracağam.”

Bir şüşə benzini töküb başından Kibriti çəkəcək on yaşlı mələk. Alov saçlarından asılan bacı Od alıb duracaq Odlar yurdutək...

Mən gözəl bacıyam, mən yananda da Gərək gözəl yanım, gözəl, qardaşım! Alnımızda tonqal qalananda da Üzümüzün nuru dözər, qardaşım! [12].

Qarabağ müharibəsi, o cümlədən Xocalı soyqırımı mövzusunda yazılan əsərlər bütövlükdə müasir Azərbaycan ədəbiyyatının ideya istiqamətini dəyişdirmiş, vətənin nicatı bədii fikri-məğzini çox mühüm amil səviyyəsinə yüksəltmişdir. Lakin etiraf etməliyik ki, Xocalı soy- qırımı poeziyamızda bədii həllini tapsa da, nəsrimizdə hələlik epik dərinliyi və əhatəliliyi ilə əksini tapmamışdır. Bu da ədəbiyyatımızın qarşısında duran mühüm yaradıcılıq vəzifələrindəndir.

57 ƏDƏBİYYAT

1. Araz Məmməd. Yol ayrıcında söhbət. Bakı, Azərbaycan nəşriyyatı, 1997. 2. Mehdi Famil. Əllidən sonra. Bakı, “Yazıçı”, 1993. 3. Novruz Cabir. Özünü qoru, xalqım. Bakı, “Şirvannəşr”, 1996. 4. www.azerbaijan.az. 5. Anar. Şəhidlər dağı. Bakı, 1995. 6. İsmayılzadə İsa. Haran ağrıyır, Vətən? “Azərbaycan” jurnalı, № 4-6, 1996. 7. Yaqub Zəlimxan. Bir əli torpaqda, bir əli haqda. Bakı, Azərnəşr, 1997. 8. Həsənzadə N. Gül var, Xocalıdan sonra açılmır... (“Şəhid şəhər” poemasına ön söz). 9. Quluzadə Ələmdar. Şəhid şəhər. Bakı, “Ozan”, 1998. 10. www.haqqyolu.com. 11. Помпеев Ю.А. Юдольные дни. Санкт-Петербург, 1993. 12. Babaxanlı R. Əlyazması.

Elchin Mehreliyev

KHODJALY TRAGEDY AND THE CRY OF THE LITERATURE

Summary

The author of this paper explains that he is closely linked with the life of the people of the Azerbaijani literature, lives with its pain. On the basis of analysis of poetry and prose samples it is concluded that the reason of extension of the literary cry on our national tragedy is closed with not realizing of whole nation’s claim, “Justice for Khodjaly. In the article is also imagined about the genre, form and style variegation of numerous works, written in the theme “Khodjaly tragedy”. In order to reflect of this awful accident with epic depth and coverage there is a vital creative task of literature.

Эльчин Мехралиев

ХОДЖАЛИНСКИЙ ГЕНОЦИД И НАБАТ ПО НЕМУ В ЛИТЕРАТУРЕ

Резюме

В статье отмечается, что азербайджанская литература тесно взаимо- связана с жизнью, тревогами и болью народа. На основе анализа образцов поэзии и прозы обоснуется, что тема ходжалинской трагедии будет звучать до тех пор, пока она не получит справедливую оценку и глас народа не будет услышан мировым сообществом. В статье также представлены различные жанры, формы и стили многочисленных произведений о ходжалинском геноциде и показано, что перед литературой стоит важная творческая задача проникновенно отобразить эпическую глубину этой трагедии.

58 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Vüqar ƏHMƏD Filologiya üzrə elmlər doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

HACI MAİLİN HƏYATI, MÜHİTİ VƏ YARADICILIĞI

Açar sözlər: Hacı Mail, Nardaran, ədəbi mühit, qəzəl, Bakı, Abşeron, poetik, bədii, Füzuli, füzulişünas, muğam, bəhr, əruz, qoşma Key words: Haji Mail, Nardaran, literary environment, ghazal, Baku, Absheron, poetic, artistic, Fizuli, Fizuli researcher, mugham, bahr, aruz, goshma Ключевые слова: Гаджи Mаил, Нардаран, литературная среда, газель, Баку, Абшерон, поэтический, художественный, Физули, физуливед, мугам, бахр, аруз, гошма

Ta qədimdən Bakı-Abşeron şeir, muğam, sənət diyarı kimi şöh- rət tapıb. Abşeron yarımadasında doğulub boya-başa çatan elm, ədə- biyyat, incəsənət xadimlərinin adı təkcə vətənimizdə deyil, dünya miqyasında Azərbaycana şöhrət gətirib. Bakı-Abşeron ədəbi mühitinin yetirdiyi ədəbi simalardan biri də 80 yaşı tamam olan mərhum qəzəlxan-şair, füzulişünas alim, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Hacı Mail Əliyevdir. Sovet dövründə rəsmi şeir janrları heca və sərbəst ölçü olmasına baxmayaraq, Hacı Mail xələfi, ustadı Əliağa Vahid və ədəbi tərəf- müqabilləri Həkim Qəni, Seyidağa, Əliağa Bakir, Ələkbər Şahidlə yanaşı, klassik poeziyamızın ənənələrini həm təravətli qəzəlləri, həm Füzuli irsinin tədqiqi, həm də əruz, muğama dair çıxışları ilə yaşatdı. Bakı-Abşeron ədəbi mühitinin yetişdirməsi olan Hacı Mail 1935-ci il oktyabrın 25-də muğam, sənət beşiyi olan Nardaranda dün- yaya göz açıb. Nardaran ədəbi mühiti XIX yüzillikdən başlayaraq ge- niş vüsət almağa başlamışdır. Bu ədəbi mühitin Mirzə Abbas Şahini, Hacəli Pərişan, Zəki Məcidoğlu kimi istedadlı nümayəndələri ol- muşdur. Daha sonralar Nardaranda Hacı Şıxəli Tuti, Ağarza Qəmli, Muxtar Fail, Hacı Paşa Əzadar kimi qəzəlxanlar yetişmişdir.

59 Füzulinin şeir bulağından su içən “ustad Vahidin layiqli xələfi” (Vasim Məmmədəliyev) [1, s. 3], Nardaran ədəbi mühitində şair kimi formalaşan Hacı Mail məhz adlarını çəkdiyimiz şairlər arasında ye- tişib ustad sənətkara çevrilmişdi. Bu şairlər Bakı-Abşeron, qismən də Azərbaycanda tanınmışdılarsa, Hacı Mail həm şair, həm də ədəbiy- yatşünas alim kimi Şərq ölkələrində, xüsusilə, İran və Türkiyədə də şöhrət qazanmışdı. Hacı Mail Abşeron ədəbi mühiti ilə Təbriz, Ərdəbil, Tehran, ümumiyyətlə, Güney Azərbaycan arasında körpü yaratmışdı. Eləcə də şair İraq türkmənləri, Türkiyə türkləri ilə ədəbi-mədəni əlaqələrin qurulmasında əmək sərf etmişdi. Hacı Mail qələmi ilə vətənimizi ustadcasına vəsf edən şair, türk dünyasına dərin sevgisi olan türkçü, Azərbaycan boyda ürəyi olan Azərbaycançı idi. Hacı Mail Şəhriyar, Vahid kimi həm Quzeydə, həm də Güneydə sevilən şair və alim idi... Hacı Mail az yaşayıb – 63 il. Şairin yaradıcılıq yoluna nəzər saldıqda görürük ki, zəngin ədəbi irs qoyub getmişdir; mindən artıq qəzəl, qəsidələr, tərcibəndlər, qitələr, təxmislər, qoşmalar və s. Onun qəzəlləri bu gün də öz təravətini itirmir.

Ey mənim eşqdə bu könlümün ustadı olan! Düz yolu tapmaq işində mənə, ey hadi olan!

Ey qatranlıq gecəmi nuru ilə gündüz edən! Ey gərək dəmdə mənim könlümün imdadı olan!

Ey verən baği-gülüstanimə hər nəşvü-nüma! Ey onun meyvəsinin ləzzəti, həm dadı olan!

“Ləm yəlid”, həm də “vələm yuləd”ə məna tapdım; Olmayan nə anası, həm nə də övladı olan!

Ey mənim xilqətimə zərrə salan nurindən! Yoxdu fikrimdə adından savayı adı olan!

Mailin bu qəzəli vəsfin üçün azlıq edər, Saxlasa, bəsdi, bunu hafizəsi, yadı olan! [2, s. 7]

Hacı Mail dindar bir ailədə anadan olmuşdu. Atası İsmayıl Hacı Məhəmməd Tağı oğlu öz kəndlərində və Abşeronda nüfuz qazanmış bir insan olub. Şairin anası Hüsniyyə xanım dövrünün zəngin şəxs- lərindən olan Seyfulla bəyin qızı idi.

60 İsmayıl kişi islami biliklərə, əruza, muğama, xüsusilə, Füzuli poeziyasına dərindən bələd imiş. İsmayıl bəy evində ədəbi-bədii məc- lislər qurar və söz ustaları, ruhani alimləri dəvət edərmiş. Balaca Mail yeniyetmə və gənclik illərində islami biliklərə, əruza, muğama atası İsmayılın məclislərində yiyələnməyə başladı. Gənc şair Mail Əliyev Maştağa məktəbində ədəbi dərnək təşkil edir. Gənc Mail özünə ustad saydığı böyük Əliağa Vahiddən, professor Əkrəm Cəfərdən, fars dilinin mahir bilicisi Əli Fəhmidən bir çox mətləbləri əxz edir... Mail Əliyevin gənc yaşlarından şeirləri dövri mətbuatda çap olunmağa başlayır. Şairin ilk kitabı isə çox gec – 51 yaşında 1986-cı ildə “Yazıçı” nəşriyyatında “Qəzəllər” adı altında çap olunur. Filoloji ali təhsil almayan Hacı Mail Bədən Tərbiyəsi İnstitutunu bitirmişdi. Lakin mahir mətnşünas kimi, ərəb və fars dillərinə bələd olan mütəxəssis kimi diqqət çəkdiyindən onu AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutuna elmi işçi vəzifəsinə dəvət edirlər. O, 28 il burada səbrlə Füzuli, Kişvəri və digər klassiklərin anadilli, farsdilli əsərlərinin üzərində işləyib onların elmi-tənqidi mətnini çap etdirir. Elmi fəaliyyətinə görə Hacı Mailə 1997-ci ildə dissertasiya müdafiə etmədən “filologiya üzrə fəlsəfə doktoru” elmi dərəcəsi verilir. 1990-cı ildə Mail Əliyev Sovet Azərbaycanı dövründə ilk dəfə olaraq Həcc ziyarətinə gedən zəvvar kimi Məkkədə ziyarətdə olur. Məşhəddə İmam Rza(ə)-mın məzarını ziyarət edir. Təbrizə, Ərdəbilə səyahət edir. 1994-cü ildə isə Kərbəla ziyarətinə gedir. 1996-cı ildə ədəbi irsini sevə-sevə tədqiq etdiyi dahi Füzulinin 500 illik yubileyi münasibətilə İraqda keçirilən Konfransda iştirak edir. O, dəfələrlə Türkiyədə, Rusiyada, Orta Asiya Türk Cümhuriyyətlə- rində elmi simpozium və konfranslarda məruzələr edir. Elm, ədəbi fəaliyyətinə görə dəfələrlə ölkəmizin və başqa respublikaların müka- fatları ilə təltif olunur. Peyğəmbəri vəsf edən əsəri Türkiyədə keçirilən beynəlxalq dini yarışmada qalib olur və ödüllə mükafatlandırılır. 1995-ci ildə Hacı Mailin 60 illik yubileyi dövlət tərəfindən qeyd edilir. Hacı Mail dünyasını dəyişdikdən sonra 2005-ci ildə 70 illik yubileyi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən H.Əliyev adına sarayda təntənə ilə keçirilir. Həmin il şərqşünas alim Vüqar Qaradağ- lının təşəbbüsü ilə Hacı Mailin yaradıcılıq yolunu əks etdirən “Hacı Mail nağılı” filmi çəkilir. (Rejissor Ələkbər Muradov, ssenari müəllifi Zahir Adiloğlu). Hacı Mailin elmi və bədii yaradıcılığını əks etdirən bir çox mo- 61 noqrafiya, kitab və xatirələr toplusu işıq üzü görmüşdür. Tədqiqatçı Zahir Adiloğlu Hacı Mailin xatirəsinə ithaf etdiyi “Sonsuz ömrə nöqtə qoyulmaz” adlı kitab çap etdirmişdir (2005). Sona Xəyalın Hacı Mailə həsr olunan məqalələrdən ibarət kitabı (1995), Ənvər Nəzərlinin eyni adda (2000) çap olunan sənət dostla- rının şairə ithaf etdikləri şeirlərdən ibarət toplusu mailsevərlərin ixti- yarına verilmişdir. Hacı Mailin ədəbi irsindən söhbət açanda mərhum, görkəmli ədəbiyyatşünas alim, akademik Bəkir Nəbiyevin Hacı Mailin yaradı- cılığına həsr etdiyi oçerki də qeyd etmək lazımdır [3]. B.Nəbiyevin Hacı Mailə həsr olunan məqaləsində şair haqqında xatirələri də özünə yer tapıb. Zahir Adiloğlu öz kitabına şairin ən yaxın dostlarının onun haq- qında söylədikləri xatirələri toplamışdır. Sona Xəyal həyat-yaradıcılığı ilə, Vaqif Əliyev muğam görüşləri ilə bağlı araşdırmalar aparmışlar. Əfsus ki, mərhum füzulişünas alim, qüdrətli şair Hacı Mailin yara- dıcılıq yolu, ədəbi fəaliyyəti fundamental şəkildə araşdırılmamışdır. Hacı Mailin nə bədii-poetik yaradıcılığı, poetikası, nə də tekstoloji- ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti tədqiqat obyekti olmamışdır. Biz inanırıq ki, tezliklə şairin çoxşaxəli yaradıcılığının tədqiqinə həsr olunmuş doktorluq dissertasiyası yazılacaq... 1999-cu ilin əvvəllərində xərçəng xəstəliyinə düçar olan Hacı Mail əməliyyat olunmaq üçün Tehrana gedir. Uzun müddət İranın paytaxtında müalicə kursu keçir. Əfsus ki, bu müalicə və cərrahi əməliyyat yaxşı sonucla bitmir. O, 1999-cu ildə avqust ayının 22-də doğma Nardaranda, öz ocağında gözlərini əbədi yumur və böyük izdihamla kənd məzarlığında dəfn olunur. Məlumdur ki, Hacı Mailin poeziyasında bir çox beytlər poetik aforizmə çevrilib. “Mailin ünvanı Vətəndir” poetik deyimi hər bir azərbaycanlının dilində əzbərdir. Poeziyada təsdiq olunmaqda rol oy- namış, özünün bu qəzəlinə şair ölümqabağı cavab olaraq yazır:

Ey əhli-vətən, siz mənim ünvanımı bildiz, Bundan sora bu sevgili ünvan sizin olsun.

Keyfiyyətin axırda bilərsiz bu cəhanın, Zövqü yox olan mülki-Süleyman sizin olsun.

Yarın qəmi-hicranına çox dözmüşəm, indi, Mən getdim, həmən möhnəti-hicran sizin olsun...

62 Təəssüf ki, ustad şair bu qəzəli tamamlaya bilmir... Hacı Mail dünyasını dəyişdikdən sonra Sona Xəyalın müqəd- diməsi, şairin oğlu mətnşünas-alim Hacı Mustafanın redaktorluğu ilə “Divan”ı (2006) nəfis tərtibatla çap olunur. 2006-cı ildə yenə də Sona Xəyalın tərtibi, Hacı Mustafa Mail- oğlunun redaktorluğu ilə şairin “Qoşmaları” oxucularını sevindirir. Yaradıcılığının əsasını əruz vəznində yazdığı qəzəllər təşkil etsə də, ustad şair heca vəznində də qələmini sınamış və lirik-poetik əsərlər yaratmışdır. Leytmotivi Vətən eşqi, sədaqət, məhəbbət, dünyanın fa- niliyi, xeyirxahlıq üstündə köklənən və öz səmimiyyəti ilə seçilən bu qoşmalar mövzuca həmişə aktualdır:

Zəmanə qəmindən, dost aşinadan, Ürəkdə dərd olur, möhnət də olur. Yarın əğyar ilə uyuşmasından, Arada söz olur, söhbət də olur.

Biri öz dostuyçun cəfaya dözür, Hər cürə qovğayə, bəlaya dözür. Düşsə də onunçun səhraya, dözür, Görən min söz deyir, qeybət də olur.

Mail şeir yazır, əsər yaradır, Biri baxıb deyir, nələr yaradır. Birisi bəyənmir, qəlbi qaradır, Şeirə nifrət olur, rəğbət də olur [4, s. 15].

Hacı Mailin qəzəlləri mənaca dolğun, deyimcə sadədir. Lakin ilk baxışda sadə görünən Mail qəzəllərində çox böyük müdriklik vardır. Vahid şeirlərindəki obrazlar silsiləsinin ecazına heyrət etdiyimiz qədər Mail şeirinin sadəliyinə, səmimiyyətinə, axıcılığına və ürəyə yatımlılığına heyran oluruq.

Mərhəmət, cudü səxa şəxsin üzündən bilinər, Naxələflik ola bir kəsdə, gözündən bilinər.

Hacı Mail lirik şairdir. Xüsusilə, məhəbbət lirikası, qəzəl, rübai, qoşma Mailin poetik təbinin ən doğma, ən munis yavrusudur. Hacı Mailin bütün məhəbbət şeirlərində əsasən Vətən və xalq anlayışları leytmotiv kimi səslənir.

Hər kəs soruşa gər mənim ünvanımı sizdən, Ol şəxsə deyin: – Mailin ünvanı Vətəndir!

Hacı Mailə elmi ictimaiyyətdə nüfuz qazandıran füzulişünaslığı olubsa, xalqa sevdirən isə onun qəzəlləridir. Şair qəzəllərində cismani və mənəvi gözəllikləri özündə birləşdirən lirik qəhrəmanı əxlaq nor- maları, estetik baxışları ilə təqdim edir. Hər qəzəlində zahiri gözəlliklə insani gözəlliyi vəhdətdə tərənnüm edir. Onun qəzəlləri hər dəfə oxunanda təzə, yeni görünür:

Dəhr imanlıları daima nadir yetirir, Əvəzində, nə qədər cahilü kafir yetirir [2, s. 354].

Mail xələfləri Füzuli, Seyid Əzim, Vahidin bədii priyomlarından məharətlə istifadə edir. Ənənəvi üsul, obraz və təşbehlərlə səmimi insan duyğularının əks etdirməyə nail olur. Hər qəzəlində gözəl bədii lövhələr yaradır. Ümumiyyətlə, deyə bilərik ki, Hacı Mailin qəzəlləri insan haqqında dərin düşüncələrin məhsuludur. Füzuli poeziyasına dərindən bələd olan, Vahid ədəbi məktəbində yetişən Hacı Mail klassik poetika qanunlarını mənimsədiyi üçün olduqca mükəmməl, rəvan, vahid ölçüdə və harmonik qafiyə sistemin- də qəzəllər yaratmışdı. Bu qəzəllər əruzun oynaq bəhrlərində yazılmış, səlis, koloritli poetik nümunələr olmaqla, onlarda musiqililik var:

Ey şux, səni hüsnə sərəfraz eləyən var, Eşq içrə məni hüsnünə dəmsaz eləyən var [2, 301].

Mail qəzəllərinin orijinal tembri vardır. Muğam bilicisi və aşiqi olan şair sanki qəzəlləri qələmə alarkən birbaşa muğam ifasını nəzərdə tutmuşdur. Xanəndələr muğam üstündə Mailin qəzəllərindən təsnif və dəstgahlarda istifadə edirlər. Hacı Mail qəzəllərinin dili sadə, təmiz ana dilimizdədir. Bu qə- zəllərdə ərəb-fars sözləri azlıq təşkil edir. Ona görə də gənc xanən- dələr muğam müsabiqələrində, təhsil prosesində onun qəzəlləri vasitə- silə muğamları daha asan mənimsəyirlər. Məlumdur ki, Hacı Mail muğamı çox sevdiyindən xanəndələrlə dostluq və əməkdaşlıq etmişdir. Bəzi qəzəllərində klassik və çağdaş xanəndələrin sənətini vəsf etmiş və onların xahişilə şeirlər də yaz- mışdır. 64 Mərhum ustad xanəndə, xalq artisti Hacıbaba Hüseynovun Filar- moniyada keçirilən 70 illik yubileyində Hacı Mailin yubilyara ithaf etdiyi şeir bu gün də yaddaşlardadır. Hacı Mail yaxın dostu, xalq artisti Ağaxan Abdullayevə də şeir həsr etmişdir:

Xəlq olubdur səsivə cümləsi heyran, Ağaxan! Bu səsi görməyə çox Xaliqi-Sübhan, Ağaxan!

Səni hifz eyləyə Tanrı bu səsinlə bahəm, Edəsən aləm içində yenə dövran, Ağaxan!

Ləhni-Davud desəm bu səsə hərgah azdır, Oxuyursan dəxi ondan da xoşəlhan, Ağaxan!

Titrədir qəlbləri hər iti zəngulələrin, Bəlkə işlətməmiş idi onlar Xan, Ağaxan! [8, s. 31]

Hacı Mail yaradıcılığına görkəmli alimlər, tanınmış sənət adam- ları yüksək qiymət vermişlər. Akademik Bəkir Nəbiyev “Hacı Mail uzun illər klassik şərq poeziyasının araşdırılması sahəsində misilsiz işlər görmüşdü” [5, s. 33], akademik Tofiq Hacıyev “Hacı Mail təkcə iman sahibi və Füzuli bilicisi deyildi. O, həm də gözəl qəzəlxan idi” [5, s. 31], akademik Fuad Qasımzadə “Hacı Mail əsl qəzəlxan idi. Şəxsən mən onun qəzəllərini oxumaqdan həmişə zövq almışam” [5, s. 28], Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə “xalqın sevimlisiydi. Hara getsəydi, özü ilə birlikdə sevinc, inam, əqidə, din gətirərdi” [5, s. 18], akademik Vasim Məmmədəliyev “Mail bütün Abşeron, Bakı kəndlərinin sevim- lisi idi” [5, s. 21] – deyərək Hacı Mail yaradıcılığı və şəxsiyyətinə qiy- mət vermişdilər. Qələm dostlarının onun şəxsiyyəti və yaradıcılığı haqqında söylədikləri ürək sözlərindən müəyyən məqamlara diqqət yetirək. ...“Füzulinin böyüklüyü sorağında öz böyüklüyünü də tapmışdı” – xalq şairi Nəriman Həsənzadə [5, s. 80]. .... “Hacı Mail bizim hamımızı, eləcə də müasir ədəbiyyatımızı füzulilərlə, nəsimilərlə, seyid əzimlərlə birləşdirən canlı körpü idi” – xalq şairi Qabil [5, s. 83]. ....“Hacı Mail – Füzuli tək aza qail. Füzuli bir sönməz günəş – Hacı Mail Füzulidən qopan atəş” – xalq şairi Zəlimxan Yaqub [5, s. 84].

65 ...O kimdi? Bir şair-alimdi, Yazandı, pozandı, O şair-alimi Bu dünya itirdi, O dünya qazandı! Şair, professor Şahin Fazil [5, s. 87].

“...Hacı Mail mömin və dindar adam idi. Ərəb və fars dillərini çox yaxşı bilirdi. Duzlu-məzəli söhbətləri zamanı tez-tez fars şair- lərinin, ələlxüsus Sədinin hikmətli sözlərindən istifadə edərdi”. Bu sə- tirlər isə uzun illər Hacı Maillə Əlyazmalar İnstitutunda çiyin-çiyinə işləmiş həmkarı, görkəmli alimimiz, AMEA-nın müxbir üzvü M.Na- ğısoylunun ədib haqqında ürək sözləridir [5, s. 140]. Bütün yaradıcılığı ilə Füzuli aşiqi olan, Füzulidən, Vahidin ideya-forma üsullarından bəhrələnən Hacı Mail öz şeirlərini tipoloji sxem və modellik, estetik strukturun eyni tipi nəticəsində qələmə al- mışdır. Vahid şeirinin üslub və vəzni, tələffüz və ritmi, ahəngi, ifadə tərkibi, bədii sintaksisi və leksikası Mail yaradıcılığı üçün zəmin ya- ratmışdır.

Aramızdan çox heyif getdisə gər, Vahidimiz, Qəlbimizdə yaşayır şamü səhər Vahidimiz.

Sadə sözdə bu qədər olmayıb əsla ustad, Sadə, sözdən yaradıb dürrü gühər, Vahidimiz.

Vahidi kim başa düşməzdi?! Çoban, ya alim?! Sadəlik rəsmini bilmişdi hünər Vahidimiz [8, s. 27].

Və ya

Hər zaman Vahidi ustad qəbul et, Mail El bilir ki, bir onun türfə qəzəlxanlığı var [7, s. 266].

Və yaxud

Mail, heç vaxt özünü Vahidə gəl, bənzətmə, Vahidin şeirinə dürdanə deyirlər, yeri var [7, s. 260].

Mailin “Divan”ında Vətən mövzusunda olan şeirlər əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi çoxluq təşkil edir. Mailin qəzəllərində yerində 66 olmayan söz, ifadə, təşbeh, qəliz ibarəyə rast gəlmək qeyri-mümkün- dür. Hacı Mail şeirlərinin çox hissəsini əruzla yazmışdır. O, əruzun əsasən həcəz, rəməl və rəcəz bəhrlərində qələmini sınamışdır. Rəməl bəhrində daha çox qəzəl yazan şair bu bəhrin bir neçə növündən isti- fadə etmişdir. Məsələn, bu qəzəl rəməlin 6-cı növündə yazılıb: Fəil- ətün, fəilatün, fəilatün fəilün:

Az elə nazı mənə məhz budur nöqsanın, Qalacaq yaxşılığı dəhrdə hər insanın [2, s. 260].

Məşhur dillər əzbəri olan “Vətəndir” mətləli qəzəlini isə ustad həcəz bəhrində (8-ci növündə) yazmışdır. Məfuli – məfailü – məfailü – fəilün.

Arif olanın sevgili cananı Vətəndir, Həm namusu, həm qeyrəti, vicdanı Vətəndir [2, s. 352].

Qeyd etdiyimiz kimi şair əruzun rəcəz bəhrində də qələmini sınamışdır və bədii-poetik cəhətdən dolğun əsərlər yaratmışdır. Müf- təilün, MəFa-ilün, Müftəilün, MəFailün.

Olmadı bu zamanədə ahü-nəvayə gəlməyən, Təkcə qəm eyləməz, könül, dəhri-fənayə gəlməyən [2, s. 263].

Şövkət İmaminin sözlərilə desək, “Çox pak və zəngin mənəviy- yat sahibi olan Hacı Mail” az yaşamasına baxmayaraq, zəngin elmi- ədəbi, bədii-poetik irs qoyub getdi. Nəcib insani hisslərə malik xeyirxah, qayğıkeş insan kimi daim rəhmət aparır. Vətənə layiq dörd oğul tərbiyə edib yetişdirdi: Füzuli, Mustafa, Əhməd və Zahid. Hacı Mustafa atasının yolunu davam etdirir. Əlyazmalar İnstitutunda elmi işçi vəzifəsində çalışır. Ərəb-fars dillərinə dərin bələd olan, qədim və orta əsrlərə məxsus əlyazmaları məharətlə oxuyub, tekstoloji cəhətdən araşdıran Hacı Mustafa Mailoğlu elmi ictimaiyyət içərisində böyük nüfuz qazanıb.

ƏDƏBİYYAT

1. Əliyev Vaqif. Muğam aşiqi. Bakı, “Nurlan”, 2009. 2. Hacı Mail. Divan. Bakı, 2006. 3. Nəbiyev B. Xəzan vurmasın. Bakı, “Elm”, 2006. 4. Hacı Mail. Qoşmalar. Bakı, “Nurlan”, 2006. 67 5. Adiloğlu Zahir. Sonsuz ömrə nöqtə qoyulmaz. Bakı, “Nurlan”, 2005. 6. Sona Xəyal. “Füzuli ədəbi məclisi və Hacı Mail”. Bakı, “Nurlan”, 2005. 7. Hacı Mail. Qəzəllər. Bakı, “Azərbaycan”, 1994. 8. Hacı Mail. “Divan”dan seçmələr. Bakı, “Sabah”, 2000.

Vugar Ahmad

HAJI MAIL'S LIFE, ENVIRONMENT AND ACTIVITY

Summary

The article named "Haji Mail's life, environment and activity" has been written on the occasion of 80th anniversary of the poet. Both scientific and artistic- poetic activity of the poet is drawn to research in the article. The author of the article comprehensively deals not only with the life, environment of the poet, but also researches some features of his poems and opinions about music. Being laconically these research forms complete notion about Haji Mail's many-branched activity, who was a great poet, Fizuli researcher and PhD for Philology.

Вугар Ахмед

ЖИЗНЬ, СРЕДА И ТВОРЧЕСТВО ХАДЖИ МАИЛА

Резюме

Статья написана в связи с 80-летним юбилеем поэта. В статье иссле- довано научное, художественно-поэтическое творчество поэта-физуливеда. Наряду с жизнью и средой поэта автор статьи затронул определённые аспекты художественных особенностей его стихотворений, музыкальных встреч. Исследование создаёт лаконическое, но полное впечатление о много- гранном творчестве талантливого поэта, выдающегося учёного-физуливеда, доктора филологических наук Гаджи Mаила.

68 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Bəxtiyar ƏSGƏROV Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami Gəncəvi adına Milli Ədəbiyyat Muzeyi [email protected]

İSA HÜSEYNOVUN “MƏHŞƏR” ROMANINDA TARİXİ ŞƏXSİYYƏTLƏRİN BƏDİİ OBRAZI

Açar sözlər: “Məhşər”, roman, tarixi şəxsiyyət, mənbə, bədii obraz Key words:“Judgment Day”, novel, historical figures, source, artistic images Ключевые слова: «Судный день», роман, историческая личность, источник, художественный образ

Tarixi şəxsiyyətlərin bədii obrazının yaradılmasında sənədlərdən və mənbələrdən istifadə romanların yazılmasında əsas şərtlərdən biridir. Keçmişdən bəhs edərkən yazıçı tarixi mənbələrə müraciət edir; lakin mənbələrdə də faktlar müxtəlif olduğundan yazıçı, eyni zamanda, bədii təxəyyülə də meydan verir. Bu iki cəhətin tarixi romanlarda şəxsiyyətlərin obrazının yaradılmasında paralel şəkildə çıxış etməsi obrazı mükəmməlləşdirir. Bəzən isə hər hansı tarixi şəxsiyyət haqqında məlumatlar az olduğu üçün yazıçı daha çox bədii təxəyyülə meyil edir. Daha doğrusu, əsərin baş qəhrəmanının şair (burada, Nəimi, yaxud Nəsimi) olması yazıçının təsviretmə imkanlarını geniş- ləndirir. Çünki şairin həyatı, dünyagörüşü, xarakteri haqqında yazı- çının tarixi sənədlərlə yanaşı, onun bədii əsərlərindən də məlumat toplaması imkanları artmış olur. Lakin sovet dövründə yazılmış tarixi romanların əksəriyyətinin baş qəhrəmanının şair olması yazıçının işini asanlaşdırmaqla yanaşı, romanın xarakterini, süjet xətti və konfliktini də məhdudlaşdırırdı. Sosialist realizmində tarixi romanların baş qəh- rəmanının şair olmasının səbəbləri içərisində siyasi motivlər başlıca yer tuturdu. Çünki zəngin tarixə malik Azərbaycanın, yaxud Sovetlərə daxil olan başqa xalqların tarixinin qədimliyindən, sərkərdələrindən və dövlətçilik tarixindən bəhs etmək üçün mərkəzin – Moskvanın icazəsi

69 lazım olurdu. Bu səbəbdən də uzun müddət Azərbaycan tarixi roman- larının baş qəhrəmanı adətən şairlər olurdu. Nizami Gəncəvi, Şah İsmayıl Xətai, Mirzə Şəfi Vazeh, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhhət və başqalarının tarixi roman qəhrəmanı kimi müəyyənləşməsi də buradan irəli gəlirdi. Hətta bir neçə romanda həm şah, həm də şair olan Şah İsmayıl Xətainin obrazı yaradılsa da, aparıcı xətti onun sərkərdəliyindən çox şairliyi təşkil etmişdir. İ.Hüseynovun “Məhşər” romanında isə tarixi şəxsiyyətlərlə ya- naşı, dövrün fəlsəfəsi, xarakteri bütün reallığı ilə üzə çıxır. Maraqlıdır ki, yazıçı bu əsərində bir neçə tarixi şəxsiyyəti təsvir etmişdir. Tey- murləng, Şirvanşah İbrahim, Nəimi, Nəsimi, Miranşah və başqa tarixi şəxsiyyətlərin obrazını yaradarkən yazıçı müxtəlif mənbə və məxəz- lərdən bəhrələnmişdir. Yazıçı obrazların yaradılmasında ənənəvi deyil, özünəməxsus yolla getmiş, hadisələrin və şəxsiyyətlərin təsvirində fəlsəfi, tarixi və bədii düşüncə elementlərindən paralel şəkildə istifadə etmişdir. Tarixi, fəlsəfi, bədii düşüncəyə müraciət, hər şeydən əvvəl, obrazların həyatı və tərcümeyi-halından irəli gəlmişdir. Belə ki, “Məh- şər” romanındakı tarixi obrazlardan Teymurləng, Şirvanşah İbrahim, Miranşah və başqaları tarixi aspektdə, Nəimi ictimai, fəlsəfi fikir adamı kimi, Nəsimi isə həm fəlsəfi, həm də bədii düşüncə orbitinin görkəmli nümayəndələrindən biri olaraq göstərilir. İ.Hüseynov bu obrazların hər birini yaradarkən tarixi faktlardan yeri gəldikcə istifadə etmişdir. Fəzlullah Nəimi və Nəsimi obrazını yaradarkən yazıçının istifadə etdiyi mənbələr içərisində onlar haqqında yazılmış salnamə- lərlə yanaşı, bədii yaradıcılıqları da əsas yer tutur. Bu cəhətdən Azər- baycan oxucusuna o qədər də tanış olmayan görkəmli fikir adamı Fəzlullah Nəiminin həyatı böyük maraq doğurur. İ.Hüseynov hürufi- liyin banisi haqqında dövrün salnamələrindən, həm də onun “Vəsiy- yətnamə”sindən bir mənbə kimi istifadə etmişdir. Məlumdur ki, XIV əsrin ikinci yarısında Teymurləngin işğalçı- lıq siyasətinə qarşı Azərbaycanda geniş mübarizə aparılırdı. Bu mübarizədə Azərbaycanın ictimai fikir adamları da iştirak edir, işğala qarşı müxtəlif səciyyəli cərəyanlar yaranırdı. Bu cərəyanlardan biri də təriqət mahiyyətli və fəlsəfi xarakterli hürufilik cərəyanı idi ki, onun da başçısı təbrizli Fəzlullah Nəimi hesab olunurdu. Hürufiliyin ma- hiyyəti hərflərin səciyyə və mənalandırılması əsasında özünü gös- tərirdi. Fəzlullah Nəimi zahirdə Quranın və dini kitabların dərin mənasını, peyğəmbərlərin təlimini hərflərin məziyyətlərində dərk et- məkdə görürdü. Bu mülahizələrə istinadən Quranda və digər dini kitablarda yeni-yeni təfsir və izahlar edib kütlələri dini ehkamlara, din 70 başçıları və zülmkarlara qarşı yönəldirdilər. Bu cərəyanın önündə ge- dən Fəzlullah Nəiminin həyatı, taleyi və faciəvi ölümü tarixi reallığa uyğun olaraq verilmişdir. Nəiminin öz əqidəsini geniş şəkildə yayma- sından sonra hakimiyyət qüvvələri qorxuya düşərək hürufizmə qarşı mübarizədə Teymurlənglə birləşmişlər. Din xadimləri Teymurləngin vasitəsilə hürufilərin qətlinə fərman vermək üçün hər şeyə hazır idilər. Teymurləngin Fəzlullahın qətlinə fərman verməsindən sonra hürufi- lərə qarşı təqiblər başlayır. Gizli fəaliyyətə keçən hürufilərin sürgün və kütləvi qırğınlarından sonra hərəkatın yatırılması tarixi mənbələrdə də bu və ya digər şəkildə öz əksini tapmışdır. Hərəkatın rəhbəri Fəzlullah Nəimi isə Naxçıvan ətrafında Əlincə qalasında ələ keçiri- lərək qətlinə fərman verilmişdir. Nəiminin o günlərdə yazdığı “Vəsiy- yətnamə”si baş verən hadisələr, keçirdiyi iztirablar, gördüyü tədbir- lərlə bağlı ən yaxşı mənbə kimi diqqət çəkir. İ.Hüseynovun bu mən- bələrlə yaxından tanışlığı romanın və Fəzlullah Nəimi obrazının real çıxmasına imkan yaratmışdır. Hətta yazıçı Fəzlullah Nəiminin nitqin- dəki üslubu belə saxlamağa çalışmış, onun nitqini “Vəsiyyətnamə”- sindəki üsluba uyğun olaraq verməyə çalışmışdır: “Bütün dərvişlərə salam söyləyin! Hamıdan bir-bir halallıq istəyin! Bizim də könlümüz onlardan razı və xoşdur. Əgər inciklik var idisə də hamısı keçib gedibdir. Kişili-qadınlı, kiçikli-böyüklü kim varsa, hamısından halal- lıq istəyin. Rəis və Keya, eləcə də xacə Fəxrəddin əgər oradadırlarsa, tədbir görüb uşaqları bir guşəyə aparsınlar. Əgər qoymasalar, kişiləri qadınlar vasitəsilə xəbərdar etsinlər” [1, s. 195]. İ.Hüseynov “Vəsiyyətnamə”dən Teymurləngin tələbi ilə təslim olmağa gedərkən Fəzlullah Nəiminin son dəfə müridlərinə üz tutaraq dediyi sözlərdən istifadə edir. Müridlərin bir çoxu onun təslim ol- masını istəməyərək Fəzlin bu qərarına qarşı çıxmaq istəyirdilər. Lakin Fəzlullahın nitqi hürufilərin gələcək proqramı olmaqla yanaşı, həm də onları sakitləşdirməyə yönəlmişdi. Əgər Fəzl təslim olmasa, onda hürufilər üçün heç də hər şey yaxşı qurtarmaya bilərdi. Ona görə də Fəzl təslim olmağa gedən zaman müridləri ilə halallaşarkən, onlara son mübarizə proqramını bəyan edir: “İndi Şirvanın bütün minbərlə- rindən mənim adıma böhtan və lənət deyiləcək. Xəbərdar edirəm, hətta təhqir və söyüş eşidəcəksiniz. Dağlarda tonqal qırağında otur- mağımızı, saqqalımızı odla ütməyimizi və təbiətlə ünsiyyətimizi vəh- şilik adlandıracaqlar. Müqəddəs rəmzi qılıncımızı lağa qoyacaqlar. Məbadə, məbadə dilinizdən bir kəlmə qaçırasınız. Mənim müridim olduğunuzu heç bir şeylə büruzə verməyin, əzizlərim, heç bir şeylə! Məscidə gedin, ibadət edin, amma namaz qılmayın. 71 Heç bir iş görməyin əzizlərim, heç bir! Yalnız və yalnız özünüzü qoruyun. Xüsusən, ailə sahibləri ehtiyatlı olsunlar, ailələri, uşaqları qorusunlar” [2, s. 146]. İ.Hüseynov Nəsimi obrazının yaradılmasında da tarixi mənbə- lərdən istifadə etmişdir. Aydındır ki, İ.Nəsimi anadilli poeziyanın görkəmli nümayəndələrindən biri kimi klassik ədəbiyyatımızda özü- nəməxsus yer tutur. Fəzlin insan, dünya, cəmiyyət haqqında düşüncə- ləri Nəsimi yaradıcılığında poetik şəkildə öz əksini tapmışdır. Yazıçı romanda Fəzlin müridləri ilə halallaşması və vəsiyyətini çatdırması məqamında istifadə edir: “...məqsədimə çatdım, övladlarım, Həq əyan oldu. İndi mən sizi Nəsimiyə tapşırıb işimin dalınca gedə bilərəm” – deməyə macal tapmamış Nəsiminin də onunla yanaşı “düşmən içinə” yola düşdüyünü hiss etmədi: “Nəsiminin səsi əvvəlcə izdihamın dərin- liyindən gəldi:

Vəhdətin şəhrində seyran eylərəm, Mən səni cismimdə heyran eylərəm, Gəncimi adəmdə pünhan eylərəm, Adəmi həm həq, həm insan eylərəm!..

...Qasidlər Nəsiminin Məlhəm yolu ilə ləşgərgah yollarının qovuşduğu yerdə Dərviş Hacı ilə görüşüb onunla getdiyini xəbər ver- dikdə Fəzlin sinəsindən inilti qopdu. Yalnız ana balası üçün belə in- ləyə bilərdi: - Pərvanəm özünü oda yaxacaq! Qaytarın onu! – dedi” [2, s.190- 191]. İ.Hüseynov “Məhşər” romanını yazarkən həmin dövrə aid tarixi tədqiqatları oxumuş, zəngin arxiv materiallarına baş vurmuş, eyni zamanda romandakı tarixi və ədəbi şəxsiyyətlərin həyatı və yaradı- cılığını dərindən öyrənmişdir. Nəimi-Nəsimi münasibətlərini yazıçı mürid-mürşid səviyyəsində təsvir edərək ən incə məqamlarınadək diqqət yetirmişdir. Romanda hürufilik hərəkatının ideoloqu kimi Nəimi göstərilirsə, onun poetik dərki Nəsimi yaradıcılığında axtarılır. İ.Hüseynov Nəsimi obrazını yaradarkən ənənəvi yolla getmir, yəni Nəsiminin uşaqlıq, gənclik və sonrakı həyatını bilərəkdən gös- tərmir, çünki yazıçı qarşısında heç bu məqsədi də qoymur. Romanın “Nəsimi” adlanmaması da yazıçının tarixi roman janrının bu forma- sından istifadəsini istisna edir. Dövr və mühitlə bağlı çoxlu mənbələrə baş vuran İ.Hüseynov yeri gəldikcə onlardan istifadə edərək romanın süjet xəttini hadisələrlə zənginləşdirməyə nail olur. Məlumdur ki, XIV 72 əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixinin mürəkkəb bir dövrü kimi səciyyələnir. Bu dövrün hadisələri romanın yazıldığı dövrdə heç də obyektiv şəkildə tədqiq olunmamışdı. Cəlairilər, Qara- qoyunlular, Şirvanşahlar, eləcə də Teymurləngin Azərbaycana hücum- ları ilə bağlı açılmamış səhifələr hələ də qalırdı. Hürufizm və onun banisi Nəimi, şair Nəsimi yaradıcılığı, şəxsiyyəti ilə bağlı tədqiqatlar yetərincə deyildi. Xüsusilə hürufizm haqqında danışılmasına rəğmən, Nəiminin həyatı və şəxsiyyəti haqqında geniş araşdırmalar aparılma- mışdı. Yalnız ədəbiyyatşünas Qulamhüseyn Beqdelinin “Fəzlullah Nəiminin “Vəsiyyətnamə”si” (“Azərbaycan” jurnalı, 1970, № 5, səh. 193-198) məqaləsi dövrün ruhuna müəyyən aydınlıq gətirirdi. Lakin bu əsər müstəsna olmaqla Nəiminin digər əsərlərinin yalnız adı çə- kildi, heç biri tərcümə edilmədi. Lakin yazıçı İ.Hüseynov romanı yazarkən böyük zəhmət hesabına müxtəlif məxəzləri, elmi tədqiqat əsərlərini, islam dininə aid yazıları, eləcə də şairin ana dilində olan divanını oxumuş və bu mənbələrdən yararlanmışdır. Buna görə də roman boyu hürufilərin təbliğat və təşviqatlarında istifadə etdikləri detallara rast gəlmək olur. Yazıçı Fəzlullah Nəiminin hələ indiyədək tərcümə və nəşr edilməyən “Cavidannamə”sini də oxumuş və çox doğru olaraq hürufizmin xarakteri ilə bağlı bu mənbəni özünə istinad nöqtəsi kimi götürmüşdü. Məlumdur ki, şair İ.Nəsimi də Fəzlullah Nəimi ilə tanış olduqdan sonra onun yaradıcılığında “Cavidannamə” ilə səsləşən məqamlar və rəmzlər müəyyən yer tutmuşdur. Nəsimi şeirlərində işlənən bu rəmzlər dərviş xanəgahına, Şeyx Bərəkənin iqamətgahına, Teymurun Gülüstan sarayına, Div varislərinin məclis- lərinə qədər gedib çıxmışdır. Nəsimi divanında Çağatay və türkmən ləhcələrinə uyğunlaşdırılan rəmzlər bunlardır: “Yari pünhan”, “dil- bər”, “yar”, “can”, “canan”, “nigar”, “aşiq”, “sadiq”, “üz”, “saç”, “zülf”, “şərab”, “saqi”, “xumar”, “məst” və s. Məlumdur ki, hürufilər öz əsərlərində “quş dili”ndən, fars dilinin Astarabad ləhcəsindən geniş istifadə etmiş və bu dil vasitəsilə müəyyən fikir söyləmiş və ürək sözlərini bildirmişlər. Yazıçı yeri gəldikcə bu detallardan, hürufilərin ideya və məqsədlərini izah etmək üçün işlətdikləri özünəməxsus rəmzlərdən də istifadə etmişdir:

Heç kimsə Nəsimi sözünü fəhm edə bilməz, Bu quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq.

Məscidlərdə, ziyarətgah və ibadətgahlarda mübahisə və münaqi- şələr vaxtı rəmzi qılınc bahadırları sözlərini bu beytlə başlayır. “Sü- 73 leyman peyğəmbər” tək kamil olmaq üçün “quş dilini” – Odər dilini öyrənməyin vacibliyindən danışıb, beləliklə, həm tədrisin yüksək mər- hələsini keçir, həm də “mehr və məhəbbət şairi”nin Oddan yarandığını açıq deyib ona münasibətin dəyişməsini tələb edirdilər” [2, s. 216]. İ.Hüseynov “Məhşər” romanında bəzən tarixləri verməklə əsərin tarixiliyini artırmağa səy göstərməklə yanaşı, janrın tələblərinə də cavab verməyə çalışır. Lakin onu bəzən tarixi mənbədən düzgün is- tifadə etməməkdə qınayır, tənqid edirdilər. Tarixçi alim Əbülfəz Rəhimov özünün “Bədii həqiqət, tarixi həqiqət” məqaləsində tarixi mənbələrdən istifadənin uyğunsuzluğuna diqqət çəkərək romandan gətirdiyi: “Teymurun Azərbaycana ikinci yürüşündən sonra 1387-ci ildə Toxtamə doxsan minlik ordu ilə Dərbənddən keçdikdə İbrahim onu böyük hədiyyələrlə qarşılamış...” [2, s. 114] faktına diqqət çəkə- rək yazırdı: “Toxtamışın məşhur 90 minlik ordu ilə hücumu 1387-ci ildə yox, 1386-cı ildə yanvarın əvvəlində olmuşdur” [3, s. 141] iradını bildirir və mənbədən düzgün istifadə etməməsini yazıçıya qüsur tutur. Lakin dərhal də öz fikirlərinə düzəliş verərək yazır: “Bəzi əsərlərdə 1385-ci ilin qışı, yaxud dekabr ayı yazırlar” [3, s. 141]. Əlbəttə, bu cür “düzəliş”lər yazıçının tarixi romanına elə də xələl gətirmir, hətta başqa bir mənbədə yeni bir tarixlə də qarşılaşmaq mümkündür. Yazıçı özü isə bu düzəlişlərdən yalnız bəzilərini qəbul edir, bir çoxlarına isə cavab verərək tarixi mənbə ilə roman arasındakı “uyğunsuzluğun” doğru olmadığı qənaəti ilə razılaşmır: “Rəşidəddinin “Cameət-təvarix”i, Sizin dediyinizin əksinə, sırf tarixi əsər deyil. Rəşidəddin tarixdən bəhs etsə də, əslində dövlət idarəsinə dair fikir- lərini təbliğ edir. Həm yazırsınız ki, “Rəşidəddin Qazan xanın haki- miyyəti illərində vəzir olmuşdur, həm də mənim “Qazan xan Hülaku- nun vəziri” sözlərimi doğru saymırsınız. Qəribədir! [3, s. 148]. Bütün bunlar onu göstərir ki, İ.Hüseynovun tarixi romanının özünəməxsus xüsusiyyətləri içərisində tarixi mənbələrdən yaradıcı şəkildə istifadə etmək başlıca yer tutur. Yazıçı tarixi şəxsiyyətlərin obrazını yaradarkən salnamə və mənbələrlə yanaşı, onların yaradıcı- lığına da müraciət etmiş, bədii düşüncəsindən maksimum yararlan- mağa çalışmışdır. Buna görə də İ.Hüseynovun tarixi şəxsiyyətləri daha canlı çıxmış, bədii təxəyyüllə tarixi kontekst paralel şəkildə çıxış etmişdir.

74 ƏDƏBİYYAT

1. Beqdeli Q. Fəzlullah Nəiminin “Vəsiyyətnamə”si. “Azərbaycan” jurnalı, № 5, 1970. 2. Hüseynov İ. Məhşər. “Gənclik”, Bakı, 1982. 3. Nəsimi İ. Seçilmiş əsərləri. “Gənclik”, Bakı, 1991. 4. Bədii həqiqət, tarixi həqiqət (filoloq tarixçi Ə.Rəhimovla yazıçı İ.Hüsey- novun mükaliməsi). “Azərbaycan” jurnalı, 1981, № 2. 5. Bünyadov Z., Rəhimov Ə. Tarixi həqiqətlər, yoxsa təhriflər. “Azərbaycan” jurnalı, 1989, № 4.

Bakhtiyar Asgerov

THE ARTISTIC IMAGES OF HISTORICAL FIGURES IN ISA HUSEYNOV’S NOVEL “JUDGMENT DAY”

Summary

In the article is analyzed the artistic images in the historical novel of I.Huseynov – “Judgment Day”. The author emphasizes that in this novel dominates historicism, as well as an especial attention was paid for the images of historical figures.

Бахтияр Аскеров

ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ ОБРАЗЫ ИСТОРИЧЕСКИХ ДЕЯТЕЛЕЙ В РОМАНЕ ИСЫ ГУСЕЙНОВА «СУДНЫЙ ДЕНЬ»

Резюме

В статье анализируются художественные образы исторических личнос- тей Фазлуллаха Наими, основателя хуруфизма, и великого поэта Насими в романе И.Гусейнова «Судный день». Автор подчёркивает, что творчество данного писателя основывается на данных исторических источников.

75 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Esmira ŞÜKÜROVA (Esmira FUAD) Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

XX ƏSR GÜNEY AZƏRBAYCAN EPİK ŞEİRİNİN TƏDQİQİ PROBLEMLƏRİ

Açar sözlər: Güney Azərbaycan, poema janrı, poetika, Şəhriyar, Səhənd, Ə.Səlami Key words: South Azerbaijan, a genre of poem, poetics, Shahriyar, Sahand, A.Salami Ключевые слова: Южный Азербайджан, жанр поэмы, поэтика, Шахрияр, Саханд, A.Salami

Güney Аzərbаycаnda cərəyan edən ictimai-siyasi hadisələr, Güney Аzərbаycаn ədəbiyyatı, çağdaş ədəbi prosesin vəziyyəti Mirzə İbrаhimоvu yazıçı, ədəbiyyatşünas-alim, həm də publisist kimi daima məşğul etmişdir. O, Güneydə gedən ictimai-siyasi və ədəbi prosesi yaxından izləmiş, G.Səbahi, R.Dəqiq, C.Heyət, S.Cavid, K.M.Sönməz və digər istedadlı qələm sahibləri ilə məktublaşaraq ədəbi mükalimələr etmiş, burada yaranan şeiriyyəti “Ümid və kədər poeziyası” adlan- dırmışdı. Qeyd edək ki, XX əsr Güney Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrının öyrənilməsi və tədqiqi məsələləri daha çox ustad Şəhriyar və onun sənət möcüzəsi – “Heydərbabaya salam” poeması ilə bağlıdır. İrəc Mirzə, Məlik üş-şüara Bahar, Əbdüləli Karəng, Mehdi Röv- şənzəmir, Əli Zəhri, Nüsrətulla Fəthi Atəşbak, Seyid Məhəm- mədhüseyn Mübəyyin, Yəhya Şeyda, Böyük Nik Əndiş kimi onlarla ədəbiyyat xiridarı şairin həyatı, poeziyası və “Heydərbabaya salam” poeması haqqında yüksək dəyərə malik fikirlər söyləmiş, araşdırmalar aparmışlar [1; 2; 3; 4].

76 R.Qəmbərqızı Səhəndin “Sazımın sözü” əsərini xalqımızın qəhrəmanlıqla dolu tarixinin müəyyən bir məqamının bədii salnaməsi kimi dəyərləndirir. Filologiya üzrə elmlər doktoru Sabir Əmirov poemanı təhlil edərək bu qənaətə gəlmişdir ki, Səhəndi “Dədə Qor- qud” dastanlarının sorağına sövq edən qüvvə vətəninin, doğma ana yurdunun məsud sabahına aparan yolun sədaqətli, yorulmaz fədaisi olmaq idealından nəşət etmişdi [5, s. 56]. Səhənd yaradıcılığının zirvəsi olan “Sazımın sözü” poemalar silsiləsini son illərdə şairin həyat və yaradıcılığını ciddi şəkildə araşdıran Fikrət Süleymanoğlu “Səhəndin şah əsəri” adlı mükəmməl ön söz və şərhlər yazaraq “Dədəmin kitabı” adı ilə nəşr etdirmiş, əsər haqqında ədəbiyyatşünasların qənaətlərinə də yeri gəldikcə istinad edərək obyektiv fikirlərini sərgiləmişdir [6, s. 3-16]. Məhəmmədəli Fərzanənin (Qovsi) görkəmli yazarlar, həmçinin Azərbaycan dili və tarixi, xüsusilə Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” və Səhəndin “Dədəmin kitabı” poemaları, həmçinin “Ana dilimiz və varlığımız haqqında xatirələr” silsiləsindən qələmə aldığı məqalələri “Varlıq” məcmuəsində dərc edilmişdir. 1950-ci illərdə “Heydərbabaya salam”ın əlyazmasının surətini gizli yolla əldə edən və o zaman Təbrizə yolu bağlandığından Tehranda yaşamaq məcburiyyətində qalan Fərzanə əsəri göz yaşları içərisində oxuyur və sevincini yara- dıcılığı haqqında ciddi tədqiqat apardığı Bulud Qaraçorlu Səhəndlə bölüşür. Poemanı oxuyan Səhənd də eyni hissləri yaşayır. Həmin ərəfədə hakim rejim tərəfindən həbsə atılan şair zindanda da bu barədə düşünür. Fərzanə mübariz şairin “Araz” və “Xatirə”, həbsdən sonra isə “Sazımın sözü”, “Dədəmin kitabı“, ”Qardaş andı” poemalar sil- siləsini də məhz “Heydərbabaya salam” poemasından ilham alaraq yazdığını vurğulayır: “Səhənddə bir ruh yüksəkliyi yaranır. Gecələr yatmır, siqaret çəkir və yazır. “Sazımın sözü”nün I cildi yaranmağa başlayır” [7]. Fədakar tədqiqatçı “Heydərbabanın bədii xüsusiyyətləri” adlı digər məqaləsində “Heydərbabaya salam” mənzuməsinin bədii və dil xüsusiyyətlərinin, poetikasının təhlilinə geniş yer verir. Şəhriyarın şeir dili ilə folklor təfəkkürünün əlaqələrini konkret misallar əsasında təhlil edir, dil və üslub məsələlərini araşdırır. M.Fərzanənin Şəhriyarın anadilli şeir dili ilə bağlı gəldiyi qənaət olduqca maraqlıdır: “Bu dil ana dili Azərbaycan dili olan farsdilli bir dahi şairin ucalığıdır, istedadının möcüzəsidir” [7]. M.Fərzanə Səhəndin yaradıcılıq konsepsiyasının özəyində duran həqiqət axtarışına xüsusi önəm vermişdir. Hər şeydən əvvəl, o, varlığı, 77 insan həyatını, durğun və sönük surətdə yox, bəlkə, daimi dəyişil- məkdə və inkişafda görür [8, s. 4-6]. “Heydərbabaya salam”dan sonra Güney Azərbaycan ədəbiyya- tında ən çox nəzirə yazılan əsərin məhz “Sazımın sözü” poeması olduğunu vurğulayan filologiya üzrə fəlsəfə doktoru P.Məmmədli yazır: “Görkəmli elm xadimi, doktor Cavad Heyət “Sazımın sözü” poemasına çox yüksək qiymət verərək onu Firdovsinin “Şahnamə”si ilə müqayisə edir və bu əsəri Güney Azərbaycan türklərinin zəngin lüğət xəzinəsi, “Millətnaməsi” adlandırır” [9, s. 142]. Yaşıl qitənin – Avropanın mədəniyyət beşiyi sayılan Parisdən Güneydə baş verən ədəbi prosesi izləyən qüdrətli nasir Qulamhüseyn Səidi də xalq arasında Şəhriyar qədər təbliğ olunub tanınmayan Səhəndin bədii irsini və “Sazımın sözü” poemasını bütöv Azərbaycan mədəniyyəti tarixində xüsusi hadisə kimi dəyərləndirir: “Bulud Qaraçorlu ömrü boyu ucuz adın, şöhrətin daşını ataraq çap imkanı olmadığı halda yenə yazdı... Səhəndin əsərləri geniş oxucu kütlələri arasında yayılmaq imkanı tapmadı, buna baxmayaraq o, yeni tərkib, təsvir və ifadə vasitələri tapmaqda böyük uğur qazandı” [9, s. 142]. Şair və tədqiqatçı Hümmət Şahbazi Səhənd poeziyasında, “İkinci ərməğan” əsərində “Başqa birisinin varlığını dərk etmək, ya da duyğusal epiklik” məsələlərini işıqlandırır, şairin fəlsəfi düşüncələrini açıqlayır [10, s. 182-187]. Gəncəli Səbahi isə öz məqaləsində Səhənd yaradıcılığında prioritet mövzunun məhz milli vətənpərvərlik, ana dili, ata ocağına, doğma yurda sahib çıxmaq olduğunu önə çəkir və şairin parlaq istedadı, güclü milli ruhu sayəsində “Azərbaycan ədəbiyyatına ən qiymətli və ölməz əsərlər verə bildi”yindən qürurla söz açır [11, s.68; 12, s. 164]. Həmid Nitqi (1920-1999) çağdaş şəhriyarşünaslıq elminə töhfə olan və “uzun zamanlar bizim kimliyimizi göstərən ən kiçik qərnəni silmək, aradan çıxarmaq və mümkün deyilsə, təbir-təfsir yolu ilə ən zəif rəvayətə dayanaraq gün kimi aydın dəlilləri heçə saymaq və unutdurmaq istəyən [13, s. 78] farslara türk mədəniyyətini tanıtmaq məqsədilə məhz fars dilində “Honər-e Şəhriyar (Şəhriyarın sənəti)” adlı silsilə məqalələrini yazmışdır. O, dönə-dönə vurğulayır ki, türk şair və ədibləri, fars həmkarları ilə birgə əsrlərlə özlərini klassik farscanın tərəqqisinə və təkmilləşməsinə elə həsr etmişdilər ki, az qala öz dil və mədəniyyətlərini unutmuşdular. Yalnız xalq şeiri bütün bu fəlakətlərə üstün gələ bilirdi. Yenidən öz kimliyinə dönüb və mədəni irsinə dəyər verməyə başlayan türk aydınları da az deyildi. Onlardan biri də Məhəmmədhüseyn Şəhriyar idi. Əsrin ən böyük şairlərindən 78 biri, ənənəvi fars şeirinin ustadı M.Şəhriyar öz ədəbi istiqamətini dəyişərək doğma Azərbaycan türkcəsində “Heydərbabaya salam” kimi çox qiymətli bir əsər yaratdı [14, s. 6]. H.Nitqi Avropanın və dünyanın mərkəzlərindən birində – İngiltərədə yaşayarkən Qulamrza Səbri Təbrizi ilə birlikdə ““Heydərbabaya salam” – (Xalq türkcəsi şeir dili ilə klassik farsca şeir dilinə müqayisəli bir baxış)” adlı məqalə yazır və bu dəyərli yazı ingilis dilində dərc olunur [15, s. 48]. “Varlıq” jurnalında dərc olunmuş “Heydərbabaya bir deməli sözüm var” [16, s.93-94, s. 29-50], “Heydərbabadan Savalana” [17, s. 69-3, s. 3-19] məqalələrində isə H.Nitqi poemanın özəlliklərini şərh edir, şairin bu əsərini böyük hünər, hətta ədəbi qəhrəmanlıq kimi dəyərləndirir. Görkəmli yazıçı, həm də dilçi alim olan Nasır Mənzuri “Ağız lövhələr” seriyasından “Şəhriyarın şeirlərində çaxnayış“ adlı iki mə- qalə yazmış, şairin həm farsca, həm də türkcə şeirlərindəki – poema- ları da daxil olmaqla, çaxnayışlığın-coşğunluğun modelini işləmiş və tədqiqatlarını 2010-cu ildə nəşr etdirmişdir. Şair Araz (Abbasəli) Əhmədoğlu “Zəncirləri qırmış şahinimiz” adlı məqaləsində professor M.T.Zehtabinin “Şahin Zəncirdə” poema- sına ehtiva etdiyi məzmun mündəricəsinə, ideyalılığına yüksək dəyər verir, əsərin özəlliklərini göstərir. A.Əhmədoğlu xalqın yüz illər boyu yaşadığı, tanıdığı, mənimsədiyi dəyərlərin yer aldığı “Heydərbabaya salam” poemasının və onun kimi digər əsərlərin geniş yayılmasının səbəblərini müraciət obyektlərinin, materialların özəlliyində, “Şahin Zəncirdə”nin və ona bənzər başqa əsərlərin yetərincə populyar olma- masının səbəbini isə onların “kütləyə yad olan, hətta kütlənin qorxub çəkindiyi materialları” əks etməsində görür [18]. Kamal Ağamalıoğlu “Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyya- tında poema janrı (1945-1960)” adlı namizədlik dissertasiyasında [19] Güneyin mühacir şairlərinin poema yaradıcılığını araşdırmış, bir sıra ciddi nəticələrə gəlmişdir. Günümüzədək Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatının müxtəlif məsələləri haqqında professor Cəfər Xəndan Hacıyevin “Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatında milli azadlıq ideyaları” (1906-1946-cı illər) doktorluq dissertasiyası, Qafar Kəndlinin “Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatının inkişaf yolları” (1941-1960-cı illər), Əliqulu Heydərzadənin ”Balaş Azəroğlunun yaradıcılığı” və Bahar Məmmədovanın ”Balaş Azəroğlunun həyatı və yaradıcılığı” adlı namizədlik dissertasiyaları yazılmışdır. C.Xəndan 100 ildən artıq bir dövrü əhatə edən siyasi, ədəbi və elmi məxəzləri araşdırarkən elə bir qənaətə gəlir ki, bu dövr ədəbiyyat 79 bütün təfərrüatı ilə elmi şəkildə, “hətta ümumi şəkildə belə təhlil edil- məmişdir [20, s. 285]. Görkəmli ədəbiyyatşünas alim Qafar Kəndli isə Güney Azər- baycan ədəbiyyatında milli azadlıq ideyalarının inikasını eyniadlı na- mizədlik dissertasiyasında tədqiq etmişdir. Kamal Ağamalıoğlu Qafar Kəndlinin “Güney Azərbaycan yazı- çılarının ədəbi almanaxı”na yazdığı müqəddiməni, Firuz Sadıqzadənin “Çiçəklənən tarlalar”, “Həyat şirindir” poemaları haqqında fikirlərini, Musa Adilovun Azəroğlunun yaradıcılığına həsr etdiyi məqaləsini, Söhrab Tahirin “Poeziyada bədii sənətkarlıq”, “İnqilaba çağıran poemalar”, Əhəd Hüseynovun “Mübarizə və sülh mahnıları”, “Poema- larımızın ideya bədii xüsusiyyətləri” adlı məqalələrini Güney Azər- baycan demokratik ədəbiyyatının tədqiqi sahəsində uğurlu addımlar sayır. Tədqiqatçının fikrincə, F.Sadıqzadənin S.Tahirin “Həyat şi- rindir” poemasına həsr edilmiş məqaləsinin ən yaxşı cəhətlərindən biri odur ki, o, şairin bütün yaradıcılığı ilə bu əsərin bağlılığını doğru- düzgün müəyyən etmiş və onu təcrid olunmuş halda deyil, başqa əsərlərilə müqayisəli təhlil etmişdir. Bəzi müəlliflərdən fərqli olaraq F.Sadıqzadə həmin məqalədə bir poemanın hərtərəfli, geniş təhlil edilməsinə diqqət yetirmişdir. Onun təhlil etdiyi əsərdən gətirdiyi mi- salların hamısı eyni dərəcədə müvəffəqiyyətlidir [21, s. 10]. N.Rizvanov “Məhəmmədhüseyn Şəhriyar yaradıcılığında vətən- pərvərlik”, Q.Beqdeli “Məhəmmədhüseyn Şəhriyar”, H.Billuri “Məhəmmədhüseyn Şəhriyar”, E.Quliyev “Seyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyar”, “Şəhriyar poeziyası və milli təkamül” monoqrafiyalarında, A.Əliqızı isə “Güney Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf mərhələləri” adlı doktorluq dissertasiyasında və “Güney Azərbaycan ədəbiyyatı: Ədəbi qeydlər” kitabında XX əsr Güney Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq siması olan Şəhriyarın və b. həyatı, bədii irsi, eləcə də poema yaradıcılığı barədə dəyərli fikir və mülahizələr yürütmüşlər. Filologiya üzrə elmlər doktoru prof. Rafiq Yusifoğlu “Azər- baycan poeması: axtarışlar və perspektivlər” fundamental monoqra- fiyasında və “XX əsr Azərbaycan poemasının sənətkarlıq xüsusiy- yətləri” adlı doktorluq dissertasiyasında poema janrının tipologiyasını müəyyənləşdirir, quzeyli şairlərin poema yaradıcılığında mənəvi-əx- laqi problemlərin başlıca məsələ olduğunu xarakterizə edir, poema- larda ictimai hadisələrin bədii fonda sistemləşdiyini bildirir və Azərbaycanın quzeyində janrın tədqiq tarixini hərtərəfli araşdırır. Prof. Rafiq Yusifoğlunun bu dəyərli və sistemli araşdırmaları janrın

80 tədqiqi və imkanlarının müəyyənləşdirilməsində tədqiqatçılar üçün ən optimal örnəkdir. Alim-şair Xəlil Rza “Müharibədən sonrakı Azərbaycan sovet ədəbiyyatında poema janrı (1945-1950)” mövzusunda yazdığı nami- zədlik dissertasiyasında (1963) Azərbaycan ədəbiyyatında bu janrın inkişafı üçün təməl daşı olan mənbələri göstərmiş, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Arif Ərdəbili, Füzuli və Saib Təbrizinin yazdığı poemaların zəngin yaradıcılıq xəzinəsi olduğundan söz açmış, bu sahədə “Abbas və Gülgəz”, “Şəhriyar” və “Qaçaq Nəbi” dastanlarının rolunu xüsusi qeyd etmişdir. X.Rza poemada lirik qəhrəman problemini qaldırmış, “Səməd Vurğunun “Muğan”, “Bakının dastanı” poemalarını diqqət mərkəzində saxlayaraq, onların orijinal bədii forma xüsusiyyətləri, ideya-məzmunu və milli koloritindən danışmışdır” [22, s. 29]. Yolçu Piriyevin “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrı” adlı tədqiqatında da poema janrın inkişaf tarixi, təşəkkül mər- hələləri araşdırılır və XIX əsr poema yaradıcılığı diqqət mərkəzində saxlanılır. Hətta Azərbaycan və erməni xalqlarının həyat və məişətini, Azərbaycan türkünün və erməninin hansı milli xarakterə malik olduğunu, Dağıstanda mövcud olmuş xanlıq dövründə ermənilərin türklər üçün qul kimi işlədiklərini və tarixən türkün qanına susamış vandalların iç üzünü, xarakter cizgilərini: “Sizdə vüqar, təmkin, böyük-kiçik gözləmək yoxdur. Sizin millət arasında “təsvir və hiylə” geniş yer tutur (Salman)” – kimi fikirlərlə aydınlığa qovuşduran Xür- rəminin “Salman ilə Sərkis” poemasının da təhlilini verən Yolçu Piri- yevin “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrı” adlı tədqiqat əsəri poema janrının tədqiqi sahəsində mühüm əhəmiyyətə malikdir. Filologiya üzrə elmlər doktoru Sabir Əmirov “Güney Azər- baycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990)” monoqrafiyasında əlli illik bir dövr ərzində Güneydə ədəbiyyatın inkişaf tendensiyasını izləyir, sənətkarlıq məsələlərini araşdırır, bir çox poemaları təhlil edərək belə bir nəticəyə gəlir ki, “Güney Azərbaycan poeziyasında getdikcə daha artıq nüfuz qazanan janrlardan biri də poemadır... Müasir poeziyada poema şairlərin həyata önəmləri üçün sanki çox mötəbər pillə rolunu oynayır [23, s. 136]. Filologiya üzrə elmlər doktoru prof. Almaz Əliqızı (Məmmə- dova) öz tədqiqatlarında Güney Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif problemlərinə, ayrı-ayrı ədəbi simaların istər bütöv Azərbaycan, istərsə də Güney Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafındakı roluna və tutduğu mövqeyə aydınlıq gətirir, məqalələrinin bir qismində ədəbiy- 81 yatın inkişafı fonunda Güneydə gedən ictimai-siyasi prosesləri izləyir. Güney yazarlarının əsərlərində sənətkarlığın mühüm amillərdən biri olduğunu qeyd edən tədqiqatçı göstərir ki, “sənətkarlıq məsələlərinin bədii konsepsiyasının düzgün təhlili bu meyarla bağlı novator düşüncələrin meydana çıxmasına zəmin yaradır” [24, s. 68]. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Vəfa Əliyev “Həbib Sahirin poetik yaradıcılığının inkişaf yolu” namizədlik dissertasiyasında, eləcə də “Hürriyyət fədaisi” adlı monoqrafiyasında şairin yaradıcılığının təkamül mərhələlərini, bədii sənətkarlıq və poetika məsələlərini, poeziyasının məziyyətlərini, dil və üslub xüsusiyyətlərini geniş təhlil və tədqiq etmiş, Həbib Sahirin seçilmiş əsərləri əsasında “Məndən salam deyin gözəl Təbrizə” kitabının nəşrinə nail olmuşdur. Abbas Zamanov Güney Azərbaycanla hər cür əlaqələrin canlan- dırılması, ədəbiyyatımızın İranda yaşayan soydaşlarımız arasında ge- niş yayılması, Güneydə gedən ədəbi prosesin nəticələrini Quzey Azər- baycan oxucusuna çatdırmağı özünün birinci dərəcəli vəzifələrindən sayırdı. 1980-ci illərin əvvəllərində “Azərbaycan müəllimi” qəzetində “Güneydən səslər” adlı maraqlı rubrika açan fədakar alim məqa- lələrində həmin illərdə Təbrizdə və Tehranda qıtlıqla nəşr edilən bədii kitablardan birini təqdim edir, bu kitablarda yer almış poemaları da qısaca təhlil edirdi [20]. Elşən Böyükvəndin “Muğanın ədəbi mühiti və “Qanlı günəş” poeması barədə" yazısı da əsl dəyərləndirmə, Güney ədəbiyyatının uğur və çatışmazlıqlarını göstərən mükəmməl, obyektiv bir təhlildir. Gənc şair “Qanlı günəş” poemasına yeni təfəkkürlə, modernizm nöqteyi-nəzərindən yanaşaraq yazır: “Qanlı günəş” poemasının quru- luşuna diqqət yetirdiyimiz zaman sayın Dr.Rza Bərəhani demişkən, zehni forma ilə zahiri formanın uzlaşması ilə tanış oluruq. Yəni bu epik əsərin cərəyan etdiyi məcranın alovlu və sürətli atmosferi, əsərin forması ilə birlikdə necə də sürətlə hərəkət etdiyi göz qabağındadır. Epik şeir və epik poema yazmaq hər şairin işi deyil. Necə ki uşaq və sevgi şeirini hər şair bədii formada yaza bilmir. Epik şeir (“Qanlı günəş” kitabı şeir kitabı deyil, poema kitabıdır) yazmaq, epiklik kürəsində qovrulan ruhun məhsuludur, məncə. Epiklik ruhu və atmosferi yalnız döyüş və savaş meydanında yaranmır. Epikanın əsas özəlliyi, durğunluq və sükutun can usandırıcı atmosferi gecəsinə at çapmaqdan ibarət olmuşdur” [25]. Qadir Cəfərinin “Poema özəlliyi və poetika gözəlliyi” adlı mə- qaləsində orijinal bir müqayisə aparır. 20 il ərəb xilafətinə qarşı mərdliklə mübarizə aparan igid Babək haqqında bildikləri əsasında 82 “Qanlı günəş” adlı poema yazan şairin də sanki qəhrəmanı kimi qılıncın dili üzərində yeridiyini bildirir və poemanı çağdaş divan poemaları sırasında kamil əsərlərdən biri kimi dəyərləndirir. Qadir Cəfəri poemaçılığın ən yayğın problemindən ustalıqla yaxa qurtar- masını M.C.Hüseyninin əsas uğuru sayır. “Poema özəlliyi və poetika gözəlliyi”ni incələyərək çağdaş dövrdə mənzumə sözünün poema qarşısında keçərliliyini, əvvəlki mövqeyini itirməsi məsələsinə müna- sibətini də sərgiləyir [26]. Nadir Əzhərinin “Yelenay”, Kiyan Xiyavın isə təkcə son illərdə qələmə aldığı bir-birindən maraqlı məzmuna malik “Aman sevgilim!”, “Faciə (avtobioqrafiya)”, “Hopbul-hop”, “İt bayramında qartal ardın- ca”, “Təbrizin saatı səkkiz”, “Ölüm-dirim savaşında”, “Gömülmüş bir şəhər içində, yalnız”, “Bir yaşarı, bir öləri torpaqda”, “Şallaq sevgisi”, Əli Daşqının “Əsir torpaq-Qarabağ” və “Xalac köyü” kimi epik təsvirli poemaları ərsəyə gətirməsi fikrimizi təsdiqləyən orijinal nü- munələrdir. Kiyan Xiyavın “Təbrizin saatı səkkiz”, “Tanqosuz Təbriz”, “Təbriz və biz-ikili yalnızlıq” poemalarında da izlənir. Mövzu, motiv, bədii hədəf baxımından oxşar olan və keçmişlə bu günün, bu günlə gələcəyin, tarixlə çağdaşlığın üzvi sintezi izlənilən, modern şeirə xas şəhər elementləri kifayət qədər yer alan bu iri həcmli əsərlərə uca bir türkçülük ruhu da hakimdir. Mas-mavi göylərin rəngini özünə simvol seçən türkün rəngi mavidir, turançı, türkçü Kiyan bəyin gözü ilə baxdıqda isə bu rəng bütün yabançı rənglərdən gözəl və dəyərlidir. Sanki dünyadakı bütün rənglərin gözəlliyi, sehrkarlığı, əsrarəngiz cazibəsi bu rəngin çalarlarından doğulub” [27, s. 184-236]. Maraqlı cəhət budur ki, ayrı-ayrı Güney şairlərinin həyat və yaradıcılığını öyrənən alimlər onların (Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”, “Stalinqrad qəhrəmanları”, Səhəndin “Sazımın sözü” poemalar silsiləsi istisna olmaqla) poema yaradıcılığının üstündən sükutla keçmişlər. Qeyd edək ki, 2012-2013-cü illərdə AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Güney Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin əməkdaşlarının kollektiv nəşrləri olan və XXI əsrin ədəbi-mədəni hadisəsi kimi meydana gələn “Güney Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi XIX-XX əsrlər” və “XX əsr Güney Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitablarında iki əsrin ədəbi prosesi professional şəkildə izlənir. Bu sanballı nəşrləri ərsəyə gətirməkdə əsas məqsəd “Şimali Azərbaycanın Rusiyaya qatıldığı dövrdən sonra Güney Azərbaycanda yaranmış ədə- biyyatın iki cildlik tarixini yaratmaq idi” [28, s. 7]. İkicildlik Güney Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindəki materiallarla ilkin tanışlıqdan sonra 83 oxucu əmin olur ki, “Güney Azərbaycanda yaşayan xalq geri qalmış bir Şərq ölkəsində Gülüstan müqaviləsindən sonra maarif, demok- ratiya və azadlıq, islam və saf əxlaq ideyalarına bağlı olan nəhəng bir ədəbiyyat və mədəniyyət yaratmışdır” [28, s. 7]. “Güney Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XX əsr)” kitabında ilk dəfə olaraq M.M.Etimad, K.M.Sönməz, H.Tərlan, H.M.Savalan və Ə.Daşqının bədii irsi sistemli şəkildə tərəfimizdən araşdırılmış, onların poeziyası ilə yanaşı, poema yaradıcılığı da tədqiqata cəlb olunmuşdur. Hazırda tədqiqatçı Lətifə Mirzəyeva Kərim Məşrutəçi Sönməzin həyatını və zəngin yaradıcılıq yolunu tədqiq edir. Filologiya üzrə elmlər doktoru Rəhim Əliyev “Rza şah istibdadı illərində Güney Azərbaycanda ədəbiyyat (1923-1941)” oçerkində Mir Mehdi Etimadın “Gəlinlər bəzəyi” və “Çərşənbə bazarı” poemalarından qısaca bəhs edir, “Gəlinlər bəzə- yi”ni “Azərbaycan poeziyasının gözəl nümunəsi və xalq psixologi- yasının bədii ensiklopediyası” adlandırır” [28, s. 231]. Göründüyü kimi, məsələ bu gün də ədəbi müzakirələrin möv- zusu olmaqdadır. Bütün yanaşmalara nəzər saldıqdan sonra belə bir qənaət hasil olur ki, mükəmməl poema nümunəsi ərsəyə gətirmək çətin və məsuliyyətli, yüksək poetik təfəkkür, bədii duyum və ali zövq tələb edən ağır bir yaradıcılıq işidir.

ƏDƏBİYYAT

1. Şükürova E (Esmira Fuad). Məhəmmədhüseyn Şəhriyar (Həyatı, ədəbi mühiti, yaradıcılığı) , Bakı, Azərbaycan Ensiklopediyası NPB, 1998. 2. Şükürova E (Esmira Fuad). Məhəmmədhüseyn Şəhriyar (Həyatı, ədəbi mühiti, yaradıcılığı) , Bakı, “Maarif”, 1999. 3. Şükürova (Fuad) E. Söz sərrafı Şəhryar (Monoqrafiya), Avrasiya Beynəl- xalq Mətbuat fondu, Bakı, 2010. 4. Şükürova E (Esmira Fuad). Muhammet Huseyin Şehriyar (Yaşamı, ortamı, bedii irsi) ”, İstanbul, “Peon Atlantic”, 2014. 5. Nəbioğlu S. Səhənd: monoqrafiya / S.Nəbioğlu; elmi red. V. Sultanlı; Dünya Azərbaycanlılarının Əlaqələndirmə Şurası: Ana dili fondu. Bakı, “Nurlan”, 2006. 6. Səhənd B.Q. Dədəmin kitabı (tərtib edəni, ön sözün və şərhlərin müəllifi Fikrət Süleymanoğlu), “Nurlar”, Bakı-2015. 7. Məhəmmədəli F. “Heydərbabanın izi ilə”, “Şəhriyar” qəzeti, 22 oktyabr 1992-ci il. 8. Səhənd B.Q. Dədəmin kitabı. Stokholm, Durna och Tribun. 2001. 9. Məmmədli P. Cənubi Azərbaycan: ədəbi şəxsiyyətlər, portretlər, “Sabah”, Bakı, 2015. 10. Şahbazi H. Nəğd-e şere moasere Azərbaycan (Çağdaş Azərbaycan şeirinin tənqidi). Təbriz, “Əxtər” yayın evi, 1383/2004, Fars dilində.

84 11. Gəncəli S. Şeirimiz zamanla addımlayır, “Dünya” nəşriyyatı, Təbriz, 1360 (1981). 12. Тимофеев Л., Н.Венгров H. Краткий словарь литературоведческий терминов, Учпедгиз, Москва, 1963. 13. Heyət C. Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış. I kitab, Bakı, “Yazıçı”, 1993. 14. www.rezahamraz.com. 15. Bristish Journal of Middle Eastern Studies, № 2, 1989; № 50, 1994. 16. Heydərbabaya bir deməli sözüm var. “Varlıq”, Mordad-şehriver- Mehr1367/avqust-sentyabr-oktyabr 1988. 17. Heydərbabadan Savalana. “Varlıq”, Bəhmən-isfend 1365/fevral-Mart 1987. 18. http://www.gumilev-center.az/abbasali-ahmedoglu-zencirleri-qirmis- sahinimiz/ 19. Səhənd B.Q. Sazımın sözü (Tərtib edəni və ön sözün müəllifi Ruqiyyə Qənbər qızı). Bakı, “Yazıçı”, 1984. 20. Pənah G. C.Xəndanın Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına dair elmi-nəzəri- tarixi araşdırmaları. Bakı, UniPrint, 2014. 21. Ağamalıoğlu K. Demokratik Azərbaycan Ədəbiyyatında poema janrı (Əlyazma şəklində), ADPU-nun kitabxanası, 1989. 22. Əsgərli Ə. Milli ideal mücahidi [Mətn] /Ə.B.Əsgərli; Ön sözün müəllifi: B.Ə.Nəbiyev; Elmi red.: T.Ə. Əhmədov; AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. Bakı, “Elm”, 2005. 23. Əmirov S. Güney Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990), “Elm”, Bakı-2000. 24. Əliqızı A. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri, Elmi red. C.Abdul- layev. Bakı, Azərnəşr, 2007. 25. www.dayaq.info/index.php?action=static 26. profliqa.blogspot.com. 27. Şükürova E (Esmira Fuad). Cənubi Azərbaycanda ədəbi mühit, Ədəbi proses-2013. “Hədəf” nəşrləri, Bakı-2014.. 28. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XX əsr), II cilddə, II c., Bakı, “Qanun”, 2013.

Esmira Shukurova (Esmira Fuad)

THE EXPLORATION PROBLEMS OF SOUTHERN AZERBAIJANI EPIC POETRY IN XX CENTURY

Summary

The poem – a leading genre of the South Azerbaijan literature in the twentieth century, still has not been studied systematically and has not been the subject of a special study. However, some researchers have put forward a number of interesting considerations on the individual samples of the poem, expressed an opinion on this genre. Scientists studying the life and works of poets of the South Azerbaijan have not researched the genre of the poem in their works (excluding Shahriyar’s poems “Hello Heydar Baba”, “Heroes of Stalingrad” and Sahand’s poem “The Words of My Saz”), and sometimes simply lists the names of their 85 poems. In order to fill these flaws in the research work considered artistic features, individual content and the unity of the traditionalism with the modernity in these poems.

Эсмира Шукюрова (Эсмира Фуад)

ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ЭПИЧЕСКОЙ ПОЭЗИИ ЮЖНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА В ХХ ВЕКЕ

Резюме

Поэма, являющаяся ведущим жанром южноазербайджанской литера- туры ХХ века, до сих пор не изучена систематически и не была предметом специального исследования. Тем не менее, некоторые исследователи выдви- нули ряд интересных соображений об отдельных образцах поэмы и высказали мнения об этом жанре. Ученые, изучающие жизнь и творчество поэтов Южного Азербайджана, молчали про жанр поэмы в их творчестве (исключая поэмы Шахрияра «Привет Гейдар-бабе», «Герои Сталинграда» и поэму Саханда «Слова моего саза»), а иногда просто перечисляли их стихотворения. С целью заполнения этих изъянов, в исследовании рассмотрены художествен- ные особенности, индивидуальность содержания и единство традиционности с современностью в этих поэмах.

86 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Dilarə MƏMMƏDOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

ÜZEYİR BƏY HACIBƏYLİNİN HEKAYƏLƏRİNDƏ SATİRİK MƏQAMLAR

Açar sözlər: gizli imzalar, satirik gülüş, ciddi tənqid, cahillik, yumor Key words: secret signatures, satiric laugh, serious criticism, illiteracy, humor Ключевые слова: скрытые подписи, сатирический смех, серьезная критика, серость, юмор

Üzeyir bəy Hacıbəyli (1885-1948) pedaqoq, publisist, yazıçı, dramaturq, tarixçi alim kimi də fəaliyyət göstərmişdir. O, 1908-ci il yanvarın 12-də tamaşaya qoyduğu “Leyli və Məcnun” operası ilə Azərbaycan və Yaxın Şərqdə professional opera sənətinin əsasını qoymuşdur. Üzeyir bəy M.Füzulinin XVI əsrdə Şərq əfsanəsi əsasında yaratdığı “Leyli və Məcnun” poemasını nura bələmiş, məhəbbətin əbədiliyini, qüdrətini musiqi vasitəsilə nəql etmişdir. Ü.Hacıbəylinin “Leyli və Məcnun”, “Şeyx Sənan”, “Rüstəm və Söhrab”, “Şah Abbas və Xurşidbanu”, “Əsli və Kərəm”, “Harun və Leyla”, “Firuzə” operalarının mövzuları xalq nağıl və dastanlarından alınmışdır. Ədib süjetləri ədəbi mənbələrdən alarkən, bu əsərləri sənətin və dövrün tələblərinə uyğun dramatik şəklə salmış, zəmanənin istək və arzularına, zövqünə uyğunlaşdırmışdır. “Koroğlu” operasın- dan başqa bütün opera və operettalarının mətnini Üzeyir bəy özü yaz- mışdır. “Koroğlu” operasının liberettosunun müəllifi yazıçı M.S.Ordu- badidir. Üzeyir bəy qəzetçilik işinə 1905-ci ildə “Həyat” qəzetində başlamış, sonra “İrşad”, “Tərəqqi”, “İqbal” qəzetlərində publisist, “Həqiqət”, “Yeni iqbal”, “Azərbaycan” qəzetlərində isə redaktor işləmişdir. “Həyat” qəzetində “Üzeyir”, “Ü.Hacıbəyov”, “Üzeyir 87 Hacıbəyov”, “Hacıbəyov” imzaları ilə çıxış edən ədib, sonralar “Kəs...”, “Filankəs”, “Behmankəs”, “Qafil oğlu”, “Qərib”, “Bir nəfər”, “Mizrab”, “Musiqiçi” və b. gizli imzalarla müxtəlif qəzet və jurnallarda məqalə, hekayə, satirik səhnəciklər, miniatürlər və felye- tonlar dərc etdirmişdir. Onun “Tərəqqi” və “İrşad” qəzetlərində “Ordan-burdan” başlığı altında “Filankəs” imzası ilə dərc olunan satiraları, miniatürləri, he- kayə və səhnəcikləri müasirləri tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Ədib bədii gülüşün qüdrəti ilə dövrün acınacaqlı vəziyyətinə, onu yaradan obyektiv səbəblərə qarşı çıxaraq, cəmiyyətdə öz yerini, hüququ- nu anlamayan xalqın avamlığından istifadə edən qəddarları satira atə- şinə tuturdu. Ədəbiyyatşünas Abdulla Abasov yazır: “Üzeyir Hacıbə- yovun gülüşü” mövzunun xarakterinə uyğun olaraq dəyişir: bəzən yumşalır, islaha çağırır, qəti hökmlərə, ciddi tənqidə çevrilir” [1, s.51]. Həmişə ciddilik tərəfdarı olan, gülüşü hər cür mənfiliklərə qarşı çevirən Üzeyir bəy qələm dostlarına tövsiyə edirdi ki, “güləndə elə gül ki, sənin gülüşün güldürdüyünü düşündürməyə məcbur etsin”. O, ya- zıçı dostu M.S.Ordubadiyə göndərdiyi məktubda satiraya, gülüşə olan münasibətini bildirir: “Səid! Mənə inan, qoçuların özü də satiranı gülə-gülə oxuyurlar. Sənin “Molla Nəsrəddin” məcmuəsindəki “Pilov cəzair müctəməsinin əhval coğrafiyası” ünvanlı satiran çox xoşuma gəldi. Onu daima yorğun olduğum vaxt götürüb oxuyuram. Hətta qarınqulu mollalar belə, acıqlandıqlarına baxmayaraq, bu yazını gülə- gülə, dönə-dönə oxuyurlar. Sənin qaibanə dostun H.Üzeyir” [2, s. 16]. Üzeyir bəyin komediyaları, hekayələri və miniatürlərində gülüş açıq, mənalı satira atəşinə tutduğu hədəfləri bədii forma əlvanlığından, rəngarəngliyindən (nağıl, təmsil, yuxu, mükalimə, məktub, sual-cavab və s.) istifadə edərək, orijinal tərzdə ifşa edirdi. Yazıçının başlıca tənqid hədəfləri hakim çar quruluşu və onun qaragüruhçu, cəllad təbiətli, qəddar irticaçı nazir və qoruyucuları olan siyasi xadimlər idi. “Xalqa qənim kəsilmişlər”: çar hökumətinin daxili işlər naziri P.V.Durnov, hərbi işlər naziri A.N.Kuropatkin, dövlət şurasının sədri P.A.Stolıpin, “Novoye vremya” qəzetinin naşiri, şovinist A.S.Suvorin, pristavlar, strajniklər və başqa qəddar çar məmurları Üzeyir bəyin qəzəbli qələminə hədəf olmuşdur. O, bundan başqa İran şahı Məm- mədəli və onun sarayındakı yaltaq əlaltıları olan Eynəlüddövlə, Suca Nizam, Rəhim xan, Mirzə Haşım, Mirzə Həsən, Mirzə Kərim, Tür- kiyənin ən qəddar sultanı olan Sultan Əbdülhəmid və onu dəstək- ləyənləri əsərlərində satirik gülüşə hədəf etmişdir. Üzeyir bəy də 88 mollanəsrəddinçilər kimi belə mənsəb sahiblərini, xalqa zidd əməl- lərinə görə əsərlərində adları, soyadları ilə, açıq-açığına, cəsarətlə məsxərəyə qoyurdu. Xalq şairi Səməd Vurğunun “İnsan təcəssümü” məqaləsində dediyi kimi, “Üzeyir bəy dövrünün tələblərinə sadiq qalan, bizi gələcəyə çağıran bir sənətkardır” [2, s. 10]. Üzeyir bəyin bir çox əsərlərini keyfiyyətlərinə görə pamflet adlandırmaq olar. Pamflet həcmcə çox da böyük olmayan, ifşaedici səciyyə daşıyan, aydın üslublu, kəskin satirik ruhda yazılan bədii əsər- dir. Pamflet bədii üslubu nisbətən tarazlayır: ictimai quruluşun mənfi cəhətləri, ayrı-ayrı adamların yaramaz rəftarı, yaxud müəyyən siyasi partiyanın, qrupun, müəssisənin cinayətkar fəaliyyəti və s. ifşa olunur. Üzeyir bəy ictimai-siyasi məzmunlu hekayələri ilə qüdrətli qələmə malik bir sənətkar kimi tanınmışdı. O, “Pristav ağa”, “Mərəzlərimiz- dən biri”, “Axmaq vəzir”, “Dərə xəlvət, tülkü bəy”, “Stolıpinin xə- yalı”, “Rəfiqimdən məktub”, “Duma yaxınlaşır”, “Müsəlmanların halı”, “Telefonla söhbət”, “Təhsil”, “Beş manat əhvalatı”, “Ramazan ayında ibadət”, “Bazar söhbəti”, “Məşədi Kabilin Təbrizə səfəri”, “Məclisimizin duzu”, “Müəllimə”, “Yevlax-Şuşa yolu” və başqa he- kayələrin müəllifidir. Üzeyir bəyin qələmindən çıxan ilk satirik hekayəsi “Pristav ağa” 1905-ci ildə “İrşad” qəzetində (2 dekabr, № 6) açıq imza (“Üzeyir”) ilə dərc olunmuşdur. Əsərdə çar məmurlarının rüşvətxorluğu, insanlığa sığmayan vəhşi hərəkətləri ifşa olunur. Əhva- lat M.... kəndində vaqe olur. Kənd əhalisi, evlərindən çıxıb, təlaş və qorxu içərisində “Allah özü sovuşdursun” deyərək, geniş meydana toplaşırdılar. Onların qorxusuna səbəb, dünən strajnikin kəndə gəlib, “sabah pristav ağa gələcək” xəbərini onlara çatdırmasıdır. Strajnik də boş cibini kəndlilərin hesabına doldurub, sonra bir ağsaqqalın atına minib şəhərə qayıtmışdı. Milləti adam yerinə qoymayan, səviyyəsiz, qəddar dövlət adam- larını ifşa edərkən Üzeyir bəy xalq nağıllarından, rəvayətlərdən, atalar sözü və məsəllərdən, “Molla Nəsrəddin” lətifələrindən istifadə edirdi. O, 1906-cı il “İrşad” qəzetində (27 dekabr, № 294) dərc etdirdiyi “Axmaq vəzir” hekayəsində rus vəzirlərindən birinin axmaqlığından bəhs edir. Bir gün bir vəzir öz katibini yanına çağırıb ona tapşırır ki, Rusiyada nə qədər axmaq adam varsa, hamısının adını yazıb, ona gətirsin. Katib də kağızı götürüb, lap birinci sırada vəzirin öz adını yazır. Vəzir bunu görüb əsəbiləşir, katibin üstünə qışqıraraq, axmaq- lığını sübut etmək üçün dəlil istəyir. Katib deyir: “Sən götürüb Lidval adlı bir suçuya on milyon put taxıl zakaz veribsən və ondan bir şey girov almaq əvəzində, özün qabaqca ona bir milyon pul veribsən? 89 Ağa, indi görək haman Lidval bir milyon manat pulu olandan sonra gətirib sənə taxıl veribmi? [3, s. 515]. Vəzirin axmaqlığını sübut edən katib onu sakitləşdirmək üçün deyir: “Zərər yoxdur, nə vaxt gətirib versə, sənin adını pozub, onun adını yazaram” [3, s. 516]. Yazıçı əsərdəki mənalı fikrini tamamlamaq üçün xalq məsəlin- dən istifadə edərək yazır: “Bir nəfər adam kora deyir: Allah təala bir adamı kor eləyəndə əvəzində ona təsəlli üçün bir yaxşı qabiliyyət əta eləyir, sənə nə qabiliyyət eləyibdir? Kor deyir: – o gözəl qabiliyyəti əta eləyibdir ki, nə yalançı millətpərəstlərin və fokusbaz sosialistlərin üzünü görmürəm” [3, s. 516]. Xalqla daima ünsiyyətdə olan Üzeyir bəy onların əzab və izti- rablarını dərindən duyur və əsərlərində zamanın doğurduğu haqsız- lıqları, avamlığı, mədəni geriliyi ifşa edirdi. Ədib öz üslubu ilə diqqəti çəkən “Dərə xəlvət, tülkü bəy” adlı hekayəsində (1906, “İrşad” qəz, 11 aprel, № 87) xalqın qanını soran, insaf və mürüvvətdən uzaq olan tülkü təbiətli, alçaq, paqonlu uryadnikləri və onları dəstəkləyən əlaltı- larını tənqid atəşinə tutmuşdur. “Dərə xəlvət, tülkü bəy” hekayəsində Cavad uyezdinin uryadniki Hacı Əli Şəkər oğlu Muğan və Mil Səhralarını xəlvət dərə hesab edib, özünü “tülkü”yə, ağası pristavları “canavar”a, müsəlmanların mal-mülklərini isə xoruza bənzədirdi. Bu tülkü xislətli adam, ağası canavartək məzlum xalqın mal-mülkünü toyuq və xoruz yerinə qoyub yeyir, lakin yenə də doymaq bilmir. Müsəlmanlar bu tülkünün paqonundan qorxub, bütün var-dövlətlərini gətirib, öz əllərilə ona verirlər, tülkü də “əlindən gələni beş qaba çə- kir”. Yazıçı bu qudurğan tülkünün əməllərindən cana doyan, qorxudan səsini çıxartmayan millətə üzünü tutaraq, ölkədə hökm sürən özba- şınalıqdan, ədalətsizliklərdən söz açır: “Kişi dövr sürür, Muğan və Mil kimi səhraların xanıdır; kimin nə borcuna qalıbdır ki, ona desin ki, nə üçün Qafqazı İrana döndərib, ağzı otlu heyvan yerində olan müsəl- manların qanını sümürürsən?” [4, s. 56]. Əsərdə yazıçının müsbət idealı dayanır, bəzən sadə, ilk baxışdan adi görünən, heç kimin müşahidə etmədiyi həyat həqiqətlərini elə ictimai gerçəklik səviyyəsinə qaldırır ki, oxucu hər şeyi, dövrün tələblərinə olan ehtiyaclarını aydın görə bilir. Qafqazla İranın pis mənada eyniləşdirilməsi hekayəyə bir axıcılıq gətirməklə yanaşı, yazıçının üslubu haqqında da aydın rəy yaradır. Hakim dairələrin pula, var-dövlətə yiyələnmək üçün bütün vasitələrdən istifadə edərək fəhlənin, kəndlinin son damla qanını sormağa hazır olduğunu Üzeyir bəy əsərlərində real faktlar əsasında 90 əks etdirirdi. O, 1906-cı il “İrşad” qəzetində (7 iyul, №133) “Üzeyir bəy Hacıbəyov” imzası ilə dərc etdirdiyi “Kəndçilərimizə dair” hekayəsində Azərbaycan kəndlisinin ağır, dözülməz vəziyyətini təsvir edir. Əsərdə xalqa zülm edən qubernator, naçalnik, pristav və strajniklər ifşa hədəfinə çevrilmişlər. Üzeyir bəy onların qəddarlığını, insanlığa sığmayan hərəkətlərini, məzlum xalqa qənim kəsildiklərini ifşa hədəfinə çevirərək yazır: “Bu gün bir allahsız strajnik istəsə qabağına çıxan kəndçini lap arxayın öldürə bilər və bir kəs bundan sorsa ki, nə üçün bu kişini öldürdün, cavab verər ki, oğurluq edirdi, ya yol kəsirdi...” [4, s. 9]. Hekayədə Qafqaz müsəlmanlarının pis vəziyyətdə yaşaması, is- tismar edilməsi haqqında məlumat verilir. Zülmkar, qəddar təbiətli rus knyazı Qolitsin Qafqaz müsəlman- larından xoşu gəlmədiyi üçün xalqın qarşısında ağır şərtlər qoymuş- dur. Kəndlilər qorxudan nəfəs ala bilmirdilər. Onlar qubernator, na- çalnik və strajniklərin əlinə düşüb, nahaq yerə döyülüb, təhqir edilmə- mək üçün, bəzən kənddən qaçıb, quldur olmağa belə razı olurdular. Azğınlıq o yerə çatırdı ki, qudurğan ağalar kəndlilərin qızlarına, arvadlarına da əl uzadıb, onların ismət və namusunu ləkələyirdilər. Rus çarizminin hiyləgərliyini, “saman altdan su yeritdiyini” Üzeyir bəy 1907-ci ildə “İrşad” qəzetində silsilə (№ 68, 98, 100) şəklində “Stolıpinin bayquşluğu” “Stolıpinin mollalarla dostluğu”, “Stolıpinin xəyalı” əsərlərində ifşa etmişdir. “Stolıpinin xəyalı” hekayəsi 1907-ci il “İrşad” qəzetində (30 may, № 100) dərc edilmişdir. Bu qısa, lakin mənalı əsərdə Üzeyir bəy uzaqgörənliyini, siyasi hadisələri dərindən anladığını nümayiş etdirirdi. O, əsərdə çar cəlladının dilindən, onun xarakterinə uyğun, xalqın, dövrün əleyhinə cürbəcür sözlər işlədib, tipi öz dili ilə ifşa edir. Sto- lıpin dövlət Dumasını irtica alətinə çevirmək üçün ağlına gələni da- nışıb, xalqı özünə güldürür. Hekayə, formasına görə dramatik mono- loqu xatırladır. Stolıpin sanki Azərbaycana gəlib, Bakıda Quba mey- danında, Şuşada bazar başında, Gəncədə camaatın gur olan yerində “İrşad”ın oxucularını bir yerə yığaraq, ortada dövrə vurur. O, əsəb- ləşir, qışqırır, ikinci Dumanı qovub, təzə qurulacaq məclisə öz adam- larını seçmək istəyir, Dumanın tərəfdarlarını söyüb təhqir edir: “Allahın altında bu Dumanı qovaydım, ondan sonra ta heç Duma qurmayaydım, görəydim camaat nə qayıracaq” [3, s. 521]. Stolıpin öz xəyallarını əsəbi halda danışdıqca, ətrafında yığılıb onu dinləyən xalq bu tipin hərəkətlərinə baxıb, qəh-qəhə çəkib gülür. Hekayə “İrşad”da dərc edildikdən bir-iki gün sonra, iyunun 3-də 91 ölkədə çevriliş oldu, Stolıpinin xəyalları həqiqətə çevrildi. O, Dumanı qovdu, irtica hücuma keçdi. Üzeyir bəyin real hadisələri qabaqlamaq bacarığı, ustalığı, məsxərə tərzi seçməsi əsərdə özünü göstərir. Hər yerdə, hər işdə sözü ilə əməli arasında uyğunluq olmayan, özünü göstərmək üçün xalqın, millətin adından boş-boş danışan və lazım gələndə isə millətin mənafeyini satan alçaq adamlarla Üzeyir bəy heç cürə barışa bilmirdi: “O olmasın, bu olsun” komediyasında təsvir etdiyi “inteligent” Həsəni Üzeyir bəy həyatda yaxşı tanıdığı üçün onu bir neçə əsərində tənqid hədəfi etmişdi. Ədib “inteligent” Həsənin atasının adını da bilirdi: Qasanbek Camaloviç! “İnteligent” Həsən bir şikayət ərizəsi yazmaq üçün savadsız kəndlidən yüz manat pul tələb edirdi. Üzeyir bəy 1906-cı ildə “İrşad” qəzetində (20 oktyabr, № 247) dərc etdirdiyi “Duma yaxınlaşır” adlı hekayəsində Həsən Camaloviçi satirik monoloq tərzində, öz dili ilə rüsvay etmişdir. Dumaya deputat seçilmək istəyən Həsən xəyala dalıb, öz- özünə deyir: “Pah, pah, Duma yaxınlaşır! Görəsən bizlərdən kimi se- çəcəklər! Allahın altında məni seçə idilər! Nə tövr edim ki, məni seçsinlər?! Nə kələk qurum? Kimi “padkupit” eləyim” [4, s. 128]. Dumaya vəkil seçilənlərin nə ilə məşğul olduqlarını Üzeyir bəy bu tipin dili ilə açıqlayır: “Peterburq kimi obrazovonnı yerdə oturur- san, qulaqların pis-pis müsəlman sözü eşitmir, gözlərin pis müsəlman üzü görmür. Əşi, bu xaraba qalmış yerdə mənim kimi adamlar bir az çox qalsa vallahı ki, çərlər, dərd, vərəm gətirər” [4, s. 128]. Xalq tərəfindən Dumaya seçilən vəkilin əsl vəziyyətini bu cür anlayan Qasanbek Camaloviç hətta deputat olanda alacağı on dörd min dörd yüz manatı fikirləşəndə sevincindən məst olur. Müəllif burada sanki “canıyananlıq” göstərib, Həsən əgər Dumaya seçilməsə “doğrudur, kişinin bağrı çatlar” kinayəsi ilə satiranı sarkazm dərəcə- sinə yüksəldir. Millət, xalq, vətən adından yalandan boş-boğazlıq edən “millət- pərəst”ləri Üzeyir bəy Şərqə məxsus satirik yumor ilə məsxərəyə qoyur, onun əsl sifətini açıb xalqa tanıdırdı. Burada ədibin “Rəfiqim- dən məktub” satirik hekayəsini xatırlamaq yerinə düşərdi. Əsər 1907- ci il “İrşad” qəzetində (8 iyun, № 107) dərc olunmuşdur. Özünü hər yerdə “millətpərəst” kimi təqdim edib, “vətənpərvərliyi” ilə öyünən bir “qəhrəman” rəfiqinə məktub yazaraq, başına gələnləri bildirir: “Əzizim Filankəs, sən özün bilirdin ki, mən həmişə... “millət-millət” deməkdən az qalmışdı ki, dilimdə bir “millət” bitsin. Nə başını ağ- rıdım... arvad-uşağı da təngə gətirmişdim, bazar adamı da məni yaxşı tanıyır” [4, s. 271]. 92 Başına gələnləri öz dili ilə danışan tipin əsl mənəvi aləmi açılır. Bu “qəhrəman” yuxusunda görür ki, tanımadığı bir meydana gəlib, sonra buranın “millət meydanı” olduğunu görüb qorxur. Burada fə- dakar insanlar “bravo-bravo” deyərək, düşmənlə mübarizə etmək üçün and içirlər. Onun qulağına səs gəlir ki, “ay camaat müsəlmanlardan da millət yolunda can qurban edə bilən bir adam varmı? Onun qonşusu əlini ona tərəf uzadıb deyir: “Var”. Camaat onun üstünə cumub, sü- rüyüb meydana aparanda “qəhrəman” qorxudan qışqırıb yuxudan ayılır. Yuxusunu rəfiqinə danışan “qəhrəman”, qorxudan bir daha “millət” sözünü dilinə almayacağına söz verir.

ƏDƏBİYYAT

1. Abasov A. Üzeyir Hacıbəyovun sənətkarlığı. “Gənclik”, Bakı, 1976. 2. Bəstəkarın xatirəsi. Azərnəşr. Bakı, 1976. 3. Hacıbəyov Üzeyir. Seçilmiş əsərləri. “Yazıçı”, 1985. 4. Hacıbəyov Üzeyir. Əsərləri, 3 c. Azərnəşr. Bakı, 1968.

Dilara Mammadova

SATIRICAL POINTS IN UZEYIR HAJIBEYLI’S STORIES

Summary

Uzeyir Hajibeyli, the founder of the Azerbaijani music, was known as a compositor and director, at the same time as a pedagogue, worked as a publicist, writer, dramatist and historian. Hajibeyli was a courageous writer, therefore, life activity, dreams and aspirations of the nation always were in his focus of attention. Stories, which were socio-political content, glorified him as a great writer. In order to expose the negligible, low statesmen, who did not consider the ordinary people as a human, he used the national tales, proverbs and sayings. Uzeyir bey knew the troubles and suffering of the nation, therefore, he always communicated with people and in his works exposed the injustice, created epoch, ignorance and cultural backwardness. In his works at the same time is found important problems as the purity of the mother language, is criticized old, obsolete customs and traditions, illiteracy and fanaticism.

93 Дилара Мамедова

САТИРИЧЕСКИЕ МОМЕНТЫ В РАССКАЗАХ УЗЕИРА ГАДЖИБЕКОВА

Резюме

Создатель основ азербайджанской музыки Узеир Гаджибеков был известен как композитор и дирижер; одновременно он являлся педагогом, творил как публицист, писатель, драматург, ученый-историк. Гаджибеков был смелым писателем, поэтому живая действительность, желания и стремления народа всегда находились в центре его внимания. Рассказы, которые являлись общественно-политическими по содер- жанию, прославили его как великого писателя. Чтобы еще резче разоблачить ничтожных, низких государственных деятелей, которые не считали за человека простых людей, он использовал народные сказки, сказания, пословицы и поговорки. Узеир бек хорошо знал страдания и мучения народа, так как всегда общался с людьми и в своих произведениях разоблачал несправедливость, созданную эпохой, невежество и культурную отсталость. В его произведениях в то же время встречаются такие важные проблемы, как чистота родного языка, критикуются старые, ушедшие из жизни традиции, безграмотность и фанатизм.

94 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Nəzakət İSMAYILOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Naxçıvan Dövlət Universiteti nezaket.ismayı[email protected]

“VARLIQ” JURNALINDA MƏHƏMMƏD FÜZULİ İRSİNİN ARAŞDIRILMASI, NƏŞRİ VƏ TƏBLİĞİ

Açar sözlər: Füzuli, poema, klassik, janr, ədəbiyyat Key words: Fuzuli, novel, classic, genre, literature Ключевые слова: Физули, поэма, классик, жанр, литература

“Varlıq” dərgisi Tehranda 1979-cu ildən nəşrə başlayıb. Bu jurnal İran İslam Respublikasında nəşr olunan ən uzunömürlü və ədəbi-elmi dərgidir. Güneyli-quzeyli xalqımıza zəngin ədəbi-mədəni elmi bir xəzinə bəxş etmiş və etməkdədir. Bu elmi məqalədə əsas məqsəd Azərbaycan ədəbiyyatının klassik şairi M.Füzuli ilə bağlı apa- rılan tədqiqatları diqqətə çəkib, onun irsinin öyrənilməsini araşdırmaq və müfəssəl təhlil etməkdir. “Varlıq”ın klassik ədəbiyyat barədə apardığı tədqiqatlar sıra- sında toxunduğumuz – Füzuli irsinin araşdırılması, nəşri və təbliği məsələsi mühüm yer tutur. Belə ki, Füzuli təkcə ədəbiyyatşünasların deyil, həm də və birinci növbədə şairlərin ilham mənbəyidir. Jurnalda müxtəlif şairlərin Füzulidən təsirlənərək yazdıqları onlarla təxmislər və başqa şeirlər çap olunmuşdur. Dərgidə Füzuliyə həsr edilmiş məqalələr arasında doktor Cavad Heyətin “Füzulinin “Leyli və Məcnun” mənzuməsində Nizami və digər şairlərin təsiri” adlı maraqlı tədqiqatının adını çəkmək istərdik [1, s. 17-35]. Ümumiyyətlə, Azərbaycan folkloru, dili və ədəbiyyatı sahəsində dərin ensiklopedik bilik nümayiş etdirən C.Heyət bu məqaləsində də özünü nəinki Füzuli irsinin, eləcə də bütün yaxın Şərq ədəbiyyatının istedadlı bilicisi kimi göstərmişdir. Elə məqalənin ilk cümləsindən 95 Füzuli “Leyli və Məcnun”unun orijinallığını nəzərə çatdıran alim, Avropa şərqşünasları ilə polemikaya girərək yazır: “Füzulinin şah əsəri sayılan “Leyli və Məcnun” mənzuməsi Nizamidən ilham alaraq yazılmış orijinal əsər olub, bəzi Avropa müəl- liflərinin fikrinin xilafına, tərcümə və iqtibas deyildir” [2, s. 17]. C.Heyət Azərbaycan tədqiqatçılarının istedadlı davamçısı kimi çıxış edərək, onların əvvəllər irəli sürdükləri fikri və mülahizələri zənginləşdirir. “Nizami Məcnunu şeirləşdirmişsə”, Füzuli şeiri məc- nunlaşdırmışdır!” – deyən M.Ə.Rəsulzadənin ardınca, C.Heyət də özünəməxsus elmi nəticələrə gələrək yazır: “Füzuli Nizamidən fərqli olaraq, ərəb əfsanəsinə sadiq qalmağı aramamış, tiplərini öz zeh- nindəki təsəvvürə görə təsvir etmişdir. Bunun üçündür ki, Nizamidə bəşəri duyğu, əlaqələrdən tamamilə ayrılmamış görünən Məcnun Füzulidə bəşərilikdən büsbütün ayrılmış bir şəxsiyyət halındadır”. Doktor Cavad Heyətin jurnalın 3-4-cü saylarında “Azərbaycan ədəbiyyat tarixinə bir baxış” seriyasından olan 2-ci məqaləsi də əsasən Füzuli irsinin tədqiqinə həsr edilmişdir [3, s. 26-38]. Məqalə italyan şərqşünası, Füzuli irsinin gözəl bilicisi və təbliğatçısı Alessio Bom- baçidən belə bir sitatla başlayır: “Füzuli əgər türk şairlərinin ən böyüyü olmasa da, ən böyük- lərindən biridir” [3, s. 26]. C.Heyət Füzulinin qısa tərcümeyi-halı, əsərləri haqqında ümumi məlumat verdikdən sonra onun əsərlərinin təhlili üzərində dayanır, şairin türkcə divanını, “Bəngü Badə” poemasını, “Saqinamə” və ya “Həft cam” poemasını, “Leyli və Məcnun” poemasını, farsca divanını, ərəbcə qəsidələrini, “Hədiqətüs-süəda” əsərini, türkcə-farsca mənzum lüğətini və s. tədqiqata cəlb edir. Füzulinin ədəbi təsir dairəsi üzərində ayrıca dayanan alim yazır: “Yalnız Füzulinin yetişdiyi azəri aləmi deyil, osmanlı və cığatay ədəbiyyatları da uzun əsrlərdən bəri onun qüvvətli nüfuzu altında qalmışdır”. C.Heyətin məqaləsi İstanbul, Ankara, Təbriz, London və Bakı şəhərlərində nəşr olunmuş 10 mötəbər elmi mənbə əsasında yazıl- mışdır ki, müəllif tədqiqatın sonunda verdiyi biblioqrafiyada həmin mənbələri qeyd etmişdir. Professor Əsəd Yəqubinin “Füzulinin yara- dıcılığında insan və tərbiyə məsələsi” adlı məqaləsi də şair haqqında aparılmış maraqlı tədqiqatlardan biridir [4, s. 51-57]. Müasir pedaqo- gika elminin nailiyyətləri baxımından Füzuli yaradıcılığını araşdıran bu məqalə və doktor Şükufə Surxəlizadənin “Füzuli dövrünün yadigarları” adlı məqaləsi ədəbiyyatşünaslıqla az əlaqəli olduğundan 96 onların təhlilini lazım bilmədik. Lakin hər iki məqalədə müasir elmi biblioqrafik aparturanın gözlənildiyini qeyd etməklə kifayətlənirik. “Varlıq”ın 95-96 saylı xüsusi Füzuli nömrəsində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, mərhum Bəkir Nəbiyevin yazdığı “Hədiqətüs-süəda” – məqtəl növünün klassik nümunəsidir” [5, s. 25-41]. Tarixi-nəzəri səpgidə yazılmış bu məqalədə Füzuli ilə ya- naşı, başqa türk müəlliflərinin də məqtəl janrında – şəhidlik mövzu- sunda yazdıqları əsərlərə toxunulur, ta günümüzə qədər bu baxımdan Füzuli ənənələri izlənilir. B.Nəbiyev bu qənaətə gəlir ki: “Füzulinin bir sənətkar kimi bu əsərdə ən böyük nailiyyəti... Kərbəla hadisəsini yalnız bir məntəqənin və yalnız müsəlmanlığın yox, bütün dünyada insanlığın faciəsi kimi yüksək bədii səviyyədə mənalandıra və ümumiləşdirə bilməsidir” [5, s. 30]. Həmin məqalənin ardınca “Varlıq” dərgisinin peşəkar biblioq- rafı, “Yeni çıxan kitablar” rubrikasının daimi aparıcısı Əziz Möhsü- ninin “Molla Məhəmməd Füzuli-dahi Azərbaycan şairi” məqaləsini oxuyuruq [6, s. 42-61]. Qeyd edək ki, Şimali Azərbaycan ədəbiy- yatını, xüsusilə, klassik dövrü gözəl bilməklə fərqlənən Cənub ədəbiy- yatşünasları bəzən kiçik və əhəmiyyətsiz yanlışlıqlara da yol verirlər ki, bu da xalqımızın Şimal və Cənub hissələri, xüsusən ziyalılar ara- sındakı əlaqələrin daha da genişlənməsinə və sıxlaşmasına ehtiyac duyduğunu göstərir. Məsələn, Ə.Möhsüni Füzuli əsərlərinin əlyazma- larından bəhs edərkən yazır: “Füzulinin ən əski və kamil külliyyatının biri Azərbaycan Cüm- huriyyətinin Nizami İnstitutunun əlyazmalar şöbəsində mövcuddur və 1573-cü ildə yazılmışdır...” [6, s. 42]. Əlbəttə, aydındır ki, burada cənublu həmkarımızın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu ilə Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunu qarışdır- ması o qədər də böyük qəbahət deyildir və tədqiqatçının verdiyi elmi məlumatlara nöqsan gətirmir. Göründüyü kimi, nəzərdən keçirdiyimiz məqalələrdə, istərsə də Cənubda Füzuli yaradıcılığının tədqiqinə həsr edilmiş digər yazılarda Şimali Azərbaycan füzulişünaslığının güclü təsiri diqqəti cəlb edir. Hətta bəzən Cənub tədqiqatçıları Şimal füzu- lişünaslarının əsərlərindən bütöv parçaları ətəkyazısı və mənbə göstə- rilmədən iqtibas etməkdən də çəkinmirlər. Məsələn, Ə.Möhsüninin Füzuli qəzəllərinə verdiyi təsnifat, Mir Cəlalın təsnifatı ilə, demək olar ki, üst-üstə düşür. Beşcildlik Füzuli külliyyatının birinci cildinə mü- qəddiməsində professor Mir Cəlal yazır: “Qəzəl janrı Azərbaycan ədəbiyyatında Füzuliyə qədər uzun bir inkişaf yolu keçmişdir. Böyük Nizaminin, Xaqaninin, Nəsiminin, Xətainin qəzəlləri bu sahədə 97 görkəmli nümunələrdir. Lakin Hafiz fars ədəbiyyatında, Nəvai özbək ədəbiyyatında olduğu kimi, Füzuli də Azərbaycan ədəbiyyatında qəzəl janrının əvəzsiz, dahi sənətkarıdır. Füzuliyə qədərki şairlərimizdən ondan sonra gələn vaqiflər, vidadilər, zakirlər, seyid əzimlər, bahar şirvanilərdən heç biri Füzuli səviyyəsində, Füzuli kimi incə, zərif kamil qəzəl yarada bilməmişdir. Füzuli qəzəllərini mövzu və məzmununa görə dörd yerə bölmək olar: 1) aşiqanə qəzəllər, 2) ictimai fəlsəfi qəzəllər, 3) “təsviri” qəzəl- lər, 4) minacat, nət ruhunda qismən də dini mahiyyətdə olan “rəsmi” qəzəllər” [7, s. 122]. Ə.Möhsüninin məqaləsində isə oxuyuruq: “Qəzəl səbki Azər- baycan ədəbiyyatında Füzuliyə qədər uzun bir dövr keçmişdir. Böyük Nizami Gəncəvinin, Xaqani Şirvaninin, Nəsiminin, Xətainin qəzəlləri bu sahədə görkəmli nümunələrdir. Ancaq Füzulini qəzəl səbkində böyük Hafiz Şirazi ilə fars ədəbiyyatında müqayisə etmək olar. Ona görə ki, Füzuli qəzəl şeirinin dahi sənətkarıdır. Füzuliyə qədərki, şair- lərimizdən, ondan sonra gələn vaqiflər, vidadilər, seyid əzim şirvani- lər, hadilər və əliağa vahidlərdən heç biri Füzuli səviyyəsində, Füzuli kimi incə, zərif və bədii qəzəl yazmamışdır. Füzulinin yazdığı qəzəlləri məzmun baxımından dörd yerə bölmək olar: 1 - aşiqanə qəzəllər; 2 - ictimai-fəlsəfi irfan qəzəllər; 3 - təsviri qəzəllər; 4 - minacat və mənqəbət ruhunda olan “rəsmi qəzəllər” [8, s.44-45]. Ə.Möhsüni Füzulini tədqiq edərkən, böyük ingilis şərqşünası Gibbin yolu ilə gedərək, əsasən şairin öz əsərlərində, xüsusilə də divanlarının dibaçələrində verilən mötəbər məlumatlara söykənməyə üstünlük verir. Elə bu tədqiqat üslubu ilə də Ə.Möhsüni Füzuli eşqinin sırf ilahi məzmun daşıdığını iddia edən bir sıra Türkiyə və İran tədqiqatçılarına etiraz edir və öz fikrini əsaslandırmaq üçün prof. Mir Cəlalın müddəalarına müraciət edir. Həm də maraqlıdır ki, Füzulidə real, həyati eşq örnəklərini onun dini əsəri olan “Hədiqətüs-süəda”dan gətirir. Lakin Ə.Möhsüni bu cəhətdən ifrata varmır; Şimali Azər- baycan füzulişünaslarından H.Araslının, Mir Cəlalın, M.Quluzadənin ardınca mötədil bir mövqe tutaraq, irfani və başqa qəzəllərə aid örnəkləri də göstərməyi unutmur. Şairin ictimai-siyasi görüşlərini daha qabarıq əks olunduğu qitələrinin üzərində geniş dayanan Ə.Möhsüni Füzuli irsi ilə ciddi, ardıcıl məşğul olduğunu göstərir. Professor Yaşar Qarayevin “Fələklər yandı ahimdən...” məqaləsi 98 də dərginin bu sayının sanbalını artıran yazılardandır [9, s. 62-84]. Ənənəvi, şablon başlanğıclarından qaçan tədqiqatçı, elə ilk cümlədən Füzuli yaradıcılığının mahiyyətini lakonik bir şəkildə ifadə edir: “Xalqımızın faciəli tarixində və taleyində Füzuli narahat və böhranlı bir dövrün şeirdə rəmzi, siması və əzabkeşi kimi daxil olur və sonralar da tarix boyu ən əzablı çağlarda iztirabın, dərdin Füzuli karvanı millətin harayına həmişə vaxtında qayıdır” [9, s. 62]. Qeyd edək ki, “Varlıq” dərgisi əsas etibarilə Cənubi Azərbaycan oxucusunun səviyyəsini nəzərə aldığından, prof. Y.Qarayev kimi intellektual tədqiqatçıların yazılarının nəşri zamanı bir sıra əlavə izah- larsız keçinmək olmur ki, bu da əksər hallarda həmin yazını kiril əlif- basından ərəb əlifbasına köçürən “Varlıq” əməkdaşının xidməti olur. Bu izahlar əsasən iki cür olur: ya Şimalda işlənən bu və ya digər ədəbiyyatşünaslıq termininin Cənub qarşılığı verilir, ya da müəyyən realilərin izahı mötərizə içində, yaxud ətəkyazısında verilir. Fikri- mizcə, hər iki halda bu, xalqımızın vahid ədəbi dilinin, ədəbi təfəkkü- rünün formalaşmasına yardım göstərdiyinə görə, “Varlıq” dərgisinin bu yolda böyük zəhmətlərə qatlaşan əməkdaşlarına – C.Heyət, Q.Beq- deli, H.M.Savalan, Ə.Möhsüni, M.Xamnei, M.R.Heyət, D.İbrahimpur, S.Sərdarniya, M.H.Hisari cənablarına minnətdar olmalıyıq. Y.Qarayevin məqaləsində də tez-tez belə izahlara rast gəlmək mümkündür. Elə ilk səhifədə tədqiqatçının işlətdiyi “Bayron” sözün- dən sonra mötərizədə “XIX əsr İngilis şairi” izahı verilmişdir [9, s. 62]. Bəzən isə köçürücülər mətn üzərində “bədahətən” əməliyyat apararaq, onu özləri anlayacaq bir hala salırlar. Məsələn, Y.Qarayevin: “Bəli, beş əsrdir ki, Füzuli “kim”i Şərq şeirinin təsir dairəsindən buraxmır” cümləsini “Varlıq”ın əməkdaşı M.P.Heyət bu şəkildə təqdim edir: “Bəli, beş əsrdir ki, “Füzuli kimi” Şərq şeirinin təsiri – qələmrəvindən buraxmır” [9, s. 63]. Bu minvalla məqalədəki “ekologiya” – “bumşinasi”, “kerçəklik” – “vaqeiyyət” və s. ilə əvəz olunur. Lakin burada vahid prinsip göz- lənilmir. Məsələn, əgər populyar olan “Bayron”un kim olmasına izahat verilirsə, daha az tanınan “Rotterdamlı Erazm”ın kimliyinə heç bir izah verilmir. “Ortodoks” termininə isə mötərizədə “mötəd və sün- nəti” izahı verilir ki, bu da həmin terminin məzmununu və mahiy- yətini kifayət qədər acmır. Hətta bəzi terminlərin qarşısında aciz qalan köçürücü mötərizədə yalnız sual işarəsi qoymaqla kifayətlənir. Məsə- lən, aşağıdakı cümlədə olduğu kimi: “Ümumi fəlsəfi məsələsi cari 99 publisist konveyerdə (?) “vintə” və “təkrar” çevrilməkdə Füzuli “sosialist realizminə” həmkar ola bilməyib.” Ədəbiyyatşünaslıq və publisistika örnəklərinin nəşri zamanı bir sıra Avropa və rus mənşəli sözlərin düzgün oxunuşu üçün mötərizədə onlar ya kiril, ya da latın əlifbası ilə verilir. Məsələn, bu məqalədəki “Hesiod” adı mötərizədə latın əlifbası ilə də verilib [9, s. 72]. Ümumiyyətlə, Y.Qarayevin tədqiqatı nəzəri-fəlsəfi səpkidə apa- rılıb və nəinki Cənub ədəbiyyatşünasları, eləcə də bir çox Şimal ədəbiyyatşünasları üçün mürəkkəbdir və Füzulinin öz poeziyası kimi düşüncə, fikir tələb edir. Bundan başqa, peşəkar nəzəriyyəçi-alim olan Y.Qarayev bəzən bədii sitatları tam dəqiqliyi ilə vermir və bu da köçürücünü növbəti sual işarəsi qoymağa vadar edir. Məsələn, “Leyli və Məcnun” poema- sından verilən bir bədii örnəyi tədqiqatçı belə təqdim edir:

Türkü ərəbü əcəmdə əyyam, Hər şairə idi bir şam [9, s. 75].

İkinci misrada vəznin pozulduğunu görən M.R.Heyət poemanın orijinalından bu beyti axtarıb tapmaq və düzgün variantını vermək əvəzinə, misranın sonunda sadəcə sual işarəsi qoymaqla kifayətlən- mişdir. Halbuki poemada həmin beyt belədir:

Türkü ərəbü əcəmdə əyyam, Hər şairə vermiş idi bir kam.

Qeyd etmək lazımdır ki, buxovlardan və ideoloji çərçivələrdən azad olan füzulişünaslığın təbii inkişafı həm Şimal, həm də Cənub alimlərinin müştərək fikirlərə gəlməsinə zəmin yaratmışdır. Yuxarıda Ə.Möhsüninin məqaləsini nəzərdən keçirərkən, Füzulinin irfanı ba- rədə onun mötədil mövqe tutduğunu demişdik. Yaşar Qarayev də ona yaxın bir mövqe tutaraq yazır: “Füzuli elə yer var, Tanrını, elə yer də var gözəlini təsvir edir”. Farsca bir qəzəlində əbədiyyətin yox... “bir kecənin eşqinin vəsfi” qələmə alınır: “Vəslin mənə novruz kecəsi oldu müyəssər” [9, s. 83]. Son vaxtlar Füzuli sənətini ənənəvi Şərq poetikasının vasitələri ilə təhlil etməyə meyil artmışdır. Bu, özünü “Varlıq” dərgisində nəşr olunan məqalələrdə də göstərir. Professor Q.Beqdelinin “Füzulinin fars şeirində sənətkarlıq xüsusiyyətləri” məqaləsi bu qəbildəndir [10, s. 27-38]. Q.Beqdeli Füzulinin fars divanında sənətkarlıqla istifadə

100 edilmiş ədəbi vasitələrin izahını və bədii örnəklərini vermişdir. Bu ədəbi vasitələr aşağıdakılardan ibarətdir: mübaliğə, təzad, təşxis, intaq, təsğir, məcaz, təkrir, təşbih, ya bənzətmə, bədii təyin, istiarə, təcnis (tam təcnis, naqis təcnis, mürəkkəb təcnis, zaid təcnis, mükərrər təcnis və s.) səhlü mümtəne, ya hüsni-təlil (gözəl əsaslandırma), ləfvü nəşr, təlmih, kinayə və təriz, rucu ya kiriz, tərsi, rəddül-əcz, ələs-sədr, sual, xitab, nida, imalə, zihaf, iştiqat, tənsiqüs-sifat. Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz məqalələrdən başqa, doktor Cavad Heyətin Füzuli haqqında daha bir tədqiqatı da “Varlıq”ın sə- hifələrində nəşr olunmuşdur. Bu, “Füzulinin ədəbi şəxsiyyəti “ adlı məqalədir [2, s. 13-27]. Füzulinin ədəbi şəxsiyyətinin formalaşmasında özünəqədərki farsdilli və türkdilli poeziyanın rolunu yüksək qiymətləndirən təd- qiqatçı bu qənaətə gəlir ki, Füzuli hər cür təsirdən yüksəkdə duran mütəfəkkir şairdir. Məqalənin sonunda Füzulinin 134 beytlik “Ənisül- qəlb” adlı fəlsəfi qəsidəsi verilmişdir. Rəhim Cavuş Əkbərinin “Molla Məhəmməd Füzulinin şeirlərin- də atalar sözü və hikmətlər” məqaləsi də [11, s. 59-81] şairin 500 illik yubileyi münasibətilə yazılmışdır. Tədqiqatçı şairin türk divanından seçdiyi atalar sözlərini və hikmətli sözləri əlifba sırası ilə düzərək, türk və fars folklorundan, eləcə də klassiklərin yaradıcılığından uyğun müqayisələr vermişdir. Məqalə, Füzuli xəlqiliyinin, Füzuli poetikası- nın araşdırılması üçün zəngin material verir. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının tədqiq xarakterli mə- qalələrində yeni, maraqlı elmi fikirlər söylənsə də, professionallıq az- lığı hiss olunur. Bu cəhətdən “Varlıq” dərgisinin əməkdaşı olan Mir Hidayət Hisarinin “Füzulinin həyatı və yaradıcılığı haqqında izahlar” [12, s. 29-43] məqaləsindən nümunə gətirmək olar. Mir Hidayət Hisari Füzulinin kürd qəbiləsindən çıxması haq- qında Krımskinin məlum və gülünc iddiasını tutarlı dəlillərlə darma- dağın etmiş, şairin tərcümeyi-halı və əsərləri haqqında ümumi məlu- mat vermişdir. Müəllif məqalədə Füzuli divanına çəkilmiş bir miniatür barədə yazır: “Təqribən 40 il bundan qabaq Tehranın “İrani-bastan” muzeyin- də Füzulinin divanından təkcə bir səhifədə çəkilmiş gözəl bir miniatür gördüm. (Kitabın əslinin harada olduğu məlum olmadı). Bu miniatür Birinci Şah Abbas Səfəvi ilə müasir olan məşhur nəqqaş Rza Abba- sinin qələmi ilə çəkilmişdir. Söz yox ki, bu kitabda bundan artıq 101 miniatürlər var imiş və o kitab o zamanın rəsmi olan kimi, şah, ya ayrı bir böyüklərin sifarişi ilə hazırlanmış, bu da o zaman (400 il bundan qabaq) Füzulinin nə qədər İranda məşhur və möhtərəm və qiymətli olduğunu göstərir. Çünki Rza Abbasi məmuli (adi – N.İ) bir nəqqaş deyildi və hər bir əsərdə nəqqaşlıq etməzdi.” [12, s. 35-36] Sonra M.H.Hisari həmin miniatürün təsvirini verir: “Bu miniatürdə bir ağacın dibində beli əyilmiş bir qoca kişi və onun ətəyindən asılmış bir oğlan uşağı görünürdü. Qocanın bir əlində bir çəlik və bir əli isə onun çiynindən asılan heybənin içində idi. Miniatürün altında Rza Abbasinin məşhur “Rəqəmi-kəminə Rza Ab- basi” ünvanlı imzası görünürdü. Bu miniatürdə bu necə beyt şeir diq- qəti cəlb edir:

Sağ tərəfdə: Biyabankərd Məcnundan qəmü dərdim sual etmin, Nə bilsün bəhr halnı ol ki, mənzilgahı sahildür.

Mənim tək ola bilməz şöhreyi-şəhri-bəla Məcnun, Qəbul eylərmi bu rüsvalığı hər kim ki, aqildir.

Sol tərəfdə: Fəraq əyyami seylabi-sirişkimdən xəbər sorma, Qiyamət məcarasından kör o zaman nə qafildür.

Nə müşkül halı olsa aşiqin, məşuq edər çarə, Gər ol bidərd bilməzsə bu halı, hal müşküldür.

Altda: Çaklər cismində tiğ eşqindən eyb etməniz, Kim cünun gülzarının munlar küli-xəndandır.

Ey Füzuli, ola kim, rəhm edə yar əfğanidə Ağlagil zarınca kim, zar ağlamaq imkanıdur [12, s. 36].

Hisarinin verdiyi bu məlumatın füzulişünaslar üçün nə dərəcədə qiymətli olduğunu söyləməyə ehtiyac yoxdur. Eyni zamanda bu məlu- matın kitabşünaslıq və mətnşünaslığımız üçün də elmi əhəmiyyəti bö- yükdür. Miniatürdəki beytləri Füzuli əsərlərinin tənqidi mətni ilə tutuş- durduqda müəyyən nüsxə fərqlərinə də rast gəlmək mümkündür. Elə birinci beyt 1958-ci il nəşrində belədir:

102 Biyabanlarda Məcnundan ğəmü dərdim sual etmin, Nə bilsin bəhr halın ol ki, mənzilgahi sahildir.

Aydındır ki, beytin miniatürdəki variantı daha uğurludur və poetik məntiq baxımından düzgün səslənir. “Biyabangərd Məcnun” dedikdə aydın olur ki, Məcnunun gəzdiyi yerlər ancaq çöllər və səhralardır, buna görə də onun “mənzilgahı sahildir” və “ğəmü dərd bəhrinin halını” bilə bilməz. “Biyabanlarda Məcnundan” dedikdə isə Məcnunun, ümumiyyətlə, çöllərdə olmasına deyil, indiki halda çöllər- də olmasına işarə edilmiş olur və poetik məntiq, bədii təzad zəifləyir. Əvəzində miniatürün sol tərəfində yazılmış beytin birinci mis- rası yanlışdır və tənqidi mətndə onun düzgün variantı belədir:

Fəraq əyyami seylabi-sirişkəmidən xəbər tutmaz.

Altda yazılmış beytlərdə də tekstoloji dəqiqləşdirmələr apar- mağa ehtiyac duyulur. Belə ki, birinci beytin birinci misrası:

Caklər cisimdə tiği-eşqdən eyb etməniz; Ey Füzuli, ola kim, rəhm edə yar əfğaninə

– şəklində olmalıdır. M.H.Hisarinin məqalədə istifadə etdiyi qaynaqlar Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda hazır- lanmış üç cildlik “Ədəbiyyat tarixi”nin birinci cildində vardır. Ümumilikdə, “Varlıq” dərgisində Füzuli barədə çap olunmuş məqalə və tədqiqatlar Azərbaycan xalqının bu dahi şairi haqqında kifayət qədər təsəvvür yaradır və Cənubi Azərbaycan oxucuları və tədqiqatçıları üçün qiymətli mənbədir.

ƏDƏBİYYAT

1. Heyət C. Füzulinin “Leyli və Məcnun” mənzuməsində Nizami və digər şairlərin təsiri. Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1995, № 97-98. 2. Heyət C. Füzulinin ədəbi şəxsiyyəti. Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1994, № 94. 3. Heyət C. Füzulinin ədəbi şəxsiyyəti. Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1987, № 66. 4. Yəqubi Ə. Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığında insan və tərbiyə məsələsi. Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1995, № 97-98. 5. Nəbiyev B. “Hədiqətüs-süəda” məqtəl növünün klassik nümunəsidir (Füzu- linin “Hədiqətüs-süəda” əsərinin ənənələri 6. Möhsüni Ə. Molla Məhəmməd Füzuli dahi Azərbaycan şairi. Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1995, № 95-96. 103 7. Sadıqzadə F. Füzulinin 500 illik sənətinin qüdrəti – Tehran: “Varlıq” jur- nalı, 1992, № 83. 8. Qaraxan Ə. “Müqayisəsi” – Leyli və Məcnun – Nizami və Füzuli (Nizami və Füzuli “Leyli və Məcnun”larının müqayisə). Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1991, № 81. 9. Qarayev Y. “Fələklər yandı ahimdən...” (Füzulinin yaradıcılığı barədə ). Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1995, № 95-96. 10. Beqdeli Q. Məhəmməd Füzulinin fars şeirində sənətkarlıq xüsusiyyətləri (I məqalə). Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1994, № 94. 11. Əkbəri R. Molla Məhəmməd Füzulinin şeirlərində atalar sözü və hikmətlər. Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1995, № 97-98. 12. Hisari M.H. Füzulinin həyatı və yaradıcılığı haqqında izahlar. Tehran: “Varlıq” jurnalı, 1994, № 93.

Nezaket Ismayilova

INVESTIGATION, PUBLICATION AND PUBLICITY OF MUHAMMAD FUZULI’S LEGACY IN THE MAGAZINE “VARLIG” (“EXISTENCE”)

Summary

In this article has been analyzed the researches of different scholars and researchers about Muhammad Fuzuli, genius Azerbaijani poet, published in the magazine “Varlig” (“Existence”). It is necessary to note that from its inception the magazine “Varlig” (“Existence”) prefers the classic literary heritage and investigates our language, literature, culture and history. At the beginning of this magazine’s publication a few people believed in its longevity. Today we can proudly say that the magazine “Varlig” (“Existence”) has been publishing for 36 years.

Назакет Исмаилова

ИССЛЕДОВАНИЕ, ИЗДАНИЕ И ПОПУЛЯРИЗАЦИЯ НАСЛЕДИЯ МОХАММЕДА ФИЗУЛИ В ЖУРНАЛЕ «ВАРЛЫГ»

Резюме

В статье анализируются опубликованные на страницах журнала «Варлыг» труды учёных, исследователей о гениальном азербайджанском поэте Мохаммеде Физули. Следует отметить, что в журнале «Варлыг» с самого начала его издания особое место отводилось изучению языка, литературы, культуры, истории нашего классического литературного наследия. С начала издания журнала немногие верили в его долгую жизнь. Сегодня мы с гордостью можем наблюдать, что он издаётся уже 36 лет.

104 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Elnarə ZEYNALOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

XAQANİNİN ƏRƏBCƏ ŞEİRLƏRİNDƏ ŞİRVAN SEVGİSİ

Açar sözlər: Şirvan, vətən, Xaqani, sevgi, iztirab Key words: Shirvan, native land, Khagani, love, suffering Ключевые слова: Ширван, родина, Хагани, любовь, страдание

Azərbaycan şairi Xaqaninin həyatı, yaradıcılığı, dünyagörüşü müxtəlif mərhələlərdən keçmiş, yaşa dolduqca, elmi bilikləri artdıqca fikirləri, həyata baxışı da dəyişmişdir. Yaradıcılığının ilk illərində mədhiyyələr yazan, saraya yaxınlaşmaq arzusu ilə yaşayan şairin saray mühitini, onun acı həqiqətlərini gördükdən sonra həm həyatında, həm də yaradıcılığında kəskin dönüş yaranmışdır. Belə ki, sarayda hər cür pisliyin şahidi olan gənc şair saraydan üz döndərmiş, buna müvafiq olaraq, əsərlərinin də mövzusu dəyişmiş, saray çərçivəsindən çıxaraq, ictimai məzmun kəsb etmiş və beləliklə, saray şairi xalqın şairinə çevrilmişdir. Ümumiyyətlə, saraydan sonra şairin dünyagörüşündə baş verən dəyişikliyi “oyanış”, “özünə gəlmə” [1, s. 21] kimi qiymətləndirən Qafar Kəndli Herisçinin sözləri ilə desək, “Bu oyanış və düşüncə şairimizin yalnız iç aləmi və mənliyini çulğamır, xalqın ictimai-fəlsəfi fikri, ümumbəşəri düşüncəsi, iqtisadi, ictimai sərbəstliyi və bərabərlik istəyilə bağlı idi” [1, s. 25]. Və təbii ki, artıq ümumbəşəri düşünən şair doğma yurdunda özünə yer tapa bilməyib, çıxış yolunu səyahətlərdə gördü... Çox ölkələr gəzdi, çox insanlarla tanış oldu... Əvvəllər ən çox sevdiyi İbn Sina fəlsəfəsi artıq ona yad gəldi, təsəvvüfə meyil etdi, əxiliyə söykəndi... Nicat yolunu Quranda, hədislərdə tapdı... Pisi yaxşıdan ayırmağı öyrəndi... Yaşamaq xatirinə şablon mədhiyyələr 105 yazmaq məcburiyyətində qalan şairlərdən həm elminə, həm düşüncə tərzinə, həm də sənəti sərvətə qurban vermədiyinə görə fərqləndi... Şeir mülkünün Xaqanına çevrildi... Amma şairin keşməkeşli həyatın- da, müxtəlif təriqətləri saf-çürük edən dərrakəsində, müxtəlif möv- zuları əhatə edən əsərlərində bir cəhət dəyişməz qaldı ki, o da Vətənə məhəbbət, doğulub boya-başa çatdığı torpağa bağlılıq idi. Deyirlər, vətənə, torpağa məhəbbət ailəyə, valideynlərə olan sevgidən doğur. Məhz Xaqani yaradıcılığında bu amil o qədər dərindir ki, onun əsər- lərini diqqətlə oxuyan oxucu şairin həyatı haqqında da ümumi məlu- mat əldə etmiş olur. Belə ki, şair onun dövrünün dühası kimi yetişmə- sində əməyi olan hər kəsdən öz yaradıcılığında böyük məmnunluq hissi ilə söz açmış, onların adlarını da öz adı ilə yanaşı ədəbiyyat tarixi səhifələrində əbədiləşdirmişdir. yəni “Adam من أح ّب شيئا كثر من ذكره :Ərəblərdə belə bir məsəl var istədiyi şey haqqında çox danışar” [2, s. 89]. Bu baxımdan yanaşsaq, şairin həm fars, həm də ərəb dilində yazdığı əsərlərində ən çox rast gəlinən sözlərdən biri Şirvandır. Maraqlıdır ki, bu ad Xaqani yaradı- cılığında əsasən “Şərvan” kimi yazılmışdır. Şirvan adının etimolo- giyası ilə bağlı mülahizələr yürüdən alimlərdən biri V.F.Minorski “История Ширвана и Дербенда” əsərində Şirvan sözünün ilk hecasının açıqlanmasının çətin olduğunu vurğulamış və bu adın kö- künü araşdırmaq məqsədilə bir sıra faktlara istinad etmişdir. Müəllifin qeyd etdiyi fikirlərdən biri də budur ki, Şirvan adı qəti şəkildə XVI əsrdə Səfəvilərın hakimiyyəti zamanı formalaşıb. Bütün qədim ərəb mənbələrində isə Şərvan kimi qeyd olunub. Müəllif bu fikrini əsas- landırmaq üçün Xaqaninin Şirvanın adı ilə bağlı yaratdığı cinasdan - Şarr-van (“şər yurdu”), Xair-van (“xeyir yurdu”) – istifadə etmişdir [3, s. 34]. Şirvan sözünün şir, yaxud şər tayfasının adından törəməsi ehtimalını irəli sürən Minorskinin fikri ilə razılaşan Sara Aşurbəyli eyni zamanda qeyd edir ki, “...bütün ərəb mənbələrində Şirvan adı ilə yanaşı, Şərvan formasına da təsadüf edilir. Bunu gürcü salnamələri da təsdiq edir” [4, s. 6]. Saitlərin hərəkələrlə bildirildiyi ərəb dilində mətnlərin əsasən hərəkəsiz yazıldığını nəzərə alaraq, bu adla bağlı də- qiq fikir söyləməyin çox çətin olduğunu qəbul edək. Bəlkə də ərəb dilinə yaxşı bələd olan, bu dildə çoxlu mütaliə edən Xaqani mən- bələrdə Şirvan adının fərqli yazılışlarına təsadüf etmiş və əsərlərində bundan öz məqsədi üçün istifadə etmişdir. Ümumiyyətlə, klassik ədəbiyyatda şairlərin öz fikirlərini daha obrazlı ifadə etmək üçün ərəb hərflərindən, hərəkələrdən, rəqəmlərdən istifadə etmələri faktlarına tez-tez rast gəlinir. Digər klassik şairlər 106 kimi, Xaqani də hərfin bir nöqtəsini, sözün bir hərəkəsini dəyişməklə, tamamilə fərqli məna kəsb edən ərəb dilinin belə özəlliklərindən mə- harətlə istifadə etmişdir. Məsələn, şair Misirə olan qəzəbini (şairin qəzəbi Misirə yox, orada baş verən siyasi vəziyyətə idi) nümayiş (ض) hərfini dad (ص) etdirmək üçün ərəb dilində Misir sözündəki sad hərfi ilə əvəz etməklə, onu zərərverən, ziyankar kimi qələmə ver- mişdir:

Misrə nöqtə qoysan, tez müzürr olar, Görün, bir nöqtədə nə sirrlər var [5, s. 73].

Xaqaninin həm fars, həm də ərəb dilində yazdığı əsərlərindən onun Vətəndəki ağır günlərini hiss etməmək mümkün deyil. Amma bu sıxıntı şairin tək hakim qüvvələr, digər şairlər tərəfindən sıxışdırılması ilə bağlı deyildi. Bu sıxıntı həm də şairin ona ən əziz olan insanları bir-birinin ardınca bu torpaqlarda itirməsi ilə bağlı idi. O, Vətənini çox sevirdi, amma bu sevgi ona əzab-əziyyət gətirirdi. Getdiyi yerlərdə belə rahatlıq tapa bilmirdi. Bir tərəfdən Vətəndə başına gələnləri xatırlayıb acı çəkir, digər tərəfdən isə xiffət, həsrət ona əzab verirdi. Məsələn, şair İmam Cəlaləddinə həsr etdiyi qəsidəsində öz ölkəsində ona edilən haqsızlıqlardan, başına gətirilən bəlalardan şikayətlənərək, dövranın amansızlığını, onun məsum insanların cəlladı olduğunu belə dilə gətirir:“Ölkəmdə könlümə tikanlar batandan bəri qəlbim nifrətlə doludur. Dövran da quzuların (məsumların, fağırların) cəlladıdır. Dünya qürbətin dişləri ilə məni gəmirdi. Və bütün bəlaların dili ilə məni acgözlüklə uddu. Doğma yerlər məni çeynədikdən sonra başqa ölkələrə tərəf tüpürdü. İndi də səhralarda dolaşıram. Xurma kimi çeynədi, çəyirdək kimi tüpürdü. Bu da mənim məğrur şəhərimə xas bir xüsusiyyətdir” [6, s. 1342]. Şirvanı canlıları udub, cansız bədənlərini sahilə atan bir dəniz kimi görən şair, yaxınlarının bu dənizin dalğalarında qərq olduğunu xatırlayaraq, öz xilas yolunu bu dənizdən – Şirvandan uzaqlaşmaqda görmüşdür: “Yaxınlarımın (doğmalarımın) gəmisi uzaq dalğalarda qərq oldu. Mənim qayığım isə limana yan almalıdır” [6, s. 1342]. Ömrünün əsas hissəsini səyahətlərdə keçirmiş şair müxtəlif məmləkətlərdə olmuş və gəzdiyi yerlərlə bağlı düşüncələrini, duyğu- larını poetik bir dildə qələmə almışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixin- də ilk poema kimi qiymətləndirilən “Tuhfətul-İraqeyn” əsəri də məhz şairin səyahətlərinin, gözəl müşahidəçilik qabiliyyətinin məhsuludur. Ümumiyyətlə, onun həm fars, həm də ərəb dilində yazdığı əsərlərin

107 müəyyən bir hissəsi şairin səyahət etdiyi coğrafi məkanlarla sıx bağ- lıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Bağdad, Təbriz, Xorasan, Rey, İsfahan haqqında düşüncələri şairin ərəb dilində olan yaradıcılığının əsas hissəsini təşkil edir. Buna işarə edən professor İ.Həmidov yazır: “Belə nümunələrdə təsvir obyekti şəxs kimi canlandırılır və bir surət kimi təqdim edilir. Onun əsərlərində ərəb dünyasının onlarla yer adları xatırlanır və şair məni üçün bu adlar çox vaxt poetik qayənin veril- məsi üçün bir vasitəyə çevrilir” [7, s. 41]. Bu əsərlər vasitəsilə şairin həmin ölkələrlə bağlı təəssüratları ilə tanış olduqca belə bir qənaətə gəlmək olar ki, əvvəllər Şirvandakı vəziyyətdən şıkayətlənib başqa ölkələrə can atan Xaqani siyasi vəziyyətin hər yerdə oxşar olduğunu anlamış, səhradakı ceyranların gözünə baxarkən, öz Leylasını xatır- layan Məcnun kimi o da ayaq basdığı torpaqlarda Şirvana oxşarlıq axtarmışdır. Təsadüfi deyildir ki, səfər etdiyi ölkələr içərisində suyunu Xızrın içdiyi suya, özünü cənnətə bənzətdiyi Bağdadı belə Şirvanla müqayisə etmiş və “Şirvana qurban olum” deyərək, yenə də üstünlüyü doğma yurduna vermişdir: “Qadın gözəlliyini və sərvəti vəsf edən kəslər, Şərvanda hər cür gözəl görürsən. Bağdaddasa səsli-küylü hər cür kor zinakar görürsən. Hər cür qatilin qəbrinə zəngin, nəcabət əhlinin qızları hörmətlə yanaşır. Düyü fətirinin yarısına qane oldu- ğundan qızıldansa şir (keyfiyyəti yaxşı olmayan dənli bitki) çörəyini arzulayırsan. Hər ikisinin bazarı ədəbdən kasadlaşdığından baxış- larımdakı həsrətə belə səbr edirsən. Mən Kisranı nəzərdə tuturam ki, bu sözün yarısı əcəmdən gəlir, yarısı da ərəbcədir” [6, s. 1352]. Son beytdə şairin Kisra sözü ilə ifadə etmək istədiyi fikir də çox .kökü məşhur fars hökmdarlarına işarədir ك,س, ر ,maraqlıdır. Belə ki Sonralar bu söz ərəbləşərək, Kisra kimi tələffüz edilmişdir. Şirvan- şahlar dövlətinin tarixinə nəzər salsaq, bu qədim dövlətin kökünün fars mənşəli olduğu ortaya çıxır. Bir sıra ərəb mənbələrinin müqayisəli təhlilini verən Sara Aşurbəyli yazır: “Qaffari və başqa müəlliflərin tərtib etdikləri şəcərədə Şirvanşahlar sülaləsinin banisi I Xosrov Ənu- şirəvan göstərilir” [4, s. 24]. Sonralar isə həmin ərazilər ərəblər tərə- findən istila olundu. Zənnimcə, şair bir sözlə o zaman üçün Şərqin ən işlək iki dilinə – həm fars, həm də ərəb dilinə işarə vurmuş və bununla da həm poeziya dili fars dili olan Şirvanda, həm də dövlət dili ərəb dili olan Bağdadda ədəbiyyata, söz sənətinə, şairlərə verilən qiymətin zəiflədiyini qeyd edərək, onların qızıla yox, bir parça çörəyə qane ol- duqlarını dilə gətirmişdir. Başqa bir qitədə Xaqaninin Şirvana bəslədiyi ülvi duyğuları daha aydın hiss olunur. Belə ki, şair Bağdadla bağlı xəyallar qursa da, 108 fikri-zikri yenə də doğma məkanda dolaşdığından, bu xəyalların ger- çəkləşməyəcəyini vurğulamışdır: “Əgər bir anlıq imkanım olsaydı, xilafət sarayının divanını yenidən qurardım. Onun zolaqlı (ağ-qara) paltarını rəngli (xüsusən də qırmızı çalarlı) naxışlarla əvəz edərdim. Onun söyüd ağaclarını (ərəblərdə geniş yayılmış zəif və nazik agac növü) hündür xurma ağaclarına döndərərdim. Amma eşq carçısı Şirvandadır. Mənim üçün zaman keçib. Ona necə xilaf çıxım?! Məndə Bağdaddakı dostluğa qarşı bir sədd (maneə) var. Bilirəm ki, dostluqdan ancaq bəla gəlir” [6, s. 1348]. Gətirilən nümunələrdən də göründüyü kimi, şair ürəyindən ke- çənləri qələmə almaq üçün coğrafi adlardan məharətlə istifadə et- mişdir. XI-XIV əsr farsdilli ədəbiyyatda “Həbsiyyə” şeirlərini tədqiq edən Y.O.Akimuşkina da Xaqani yaradıcılığı üçün xarakterik olan bu cəhəti belə vurğulamışdır: «Хакани ни разу в своих «ширванских» (и в «тюремных») касыдах не заявляет открыто о том, что в Ширване его удерживает Ширваншахи, его упреки, жалобы и порицания адресованы Ширвану, т.е. последний может высту- пать в качестве субситута повелителя» [8, s. 21]. Ümumiyyətlə, Şirvana olan sevgisinə görə Xaqanini hətta bədəvi ərəblər arasında yaranan üzri qəzəl janrının nümayəndələri ilə də müqayisə etmək olar. Ərəb ədəbiyyatından məlum olduğu kimi, “Üzri qəzəl nümayəndələrinə xas olan xarakterik cəhətlərdən biri şair-aşiqlərin öz sevgililərinin adı ilə adlanmalarıdır” [9, s. 68]. Xaqani də Şirvan adı ilə tanınmışdır. O da üzri şairlər kimi, öz sevgilisinə (Şirvana) çox bağlıdır, onlar kimi gah şikayət edir, gah da onu gəzdiyi bütün şəhərlərə qarşı qoyur. O da üzri şairlər kimi, məlum səbəblərdən öz “sevgili”sini – Şirvanı tərk etmək məcburiyyətində qalır, onun xəyalı ilə yaşayır, orada keçən acılı-şirinli günlərini, həs- rətini, xiffətini dilə gətirir. Sonda “sevgili”sinə qovuşmaq artıq müm- kün olduqda isə bir daha ora qayıtmaq istəmir. Ürəyində, qəlbində Şirvan sevgisi ola-ola Təbrizi özünə yurd seçir. Yəni, şairin yurd sevgisi üzri şairlərin məhəbbəti kimi, 3 mərhələdən keçir: birinci mərhələdə aşiq (Xaqani) məşuqu (Şirvanı) ülvi bir məhəbbətlə sevir. Bütün varlığı ilə ona bağlı olur. İkinci mərhələdə şair “qəflət”dən ayılır, pisi yaxşıdan seçməyi öyrənir. Həmin dövrdən də qara günləri başlayır. Qara qüvvələr onu “sevgili”sindən (Şirvandan) ayrı salır. Üçüncü mərhələdə isə şair artıq öz “sevgili”sini (Şirvanı) ideallaşdırır. “Vaxtilə gözünə “Şərvan” görünən Şirvan, indi “Xeyrəvan” idi” [1, s.459]. Canından çox sevdiyi Leylisinə qovuşmaq fürsəti olduğu halda “Xəyalilə təsəllidir, könül meyli-vüsal etməz” [10, s. 201] deyən Məc- 109 nun kimi Xaqani də köksünə daş bağlayıb, Şirvanı xəyalında canlan- dırmaqla kifayətlənir və ruhən ona qovuşacağı ümidi ilə təsəlli tapır. Yəni, Şirvan Xaqani üçün təkcə vətən, torpaq demək deyil, onun həyatında mühüm rol oynayan sanki canlı bir varlıqdır.

ƏDƏBİYYAT

1. Kəndli-Herisçi Qafar. Xaqani Şirvani. “Elm”, 1988. 2. Məmmədov Ə.C. Ərəb dili. Bakı, “Maarif”, 1998. 3. Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. Москва, Издательство восточной литературы, 1963. 4. Aşurbəyli Sara. Şirvanşahlar dövləti // Bakı, 2006. 5. Xaqani. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Yazıçı”, 1987. ديوان خاقانى شروانى. دكتر مير جالل الدين كزازي // تهران. نشر مركز ,5731 .6 7. Həmidov İmamverdi. Azərbaycan ədəbiyyatı klassikləri ərəb ədəbiyyat- şünaslığında. Bakı, “Elm”, 2007. 8. Акимушкина Екатерина Олеговна. Тюремная лирика в персидской литературе XI-XIV вв.: генезис и эволюция. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. Москва, 2004. 9. Mahmudov M.R. Klassik ərəb ədəbiyyatı. Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2001. 10. Məhəmməd Füzuli. Əsərləri, II cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005. لسان العرب البن منظور. دار الصادر // بيروت, الطبعة الثامنة 4152 .11 المنجد في اللغة واالعالم // دار المشرق, بيروت 4112 .12

Elnara Zeynalova

LOVE FOR SHIRVAN IN KHAGANI’S POETRY IN THE ARABIC LANGUAGE

Summary

Paper was dedicated to one of important part of Khagani’s creativity- feelings of pride to native land of Shirvan in poetry in arabic language. So, from “Divan” of the poet selected сouplets about Shirvan has been translated and on this couplets was investigated Khagani’s feelings about Shirvan with conclusion that in spite of difficulties in native land, poet was closely endeared to his native land. In the paper also was described generation ethimology of the world of “Shirvan” and some sources comparatively has been analyzed.

110 Эльнара Зейналова

ЛЮБОВЬ К ШИРВАНУ В СТИХАХ ХАГАНИ НА АРАБСКОМ ЯЗЫКЕ

Резюме

Статья посвящена стихам Хагани на арабском языке, занимающим важное место в его творчестве. Стихи содержат мысли, связанные с его родиной Ширваном. В качестве примеров из «Дивана» Хагани были выбраны и переведены бейты, посвященные Ширвану, в которых навеяны чувства автора, связанные с Ширваном. В заключение сделан вывод о том, что несмотря на страдания поэта в родном краю, он всё же был сильно привязан к своей родине. В статье также затронута этимология слова «Ширван» и произведен сравнительный анализ некоторых источников.

111 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Mehriban SULTAN Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Naxçıvan Dövlət Universiteti [email protected]

LATIN ƏLİFBASI İLƏ ÇIXAN İLK TÜRK QƏZETİ “YENİ YOL” BİRİNCİ TÜRKOLOJİ QURULTAY HAQQINDA

Açar sözlər: Türkoloji Qurultay, vahid əlifba, “Yeni yol” qəzeti, ideya birliyi, mədəni əlaqələr Key words: Turkish congress, unified alphabet, “New Way” newspaper, union idea, cultural relations Ключевые слова: тюркологический съезд, единая азбука, газета «Новый путь», единство идеи, культурные связи

26 fevral – 6 mart 1926-cı il tarixlərdə Bakıda keçirilən, keçmiş SSRİ-nin tərkibində yaşayan 24 milyonluq türk xalqlarını bir araya gətirən I Türkoloji Qurultay türk xalqlarının tarixində əhəmiyyətli hadisə idi. Qurultayın çağırılmasında məqsəd latın əlifbasını qəbul etməklə ortaq bir əlifbaya və dolayısı ilə türk birliyinə nail olmaq, türk xalqlarının mədəni geriliyini aradan qaldırmaq idi. 131 nümayəndənin iştirak etdiyi bu qurultayda dünyanın tanınmış türkoloqları, türkdilli xalqların elm adamları, siyasətçilər, maarif xadimləri və yazarlar təm- sil olunurdular. Qurultayın mühüm tarixi rolu latın əlifbasını yekdil- liklə qəbul etməklə onun türkdilli xalqlar arasında tətbiqinə əsaslı tə- kan verməsidir. Qurultayda türk xalqları üçün vahid əlifbanın yaradıl- ması məqsədilə 26 nəfərdən ibarət komissiya da yaradılır. Qurultayın təşkilində öz siyasi məqsədləri baxımından maraqlı olan keçmiş Sovetlər Birliyinin, Azərbaycan kommunistlərinin nümayəndələri latın əlifbasının qəbul olunmasına xüsusi canfəşanlıq göstərirlər. Burada məqsəd ilk növbədə Sovet rejiminin əsarətində olan türk-müsəlman xalqlarını İslam dinindən, müsəlman dünyasından uzaqlaşdırmaq idi: Sovet rejiminin ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz olunmasını 112 dəstəkləməsinin əsas səbəbi türkləri öz kökündən ayırıb ruslaşdırmağa çalışmaq” [1, s. 99], klassik irslə çağdaş oxucu arasında əlaqələri qır- maq idi. Lakin ilk beynəlxalq türk qurultayı sovetlərin siyasi məq- sədlərinin sərhədlərini aşaraq türk xalqlarının taleyində çox mühüm tarixi rol oynayır: “I Türkoloji Qurultayı Sovetlər birliyi və Rusiya türklərinin taleyində və tarixində elə əzəmətli rol oynamışdı ki, ümumtürk fikrinin inkişafına təsiri elə böyük idi ki, 1926-cı ildən süqutuna qədər sovetlər birliyində türk xalqlarının həyatı ilə bağlı bu və ya buna bənzər hadisə bir daha təkrar edilmədi. Əslində mövcud kommunist totalitar ideologiyası belə “səhvlərə” bir daha yol ver- mədi” [2, s. 7-11]. Bunu bir əsrə yaxın tarix bir daha təsdiq edir: “Tür- koloji Qurultay türk xalqlarının mədəni inteqrasiyasında yeni mərhə- lənin təməlini qoymuş diqqətəlayiq hadisələrdəndir. Qurultayda əsaslı müzakirə obyektinə çevrilmiş problemlərlə bağlı böyük perspektiv əhəmiyyətə malik qərarlar qəbul edilmiş, latın qrafikalı yeni əlifbaya keçidin elmi-metodik prinsipləri işlənib hazırlanmışdır. Həmin əlifba- nın ilk kütləvi tətbiqinə türkdilli respublikalardan məhz Azərbaycanda başlanılması hələ XIX əsrdən etibarən burada mütərəqqi ziyalıların əlifba islahatı uğrunda fəal şəkildə apardıqları mübarizənin nəticəsi idi. Lakin sovet idarə üsulu çox keçmədi ki, bütün bunların ardıcıl gerçəkləşdirilməsinin qarşısını müxtəlif vasitələrlə aldı” [3]. I Türkoloji Qurultay mühüm ictimai hadisə kimi öz dövründə də böyük əks-səda doğurmuş, mətbuatda müxtəlif rakurslardan işıqlan- dırılmışdır. Xüsusilə də Yeni Türk Əlifbasının orqanı, latın qrafikası ilə çıxan ilk türk qəzeti “Yeni yol” özünün başlıca ideya və məramı ilə üst-üstə düşən qurultayın gedişini diqqət mərkəzində saxlamışdır. Milli mətbuatımızın nadir incilərindən biri, 1922-1939-cu illərdə latın əlifbası ilə nəşr olunan “Yeni yol” qəzetinin XX əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycanda aparılan əlifba islahatının uğurla həyata ke- çirilməsində, zorla sovetləşmənin ilk illərində xalqın savadlanmasın- da, maariflənməsində əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. “Yeni yol” Azər- baycan dilinin təşəkkül və inkişafında da müstəsna rol oynamışdır. Qəzet ötən əsrin 20-ci illərində Azərbaycanda latın əlifbasının tətbiqi uğrunda Yeni Türk Əlifba Komitəsi ilə bir sırada, uğurlu və məqsədyönlü mübarizə aparmışdır. “Yeni yol” qəzetində “Türkoloji Qurultayına dair” rubrikasında qurultayın məramı və gündəliyi barədə vaxtaşırı məlumatlar veril- mişdir. Görkəmli türkoloq, professor, qurultayın fəal təşkilatçılarından biri Bəkir Çobanzadə hələ qurultaya hazırlıq mərhələsi dövründə “Yeni yol” qəzetində qurultayın türklərin tarixi, mədəni birliyinin ilk 113 təməlini qoymaq baxımından əhəmiyyətindən bəhs edərək yazırdı ki, burada türkologiyaya aid aktual elmi məsələlərin müzakirəyə çıxa- rılması şərqşünasları bu sahə ilə daha ciddi məşğul olmağa sövq edə- cək (“Türkoloqlar qurultayı”. 10 noyabr 1925, № 256). B.Çobanza- dənin “Türkoloji Qurultayı haqqında məruzə”sində (21 oktyabr 1925, № 240), “Türkoloji Qurultayın çağrılması haqqında” başqa bir imzasız məqalədə (28 oktyabr 1925, № 246), S.Ağamalıoğlunun “Türkoloji Qurultay bizə nə verə bilər” adlı publisist yazısında (10 noyabr 1925, № 256) qurultayın fəaliyyəti geniş işıqlandırılmışdır. Qəzetdə dərc olunan materiallardan aydın olur ki, qurultayda ərəb əlifbasının türk dillərinin fonetikasına uymayan çətin əlifba ol- ması, onun türk xalqlarının elmi-mədəni inkişafına mane olması, yeni əlifbanın isə əksinə, imla baxımından və texniki cəhətdən mühüm üstünlükləri ilə bağlı qızğın müzakirə və mübahisələr getmişdir. Qu- rultayda Şimali Qafqaz xalqları, yakutlar, türkmənlər, özbəklər, başqırdlar və Anadolu türkləri də latın əlifbasının müdafiəçisi kimi çıxış etmiş, 90%-ə qədəri yazıb-oxuya bilməyən türklər üçün bu əlif- banın əhəmiyyəti bir daha təsdiqlənmişdir. Nəticədə yeddi səsə qarşı 101 səslə latın əlifbası qəbul edilmişdir. Beləliklə, “ərəb əlifbası tərəfdarlarının son ümidləri də puça çıxır (“Tarixi bir qərar”. 5 mart 1926, № 55). “İslahçılar cəbhələrini təslim edirlər” “Yeni əlifbanın qələbəsi”. 5 mart 1926, № 55). “Yeni yol”da I Türkoloji Qurultayın Türkiyədə doğurduğu bö- yük əks-səda, yeni əlifbanın geniş təbliğ olunması, lakin ziyalılar tərəfindən birmənalı qarşılanmaması, bu fikir ayrılıqlarının, mübahisə- lərin yerli mətbuatda da öz əksini tapması ilə bağlı faktlara da rast gəlinir. Qəzetdə dərc olunmuş “Gənc Türkiyə yeni əlifbanı qəbul etdi” (11 mart 1926, № 60) və digər bu kimi yazılar bir daha təsdiq edir ki, Azərbaycanda I Türkoloji Qurultayın keçirilməsi əvvəllər Türkiyədə Parlament səviyyəsində olan əlifba məsələsini daha ümumxalq, aktual bir məsələyə çevirmişdir. Qəzetdə gedən məlumatlarda göstərilir ki, “Təvhid-əfkar”, “Milliyyət” və radikal “Xalq” qəzetləri ərəb əlifbasını müdafiə edərək iddia edirdilər ki, yeni əlifba əski türk mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə yenisi arasında əlaqəni kəsəcək. Yeni əlifba tərəfdarları “Axşam” və “Cümhuriyyət” qəzetləri isə yazırdı ki, yeni əlifba dünya mədəniyyətinə yaxın yeni türk ədəbiyyatının formalaşmasında mühüm rol oynayacaq, avropalıların yeni türk ədəbiyyatı ilə tanış olmasına xidmət edəcək (“Türkiyədə yeni əlifba uğrunda mübarizə” (4 yanvar 1927, № 2; 7 yanvar 1927, № 5; 10 yanvar 1927, № 7). Bu məqalə- lərdə yeni əlifbanın asanlığını, texniki yararlılığını sübut etmək üçün 114 “Cümhuriyyət” qəzeti mütəmadi şəkildə yeni əlifba ilə materiallar dərc edən mətbuat orqanı kimi nümunə göstərilir. “Yeni yol”da dərc olunan yazılarda qeyd olunur ki, ərəbçilər yeni əlifba ilə əski türk ədəbiyyatının, əski türk mədəniyyətinin məhv olacağını iddia etsələr də, Türkiyədə xalqın böyük əksəriyyəti yeni əlifbanı ürəkdən, könüllü, maneəsiz qəbul edir (“Yeni əlifba yaşayacaqdır”. 19 iyul 1924, № 20; “Türkiyədə latın əlifbası”. 6 aprel 1926, № 80). Araşdırmalar təsdiq edir ki, latın əlifbasını türk millətlərinin mədəni tərəqqisi üçün zəruri hesab edən ziyalılar yeni əlifbanın fərqli deyil, vahid əlifba şəklində, bütün türk cümhuriyyətlərində istifadə olunmasına çalışmışlar. I Türkoloji Qurultay isə türk xalqları arasında ideya birliyinə, siyasi, ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafına nail olmağa xidmət edən mühüm tarixi addım idi. “Yeni yol” qəzetində paralel olaraq türk xalqlarının vahid əlifbasının və ortaq dilinin yaranması istiqamətində qısa zamanda əldə edilən mühüm uğurlarla bağlı yazılar, türk xalqlarını bir araya gətirən Türkoloji Qurultay və onun tarixi əhəmiyyəti haqqında dərc olunan məqalələr müasir dövrdə türkçülük ideyalarının həyata keçirilməsi baxımından da əhəmiyyətlidir.

ƏDƏBİYYAT

1. Nesibzade N. Sovyet siyasetinde Bakı Türkoloji Kurultayının yeri. 1926 Bakı Türkoloji Konqresinin 70. yıldönümü toplantısı (29-30 Kasım 1996). Ankara, 1999. 2. Hasanlı C. Birinci Türkoloji Qurultayına tarihi bakış. Bakı Türkoloji Konqresinin 70. Yıldönümü Toplantısı (29-30 Kasım 1996) Ankara, 1999. 3. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 18 fevral 2016-cı il tarixli Sərəncamı. “Azərbaycan” qəzeti, 19 fevral 2016-cı il, № 38 (7182). 4. Yeni əlifba və “Yeni yol” qəzetinin 10 illiyi (müəlliflər kollektivi). Bakı, Azərnəşr, 1932.

Mehriban Sultan

THE FIRST TURKISH NEWSPAPER “NEW WAY” PUBLISHED BY LATIN ALPHABETIC ABOUT FIRST TURKISH CONGRESS

Summary

In this scientific article have been studied the materials and articles reflected the progress of the First Turkish Congress was hold in Baku in 1926, its role in fortune of the Turkish nations which were published newspaper “New Way” – new 115 organ of New Turkish Alphabetic Committee from 1922 to 1939. It has been notified that under the chapter “The First Turkish Congress”, there were published the goals and targets of the Congress, hot discussions on alphabetic reformation in the newspaper. In this article has been studied the resonance of the First Turkish Congress in Turkey, its highlights in newspaper “New Way”, the articles published in Turkey related to the alphabetic reformation, and came to the scientific conclusion the first Turkish newspaper “New Way” had a great role for realization of the goals and ideas of the First Turkish Congress.

Мехрибан Султан

ПЕРВАЯ ТЮРКСКАЯ ГАЗЕТА «ЙЕНИ ЙОЛ», ИЗДАННАЯ НА ЛАТИНСКОМ АЛФАВИТЕ, О ПЕРВОМ ТЮРКОЛОГИЧЕСКОМ СЪЕЗДЕ

В статье рассмотрены и исследованы материалы, опубликованные в органе Комитета Нового Тюркского Алфавита газеты «Йени йол», изданной в 1922-39 годах, о ходе Первого Тюркологического Съезда, проходившего в 1926 году в Баку, важную роль в судьбе тюркских народов. Подчеркивается, что в газете под рубрикой «О Тюркологическом Съезде» периодически информировано об обсуждениях бывшей на повестке дня реформы алфавита. Автор статьи анализировала отклики Первого международного тюркологи- ческого съезда в Турции, а также материалы, опубликованные в тюркской печати. Автор приходит к такому научному заключению, что первая тюркская газета «Йени йол», вышедшая на латинском алфавите, имела важные заслуги в реализации идей и намерений Тюркологического Съезда.

116 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Muharrem ARAS [email protected] İqdır

ALMAZ İLDIRIMIN ŞEİRLƏRİNDƏ VƏTƏN MÖVZUSU

Açar sözlər: Azərbaycan, Almaz İldırım, mühacirət, vətən, istiqlal Key words: Azerbaijan, Almaz Ildirim, migration, homeland, independence Ключевые слова: Азербайджан, Алмаз Илдырым, миграция, родина, независимость

Almaz İldırım 25 mart 1907-ci ildə Bakının Qala kəndində doğulmuşdur. İldırımın atasının adı Əbdülməhəmməd, anasının adı isə Nisə xanımdır. O vaxtın varlı ailələrindən biri olan Əbdülməhəm- mədin İldırımdan başqa Sona, Ziba, Əbdüləli, Məhəmmədəli və Hey- dər adlı beş uşağı da var idi. İldırımın əsl adı Əbdülhəsəndir. Ancaq uşaqlıq illərində hamı onu, babasının adı ilə Almaz və yaxud Almaz- zadə kimi tanıyırdı. İldırımın atası əvvəllər Şüvəlanda yaşamışdır. Daha sonralar isə Bakının Çəmbərəkənd səmtinə köçmüşdür [1, s. 8]. Türkiyədəki rəsmi arxivlərdə adının Yıldırım, soyadının isə Elmas olduğu yazılmışdır. Ancaq Türkiyədə uzun müddət “Şengel” soyadından istifadə etmişdir. İldırım 1914-1915-ci illərdə İranın Çəmbərkənddə açdığı İttihad məktəbində 7 illik təhsil almışdır. Həmin məktəbdə oxuduğu illərdə gözəl şeirlər yazmağa başlamış, eyni zamanda fars dilini öyrənmişdir. Şair daha sonra Abdulla Şaiqin müəllimlər məktəbi olan Nü- munə məktəbinə daxil olmuşdur. Bu məktəbdə rus dilini öyrənmiş, daha sonra indiki Bakı Dövlət Universitetinin Şərq ədəbiyyatı fakül- təsinə daxil olmuşdur. Ancaq bir neçə ay sonra ölkəni işğal edən rus bolşevikləri tərəfindən ailəsinin varlı olduğu bəhanə edilərək oxuduğu fakültədən uzaqlaşdırılmışdır. Universitetdən uzaqlaşdırılmasının əsas

117 səbəbi əsarətə qarşı çıxması və milli düşüncələri ilə xalqın hissiy- yatına tərcüman olması idi [2, s. 62]. Almaz İldırım Universitetdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra da ədəbi fəaliyyətinə davam etmişdir [3]. Əvvəlcə Yaşıl Qələmlər Dərnəyində, bu dərnək bağlandıqdan sonra fəaliyyətini Yaşıl Yarpaq Dərnəyində, daha sonra Azərbaycan Ədəbiyyatı Cəmiyyəti, Türk Ədib və Şairləri İttifaqı, Kitab Dostları Cəmiyyətində davam etdirmişdir. Çox keçmir ki, dövlət tərəfindən yaradılan Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiy- yətindən başqa digər bütün ədəbi cəmiyyətlərin fəaliyyəti dayandırılır. Çox keçmir ki, milli ruhlu şeirlərinə görə Almaz İldırım təhlükəli bir şəxs kimi dəyərləndirilir [4]. Şairin hər addımı izlənilir. Xüsusilə latın əlifbasına keçilməsilə əlaqədar fikirləri və şeirlərinin Türkiyədə nəşr olunması onun əleyhinə olan faktlar idi. Anar Almaz İldırım haqqında bunları yazmışdır: “O, dünyaya bir günahkar kimi gəlmişdi. Çünki şair olaraq doğulmuşdu. Günahı isə xalqını sevmək idi. Təqsiri, yurdu, eli sevmənin günah sayıldığı bir vaxtda yaşaması idi [2, s. 62]. “Xüsusilə Sovet rejimi tərəfindən türkçülükdə gü- nahlandırılır. Əvvəlcə Dərbəndə, sonra Krıma və Aşqabada sürgün edilir [5, s. 49]. Aşqabadda öldürüləcəyini başa düşüncə, həyat yoldaşı Zivər Xanımla birlikdə İran yolu ilə Türkiyəyə keçməyə qərar verirlər. Gecənin qaranlığından istifadə edərək Zivər xanımla, üç aylıq oğlu Azəri də götürüb dəvə karvanına qoşulur. Bir müddətdən sonra dəvə karvanından ayrılıb yollarına davam edirlər. Yolda həm aclıqdan, həm də yorğunluqdan taqətdən düşürlər. Bu səbəbə görə üç aylıq oğlu Azəri bir qayanın kölgəsinə qoyub getmək istəyirlər. Amma bu ayrılığa dözə bilməyəcəklərini başa düşüb, uşağı da özləri ilə aparırlar [2, s. 79]. İran sərhədinə yaxın bir yerdə yolu itirirlər. Artıq haraya, hansı tərəfə gedəcəklərini bilmirlər. Bu çarəsiz vəziyyətə düşdükləri vaxt ağ paltarlı, ağatlı bir kişi onlara yol göstərmişdir. İrana keçərkən tutulan İldırım sərhəd qanunlarını pozmaqda günahlandırılaraq ailəsilə bir- likdə həbs edilir. Həqiqəti bilincə, azad edilərək Məşhədə göndəril- mişdir. İldırım İranda çox böyük maddi və mənəvi çətinliklər çəkmiş- dir. Sonra Türkiyəyə keçib Van şəhərinə, oradan isə Elazığa getmişdir. Elazığda rahat bir şəraitlə qarşılaşır. Almaz İldırım, Palunun Qaraca Bucağı Qaracabağ orta məktəbində müəllimliyə başlayır. Daha sonra da Palunun Qaraçor nahiyəsindəki miqrasiya idarəsində işləyir. Kəban və Palu rayonlarında dəftərxana katibliyində də işləmişdir.

118 Elazığ, Tunceli və Malatyanın fərqli yerlərində fəaliyyət göstər- mişdir. Bakının Qala kəndində başlayan əziyyətli və məşəqqətli həyatı Malatyanın Kale (Qala) bölgəsində 14 yanvar 1952-ci ildə başa çat- mışdır. Malatyada kirayə qaldığı evdə vəfat etmişdir. Gözüyaşlı Zivər xanım uşaqları Məmməd Bakıxan, Orxan, Azər və Araz ilə tək qal- mışdır [2, s. 89]. Malatyanın Sancaktar qəbiristanlığında şairin məzarı axtarılmışdır. Amma bütün bu axtarışlara baxmayaraq, şairin məzarın- dan bir iz tapılmamışdır. Almaz İldırımın vətənlə bağlı şeirlərini Azərbaycanda, sürgündə və mühacirətdə yazdığı şeirlərə bölmək olar. Azərbaycanda yazdığı şeirlərdə daha çox azadlıq və gözəlliklər tərənnüm edilmiş, sürgündə yazdığı şeirlərdə təbiət, ayrılıq acısı, mühacirətdə yazdığı şeirlərdə isə əsas etibarilə doğma yurdunun gözəllikləri, vətən həsrəti və Azərbay- canın istiqlalı ön plana çəkilmişdir. Ümumiyyətlə, İldırımın şeirlərinin əksəriyyətində vətən həsrəti, qürbət acıları, orada keçən məşəqqətli həyatın maddi və mənəvi prob- lemləri öz əksini tapıb. Şair, Azərbaycanda gənc bir müəllim ikən siyasi təzyiqlər səbəbindən doğma vətənindən ayrılmaq məcburiyyə- tində qalmışdır. Çox faciəli yolçuluqdan sonra Türkiyəyə çatmışdır. Türkiyədə müəyyən qədər rahat bir həyat tərzinə çatsa da, Azərbaycan onun mənəvi dünyasında getdikcə böyüyən, böyüdükcə dözülməz ayrılıq acısı verən, hətta bir xəstəlik kimi kök salmışdır. Azərbaycan və vətən həsrəti şair üçün gündəlik həyat qayğılarından idi. Bu səbəbdən Almaz İldırımın şeirlərində vətən duyğusu, vətən həsrəti daha çox üsyan çağırışlarına çevrilmişdir:

Kim dost ola, yarana kim ilişe, Bir eş bulsam öz derdimi bölüşe, Gel aldanma yüzümdeki gülüşe, Dal ruhuma geçirdiğim ahı gör, Gir kalbime içten akan kanı gör!… [6, s. 40] “Qərib quşum”

Şair üçün vətən, bəzən əcdadlarımızın yatdığı daşı, torpağı qızıl olan müqəddəs məkan, bəzən məftun olunan sevgili, bəzən dağların yamaclarından axan zümrüd gözlü bulaqlar, bəzən ətəklərində lalələr açan cənnət bağçası, bəzən də yaralı bir quşdur. Şairin “Qərib quşum” adlı şeirində vətən yaralı bir quş kimi qarşımıza çıxmışdır. Bu yaralı

119 quşla, yaralı vətənlə danışan şair də yaralıdır. Onun da ürəyindən qan sızmaqdadır.

Garip kuşum, bu gelişin nereden, Uçup geldin hangi dağdan, dereden? Ben anlamam göğsündeki yâreden, Beyhûdedir, bende merhem arama, Merhem olsa koyarım öz yarama…

Hangi çalı o göğsünü dişleyen, Eski bir yara mı öyle işleyen, O ses ne içinde derde başlayan?

Beyhûde dinletme bana nevânı, Ben ne bilem kimler yıkmış yuvanı… [6, s. 40] “Qərib quşum”

Ənvər Araz vətənindən uzaqda yaşamaq məcburiyyətində qalan Almaz İldırımın üzündə təbəssümdən əsər qalmadığını demişdir: “İldırımın vətən dərdiylə dərdlənmədiyi, millətinə ağlayıb mil- lətiylə gülmədiyi bir anı belə yoxdur. Onun tək dərdi Qızıl ordu tərə- findən işğal olunmuş vətəninin ona verdiyi əzabdır. Şairin həssas ürə- yi vətən eşqiylə yanıb-yaxılmaqdadır. Belə bir atmosferdə vətən şairi- nin üzündə təbəssümdən əsər olmadığını təxmin etmək çətin deyildir [2, s. 213]. Almaz İldırım vətəni Azərbaycan üçün ölümdən belə qorxma- yaraq mübarizə edərkən 1927-ci ildə Dağıstana sürgün edilmişdir. Bakıdan ayrılmaq ona çox çətin idi. Hətta “Dağlara vida” şeirində Bakıdan ayrılmağın ölümdən belə ağır olduğunu demişdir:

Of, Bakü... Bu ayrılık bana ölümden ağır, Âleme bahar geldi, sana yağmur, kar yağır, Gündüzlerin dumanlı, geceler dilsiz, sağır; Bu boğulan sesimi var mı duyan, a dağlar [1, s. 18]. “Dağlara vida”

Yenə “Dağlara vida” şeirində dağlarla dərdləşir. Azərbaycanın müstəqilliyi üçün fədakarlıqlara ehtiyacı olduğunu qələmilə canlan- dırmışdır. Bu fədakarlığın bir gün bar verəcəyinə ümidi vardır.

Ezelden can diyerek bu sevdalı ülkeye, Her kadasın aldığım sana ayan, a dağlar. 120 Bir gün gelir koşarak yurdumun harayına, Ben isyan edeceğim Kremlin Saray’ına [2, s. 321]. “Dağlara vida”

Şair, “Əlvida Bakı” adlı şeirində, vətənini dünyanın ən gözəl anasına bənzədir. Bir yandan göz yaşları içində ona vida edir, digər tə- rəfdən onunla əlaqəli xatirələr xəyalında canlanır. Hətta xatirələrin- dəki səslər hələ də qulağındadır. Bəlkə də buraya bir daha dönmə- yəcəkdir.

Elveda, ey müşfik ana, elveda Bu anda kalbimde ne derin gam var, İçimde bir sızı, gözümde nem var, Elveda, ey müşfik ana, elveda

…

Bir zaman koynunda ben de yaşadım, Sokaktan sokağa seslendi adım, Bilmem sönecek mi sendeki yâdım? Belki de dönemem sana, elveda! [1, s. 44] “Əlvida Bakı”

Şairin 1934-cü ildə Təbrizdə yazdığı “Azərin duası” adlı şeirin- də bir ümidsizlik əhvali-ruhiyyəsi vardır. “Görəsən Azərbaycana ye- nidən qayıda biləcəyəmmi?” kimi suallar onun zehnində vətənsizlik əzabını daha da artırır.

Hasret kalıp doğma yurdun nazlı müşfik kucağına, Gözler yaşlı, boyun bükük, vatansız mı öleceğim? Göz dikerek yâd ellerin şifa vermez ocağına, Böyle garip, bir parçacık kefensiz mi öleceğim? [1, s. 101] “Azərin duası”

1933-cü ildə yazdığı şeirində də vətənə yenidən dönə bilməyə- cəyini düşünür. Bu vəziyyət şairin ruhunda mənəvi yaralara yol aç- mışdır. Bu acılarla çırpınan ruhuna təskinlik vermək üçün yurduna dair bir mahnı oxumaq istəyir.

Kim bilir belki dönmem bir de Kafkas’a, Gel ses ver bana, öyle bir teskinlik ver ki, Okuyayım yurduma dair bir türkü… [7, s. 50] 121 “İran qızı”

Vətənə aid mahnılarda təsəlli axtaran şair mənəvi əzablara döz- məkdə əziyyət çəkir. Vətəndən uzaqda keçən hər an onun üçün bir əzaba dönür. Onsuz cənnəti belə istəmir.

Dokunma, dokunma, dertlidir başım; Bırak, öz yarama derman edem ben! Uzakta kaldıkça, toprağım, taşım, Cennet olsa, bu dünyayı nedem ben?! [8, s. 8] “Ben”

Kimsəsizliyi ruhunun dərinliklərində hiss etdiyi şeirlərdən biri də 1934-cü ildə Tehranda yazdığı “Bir parça” adlı şeirdir. Şair Teh- randa tamamilə yalqızdır. Hətta bu ruh düşkünlüyü onun şeirlərində də öz əksini tapıb.

Lanet eş’arıma, hem sözlerime, Ey vatan, gel de görün gözlerime! Gel görün, doğsun hayatımda Şafak; Ben vatansız mı doğuldum; bak ne hak? [1, s. 100] “Bir parça”

Almaz İldırım şeirlərində tez-tez qarşılaşdırmalara yer vermiş- dir. Cənnəti və ya dünyanın ən gözəl yerlərini vətənlə müqayisə edir. Vətənini qızıl dolu bir dünyaya belə dəyişməyən şairin əsl cənnəti vətəndir.

Kafkas’ın aşkı bütün zer dolu dünyaya değer, Deseler; yurdu unut, al ‘yeni dünyayı’ eğer, Söylerem aşkımı ver, hakkımı ver, yurdumu ver [6, s. 30]. “Benim türküm”

Almaz İldırımın Azərbaycandan kənarda yazdığı şeirlərdə bö- yük bir daxili əksliklər yaşadığını görürük. Bir tərəfdən Azərbaycan İldırımın röyalarının cənnət ikən, digər tərəfdən bu cənnəti ayaqları ilə əzib xarabaya çevirən rus işğalı vardır. Bu vəziyyətin yaratmış olduğu əhvali-ruhiyyə bəzən ümidsizliyə səbəb olmuşdur.

Kim meni saldı bilmem dayanılmaz bu derde, Nerde menim öz yuvam, öz ilim, günüm nerde?

122 Annem meni doğurup yaşatmasaydı orda, Ya içimdeki bülbül oralı olmasaydı!… [6, s. 44] “Yaralı olmasaydı”

Əzablı, sürgün və mühacirət həyatı yaşayan Almaz İldırımın vətən həsrəti artıq daha da dərinləşir. Ona dərd, əzab və əziyyət gəti- rən bu həyat bir çox şeirinin mövzusu olmuşdur:

Candan ğayri görmedim, gençliyimde bir bahar, Bana sorma nerdedir, geldiğin yeşil diyar? [9, s. 477] “Bilme içimdekini” … Ordadır hep varlığım, beşiğim, mezarım da, Ordadır gençliğim de, aşkım da, baharım da, Bir gün gönül kaptırır dağ deviren bir hıza, Çoşğun nehirler gibi orda akacağım ben [10]. “Bir gün” … Ben yurdumu andıkça derinden, Kalbim kopuyor sanki yerinden [6, s. 56]. “Yurt hasreti”

Yenə Elazığda yazdığı “Batan günəş” adlı şeirində vətənin əsa- rət altında olmasından əzab çəkdiyinin, vətəniylə dərdləşərək ona suallar verdiyinin şahidi oluruq:

Diyorlar ki varlığın karıştı gölgeye, Ya bu ne mahpus gibi içimde çırpınan can? Sen misin garip vatan, sen misin Azerbaycan [7, s. 25]. “Batan güneş”

Şair vətənin rəmzi kimi “dağ” mövzusuna tez-tez müraciət edir. 1942-ci ildə yazdığı “A dağlar 1” və “A dağlar 2” şeirlərində vətənə qovuşmaq ümidinin yenə təzələndiyini və şairin bu ümidlə həyata davam etdiyini görürük.

O gün senden ayrılıp, atılırken gurbete, Söz verdim, yine bir gün geleceğim, a dağlar. Yıllar boyu anarak koynunu çok ağladım, Ben yine gök sinende güleceğem, a dağlar [11]. …

123 A Dağlar, a Dağlar, söyle, a dağlar, Olur mu aşnalık böyle, a dağlar?! Yaman günüm yahşı eyle, a dağlar, Sana kurban bu gönüller, a dağlar!… [6, s. 30] “Esir Azerbaycan’ım”

A.İldırım şeirlərində “oy” ifadəsini tez-tez istifadə etmişdir. Bu söz o qədər təbii çıxır ki, bir də görürsən, sizi də öz duyğu dünyasına çəkmiş və onun dərin iztirabını sanki siz də yaşayırsınız. Şairin “Əsir Azərbaycanım” şeiri bu qəbildəndir. Şair mənəvi yanğısını söndürə bilmədiyi üçün çəkdiyi acılar ahlara çevrilir. Bu barədə yazıçı Anar yazır: “Bir ölkede kendden köçüp şehre gelen insanlar çoxvaht doğul- dugları yerlerin hesretini çekir. Bu hesretin ilacı yoxsa, bitmesi müm- kün deyilse, onun şiddeti daha çox artır. Yalnız Almas İldırım’ın de’yil, bütovlükde Azerbaycan edebiyatının en yanılgı şe’rlerinden biri “Esir Azerbaycan’ım”dır” [12, s. 88].

Nerde beni gül koynunda doğuran Hamurumu gözyaşile yoğuran, Beşiğimde, laylay balam, çağıran. Azerbaycan, benim bahtsız anam oy! Neçe bir yıl hasretinle yanam oy!

Selam desem, rüzgâr alıp götürse, Ağrı dağdan Alagöz’e ötürse, Kür sesimi gök Hazer’e yetirse, Hazer coşup zincirini kırsa oy!… Hükmetse bu sersem gidiş dursa oy!.. [6, s. 54] “Esir Azerbaycan’ım”

İlk eşqi vətən olan Almaz İldırım nəmli gözlərini əbədi olaraq yummazdan əvvəl “O, əbədi vətənimdir” sətirləri ilə başlayan şeirində vətən sevgisini Xəyyamın gül rəngli şəraba olan eşqiylə müqayisə edir və bu arzusunun məzar daşına yazılmasını istəyib.

Kafkas… O yeşil yurt, o mübbet vatanımdır… Kafkas… Onu ben görmeden ölsem, ona dair Kabrimde yazılsın iki mısra, şu kitabe: “Aşıktı güzel yurduna gurbetde de şair, Hayyam nasıl aşık idise gül renkli şarabe..” [2, s. 19] “O müebbet vatanımdır’’ 124

Məmməd Araz [13, s. 19] və digər bir çox şairdə olduğu kimi Almaz İldırım üçün də Araz çayı çox dəyərli və qiymətlidir. Azərbay- canda yazdığı “Birləşən iki çay”, Türkiyədə yazdığı “Arazla dərd- ləşmə”, “Yurd həsrəti”, “Küsdüyüm bahar” kimi şeirlərində Almaz İldırım, Arazı yaralı, dərd bağlayan, matəmli, həsrətlə qucaqlar, dərdiylə coşan, dərdiylə ağlayan, qan sızan, qəlbimin yarası kimi söz- lərlə ifadə etmişdir.

Fırtınalı, boralısın, Eski dertten yaralısın, Soran olsa haralısın, Söyle Türk’tür soyum Aras, Sana olmaz doyum Aras… [6, s. 23-24] “Aras’la dertleşme” … Tarih boyu aktığı yerden alıp hızını, Koşmuş deli Kuzgun’a Kür çağlaya-çağlaya Görünce baş ucunda Dertli Türkmen kızını, Aras da derde gelmiş yas bağlaya-bağlaya… [6, s. 26] “Birleşen iki nehir” … Kafkas… O yeşil sineni dağlar, Hicran du***** düştüğü yastan, Kaç yüz senelik matemi saklar… Bir remz alarak Kürden, Arastan Kuzgun onu hasretle kucaklar, Derdiyle coşan dalgalar ağlar… [6, s. 56] “Yurt hasreti” …

Ben nasıl göğsümde yer vereyim, bir yâd güle, Bak hâlâ kan sızıyor kalbimin yarasından, Ölürsem kabrim üste gelirse bir yâd bile Anlatsın ODLUYURT’ un Kür’ünden, Aras’ından [2, s. 508]. “Küstüğüm bahar”

1944-cü ildə rus zülmündən Türkiyəyə 187 (əslində bu rəqəm 407 nəfər idi) [14] Azəri türkü sığınmışdır. Türk torpağını öpüb qox- layan yaşlı, cavan, uşaq olan soydaşlarımız, öz vətənlərinin onlara sahib çıxacağından əmin olaraq gözləyirlər… Ankaradan qorxunc bir əmr gəlir; “Ölkələrinə geri göndərin!”

125 Vətənim, bayrağım deyərək ölkə sərhəd mühafizəçilərinə sığı- nan bir ovuc türk, artıq ruslara təslim ediləcəkdir. Sonlarının nə ola- cağını bilən bu insanlar Boraltan körpüsünün türk sərhəd mühafizə- çilərinə yalvarırlar: “– Nə olar bizi siz öldürün, onlara təslim etməyin. Heç olmasa öz torpağımızda, öz Bayrağımızın altında ölək.” Türklər Ankaranın, Türkiyənin və sərhəd mühafizəçilərinin gözləri qarşısında ruslara zorla təslim edilirlər. Rus əsgərləri tərəfindən əlləri və ayaqları bağlanan bu insanlar orada, Boraltan sərhəd mühafizəçilərinin gözləri qarşısında güllələnirlər. Araz çayının sərin suları onlara məzar olur. Almaz İldırımın əsəbi və ironiya dolu şeirini oxuyan hər kəs bu hadisəni ürəkağrısı ilə qarşılayır… [15]

Türk denince özü, sözü merd olur, Dost deyince ayrılmaz bir ferd olur, Kardeş deyip dara düşsem, sığınsam Şimden gerü bu bana bir derd olur!

Ben ne diyen bu vefasız dağlara? Öz kardeşi dönek olan ağlar a… … Bir suç mu düşmana göğüs gerdiğim? Günah mı Türklüğe gönül verdiğim? Rusların açtığı yaradan derin Anayurtta öz kardeşten gördüğüm… Seslenseydim, ses çıkardı her taştan, Ne beklersin sağırlaşan bir baştan? [2, s. 488]

ƏDƏBİYYAT

1. Teymur Maarif. Almas İldırımın seçilmiş əsərləri. Bakı, “Öndər” nəşriy- yatı, 2004. 2. Enver Aras. Hazar’dan Hazar’a Elmas Yıldırım, Manas yayınları, Elazığ, 2007. 3. Rüstəm Süleyman. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 22 yanvar 1988. 4. “Zəhmət” qəzeti, 27 aprel 1932. 5. Nəbiyev Bəkir. Didərgin şair. Bakı, 1995. 6. Yıldırım Elmas. Seçilmiş şiirleri. Azerbaycan Kültür Derneği Yay., Yeni Cezaevi Mat., Ankara, 1953. 7. Elmas Yıldırım. Boğulmayan bir ses. Şiirler. Azerbaycan Neşriyat Yurdu, Tecelli Basımevi, İst. 8. Azerbaycan Türk Dergisi. (Ben) Ankara, Nisan-Mayıs-Haziran, 1979. 9. Van (Vanses) gazetesi. Bilme İçimdekini, Van 04.04.1942, (Enver ARAS, Hazar’dan Hazar’a Elmas Yıldırım…). 126 10. Van (Vanses) gazetesi, 04.04.1941…, (Enver ARAS, Hazar’dan Hazar’a Elmas Yıldırım…). 11. Van (Vanses) gazetesi. Van 28.01.1942… “A Dağlar 1”, (Enver ARAS, Hazar’dan Hazar’a Elmas Yıldırım…). 12. Anar, Akpınar Yavuz. Bin yilin yüz şairi – T.C. Kültür Bakanlığı Yay., Ankara-2000. 13. Həbibbəyli İsa. Məmməd Araz. Tərcümeyi-hal, Bakı, 2003. 14. Türkkan Ord. Prof.Dr. Reha Oğuz. http://www.youtube.com/watch?v=uwcmxnAY29w 15. Yıldırım İrfan Murat. http://www.acikistihbarat.com/Haberler.asp?haber=8268

Muharrem Aras

THE THEME OF HOMELAND IN THE POEMS OF ALMAZ ILDIRIM

Summary

Almaz Ildirim’s poems on the theme of homeland can be divided into three categories: written in Azerbaijan, written in exile and written in the period of migration. The poems written in Azerbaijan were primarily on the feelings of freedom and natural beauties and the ones that were written in exile were mainly on the pain of separation. The poems written in the period of migration were predominantly about native land, homesickness and independence of Azerbaijan.

Mуxappем Apac

ТЕМА РОДИНЫ В СТИХОТВОРЕНИЯХ АЛМАЗА ИЛДЫРЫМА

Резюме

Стихотворения Алмаза Илдырыма на тему родины можно разделить на 3 категории – написанные в Азербайджане, в ссылке и в эмиграции. В стихот- ворениях, созданных в Азербайджане, воспеты чувство свободы, красота его природы; написанных в ссылке выражена горечь разлуки, а основная тема стихов, созданных в эмиграции – тоска по родной земле, родине и мечты о независимости Азербайджана.

127 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Safurə QULİYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

BƏDİİ DÜŞÜNCƏDƏ YENİ İNSAN AXTARIŞLARI (1920-1930-cu illər nəsri)

Açar sözlər: inqilabi mühit, bədii düşüncədə durğunluq, yeni insan axtarışları Key words: revolutionary milieu, artistic thinking, searches for a new human Ключевые слова: революционная среда, застой в художественном мышлении, поиски нового человека

Ədəbiyyatşünaslıqda «lirik qəhrəman» termini ilk dəfə iyirminci yüzilliyin iyirminci illərində yaranan poeziya nümunələrinin təhlili prosesində meydana gəldiyi kimi, həmin dövrün bədii nəsrindən bəhs olunan tədqiqatlarda «yeni insan» ifadəsi görünməyə başladı. Bu anlayışlar əsasən siyasi-ictimai quruluşu inqilablarla dəyişdirilmiş bir cəmiyyətdə sıçrayışlı mənəviyyat metamorfozasını proqramlaşdıran dövlət tədbirləri təsirilə yaradılan bədii əsərlərdə realizə olunurdu. Keçmiş sovet məkanının iyirminci illərdə bir sıra qonşu ölkələr- də yeni quruluşa keçid mərhələsi qardaş qırğını ilə nəticələnən vətən- daş müharibələri baş verdiyi üçün onların bədii əsərlərində “ağlar”, “qırmızılar” mövzusu aparıcı, insan surətləri bu əksqütblü cəbhələrin təmsilçiləri olurdu. Azərbaycanda isə “fəhlə sinfinin inqilabı” adı ilə pərdələnən dövlət çevrilişi xalqın içində deyil, kənar qüvvələrin hərbi müdaxiləsi sayəsində baş tutduğu üçün bədii şüur xeyli müddət onu həzm edə bilmədi. Ustad yazıçılarımız C.Məmmədquluzadə, Ə.Haq- verdiyev, S.Hüseyn, T.Şahbazi, Y.V.Çəmənzəminli və b. yaradıcılıq üslublarını dəyişmədən öz satirik-yumoristik, romantik qəhrəman- larının iç dünyasını işıqlandırmaqla, daha çox dünən üçün səciyyəvi məşədi və fatmanisələrin törətdiyi əhvalatları nəql etməkdə idilər. Nə “Saqqallı uşaq”, “Konsulun arvadı”, “Xanın təsbehi”, “Bəlkə də

128 qaytardılar” (C.Məmmədquluzadə), nə “Seyidlər ocağı”, “Diş ağrısı”, “Keçmiş günlər”, “İt oyunu” (Ə.Haqverdiyev), nə də “Həzin bir xatirə”, “Gilan qızı”, “Şirinnaz” (Seyid Hüseyn) və s. hekayələrdə proletar ideologiyasının izi-tozu belə görünmürdü. Ustad sənətkarla- rımız xalqa doğma bir tərzdə ictimai-mədəni-mənəvi inkişafdan saxlayan səbəblərə və sosial xəstəliklərə ayna tutub, bu vasitə ilə şüurlara təsir edirdilər. “Yeni insanın formalaşması üçün geniş şərait yara- dıldığı, ictimai həyatın bütün sahələrində xüsusi bir canlanma, tərəqqi və yüksəliş başlandığı halda köhnəlik, mühafizəkarlıq hələ çox qüvvətli idi” [1, s. 111-112]. Ancaq inqilabçılıq ideologiyası ilə yaranan yeni dövlətin düzüb- qoşduğu ictimai-siyasi mühit günbəgün dəyişməkdə, proletar mədə- niyyəti təmsilçiləri öz proqramlarını, problemlərini, tələb və istəklərini şüurlara yeritməkdə idilər. Tarixi keçid dövrünün diktə olunan ictimai-ədəbi-estetik məramnamələrin təsirilə yeni ideya-mövzular, qəhrəmanlar axtarışı get-gedə genişlənir, bu hərəkata bir sıra ustad sənətkarlarla yanaşı, yeni gənc ədəbi qüvvələr də qoşulurdular. İstedadlı ədəbiyyatşünas T.Əlişanoğlu “XX əsr Azərbaycan nəsrinin poetikası” tədqiqat işində haqlı olaraq bu dövr nasirlərinin mövzu kasadlığını, “eyni həyat hadisələrindən” mövzu götürüb, eyni həyat problemlərinə toxunduqlarını vurğulayaraq yazırdı: “1920-1930-cu illərdə Azərbaycan qadını, onun həyatı, taleyi, sərgüzəştləri barədə yazmayan nasir tapmaq çətindir” [2, s. 128]. İyirminci illərdə qadını mövcud buxovlardan xilas edib, ictimai varlıq kimi təsdiq etdirmək məsələsi bir çox hekayələrin başlıca mövzusu idi. Ancaq qadını cəmiyyətin hüquqlu bir üzvü kimi ictimai həyata gətirmək amalı bədii əsərlərdə mövcud həyatdakı dəyişiklik- lərdən də ləngərli təsvirə gəlirdi. Yazıçılar yaxşı tanıdıqları qadının mövcud sosial-mənəvi varlığını, adət-ənənəyə məhkum vəziyyətini müxtəlif məzmunlu əhvalatlarla nəql edirdilərsə, onun cəmiyyət həya- tına addımlarını çərçivəli düşünüş və ölçülərlə qələmə alırdılar. Onların, demək olar ki, hamısı qız və qadınları ilk əvvəl savad kurslarına gətirir, yaxud seçib-sevdiyi yeni fikirli gənclə cəmiyyətin inqilabi mühitinə qovuşdururdu. Məsələn, dövrün istedadlı maarif- pərvər yazıçısı Seyid Hüseynin “Kor kişinin arvadı”, “İki həyat arasında”, “Gələcək həyat yollarında” və s. hekayələrindəki qadınlar savad kurslarına getməklə öz mövcud həyat tərzlərinin, ətraflarında olanların onlara qarşı münasibətlərinin dəyişilməsinə nail olurlar. Bu qadınlar həm də milli mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri ilə diqqət cəlb edirlər. Belə ki, kor kişinin arvadı Məsmə yeni quruluşda qadınlar 129 üçün yaranan imkanlara üz tutub dilənçilik girdabından çıxsa da ərinə arxa çevirmir. Onu özünün təzə evinə gətirib gözlərinin müalicəsi ilə ciddi məşğul olur, onu həkimlərə göstərir. Nəticə əldə etməsə də ərinin qulluğunda dayanıb onu dilənçilikdən uzaqlaşdırmağa çalışır. Öz keçmişindən ayrıla bilməyən kişinin isə təkcə gözləri deyil, şüuru, ürəyi də kordur. O, nəinki Məsmənin xeyirxahlığını dəyərləndirə bilmir, əvəzində yoğun paslı bir mismar ilə yatmış arvadının da gözlərini kor edib, özünə tay – dilənçi etmək niyyətindədir. Ayıqlığı sayəsində bəladan qurtulan Məsmə yenə nəcib hərəkət edir; ərini hökumət orqanlarına təhvil vermək fikrindən daşınıb, onu öz əvvəlki yerinə – məscidin qapısına gətirib qoyur. Yazıçı realist səpgidə yazdığı hekayənin ideya-məzmunu ilə cəmiyyət həyatına fəal qoşulan qadınların öz əxlaqi köklərindən qopmadıqlarını, əksinə daha yüksək insani keyfiyyətlərlə zənginləş- diyini nəzərə çatdırırdı. “Gələcək həyat yollarında” hekayəsində ərinin təhsil alıb vəzi- fəyə keçəndən sonra daha kəndə gəlmədiyini, bir yaşlı oğlu ilə onu tərk etdiyini başa düşən Ceyran da savadlanmağı qət edir. O, tezliklə istədiyinə nail olub, ərinin ictimai səviyyəsinədək yüksələ bilir, cə- miyyətin fəal üzvü kimi tanınır. Ancaq ərindən fərqli olaraq ona xə- yanət etmir, namuslu ərli qadın kimi əxlaqına xələl gətirmir. Seyid Hüseyndən fərqli olaraq T.Ş.Simurqun hekayələrində qa- dınlar daha fəaldır, mübarizdirlər. Yazıçı müxtəlif taleli qadınların mənəvi yeniləşməsini, onların ailədəki ədalətsizliyə, haqsızlığa qarşı mübarizəsini, cəmiyyətdə öz yerini tapmaq cəhdlərini inandırıcı gös- tərmişdir. Bu realist hekayələrdə yazıçının yeni insan barədə düşün- cələri, məqsəd və amalı hadisələrin, obrazların zahiri görüntüsündə deyil, məzmunun iç qatında üzə çıxırdı. Qadınların yeniləşmə yolu təkcə ailədəki sədlərdən deyil, həmçinin ictimai həyatdakı çətinliklər- dən keçir, onlardan iradə, dözüm, cəsarət istəyirdi. Məsələn, “Azadlıq üçün cinayət” hekayəsində qadın nifrət etdiyi ərini zəhərləyib öl- dürdükdən sonra həbsxanaya düşür. Yeni hökumətin gəlişi ilə azadlığa çıxan qadın ictimai həyata qoşulur və fəal bir təşkilatçı kimi tanınır. Qadının yeni quruluşun, sosialist cəmiyyətinin fəal üzvünə çev- rilməsi prosesi B.Talıblının “Erkək Tükəzban” əsərində çox koloritli, tamamilə orijinal, gözlənilməz bir səpgidə qələmə alınmışdır. 1926-cı ildə yazılmış bu hekayədə yazıçı öz üslubuna sadiq qalaraq əvvəldən axıradək təhkiyəsinin yumorlu intonasiyası ilə xoş bir ovqat yaradır. Sadə bir süjet xətti ilə davam edən əhvalatlar zəminində kəndin müxtəlif xasiyyətli adamları əsas surətin hərtərəfli açılışına və inki- 130 şafının inandırıcılığına xidmət edir. Həqiqətdə, iyirminci illərin əvvəllərində kənddə yeni quruluşu təmsil edən hər hansı bir kişi vəzifəyə qalxdıqca təhlükələr, müqavimətlərlə qarşılaşmalı olurdu, onda ki, qadın ola. 8-9 yaşından qara çadraya bürünən qız-gəlinlər yaxın qohumlarından belə yaşındıqları halda, hekayənin qəhrəmanı Tükəzban sonda kəndin “böyüyü” – kənd sovetinin sədri vəzifəsi- nədək yüksəlir. Əsər boyu bu qadının kimliyi, tərcümeyi-halı ilə tanış olduqca müəllifin onu belə təqdimatdan nə məqsəd güddüyünün fərqinə varır, hadisələrin bədii axarında inandırıcılıq ustalığına “əhsən” deyib, müəllifə haqq qazandırmalı oluruq. Tükəzban hələ uşaq yaşlarından qardaşlarının, anasının, atasının kötəkləri altında bərkiyə-bərkiyə böyüyürdü. Onu səbəbsiz kötəkləmirdilər. Tükəzban hər şeylə maraqlanan, kənddəki hər cür söz-söhbətin içində olmaq “azarlısı” idi. Onun bu xasiyyətinə görə dəfələrlə döyülməsinə baxmayaraq, “hayanda bir adam yığıncağı görsə idi, Tükəzban gərək ora burnunu soxa idi. Hayanda bir səs-küy olsa idi, Tükəzban çarşabın uclarını belinə çaram-çarpaz düyümləyib, oraya yügürərdi. Kişi oldu, arvad oldu, Tükəzban üçün təfavütü yox idi...” [3, s. 34] Beləliklə, yazıçı öz qəhrəmanının mənəviyyatını belə bir biçim- də təqdim etməklə onu bir növ gələcək mövqeyinə hazırlayır: çox gənc yaşlarından Tükəzban kənd camaatına, onların güzəranına bələd olduğu kimi, kənd camaatı da “hər yanda aşdı, orda başdı” olan bu “sırtıq qızı” yaxşı tanıyır. Yazıçı kəndin qız-gəlinlərindən biri olsa da xasiyyətinə görə onlara bənzəməyən Tükəzbana münasibəti də təbii canlandırır. Onu bəziləri üzdə təbəssümlə qarşılayır, bəziləri danlayır; qarasınca da- nışır, bəziləri isə “həyası yox, abırı yox” – deyə ondan uzaq olmağı daha məsləhətli bilirlər. Təbii ki, Azərbaycan kəndinin iyirminci illər mühitində qadının ictimai vəzifəyə seçilməsi qeyri-mümkün idi; bu, onun həyatı baha- sına başa gələ bilərdi. B.Talıblının yaratdığı qadın obrazı üçün isə belə bir təyinat inandırıcı təsir bağışlayır. Kəndin kişiləri onların böyü- yünün “arvad” olacağı xəbərindən qəzəblənsələr də müəllif öz üslu- buna sadiq qalaraq onları sakitləşdirməyin inandırıcı yolunu tapır: “A kişilər, o Tükəzban arvad deyil ki, kişidir; erkəkdir, özü də kosadır, neçə il ərdə oldu, uşağı da olmadı. Abdal Əsəd həmişə özü deyərdi ki, o mənim arvadım deyil, ərimdir [3, s. 37]. Sözsüz ki, 1926-cı ildə Azərbaycan kəndində qadını vəzifəyə gətirmək mümkünsüz bir iddia idi. B.Talıblının qadını ictimai həyata gətirmək təşəbbüsü isə onun bədii üslubunun sənətkarlıq vasitələri 131 sayəsində inandırıcı və uğurlu təsir bağışlayır. N.Quliyevə haqq veririk ki, “bu əsər azəri sovet nəsrində qadınların yeni ictimai mü- hitdə, sosializm quruculuğunda fəal iştirakına həsr olunmuş ilk heka- yələrdən biridir. Heç də təsadüfi deyildir ki, inqilabdan sonra ya- ranmış azəri ədəbiyyatında yeni mübariz qadın surətlərinin yaradılma- sından bəhs edərkən hər şeydən əvvəl, Talıblının “Erkək Tükəzban” hekayəsi yada düşür” [4, s. 28]. Yeni insan axtarışlarında ilk nümunə olaraq Tükəzban surətinin mübariz, cəsarətli, əqidəsində səbatlı kimi müsbət keyfiyyətləri ilə yanaşı, mənfilikləri də az deyildi. Onu Azərbaycan qadınının ümumi- ləşmiş surəti kimi qəbul etmək qeyri-mümkün idi: kobud, bəzən ədəbsiz, sərt, yöndəmsiz hərəkətlərini həmkəndliləri də təqdir etmir- dilər. Əsərin ideyasının – avam bir kəndli qadının ictimai-siyasi həyatda öz yerini tapması, vəzifə pillələrində yüksəlişinin inandırıcı təsviri naminə belə bədii üsula müraciət etdiyi üçün tarixi şəraiti nəzərə alıb, müəllifə haqq qazandırsaq da onu təqlid olunası nümunə kimi qəbul etmək mümkün deyildi. B.Talıblının öz qəhrəmanına açıq- aydın ikili münasibəti əsərin sonundakı təqdimatında xüsusilə nəzərə çarpır. Yazıçı kəndin “ağası” olmuş Tükəzban xalanı “qoltuğunda portfel, əlində qamçı və damağında çubuq bunların (kəndlilərin – S.Q.) qabağından gəlib keçdi” – deyə yeni biçimdə göstərirdi. Heka- yənin başlanğıcında “Nə lazım axı, indidən arvadları kişi eləyək və kişiləri arvad və xalqı da özümüzdən incidək” [3, s. 33] kimi qeydi yada düşür. O dövrdə qadının ictimai həyata gəlişi, cəmiyyətdə kişi- lərlə bərabər hüquqda fəaliyyət göstərəcəyi fikri yazıçıları narahat et- miş, onlar “incə məxluqun” yeni simasının bu yönümdə dəyişəcəyin- dən – “erkəkləşəcəyindən” ehtiyatlanmış, bir sıra hekayələrdə bu qorxulu tendensiyanın bəzi məqamlarını diqqətə çatdırmışlar. “Erkək Tükəzban” hekayəsindən sonra ictimai həyata gələn qa- dının yeni simasını yaratmağa təşəbbüs edən istedadlı realist yazıçı Qantəmir “Zeynəb Tükəzbanova” hekayəsində artıq obrazın soyadı ilə onun kimin nəslindən olduğuna işarə edirdi. Zeynəb hələ uşaqkən çadraya bürünən, çox utancaq və yaşınan olduğu halda yeni dövlət quruculuğu illərində təhsil pillələrində yüksəldikcə zahiri görkəminə əl gəzdirməyə başlayır. Bir il firqə məktəbində, iki il rabfakda oxuyandan sonra o, “namazı tərgidib paltarını qısaldır”. “Atam və anam avamdılar, onları islah etmək, öyrətmək lazımdır” [5, s. 216] – deyə fikirləşsə də bir gecədən artıq evlərində qalanda darıxır, kənddə qalıb müəllimə işləmək istəmir. Onu bəyənən cavanlara çox sərt cavablar verir və ona qadın kimi yanaşılmasından qəzəblənir. Və 132 nəhayət, qət edir ki, daha mükəmməl təhsil almaq üçün Moskva şəhərinə getmək lazımdır. Bu məqsədlə ərizəsini təqdim edərkən öz soyadı ilə təəccübə səbəb olur. Soyadını anasının adından götürmək qərarı onun qadın-kişi bərabərliyi gedişində növbəti addımı idi. Yazıçı üstüörtülü eyhamlardan istifadə edərək qadın qəhrəmanının mənəviy- yatındakı erkəkləşmə prosesini onun xarici görkəmindəki dəyişilmə- lərlə müvazi aparır. Moskvaya getməyə hazırlaşarkən yazıçı qəhrəma- nına xüsusi gözəllik, zəriflik verən uzun hörüklərini bir daha xatır- ladır. Və “geriqalmışlığın” növbəti qurbanının məhz bu hörüklər ola- cağına heç bir şübhə yeri qoymur. Qadının ictimai varlıq kimi mənəvi-əxlaqi inkişafı mövzusu dövrün böyük sənətkarı C.Cabbarlını dərindən düşündürmüş, demək olar ki, bütün janrlarda yazdığı əsərlərində bu mövzu ilə bağlı müşa- hidələrini, düşüncələrini qələmə almış, bir-birindən maraqlı qadın ob- razları yaratmışdır. İyirminci illərdə yazdığı hekayələrində təsirli əh- valatlar zəminində qadın faciələrinin köklərini araşdırmış, mövcud ədalətsiz reallıqları təşrihə çəkmişdir. Ancaq nə 1924-cü ildə çap etdirdiyi “Gülzar” hekayəsində bir kənd qızının fəlakətli taleyi, nə yoxsulluq burulğanından qurtulmağa ümidsiz olan səkkiz yaşlı Dila- rənin hekayəti, nə də erkən yaşında məktəbdən çıxarılıb ər evinə köçürülən, oradakı zülmə dözə bilməyib ölümə qərar verən Dilbər yazıçının yeni insan konsepsiyasına işıq salmırdılar. Lakin onlar zülm, haqsızlıq qarşısında zəif, gücsüz görünsələr də müti deyildilər. 1934-cü ildə çap etdirdiyi “Gülər” hekayəsində də C.Cabbarlı diləyi, arzusu içində gömülən bir qızla bağlı əhvalatı qələmə almışdır. Ancaq bu qız daha cəsarətlidir, daha fəaldır. Bütün varlığı ilə öz istəyinin gerçəkləşə biləcəyinə şübhə etmir. Gözəl olduğu qədər də ağıllıdır, indiyədək sındırılmadığı üçün ümidlidir, inamlıdır. Hadisələr inkişaf etdikcə onun keçirdiyi ruhi hallar mənəviyyatındakı sınma, itaətkarlığa, köləliyə yuvarlanma təhlükəsi barədə müəyyən təsəvvür yaradırdı. Hekayənin sonu kino işçisinin böyük pərtliyi, bədbin ovqatı ilə bitsə də “kimsəyə işıq verməyən günəş, kimsəyə görsənməyən gözəllik kimə və nəyə lazımdır” etirazı ümumilikdə bu qızın taleyində tezliklə günəş doğacağına dərin bir inam oyadır. Hekayənin bədii ifadə və bədii təsvir vasitələri, emosional ahəngi bu inamı aşılayırdı. Çünki yazıçı cəmiyyətin inkişaf tendensiyalarına həssaslıqla yanaşır, azərbaycanlı qadının sabahkı cəmiyyətdə yerini, vəziyyətini aydın görürdü. Bunu onun “Almas”, “Sevil”, “Dönüş” pyeslərindəki qadın qəhrəmanlarının sosial mövqeyinin dinamikasında da təsəvvür etmək mümkün idi. 133 Nəhayət, 1934-cü ilin sonunda C.Cabbarlı “Firuzə” hekayəsini yazdı. Və bu hekayədə özünün yeni insan konsepsiyasını xəsis bir biçimdə olsa da bütöv halda təqdim etdi. Məlum faktı bir daha vurğulamaq istərdik ki, bu hekayəni C.Cabbarlı “Pravda” qəzeti üçün rus dilində yazmış, Azərbaycan dilinə yazıçının ölümündən sonra gənc tənqidçi Məmməd Arif tərcümə edib, 1935-ci ilin yanvar ayının 4-də “Kommunist” qəzetində nəşr etdirmişdir. Hekayənin ilk cümlə- sində artıq yazıçı öz qəhrəmanının portretini təqdim edir: “O gözəl, girdəsifət gənc bir qızdı; şərqli qızlara məxsus qara, dərin, atəşli gözləri, qələmlə çəkilmiş kimi qələm qaşları, incə dodaqları vardı” [6, s. 202]. Az sonra yazıçı onun mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərini nəzərə çarpdıran ştrixlər verir: “... rəngdən-rəngə girən üzü, xəfif-xəfif əsən incə dodaqları və şirin dililə..; fikrini ifadə edə bilmədi, dili dolaşdı, qızardı...” [6, s. 202]. Yazıçı belə cizgiləri, yəqin ki, portret təsvi- rindəki “şərqli” ifadəsini konturlamaq üçün tündləşdirirdi. Hekayənin təhkiyəçisi həkimin yazıçıəvəzi mövqeyini nəzərə alsaq, tezliklə ikinci əsas surətin də portreti ilə tanış oluruq: “Qar- şımda ucaboylu, uzun, qızıl əsgər şinelli bir kişi dururdu. Çox həyə- canlı və rahatsız görünürdü [1, s. 203]. C.Cabbarlı Məmmədin dili ilə xalqın iqtisadi-ictimai-mədəni həyatında baş verən heyrətamiz yüksə- lişi təsvir edəndə, realizmin romantik uçuşları ilə xeyli uzaqgörənlik edir. C.Cabbarlı daha üç üzvü ilə də oxucunu bir-bir tanış etdiyi bu çox yığcam, sadə ailənin mənəvi əxlaqi mühitini böyük şövqlə təqdim edir. Onların arasında çox səmimi, isti münasibət var. Ürəkdən gül- məyi, zarafatlaşmağı xoşlayırlar, özü də bu zarafat “sözün düzünü zarafatla deyərlər” məqsədilə deyil, xoş ovqatın təzahürü qismindədir. İlk əvvəl Firuzənin “düyməni burmaqla” elektrik işığına qərq etdiyi otağın görüntüsü könül oxşayır: “Məmməd sevincdən bağırdı... sanki xoş bahar nəsimi ilə hərəkətə gələn təzə yarpaqlar Firuzəni təbrik etməyə başladı... Məmməd gözlərini və ağzını geniş açaraq otağın ortasında durub hündür ağ səqfə, pəncərələrə, mebelə və bütün gör- düyü şeylərə baxırdı” [6, s. 213]. C.Cabbarlının “Firuzə” hekayəsindəki surətlər yüksək insani keyfiyyətlərin daşıyıcısıdırlar. Onlar həm də ali təhsilli olub, cəmiy- yətdə öz yararlı mövqeyi olan gənclərdir. Ancaq Firuzənin “ər” söh- bəti ilə bağlı zarafatları, yaxud Züleyxanın “O sənin işin deyil, kiminlə və harada öpüşmək istəsəm..., Bu nə köhnəpərəstlikdir? Harada, haçan, kimə ərə getmək istəsəm, gedə bilərəm” sözləri isə zarafat təsiri ba- ğışlayır. Çünki C.Cabbarlının yaratdığı bu ailənin ümumi atmosfe- 134 rində qadınların mənəvi-əxlaqi azadlığı onların sədaqətli, etibarlı, vəfadar kimi sifətləri ilə daha cazibədardır. Firuzə gözəl, savadlı olub, çoxdan bəri ona xeyirxah münasibət bəsləyən kişi həkimin yanında işləsə də, sürücülük kursuna gedib maşın sürmək məşqlərindən ke- çəndən sonra vəsiqə alıb, arabir həkimin maşınını sürsə də altı ildən bəri ayrı düşdüyü ərini namusla gözləmişdir. Onun anası, bacısı ilə bir damın altında hər gün Məmmədi xatırlayıb intizarını çəkmiş, yadigarı balaca Əsgəri əzizləyə-əzizləyə böyütmüşdür. Züleyxanın əri Aslan isə öz gənc gəlininə yaxşı bələddir. Onun atası yerində bildiyi həkimlə (hekayənin bir yerində Züleyxa həkimə müraciət edərkən əri Aslanı göstərib deyir: – sənin bu oğlun...” – S.Q.), uzun illər görmədiyi qar- daşı ilə qucaqlaşıb öpüşməsi, şən qəhqəhələri, zarafatlarının yalnız bu dosdoğma insanların əhatəsində baş verdiyini gözəl başa düşür. Ona görə də özü bu zarafatların ilhamçısı kimi çıxış edir. Belə təmiz qəlbli, əxlaqlı, şux rəftarlı insanların səmimi ailə münasibətləri C.Cabbarlı üçün xəyal deyildi, özünün, ətrafındakı yaxınlarında ayrı-ayrı cizgi- lərini müşahidə etdiyi bir reallıq idi. Digər tərəfdən, azərbaycanlı qadının otuzuncu illərdə artıq təyyarə sürdüyü faktını yada salsaq, Firuzənin maşın sürə bilməsini adi gerçəklik kimi qəbul edə bilərik. Fikrimizcə, C.Cabbarlı insanları məhz Firuzə, Məmməd, Zü- leyxa, Aslan kimi qəlbən saf, sədaqətli, etibarlı, hiylədən, yalandan uzaq, həyatdakı nemətlərdən, yaşayışı gözəlləşdirən, firavan edən yeniliklərdən lazımınca faydalanmağı bacaran insanlar kimi görmək istəyir. Onun yeni insanları mədəni, savadlı, işgüzar, şux ovqatlıdırlar. Onlar həmçinin cəmiyyət üçün yararlı, faydalı işlərlə məşğul olurlar: Firuzə – həkim, Züleyxa – müəllim, Aslan – bəstəkar, hətta Balaxa- nım xala fabrikdə yerli komitənin üzvü, usta Səməd – ixtiraçı neftçidir. Müəllif münasibətinə və təhkiyəçinin rəğbətli intonasiyasına görə məhz belə insanlar əsl azad, xoşbəxt bir cəmiyyət qura bilərlər. Çox yığcam məzmununa baxmayaraq “Firuzə” hekayəsi C.Cab- barlının mənalı epizodlarla zəngin sadə bir süjet daxilində məhz yeni insan, yeni insan cəmiyyəti barədə düşüncələrinin bəhrəsi idi. Həm- çinin “Qəhrəmanı resept ilə yaratmaq olmaz” [6, s. 238] deyən sənət- karın öz zamanından yüksəklərdə duraraq ümumbəşəri, humanist duyğularının ifadəsi idi. C.Cabbarlı insan səadətinə çatmağın yolunu mənəvi-əxlaqi kamillikdə, ruhi, şüuri azadlığa yetə bilməkdə və zamanın yüksəlişi ilə ayaqlaşmaq bacarığında görürdü. Onun yaratdığı yeni insanların mü- hitində mənəvi rahatlıq, firavanlıq, xoş ovqat ab-havası həyatı şirin- ləşdirir, gözəlləşdirirdi. Çox təəssüf ki, böyük sənətkarın dahiyanə bir 135 sadəlik və yığcamlıqla bədii əsərinə həkk etdiyi bu həyat parçası və insanlar ömrü yarımçıq qırıldığı üçün onun insan və insan cəmiyyəti axtarışlarının son akkordları oldu.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, I c., Bakı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1967. 2. Əlişanoğlu Tehran. XX əsr Azərbaycan nəsrinin poetikası. Bakı, “Elm”, 2006. 3. Talıblı B.A. Seçilmiş əsərləri, Bakı, “Yazıçı”, 1983. 4. Quliyev Nəriman. Böyükağa Talıblının həyat və yaradıcılığı, Bakı, ADPU, 2005. 5. Qantəmir. Seçilmiş əsərləri. Bakı, Azərnəşr, 1972. 6. Cabbarlı Cəfər. Seçilmiş əsərləri, Bakı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı, 1949. 7. Hüseyn Seyid. Seçilmiş əsərləri, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1960.

Safura Guliyeva

THE SEARCH FOR A NEW HUMAN IN ARTISTIC THINKING (prose in 1920-1930s years)

Summary

The article “Revolutionary milieu and the search for a new human in artistic thinking” is devoted to the concept of the new human in the stories of 1920-1930. The article pointed out that the revolutionary changes in the social life is not immediately reflected in the social thinking and ethical of human. The process of becoming a new human is revealed on the basis of artistic modals of the epoch.

Сафура Гулиева

ПОИСК НОВОГО ЧЕЛОВЕКА В ХУДОЖЕСТВЕННОМ МЫШЛЕНИИ (проза 1920-1930-х годов)

Резюме

Статья посвящена концепции нового человека в рассказах 1920-1930-х годов. Указано, что революционные изменения в общественной жизни не сразу отразились на социальном мышлении и морально-этической сущности человека. Процесс становления нового человека раскрывается исходя из художественных образцов данной эпохи. 136 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Nailə MUSTAFAYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu [email protected]

AĞA MƏSİH ŞİRVANİNİN MÜXƏMMƏSLƏRİ

Açar sözlər: müxəmməs, təxmis, qəzəl, rədif, şeir Key words: mukhammas, takhmis, ghazal, radif, poem Ключевые слова: мухаммас, тахмис, газель, редиф, стихи

XVIII əsrin ən görkəmli şairlərindən biri, Füzuli ədəbi məktə- binin davamçısı Ağa Məsih Şirvani Şamaxının Dədəgünəş kəndində dünyaya gəlmişdir. Nişat Şirvaninin təsiri ilə yaradıcılığa başlayan, onun qəzəllərinə nəzirə, təxmis yazan şair xalq ruhunda şeirlər yaz- mışdır. Ağa Məsihin əsərləri vaxtilə geniş yayılmış, XVIII-XIX əsrlərdə tərtib olunmuş cünglərə salınmışdır. Salman Mümtaz göstərir ki, Vaqif, Zülali, Möhsün, Səlami, Valeh, Şahid, Qərib, Abdulla, Zakir, Nəvvab, Sabir kimi sənətkarlar onun şeirlərinə nəzirə və ya təx- mislər yazmışlar. Ədəbiyyatda realizm prinsiplərini təbliğ edən Mirzə Fətəli Axundzadə “Nəzm və nəsr haqqında” adlı məqaləsində Azər- baycan türkləri içərisində iki şəxsi – Molla Pənah Vaqif və Qasım bəy Zakiri əsl şair hesab etdiyini bildirdiyi zaman Ağa Məsih Şirvaninin də adını çəkmiş, onun şeirlərinin az tapıldığını qeyd etmişdir [1, s.315]. Bundan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, milli dramatur- giyamızın banisi Ağa Məsihin yaradıcılığını da Vaqif və Zakir səviy- yəsində olmasa da, yüksək dəyərləndirmişdir. Mirzə Fətəli Şıxlı Əli ağanın xahişi ilə yazdığı müxəmməsində A. Şirvanini xatırlamış, bu şeiri onun kimi yazdığını göstərmişdir [1, s. 162]. Fikrimizcə, bu fakt bir daha XVIII əsrdə tərəqqi etmiş Azərbaycan müxəmməsçiliyində Ağa Məsihin rolunun nəzərə çarpan olduğuna sübutdur. Şairin əlyaz- ma cünglərə səpələnmiş ədəbi irsinin yalnız bir hissəsi çap edilmişdir. Hal-hazırda onun iki qəzəlini, üç müxəmməsini, “Eşidin etdiyini

137 Şahsevən Əhməd xanın” misrası ilə başlanan müxəmməs formalı bir tarixi mənzuməsini, bir müxəmməs-müstəzadını, bir tərcibəndini, bir müsəddəs formasında tövbənaməsini, Nişat Şirvani qəzəlinə bir təxmisini nəzərdən keçirmək imkanımız vardır. Şairin əlimizdə olan on əsərinin altısının müxəmməs formasında yazılması onun dövrünün tələbindən çıxış edərək bu janra xüsusi önəm verdiyini göstərir. On bənddən ibarət “Gərək” rədifli müxəmməsinin birinci bəndində “İntixab içrə bu nisbət şuxi-bihəmta gərək” deyən A.Şirvani şeir boyu “əsl gözəl necə olmalıdır?” sualına cavab verir, qadın gözəl- liyi barədə fikirlərini bildirir. Şairə görə, birincisi, gözəlin əsil-nəca- bəti olmalıdır. Bundan sonra onun ayrı-ayrı bədən üzvləri barədə söh- bət gedir: saçı, boyu uzun olmalı, üzügülər, yanağı gül ləçəyinə, burnu zanbaq qönçəsinə, ağzı püstəyə, dişləri inciyə, çatma qaşları yaya bənzəməli, sürməli gözləri məst olmalı, naz-qəmzələri can almalıdır. Gözəlin daxili aləmi, mənəvi dünyası da yaddan çıxmır, o “pakizə- məşrəb” – xoşxasiyyət, həyalı və ağıllı olmalıdır:

Xoş həy ismətnişanü müdrikü fəhmidəraz, Aqilü agahü halü hər işi əla gərək [2, s. 310].

Dilbərin həmsöhbəti ilə rəftarına, şirindilli olmasına ayrıca bir bənd həsr edilmişdir:

Dişləri incuyi-qəltan, bəlkə dürri-bimisal, Gah-gah etsə təkəllüm, tökülə şəhdi-zülal, Dili şirin, sözü şəkkər, sövti yegraq, xoş məqal, Eyliyən dəmdə təkəllümlər qıla tütini lal, Ləhceyi-göftarəsində əndəlibasa gərək [2, s. 310].

Qeyd edək ki, “Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası” adlı 20 cildliyin altıncı cildində bu şeirin sonuncu, onuncu bəndinin yalnız son iki misrası verilmişdir. Salman Mümtazın “Ağa Məsih Şirvani” kitabçasında isə bu bənd tamdır:

Qalçəsi bişəkk sütuni-xeymeyi-dibər məqam, Üstüxanı ət içində xurdi-pünhan bittəmam, Həm ayağları miyanə, hasil iqdamında kam, Söylədin varın, Məsiha, müxtəsər eylə kəlam, Tapmıyan bu tövr göyçək, etmiyə dəva gərək [3, s. 17].

Fikrimizcə, bu şeirin ən diqqətəlayiq cəhəti, gözəl qadına, mə-

138 həbbətə münasibətdə həyatilik prinsiplərinin, dünyəviliyin üstün gəl- məsindən ibarətdir. XVIII əsr ədəbiyyatımızın dünyəviləşməsində, lirik şeirin məhəbbət obyektinin konkretləşdirilməsində, real şəxsi xü- susiyyətlərə malik gözələ çevrilməsində Ağa Məsihin özünəməxsus xidmətləri olmuşdur. Sonralar M.P.Vaqif bu xüsusiyyətləri inkişaf et- dirmişdir. Maraqlıdır ki, Vaqif A.Şirvaninin nəzərdən keçirdiyimiz “Gərək” rədifli müxəmməsinə nəzirə olaraq eyni rədifli altı bəndlik müxəmməs yazmışdır. Vaqif də şeirində gözəlin mənəvi aləminə fikir verir, onu “əhli-irfan”, nüktədan, şairsevən, aşiqpərəst” [4, s. 121] gör- mək istədiyini bildirir. Bununla bərabər, Vaqifdə gözəlin daha açıq- saçıq təsvirini görürük:

Qübbeyi-bətni-büluri mövci-dərya tək bəyaz, Beyzeyi-tər sinəsi lölöyi-lalatək bəyaz [4, s. 121].

Ağa Məsihin “Bu” rədifli beş bəndlik müxəmməsinin əsas möv- zusu lirik qəhrəmanın məşuqəsindən, ona verdiyi əzablardan şikayət- dir. Cəfalardan usanan aşiq “Dolanım başına, söylə nə məhəbbətdir bu” deyərək narazılığını bildirirsə də, məşuqəsinə qəzəblənmir, “Tanrı islah qıla, bari, təbiətdir bu” deyərək özünə qarşı münasibətin düzələ- cəyinə ümid etdiyini bildirir. Şeirin bəzi yerlərində aşiqin məşuqəsinə açıq ehtiraslı münasibətinin şahidi oluruq. Bu məqamlar əsəri Vaqifin şeirlərinə yaxınlaşdırır:

Dili-suzanıma, bəsdir, bu qədər vurduğun ox, Neməti-vəslin ilə eylə bu ac didəmi tox, Bax bir Allahə, məni-zarə cəfa eyləmə çox, Mənə bir sənsən aradə, dəxi bir maneə yox, İltifat eylə, gözüm, guşeyi-xəlvətdir bu [5, s. 311].

Lirik qəhrəmanın məşuqəsinə “vəslinlə bu ac gözümü tox et”, “bu xəlvəti guşədə ikimizik, heç kim yoxdur, iltifat et qovuşaq” kimi müraciətlərdə bulunmasının əslində ədəbiyyat tariximizdə yeni döv- rün, hisslərin daha çılpaq ifadəsi zamanının göstəricisi kimi qəbul et- mək olar. Bu meyili daha da inkişaf etdirən sənətkar M.P.Vaqif ol- muşdur. Ağa Məsihin “Ey şövqi-rüxün gün kimi əşyayə mücəlla” misra- sıyla başlanan şeiri müasirləri və sonrakı dövr şairləri, oxucular tə- rəfindən maraqla qarşılanan, nəzirələr yazılan əsər olmuşdur. Tərtibçi C.Qəhrəmanov “Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası”nın altıncı cildində şeiri müstəzad adlandırmış, Vaqifin əsərlərini nəşr etdirən 139 A.Dadaşzadə də Molla Pənahın bu şeirə yazdığı nəzirəni müstəzadlar daxil etmişdir [4, s. 143]. Halbuki H.Qayıbov “Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir” adlı toplusunun III cildində bu şeirin başlığında belə yazmışdır: “Müxəmməsi-Ağa Məsih Şirvani. Sənəti-tərcibəndi-naqis” [6, s. 158]. Əsərin H.Qayıbov tərəfindən təq- dim edilən variantı ilə son nəşrlər arasında bəzi fərqlər vardır. Əgər son nəşrlərdə yeddi bəndlik şeirin bəndlərinin sonunda, müxəmməs bitdikdən sonra, müstəzadlara məxsus “Daxi nə bəzənmək” misrası gəlirsə, H.Qayıbovun nüsxəsində yeddi bəndlik şeirin hər bəndinin sonunda “Daxi nə bəzənmək, daxi nə dizənmək” misrası gəlir. Salman Mümtaz hər bəndinin sonunda “Daxi nə bəzənmək” yarımçıq misrası gələn və bununla da daha çox müxəmməslə müstəzadın qarışığına bənzəyən şeiri müxəmməsi-tərcinüma-tərcibəndə bənzəyən müxəm- məs adlandırmışdır. Beləliklə, şeirin janrını müstəzad və müxəmməs- tərcibənd kimi müəyyən edən tədqiqatçılar vardır. Əvvəla, şeirin H.Qayıbovun toplusunda təqdim etdiyi variantına münasibətimizi bil- dirmək istərdik. Son nəşrlərində əsər əlyazma cünglərin köməyilə dəqiqləşdirilmiş və məlum olmuşdur ki, əslində hər bəndin sonunda yarımçıq “Daxi nə bəzənmək” misrası gəlir və deməli, şeir müstəzada daha yaxındır. Lakin bu fikirdəyik ki, iki janrın qovşağında olduğunu nəzərə alaraq şeir müxəmməsi-müstəzad adlandırılmalı və gələcək nəşrlərdə bu nəzərə alınmalıdır. Ağa Məsihin nəzərdən keçirilən şeiri dünyəviliyi, real gözəldən danışması, yüksək bədii keyfiyyətləri, dilinin sadəliyi ilə diqqəti cəlb edir. “Təpsin gözünə sürməsini əhli-Sifahan”, “Başına həva gəldi qə- dəhlərdə hübabın”, “Yıxdın evimi mən kimi yüz xanəxərabın” misra- larında rast gəlinən “təpsin gözünə”, “başına həva gəldi”, “yıxdın evi- ni” kimi danışıq dilindən gələn idiomatik ifadələr buradakı səmimiliyi daha da artırır. A.Dadaşzadə Ağa Məsihin bu şeiri ilə Vaqifin ona yazdığı nəzirəni müqayisə edərək belə nəticəyə gəlir: “İfadə tərzindəki müəyyən fərqə baxmayaraq, hər iki şair gözəli real, konkret təfərrüatı ilə mədh edir; elə bil ki, həmin gözəllə şair çox ünsiyyətdə olmuşdur və indi də onu məhrəm və bələd adam kimi, həqiqi bir aşiq kimi tərifləyir. Əlbəttə, Vaqifdə həyati konkretlik daha bariz və canlıdır. Ağa Məsih və bir sıra başqa şairlərdə zahiri, adət şəkli almış ifadə və obrazlar içərisindən dünyəvilik rüşeymlərini axtarıb tapmaq və gözə çatdırmaq lazım gəlirsə, Vaqifdə bu barədə heç bir səyə ehtiyac yoxdur. Onun həyatsevər hissləri o qədər əyani, o qədər çılğındır ki, bun- ları hər bir oxucu asanlıqla qavrayır və duyur. Ağa Məsihdə kölgəli, qəlib şəkli almış tərkiblər real məhəbbət duyğularını dəqiq və dolğun 140 təsəvvür etməyə həmişə imkan yaratmırsa, Vaqifdə dünyəvilik aydın və konkretdir, hər cür örtükdən azaddır” [3, s. 766]. Ağa Məsih və Məhcur şeirlərini Vaqif əsərləri ilə müqayisə edən A.Dadaşzadə bi- rincilərdə “üstüörtülü dünyəviliyin”, ikincidə isə açıq həyatiliyin oldu- ğunu göstərir. S.Mümtaz A.Şirvaninin nəzərdən keçirilən şeirinə Faiz, Möhsün, Səlami, Şahid kimi şairlərin də nəzirə yazdıqlarını qeyd et- mişdir. Ağa Məsihin beş bəndlik “Qalmışdır” rədifli müxəmməsi ictimai məzmunu, dövrünün nöqsanlarının tənqidi baxımından XVII əsrin ikinci yarısı – XVIII əsrin əvvəllərində Bəsrədə yaşamış Şükri adlı şairin eyni rədifli qəsidəsinə bənzəsə də A.Şirvaninin bu şeirdən xəbəri olduğu barədə məlumatımız yoxdur. (P.Kərimovun aşkar etdiyi bu şeir barədə M.P.Vaqifin müxəmməslərindən danışarkən bəhs et- mişik). Tədqiqatçılar göstərirlər ki, Ağa Məsih bu müxəmməsində Nişatın insanlarda vəfanın, sədaqətin yoxa çıxdığından narazılıq edən mürəbbesindəki şikayətlərin dairəsini bir az da genişləndirmişdir [2, s.103]. Şair yaşadığı dövrün insanlarının düçar olduqları mənəvi aşıntını – inamın, əxlaqın, mənəviyyatın aradan çıxdığını ürəkağrısı ilə, əsl vətəndaş həssaslığı ilə qeyd etmiş, əslində bütün bu nöqsanları açıb göstərməyi özünə borc bilmişdir. Sonuncu bənddə şair dövrünün bü- tün adamlarını, hakimlərini, din alimlərini, sadə insanlarını imandan, həqiqətdən, doğruçuluqdan, sədaqətdən uzaq olmaqda, riyakarlıqda ittiham edir. Şeir belə bir bədbin sonluqla bitir:

Məsiha, kəs təməllüq bu cahandan kim, xəsarət var, Nə təsiri-dua zahir ərənlərdə, nə hümmət var, Nə alimlərdə şə`riyyət, nə xanlarda ədalət var. Nə bir doğru sözü xəlqin, nə bir kəsdə dəyanət var, Həqiqət aşinada, nə vəfa yaranda qalmışdır [5, s. 312].

Bu bənddə “nə” sözünün təkrir, leksik anafora kimi dəfələrlə işlədilməsi fikrin daha kəskin, daha emosional çatdırılmasına yardım edir. Ümumiyyətlə, bu şeirdə müəllifin poetik fiqurlardan böyük mə- harətlə istifadə etdiyinin şahidi oluruq. Aşağıdakı iki misranı nəzərdən keçirək:

Sədaq oxu kimi, kəc təb`ilər tutmuş nəzərgahi, Olar kim, doğrudur, əyri qılınc tək yanda qalmışdır [5, s. 312].

Əyri yolla gedənlər, fırıldaqçılar hər yanı, mühüm məqamları 141 ələ keçirmişlər, doğruçular, həqiqətpərəstlər isə əyri qılınc tək yanda qalmışlar. Ağa Məsihin Nişat Şirvaninin beş beytlik qəzəlinə yazdığı beş bəndlik “Degiləm” rədifli təxmisi bir sıra cəhətləri ilə diqqəti cəlb edir. Qeyd edək ki, Nişatın həmin qəzəli də, ona Ağa Məsihin yazdığı təxmis də müasir nəşrlərdə Salman Mümtazın kitabçalarından götürül- düyündən burada görkəmli tədqiqatçının yol verdiyi bəzi uyğunsuz- luqlar təkrar edilmişdir. Salman Mümtazın “Nişat Şirvani” kitabçasın- da da [7, s. 20], “Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası”nın altın- cı cildində də [2, s. 271] Nişatın qəzəlinin birinci beyti belə getmişdir:

Sevmişəm, ta səni, ey muğbeçə, xəndan degiləm, Maili-sərvü gülü baği-gülüstan degiləm.

S.Mümtazın “Ağa Məsih Şirvani” kitabçasında da [3, s. 7], “Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanasının altıncı cildində də [2, s.324] Nişatın qəzəlinə Ağa Məsihin yazdığı təxmisin birinci bəndi belə verilmişdir:

Sevmişəm ta səni, ey müğbeçə, xəndan degiləm, Yüzü gül kimi açıq çaki-giriban degiləm, Lalə tək dağın əgər var, nümayan degiləm, “Qeyri-səndən dəxi bir özgəyə heyran degiləm, Maili-sərvü gülü baği-gülüstan degiləm”.

Nədənsə, S.Mümtazın da, sonrakı naşirlərin də nəzərdən qaçır- dıqları uyğunsuzluq göz qabağındadır: Nişat Şirvani qəzəlinin birinci misrası (“Sevmişəm ta səni, ey müğbeçə, xəndan degiləm”) ilə Ağa Məsihin bu beytə əlavə etdiyi misralardan birincisi üst-üstə düşür. Təxmisdə Nişatın həmin misrasının yerinə başqa misra (“Qeyri- səndən dəxi bir özgəyə heyran deyiləm”) verilibdir. Misralardan han- sının kimə aid olduğunu dəqiqləşdirmək üçün gələcəkdə əlyazma cünglər üzərində araşdırmalara ehtiyac vardır. Üçüncü bənddə Nişatın belə bir misrası vardır: “Aşinasən yetənə məndən edərsən ikrah” [5, s. 324], lakin Nişatın ayrıca qəzəli nəşr edilərkən bu misra belə getmişdir: “Aşina, sən yetəni məndən edirsən ikrah” [5, s. 271]. İkinci variant Salman Mümtazın təqdim etdiyinə uyğun gəlsə də, məntiqi cəhətdən birinci daha ağlabatandır. Yəni lirik qəhrəman məşuqəsinə deyir ki, hər yetənlə aşina, dost olduğun halda, məndən ikrah edirsən. Nəsrdə, “yetənə” sözündən sonra vergül işarəsi qoyulsaydı, fikir tam aydın olardı: “Aşinasən yetənə, məndən edirsən 142 ikrah”. Dördüncü bənddə Nişatın belə bir misrası vardır: “Ki, müsəlman bilibən nifrət edirsən məndən” [5, s. 329], lakin Nişatın ayrıca qəzəli nəşr edilərkən bu misra belə gedib: “Sən müsəlman bilibən nifrət edir- sən məndən”. Şeirdə bir sözün dəyişdirilməsi də əhəmiyyət kəsb edə bilər. Fikrimizcə, bu sözü təxmis müəllifi Ağa Məsih dəyişdirə bilərdi. Çünki öz misraları ilə Nişatın beyti arasında keçid yaratmaq, məna əlaqəsini təmin etmək üçün bu dəyişiklik məqsədəuyğundur:

Necə dad etməyini, ey dilbəri-kafər səndən, “Ki, müsəlman bilibən nifrət edirsən məndən, Sənə aşiq olalı mən də müsəlman degiləm” [2, s. 234].

Müasir nəşrlərdə beşinci bənddə Nişatın misrası “Dili-pürqüssə Nişatəm, yüz əgər olsam bəd” kimi getmişdir. S.Mümtaz isə bu misrada izafət verməmişdir, misranın əvvəli “Dili pürqüssə Nişatəm” şəklindədir. Bu fikirdəyik ki, sonuncu bənddə və Nişatın əsərlərində S.Mümtaz variantını bərpa etmək lazımdır. Sonuncu, beşinci bənddə Ağa Məsihin artırdığı yalnız üçüncü misranın mənaca Nişat beyti ilə məntiqi əlaqəsi vardır. Nişat “nə qə- dər pis olsam da, sənin qədər zalım deyiləm” deyir. A.Şirvani artırdığı üçüncü misrasında “əbədi olaraq sənin eşqinin sirrini demərəm” deyə elan etməklə, məşuqəsinin zalımlığını heç kimə bildirməyəcəyini xəbər vermiş olur. Əlavə edilən digər iki misra isə daha çox mənaca şairin “Tövbənamə” şeiri ilə səsləşir. Burada da o, günahlarının Allah tərəfindən bağışlanacağına ümid etdiyini bildirir:

Məsihəm, olsa əgər üzri-günahım bihədd, Var ümidim kərəmindən ki, Xuda qılmaya rədd, Sirri-eşqin demənəm hər yetənə ta bə əbəd, “Dili pürqüssə Nişatəm, yüz əgər olsam bəd, Sən kimi zalimü bimürvətü biman degiləm” [5, s. 324].

A.Şirvaninin “Eşidin etdiyini Şahsevən Əhməd xanın” misrası ilə başlanan müxəmməs formalı mənzuməsi 1749-cu ildə Şirvanda baş vermiş bir hadisədən bəhs edir. Ağa Məsih Şirvaninin, eləcə də onun Nişat, Məhcur, Zari, Müş- taq, Saleh kimi müasirlərinin yaradıcılığını nəzərdən keçirdikcə görü- rük ki, klassik irsdən, xüsusilə də Füzuli poeziyasından təsirlənən, şifahi xalq ədəbiyyatından, aşıq poeziyasından bəhrələnən bu sənət- karlar yeni dövrün tələblərinə uyğun olaraq müxəmməsin ənənəvi qə- 143 liblərini canlandırıb təravətləndirmiş, janrın imkanlardan məqsədlərinə uyğun şəkildə istifadə edərək real, konkret bir gözələ ünvanlanan dün- yəvi eşqi tərənnüm etmiş, cəmiyyətdə gördükləri haqsızlıq və ədalət- sizlikləri cəsarətlə pisləmiş, novator sənətkar kimi çıxış etmişlər. Bu sadalanan cəhətlər M.P.Vaqif yaradıcılığında kamillik həddinə çatmışdır.

ƏDƏBİYYAT

1. Axundov Mirzə Fətəli. Bədii və fəlsəfi əsərləri. Bakı, “Yazıçı”, 1987. 2. Dadaşzadə Araz. XVIII əsr Azərbaycan lirikası. Bakı, “Elm”, 1980. 3. Mümtaz Salman. Ağa Məsih Şirvani. Bakı, Türkcə “Kommunist” qəzeti nəşriyyatı, 1925. 4. Molla Pənah Vaqif. Əsərləri. Bakı, “Yazıçı”, 1988. 5. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə. Altıncı cild. Bakı, “Elm”, 1988. 6. Qayıbov Hüseyn Əfəndi. Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir. III cild. Bakı, “Mütərcim”, 2002. 7. Mümtaz Salman. Nişat Şirvani. Bakı, “Kommunist”, 1925.

Naila Mustafaeva

AGA MASIH SHIRVANI`S MUKHAMMASES

Summary

In the work of Azerbaijani poet of XVIII century, Aga Masih Shirvani the poems, written in the genre mukhammas play an important role. 6 out of 10 of his works known to us are mukhammases. One of the poems describes the historical event, the battles taken place in the XVIII century in Shirvan. Poet’s other mukhammases are devoted mainly to the theme of love. But in these poems Aga Masih Shirvani affected also urgent issues of his time, sharply criticized the injustices that he had to meet in everyday life.

Наиля Мустафаева

МУХАММАСЫ АГА МАСИХА ШИРВАНИ

Резюме

В творчестве азербайджанского поэта XVIII века Ага Масиха Ширвани стихи, написанные в жанре мухаммас играют важную роль. 6 из 10 известных нам его произведений являются мухаммасами. Один из этих стихов описывает историческое событие, сражение происходившее в XVIII веке в Ширване. Другие мухаммасы поэта посвящены в основном любовной теме. Но в этих стихах Ага Масих Ширвани затрагивает еще и злободневные вопросы своего времени, резко критикует несправедливости, с которыми ему приходилось встречаться в каждодневной жизни. 144 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Nicat MƏMMƏDOV Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu [email protected]

XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ-İCTİMAİ FİKRİNDƏ “ŞƏRQİ-RUS” QƏZETİNİN ROLU

Açar sözlər: “Şərqi-Rus” qəzeti, ədəbi mühit, senzura, mətbuat, ədəbiyyat Key words: “Eastern Russia” newspaper, literary environment, censorship, press, literature Ключевые слова: газета «Русский Восток», литературная среда, цензура, пресса, литература

Azərbaycan ictimai-siyasi və bədii-estetik fikir tarixində XX əsrin əvvəlləri olduqca mürəkkəb, ziddiyyətli bir dövr idi. Bu dövrdə ədəbiyyat iki yolla: mətbuat və teatr vasitəsilə inkişaf edir, xalqın maariflənməsinə, siyasi baxımdan savadlanmasına təsir göstərirdi. Xalqın istək və arzularının, ictimai-siyasi düşüncələrinin aynası olan mətbuat ədəbiyyatla daha sıx təmasda idi. Azərbaycan ziyalılarının demək olar ki, hamısı mətbuatla sıx əlaqə saxlayırdılar. Lakin Azər- baycan dilində çıxan qəzet və jurnallar həm maliyyə, həm də senzura baxımından təzyiqlərə məruz qaldığı üçün vəziyyətləri çox acınacaqlı idi. Azadlıq hərəkatı ərəfəsində Azərbaycan ziyalıları anadilli mət- buata ehtiyacın artdığını görüb, Azərbaycan dilində yeni qəzet və jurnal nəşr etmək təşəbbüsü ilə çar senzura idarəsinə dəfələrlə mü- raciət etsələr də, xahişləri müxtəlif bəhanələrlə rədd edilirdi. Milli dil- də mətbuat olmadığı üçün yazıçı və publisistlər Məhəmmədağa Şah- taxtlı, Eynəli bəy Sultanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nəri- manov, Firidun bəy Köçərli və başqaları əsərlərini Peterburq, Moskva, Kiyev, Tiflis və digər şəhərlərdəki rusdilli dərgilərdə (“Kaspi”, “Qafqaz”, “Novoye obozrenie”, “Moskovskie vedomosti”) çap et- dirməli olurdular. Ancaq bu yazılar rus dilində olduğu üçün onu sadə

145 xalq oxuyub başa düşə bilmirdi. Cəlil Məmmədquluzadə özünün və müasirlərinin düşdüyü vəziyyəti belə izah edirdi: “...yazmaq istərdim! Çox istəyirdim yazmaq! Amma bilmirdim niyə yazım və kimdən yazım... Çünki ümidvar deyildim ki, yazdıqlarımı çap eləməyə və intişara qoymağa hökumət izn verəcək. Və görürdüm ki, necə ki qəzet icazəsini almaq mümkün deyil, habelə də əlyazmasını da kitab surətində birdəfəlik çap eləməyə də senzor idarəsi mane olur. Və nə çarə? Yazıram ki, görək bu yazıları nə zaman çapa vermək mümkün olacaq” [1, s. 152]. Maarifpərvər Azərbaycan ziyalıları çar senzurasının qadağala- rına və onlara dəstək olan erməni iş adamlarının (minasyanların) səy- lərinə baxmayaraq, yenə də ana dilində qəzet, jurnal yaratmaq təşəb- büslərini davam etdirirdilər. M.Şahtaxtlı, S.M.Qənizadə, C.Məmməd- quluzadə və N.Nərimanovun bu sahədə fədakarlığı xüsusilə diqqətə- layiqdir. Çar senzurasından, Peterburq hökumətindən Azərbaycan dilində qəzet nəşr etmək icazəsi böyük çətinliklərdən sonra, nəhayət ki, mü- kəmməl rus və Avropa təhsili görmüş, bir neçə əcnəbi dili yaxşı bilən maarifpərvər ziyalı Məhəmmədağa Şahtaxtlıya (1846-1931) nəsib oldu. Onun redaktorluğu ilə Tiflisdə nəşrə başlayan (30 mart 1903) “Şərqi-Rus” (1903-1905) qəzeti Qafqazın azərbaycanlılar yaşayan bölgələrində böyük əks-səda yaradaraq Azərbaycan xalqının ictimai həyatında və maariflənməsində böyük rol oynadı. O, qərb standart- larına uyğun çap olunan bir qəzet idi. M.Şahtaxtlı “Şərqi-Rus”da “Qəzetnəvis”, rus mətbuatında isə “Mexmet bey” imzası ilə yazılar çap etdirirdi. Onun “Şərqi-Rus”da çap olunan 50-dən artıq məqalə- sində cəmiyyətdəki mədəni gerilik, avamlıq, dini fanatizm, mövhu- matçılıq, qadın əsarəti ustalıqla damğalanırdı. Qəzetdə dövrünün qa- baqcıl fikirli ziyalılarından C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, T.Ş.Si- murq, Ə.Nəzmi, M.S.Ordubadi, A.Sur, H.Zərdabi kimi tanınmış ədib və şairlər çıxış edir, qəzetin nəşrini ürəkdən alqışlayırdılar. “Şərqi- Rus” ilk nömrəsində müxtəlif yerlərdən gələn təbrik teleqram və məktublarını nəşr etmişdi. Şairlər qəzetin yaratdığı ümumxalq sevincini tərənnüm edirdilər. M.T.Sidqinin təbriknaməsində deyilir:

Var idim guşeyi-qəmdə tənha, Yox idi qəlbimdə bir əqdə hüma. Mahi-məqsud qürub etmiş idi, “Şərqi-Rus” oldu əcəb çöhrənüma [2, s. 247].

146 “Şərqi-Rus” qəzetinin Azərbaycan xalqı tərəfindən sevinclə qar- şılanması, onun ucqar kəndlərdə belə yayılması Əli Nəzmini fərəh- ləndirirdi. O, “Kəndə ibtida” şeirində yazırdı:

Eylədi çin şəhri-Tiflis içrə sükna “Şərqi-Rus”, Saldı sayə aləmə çün nəxli-tüba “Şərqi-Rus”. Şükrlillah, bəxtəvər millətlərə həmta edib, Təneyi-əğyardən qıldı mübərra “Şərqi-Rus” [3, s. 21].

M.Ə.Sabir də “Şərqi-Rus” qəzetini “Şükrlillah ki, afitabi-süxən” şeirində əsrlər boyu qaranlıqda, zülmətdə qalan Azərbaycan xalqının yoluna parlaq işıq saçan, “sözün günəşi” adlandırırdı:

Şükrlillah ki, afitabi-süxən, Şərqi-mənadən oldu çöhrənüma. İsticabət tapıb dualərimiz, Şəhri-Tiflisdə olub bərpa. Bir qəzetxanə kim, ifadələri, Hər müəmmayə göstərir məna. “Şərqi-Rus”un yeganə mümtazi, Bəhri-elmi ədəb Məhəmməd ağa [4, s. 318].

M.S.Ordubadi də M.Ə.Sabirin səsinə səs verərək ümumxalq sevincini belə ifadə edirdi:

Gözüm, dur xabi-qəflətdən, çıxıb gün aşikar oldu, Bəhəmdulla şəbi-yelda gedib nisfi nahar oldu! Dolubdur səfheyi-aləm şüayi – “Şərqi-Rus” ilə, Qaranlıq kölnümün zülmət sərpası zərniyar oldu. Səida, hər qədər vardır qələm, yaz bu məqalatı, Sənə bu “Şərqi-Rus”un nömrəsi bir etibar oldu [5, s. 3].

Cəlil Məmmədquluzadə “Xatiratım” əsərində “Şərqi-Rus” qəze- tinin mətbuat aləmində mövqeyi, məsləki haqqında maraqlı fikirlər yürüdür, bu qəzetin Qafqazın azərbaycanlılar yaşayan ərazilərində onların maariflənməsinə böyük təsirini açıqlayır və ata evinin ona qalan hissəsini sataraq bu pula öz xalqının rifahı və savadlanması yolunda Tiflisdə Azərbaycan dilində qəzet nəşr etdirən Məhəmməd- ağa Şahtaxtlını alqışlayırdı. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dilində ilk mətbuat orqanı olan “Şərqi-Rus”un nəşrə başlaması təkcə Qafqazda deyil, Rusiya

147 müsəlmanları arasında, hətta İsveçrə, Fransa, Bolqarıstan, İran, Tür- kiyə və başqa ölkələrdə tanınması, ona marağı daha da artırdı. Paris, Cenevrə, Bağdad, İstanbul, Tehran, Varna kimi şəhərlərdə qəzetin fəal müxbirlər şəbəkəsi yaranmağa başladı. “Şərqi-Rus” sürətlə yayılaraq özünə hər yerdə pərəstişkarlar qazanırdı. Burada Azərbaycan mədəniyyəti, rus mədəniyyəti, fransız elminin nailiyyətləri və mədəniyyəti ilə oxucular yaxından tanış olurdular. Fransanın qüdrətli söz ustalarından Volter, Didro, Monteskye və digər maarifçilərin, Avropa fəlsəfi fikrinin qabaqcıl nümunələri qəzetdə dərc edilərək xalqa çatdırılırdı. Akademik İsa Həbibbəyli “Şərqi-Rus” qəzetinin və onun redaktoru M.Şahtaxtlının Azərbaycan xalqına, mətbuatına, ədəbiyyatına və elminə göstərdiyi əvəzsiz xidmətləri yüksək qiymətləndirərək yazır: ““Şərqi-Rus” Azərbaycanda Qərb standartlarında çap olunan Şərq qəzeti idi. Təkcə qəzetin formatı, tərtibatı deyil, həm də qayəsində qərbçilik vardı. Məhəmmədağa Qərb maarifçiliyini, Avropa elm və mədəniyyətini təbliğ etməklə, mənsub olduğu xalqı cəhalətdən və xurafatdan xilas edib mədəni millətlər cərgəsinə çıxarmaq məqsədini izləmişdi. Bu qəzetin adı üçün seçilmiş Şərq anlayışının da ümumi və konkret sərhədləri var idi. Adından da göründüyü kimi M.Şahtaxtlı qəzeti Rusiyanın şərqində yaşayan türk xalqlarına ünvanlamışdı” [6, s.13]. Azərbaycan ziyalıları da bu qəzetin tribunasından bacarıqla istifadə edirdilər. C.Məmmədquluzadə üçün “Şərqi-Rus” qəzeti sözün həqiqi mənasında yazıçılıq və mühərrirlik məktəbi oldu. Özünün də etiraf etdiyi kimi jurnalistika sənətinin bir çox sirlərini bu qəzetin redaksiyasında çalışarkən öyrəndi. Yazıçının “Poçt qutusu” [7], “Kiş- miş oyunu”, rus dilindən tərcümə etdiyi “Zəhmət, ölüm və naxoşluq”, “Arvad” hekayələri açıq imza ilə bu qəzetdə çap olunmuşdur. Lakin “Şərqi-Rus”un Azərbaycan dilində çıxması, bir çox yer- lərdə yayılaraq sevilməsi, xalq arasında nüfuz qazanması çar senzura idarəsini çox narahat edirdi. Azərbaycanda XX əsrin ilk anadilli qəzeti olan “Şərqi-Rus” Azərbaycan yazıçılarının fikir mübadiləsinin mər- kəzi və onların qələmini bərkidən, yaradıcılıqlarına müsbət istiqamət verən mütərəqqi mətbuat orqanı idi. Bu qəzetdə milli məsələ, çar hökumətinin ikibaşlı siyasəti, irticanın fitnəkarlığı, burjua millətçiliyi tənqid olunurdu. Ona görə çar senzura idarəsi qəzetin hər nömrəsini izləyirdi. Tiflisdə “Şərqi-Rus”a nəzarət edən erməniəsilli Kişmişov və Qaraxanov isə türkcə yaxşı bilmədikləri üçün qəzetin materiallarının məzmununu başa düşmürdülər. Bu baxımdan da onlar qısqanclıq zə- 148 minində dəfələrlə Peterburq rəhbərliyindən bu qəzetin bağlanmasını tələb eləmişdilər. Ancaq M.Şahtaxtlının mühüm şəxsi əlaqələrinin ol- ması dəfələrlə onların bu fitvasının qarşısını almışdır. “Şərqi-Rus”un ilk nəşri 1500 nüsxə olmuş, sonradan abunəçi- lərinin sayının artması səbəbindən nüsxələrinin sayı getdikcə çoxal- mışdır. Qəzetə Orenburq, Simbirsk, Yalta, İrkutsk və digər şəhərlər- dən daim müxbir məktubları göndərilərək çap olunurdu. Qəzet həmin bölgələrdə də çox maraq və hörmətlə qarşılanır, Azərbaycan xalqının mənafeyini müdafiə edən nüfuzlu mətbuat orqanı kimi tanınırdı. Nəhayət, 1903-cü ilin sonunda “Şərqi-Rus” qəzetinin dinclik dövrü başladı, sərbəst şəkildə nəşr olunaraq öz əməli və ideoloji fəaliyyətini həyata keçirdi. Məhəmməd ağa Şahtaxtlı qəzetin 1903-cü il, 52-ci sayında yazırdı: Yazdılar, yazdılar, toplar kimi bəndlər atıldı. Yazdılar, bezikdilər, toxtadılar” [8, s. 41]. Məhəmməd ağa Şahtaxtlının Tiflisdə olmadığı vaxtlarda qəzet C.Məmmədquluzadənin müvəqqəti redaktorluğu ilə nəşr olunurdu. O, “xatiratım” əsərində “Şərqi-Rus” qəzetinin mətbuat aləmində ümumi mövqeyi və məsləki haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir: “Hətta yadımdadır ki, Məhəmməd ağa tərəfindən qəzetdə yazılmış bir məqalə “qadın azadlığı” kimi iki kəlmənin üstə müsəlmanlar içində böyük danışıq törəndi. O ki, qaldı siyasi məsələlər, bu barədə dilim lal olsun: haman əsrin senzorunun tələbatı o qədər sərt idi ki, siyasət nədir ki, siyasətin qorxusundan “S” hərfini yazmağa belə cürət eləməzdik” [9, s. 42]. C.Məmmədquluzadə kimi Ömər Faiq Nemanzadə də (1872- 1938) mətbuat aləminə “Şərqi-Rus” qəzetinin redaksiyası vasitəsilə, M.Şahtaxtlının rəhbərliyi altında qədəm qoymuşdur. M.Ə.Sabir də “Şərqi-Rus”un çağırışına ilk olaraq səs verən və mətbuat sahəsində öz ilkin addımlarını bu qəzet vasitəsilə atan şairlərimizdəndir. “Şərqi- Rus” ədəbi mühiti onun gələcək bədii yaradıcılığının formalaşmasında böyük rol oynamışdır. M.S.Ordubadi, Ə.Qəmküsar, Ə.Nəzmi, M.M.Axundzadə, A.Tofiq və digər yazıçılar da qəzetçilik aləminə “Rərqi-Rus”un vasitəsilə gəlmiş, onların ilk yazıları bu qəzetdə çap olunmuşdur. Beləliklə, ““Şərqi-Rus” qəzeti XX əsr Azərbaycan jurnalistika sənətinin əsasını qoymuş, gələcəkdə məşhur olacaq bir jurnalistlər nəsli yetişdirmişdir” [10, s. 195]. Onun səhifələrində hökumət xəbərlərindən başqa ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın müəyyən cəhətləri də işıqlandırılır, yoxsul kəndlilərin ağır həyat şəraitindən, mülkədarlara verdiyi vergilərdən 149 yazılırdı: ““tüstü” və baş pulu deyilən xərcdən azad olmağın əvəzində rəiyyətin boynuna mülkədarlarla bərabər padşahlıq torpaq vergisi (zemstvo) təhmili gəlmişdir. Bu növ xərclər rəiyyətlərin çoxuna ifrat ağır düşübdür və onlara nəhayətdə ağır yük olubdur” [11, s. 398]. Qəzet öz səhifələrində mədəniyyət, maarif, dil, ədəbiyyat, əlifba məsələlərinə xüsusi yer verirdi. Rus yazıçısı Lev Tolstoyun Azərbay- can dilinə tərcümə olunmuş bir neçə əsəri də bu qəzetdə dərc olunmuşdur. M.Şahtaxtlı ərəb əlifbasının islahı ilə məşğul olur, M.F.Axundzadənin əlifba layihəsi haqda yarımçıq qalmış ideyasını bu qəzetdə yenidən davam etdirirdi. Onun əlifba haqqında təbliğ etdiyi layihə bir çoxları kimi “Tərcüman” qəzetinin redaktoru İsmayıl bəy Qaspıralının da ürəyincə olmamışdır: “İ.Qaspıralının əlifba məsələsi üstündə M.Şahtaxtlını kəskin tənqid etməsi “Şərqi-Rus”un nüfuzunu xeyli azaltdı” [11, s. 398]. “Şərqi-Rus” qəzeti M.Şahtaxtlının şəxsi vəsaiti ilə nəşr olun- duğu üçün daim maddi çətinliklərlə üzləşirdi və bu baxımdan 1904-cü ilin axırlarında öz işini dayandırmalı olur. Azərbaycanın ədəbi-ictimai fikir tarixində görkəmli ideoloq, diplomat, yazıçı, publisist, nasir və ictimai xadim kimi tanınan Əhməd bəy Ağaoğlu M.Şahtaxtlı ilə dostluq və yaradıcılıq əlaqələri saxlayırdı. O, “Moskovskie vedomosti” və “Kaspi” kimi rusdilli qəzetlərdən “Şərqi-Rus”u üstün tutaraq 1904-cü ilin mart ayından həm də bu qəzetin redaktorlarından biri idi. Qəzetin maliyyə xərclərini ödəmək və bağlanmasının qarşısını almaq üçün onlar Peterburqdan redaksi- yanın Bakıya köçürülməsinə icazə almaq qərarına gəldilər. Bir müddət sonra Ə.Ağaoglu bu icazəyə nail olsa da öncədən xeyriyyəçi H.Z.Ta- ğıyevlə qəzetin maliyyə işlərinin ödənəcəyinə aid danışıqları pozuldu. Buna səbəb isə qəzetin yerli dindarlar tərəfindən təqib olunması idi. Onlar qəzetin din əleyhinə yazılar nəşr etməsini, Avropa təhsilinin üstün tutulması məsələlərini pisləyir və bu səbəbdən də ona qarşı çıxırdılar. Bu təqiblərin qarşısını Ə.Ağaoğlunun redaktəsilə “Quran”ı mədh edən silsilə yazıların çap olunması da kömək eləmədi. M.Şah- taxtlının qəzeti Tiflisdə yenidən bərpa etmək səyləri də baş tutmadı. Buna səbəb isə Qafqaz canişininin öz məktubunda “Keçən il “Şərqi- Rus”da elə məqalələr nəşr olunmuşdur ki, bunun üçün Rusiyada hər hansı, hətta senzurasız bir qəzeti bağlatdırıb, onun redaktorunu sürgün edərdilər” [11, s. 398] yazması idi. Akademik İsa Həbibbəyli “Şərqi-Rus” qəzetinin nəşrinin dayan- dırılması haqqında fikrini belə yazır: “Məhəmməd ağa Şahtaxtlının 1905-ci ildə “Şərqi-Rus” redaksiyası və mətbəəsini Bakıya köçürmək, 150 Bakıdakı Əhməd bəy Ağaoğlu kimi Azərbaycan ziyalıları ilə birgə qəzetin nəşrini davam etdirmək, maliyyə çətinliklərini aradan qaldır- maq üçün məşhur xeyriyyəçi H.Z.Tağıyevlə ittifaqa girmək səyləri onun Qərbyönümlü maarifçi ideyaları ilə uyğun gəlmədiyi üçün baş tutmamışdır. “Şərqi-Rus” qəzeti cəmi üç ilə yaxın müddətdə nəşr edilməsinə baxmayaraq, Azərbaycan milli mətbuatı tarixində mühüm hadisəyə çevrildi. Məhəmməd ağa Şahtaxtlı “Şərqi-Rus”dakı fəaliy- yəti ilə Azərbaycan milli mətbuatına böyük, uğurlu yol açdı. “Şərqi- Rus” qəzeti “Molla Nəsrəddin” jurnalının proloquna, baş məşqinə çevrildi” [12, s. 15-16]. Azərbaycan milli mətbuatı tarixində “Əkinçi” ənənələrini davam etdirən “Şərqi-Rus” qəzeti “Molla Nəsrəddin” jurnalının yaranması üçün münbit şərait yaratdı. Beləliklə, XX əsrin əvvəlində ilk milli mətbuat orqanı olan bu qəzet Azərbaycan yazıçı və ziyalılarının fikir mübadiləsinin mərkəzi və yaradıcılıqlarına istiqamət verən bir vasitə oldu.

ƏDƏBİYYAT

1. Məmmədquluzadə Cəlil. Əsərləri. 6 c., Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1985. 2. Həbibbəyli İsa. Cəlil Məmmədquluzadə və müasirləri. Azərnəşr, Bakı, 1997. 3. Nəzmi Əli. Seçilmiş əsərləri. “Yazıçı”, Bakı, 1979. 4. Mirzə Ələkbər Sabir. Hophopnamə. “Yazıçı”, Bakı, 1980. 5. Ordubadi M.S. Əsərləri. 1 c., Azərnəşr, Bakı, 1964. 6. Şahtaxtlı Məhəmmədağa. Seçilmiş əsərləri. “Çaşıoğlu”, Bakı, 2006. 7. “Şərqi-Rus”, № 5, 16 yanvar, 8. Məmmədli Qulam. Molla Nəsrəddin. “Gənclik”, Bakı, 1984. 9. Məmmədquluzadə C. Əsərləri 6 c., Azərnəşr, Bakı, 1985. 10. Zamanov Abbas. Əməl dostları. “Yazıçı”, Bakı, 1979. 11. Azərbaycan əbəbiyyatı tarixi. 2 c., Azərbaycan EA nəşriyyatı, Bakı, 1960. 12. Şahtaxtlı Məhəmmədağa. Seçilmiş əsərləri. “Çaşıoğlu”, Bakı, 2006.

Nijat Mammadov

THE ROLE OF THE “EASTERN RUSSIA” NEWSPAPER IN LITERARY SOCIAL THOUGHT OF AZERBAIJAN AT THE BEGINNING OF THE XX CENTURY

Summary

In this article the beginning of the XX century is provided as short, but very conflict and inconsistent period for the Azerbaijani people. The essence of fight of 151 the Azerbaijani intellectuals in a way of creation of the press in national language for extensive development of the literary environment is investigated. In the article impact of the “Eastern Russia” newspaper on further development of the literary sphere and the national press of Azerbaijan is especially designated. It is investigated also as it turning into a tribune of young writers influenced to literary, cultural development of the people and emergence of some press organs.

Ниджат Мамедов

РОЛЬ ГАЗЕТЫ «РУССКИЙ ВОСТОК» В ЛИТЕРАТУРНО- ОБЩЕСТВЕННОЙ МЫСЛИ АЗЕРБАЙДЖАНА В НАЧАЛЕ XX ВЕКА

Резюме

В данной статье начало XX века представляется как короткий, но очень конфликтный и противоречивый период для азербайджанского народа. Исследуется сущность борьбы азербайджанской интеллигенции на пути создания прессы на национальном языке для обширного развития литера- турной среды. В статье особенно обозначается воздействие газеты «Русский Восток» на дальнейшее развитие литературной сферы и национальной прессы Азер- байджана. Исследуется также как оно превращаясь в трибуну молодых писателей содействовало литературному, культурному развитию народа и возникновению некоторых органов печати.

152 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Pərvanə MƏMMƏDLİ Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu mamedli_ph@ yahoo.com

QULAMHÜSEYN BEQDELİ KLASSİK ƏDƏBİYYATIMIZIN KAMİL BİLİCİSİ

Açar sözlər: klassik Azərbaycan ədəbiyyatı, araşdırıcı, Qulamhüseyn Beqdeli, klassik şairlər Key words: the classical Azerbaijan literature, researcher, Gulamhussein Begdeli, classical poets Ключевые слова: классическая азербайджанская литература, исследо- ватель, Гуламхосейн Бегдели, классические поэты

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqatçısı Qulamhüseyn Beqdeli Nizami, Qətran Təbrizi, Əvhədi, Nəvai əsərlərini dilimizə çe- virmiş, Məhəmmədhüseyn Şəhriyar poeziyasının ilk tədqiqatçısı və təbliğatçılarından olmuşdur. Bunlarla yanaşı, Q.Beqdeli klassik şairlə- rin həyatı və yaradıcılığı barədə külli miqdarda elmi məqalələrin müəllifi kimi də tanınıb. Q.Beqdeli 1919-cu ilin baharında İranda, Tehran şəhərində do- ğulmuşdur. Burada orta və ali hərbi məktəbləri bitirmiş, İran şah ordusunun zabiti olmuşdur. İran Xalq Partiyasına daxil olmuş, siyasi fəaliyyətinə görə həbs edilmişdir. 6 aydan sonra sürgündən qayıdıb Güney Azərbaycanda demokratik hərəkata qoşulmuş, azadlıq ordusu tərkibində kapitan rütbəsinədək yüksəlmişdir. Demokratik hərəkatın süqutundan sonra 1946-cı ildən ailəlikcə siyasi mühacir kimi Şimali Azərbaycanda yaşamışdır. Bakı Ali Partiya məktəbinə daxil olar- olmaz, Sovet təhlükəsizlik orqanlarının uydurduğu saxta ittihamla həbsə alınmış, 10 il azadlıqdan məhrum olunaraq Uzaq Şərqə, Kob- maya sürgün edilmişdir. Lakin 7 ildən sonra bəraət verilmiş, təhsilini davam etdirmişdir. 1958-ci ildən başlayaraq Azərbaycan EA Nizami

153 adına Ədəbiyyat İnstitutunda böyük elmi işçi vəzifəsində işləmiş, “Marağalı Əvhədinin həyat və yaradıcılığı” mövzusunda namizədlik, “Nizaminin “Xosrov və Şirin” poeması və bu mövzunun Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında işlənməsi” mövzusunda doktorluq disser- tasiyası müdafiə etmişdir. Təsəvvüf orta əsrlər Müsəlman Şərqinin nəzəri görüşlərini və mənəvi-əxlaqi dəyərlərini özündə əks edən mükəmməl dini-fəlsəfi sis- temdir. Ədəbiyyatla sufizmin, yaxud təsəvvüf ədəbiyyatının əlaqəsi olubmu və ümumiyyətlə, təsəvvüf ədəbiyyatını araşdıran alimlərimiz varmı, bununla bağlı onların fikirləri, düşüncələri necədir? Bu suala cavab tapmaq üçün hələ postsovet dövründə “ziyanlı, dini ədəbiyyat və düşüncə” seriyasına daxil olan təsəvvüflə bağlı araşdırma və ya- zılarını gizli yolla Arazın o tayına göndərib nəşr etdirən, Azərbaycanın ən mötəbər universitetlərindən birinin professoru, əslən cənublu mərhum prof. Q.Beqdeli (Bəydili)ni yad etmək, onun yazdıqlarını, fikirlərini bölüşmək istəyirəm. Q.Beqdeli haqlı olaraq belə hesab edirdi ki, ədəbiyyatla sufizmin, yaxud təsəvvüf ədəbiyyatının əlaqəsini öyrənmək, təhlil etmək üçün ilk növbədə təsəvvüfün, irfanın özünü öyrənmək lazımdır. Sonra da bəşəriyyətin ədəbi mirasının təsəvvüf və ürfanla necə əlaqədə olmasını, təsəvvüfün ədəbiyyata necə daxil olduğunu və bunların birinin digərinə necə təsir göstərdiyini təhlil etmək gərəkdir. Bunsuz antik, qədim dövrlər və orta əsrlər şifahi və yazılı ədəbiyyatın təsəvvüflə əlaqəsini və yaxud təsəvvüf ədəbiyyatını düzgün dərk edib müəyyənləşdirmək və bu barədə elmi, ciddi müla- hizələr söyləmək çox çətin, bəlkə də imkansızdır. Q.Beqdeli təsəvvüf ədəbiyyatını araşdırmaq üçün 5 istiqamətdə tədqiqat aparılmasını vacib hesab edib: 1. Təsəvvüf və irfan nədir? Bu təriqət ta qədim zamanlardan Şərqdə və Qərbdə necə törəyib, meydana çıxıb, yayılıb inkişaf etmişdir. Onun zaman və məkan hüdudu. 2. Təsəvvüfün müxtəlif qolları, islam təsəvvüfünün təşəkkülü, onun kök və budaqları. 3. Şərqdə təsəvvüf ədəbiyyatı əsasında yaranmış mütəsəvvüf ədəbiyyat. Onun mütərəqqi, müsbət xüsusiyyətləri və mənfi cəhətləri. 4. Hürufiyyə və nöqtəvilər, onların uğursuz taleləri. 5. Hipizm tərki-dünyalıq və bir növ müasir sufizm kimi. Q.Beqdeliyə görə, “Təsəvvüf məzhəb yox, təriqətdir. Özü də müxtəlif qollara ayrılır. Təsəvvüfün əsas qolları ilahi məhəbbət və dünyəvi məhəbbət qollarıdır. Bu qollara silsilə deyilir. Hər silsilənin də özünün ocağı, xanəgahı, qütbü var. Bu təriqəti izləyənlərə salik, 154 mürid, islamiyyətdə isə sufi deyirlər. Ümumiyyətlə, onları sufi adlan- dırırlar”. Q.Beqdelinin hələ ötən əsrin 80-ci illərində Tehranda çıxan “Varlıq”ın təxminən 15 sayında silsilə şəklində dərc olunmuş “Təsəv- vüf və Ədəbiyyat” problemi Q.Beqdelinin “Yaxın və Orta Şərq haqqında təsəvvüf” məfhumu, “Günəşə sitayiş”, “Mani, məzdəkizm və təsəvvüf”, “Yeni əflatunçuluq”, “Vəhdəti-vücud fəlsəfəsi”, “Hüru- fizm cərəyanı”, “Nöqtəvilik” və s. adlı olduqca mühüm elmi əhə- miyyət kəsb edən məqalələrində nəzərdən keçirilir [1]. Gənc yaşlarından fars və ərəb dillərini mükəmməl bilən Şəms Təbrizi müxtəlif məzhəb və təriqətlər, çeşidli inam və etiqadlar haq- qında mütəfəkkir kimi düşünmüş, onlarda yaranan pərakəndəliklərin, parçalanmaların səbəbini araşdırmışdır. Gəncliyindən şöhrəti hər yana yayılan Ş.Təbriziyə “Kamil Təbrizi” ləqəbini vermişlər. Ömürboyu səfərdə, səyahətlərdə olduğu üçün ona “Uçan quş” da demişlər. Təriqət başçıları onu “Seyfullah” adlandırıb haqqın kəsərli bir qılıncına bənzədirdilər. Cəlaləddin Rumi isə onu dövrün fəqihlərinin ən böyüyü bilirdi. Q.Beqdeli məqalələrinin birində Mövlana Cəlaləddin Ruminin ustadı Şəms Təbrizinin həyatı, əsərləri, fəlsəfəsi haqqında dolğun, elmi məlumat vermişdir. Onun yazdığından öyrənirik ki, Şəms Təbrizi Mövlanə Cəlaləddin Ruminin sorağını еşidib Ruma üz tutur. Mövlana Cəlaləddinin xüsusi mürid- lərindən olan Sipəhsalar Firidun öz risaləsində bu barədə yazırdı: “Övliyaların sultanı, ariflərin tacı və onların qibləsi, dindarların iftixarı, müasirlərin kеçmişlərə üstünlüyünü sübut еdən, möminlər üçün Allah tərəfindən göndərilmişi, pеyğəmbərlərin varisi bizim mövlamız və ağamız, həqiqət, din və millətin günəşi, ən yüksək kamal dərəcəsinə çatmış padşah, zövq və nitq sahibi, qеybi aləmə alim olan, Allah dərgahı məşuqlarının qibləsi əbədi astanənin ən yaxın şəx- siyyətlərindən olan… bu yüksək rütbəli cənab (Cəlaləddin Rumi) zamanınadək hеç kim onun əhvalından xəbərdar olmamışdır. İndi də hеç kim onda olan sirlərin mahiyyətini dərk еdə bilməyəcəkdir. O, həmişə xalqın gözünə görünməkdən və şöhrətdən qaçır, tacir ziyində dolanardı. Hansı şəhərə gеdərsə, karvansarada qalardı… Şəms Mövlana Cəlaləddin Rumi ilə görüşmək üçün osmanlı ölkəsinə gеtmiş, şəhər-şəhər onu axtarmış, nəhayət, Konya şəhərinə çatmışdır. Mövlana Cəlaləddin Rumi Şəms Təbrizi ilə görüşdükdən və onun təlqinlərinə tutulduqdan sonra əhvalı o qədər dəyişmişdir ki, Şəmsin adını özünə təxəllüs еdib, bütün qəzəllərini onun adına qoşmuşdur. Şəms Təbrizi Mövlananın təriqət dərəcəsini yoxlayandan sonra 155 dеmişdi: “Sənin “Əli”, “Əli” dеməyinə hələ çox var, sən “Şəms”, “Şəms” söyləməlisən”. Mövlanə Cəlaləddin Rumi Şəms adını özünə ünvan sеçmişdi. Şəms Təbrizini isə “Şеyxlər şеyxi, müdriklər müd- riki, tanrının yеrdəki işığı” adlandırdı [2, s. 38-67]. Şəms Təbrizi C.Ruminin mürşidi olmuşdur. Ruminin sözləri ilə desək, Ş.Təbrizi onun “tanrısı” olmuşdur. Mövlana C.Rumi 21 di- vandan ibarət olan “Divani-kəbir” yaratmışdı. Ona görə də, C.Rumi Şəms Təbrizini minnətdarlıqla anaraq 84500 misradan ibarət olan irihəcmli külliyyatına “Külliyyati Şəms Təbrizi” adını vermiş, misli olmayan, məşhur “Məsnəvi”sində də onun ilhamı və mənəvi təsi- rindən kamala yetişdiyini vurğulamışdır.. Bu da onun dostuna sonsuz hörmətdən, izzətdən irəli gəlirdi. Bildirdik ki, Mövlana C.Ruminin dünyagörüşünə Şəms Təbrizinin təsiri güclüdür. Rumi əxlaqi-еtik məsələləri aydınlaşdırarkən, qaynağı ilkin növbədə Təbrizi olurdu. Ustadına məftunluğu Rumini ilahi məhəbbət ifadə edən dərin mənalı qəsidə və qəzəllər, rübai və tərkibbəndlər, məsnəvilər yazmağa sövq etmişdir. Təəssüf ki, Şəms Təbrizinin əsərlərinin çoxu itib-batmışdır. Onun “Məqaləti-Şəms Təbrizi” adlanan ədəbi mirası bu böyük şəxsiy- yətdən qalan yeganə yadigardır. Bu da Şəms Təbrizinin söylədiyi nitqlər, suallara verdiyi cavablar və izahlar əsasında müridləri tərə- findən tərtib edilmişdir. Müəllifin söylədiyi kimi, əsərin mündəricəsi dini, əxlaqi və irfani məsələləri əhatə edir. Yaxşılıqlara meyil, pisliklərə etiraz əsas meyar kimi götürülmüşdür. Q.Beqdeli yazır ki, bu əsər özünə qədər meydana çıxan təsəvvüf əsərlərinin ən gözəlidir. Çünki “təsəvvüfün əsas müddəalarından olan insanpərvərlik, insan bərabərliyi, təvazökar- lıq, qənaət, izzət, nəfs və ilahi məhəbbət Şəms Təbrizinin əsərinin əsasını və məğzini təşkil edir. Bu əsərdə vəhdəti-vücud, tövhid və ilahiyyat mövzusu aparıcıdır. ...İdrak ilahi şüurun cilvəgahı kimi tərənnüm edilir” [2]. Q.Beqdeli XIII əsrin sonu, XIV əsrin birinci yarısında Azər- baycan şeirinin inkişafında mühüm rol oynamış mütəfəkkir şair Əvhədi Marağalıya həsr olunmuş “Əvhəddin Əvhədi Marağayi” adlı məqaləsində də təsəvvüf problemlərinə toxunur” [3, s. 36]. Əvhədi Marağalının həyat və yaradıcılığından geniş söhbət açan, onu Nizami ədəbi məktəbinin tanınmış nümayəndələrindən biri kimi təqdim edən Q.Beqdeli şairin təsəvvüflə bağlı görüşlərini xüsusi olaraq diqqət mərkəzinə çəkir. O, hələ Bakıda yaşadığı zaman Ə.Ma- rağalı haqqında xüsusi monoqrafiya yazmış, X.Yusifovla birlikdə 156 onun “Cami-cəm” əsərini hazırlayıb nəşr etdirmişdir [4, s. 197]. Sözü- gedən məqalədə isə Q.Beqdeli Əvhədi Marağalını təriqət ədəbiy- yatının qüdrətli nümayəndəsi kimi təqdim edir, dövrün ədəbi cə- rəyanlarından bəhs edərək yazır ki, Seyid Zülfüqar Şirvani, Arif Ərdəbili kimi şairlər qəsidəçiliyi davam etdirsələr də, dövrün yeni və zəruri cərəyanı təriqət ədəbiyyatı idi. Öz məfkurə istiqaməti ilə bu ədəbiyyat saray şeirinə, məddahlığa qarşı çıxırdı. Q.Beqdeli Əvhədi Marağalının Sənai və Nizaminin güclü təsiri altında olduğunu belə açıqlayır: “Sənainin təsiri Əvhədi yaradıcılığına təriqət ənənələrini, mütərəqqi sufizm məfkurəsini, Nizaminin təsiri isə ictimai düşüncə, zülmə, ədalətsizliklərə qarşı etiraz, elmə, əməyə və əmək adamlarına məhəbbət və hörmət gətirmişdir. Odur ki, insan və insanpərvərlik Əvhədi yaradıcılığının aparıcı xətti və əsas axarı olmuşdur” [3]. Ümumiyyətlə, təriqət ədəbiyyatı, təsəvvüf və ədəbiyyat problemi Q.Beqdelinin yaradıcılığının əsas istiqamətlərindən olmuşdur. Bunu Q.Beqdelinin 35 il bundan öncə “Varlıq”da dərc etdirdiyi “Təsəvvüf və ədəbiyyat” sərlövhəli silsilə yazılarından daha aydın görmək olar. Azərbaycan klassik ədəbi irsinin nadir əlyazma nüsxələrinin fotoşəkil və mikrofilmlərinin dünyanın müxtəlif kitabxanalarından Azərbaycana gətirilməsində Q.Beqdelinin böyük xidmətləri olmuşdur. Professor Azadə xanım Rüstəmova yazır ki, Xaqani Şirvani külliy- yatının mikrofilminin Tehrandan, XVI əsr məşhur Azərbaycan musi- qiçisi Səfiəddin Urməvinin “Əl-ətvar” əsərinin mikrofilminin İraqdan, XIV əsr şairi Arif Ərdəbilinin “Fərhadnamə” əsərinin mikrofilminin Türkiyədən Azərbaycana gətirilməsi məhz Q.Beqdelinin adı ilə bağlıdır. Alim eyni zamanda klassik irsimizə aid Kazan, Leninqrad, Daşkənd, Düşənbə kitabxanalarında saxlanan çoxlu yeni materiallar üzə çıxarmışdır. Aşqabadda Nəsimi “Divan”ının yeni əlyazması, Kazanda “Oğuznamə” əlyazmasının bir variantı, Bratislavada XII- XIII əsrə aid Azərbaycan alimi Hinduşah Naxçıvaninin beş min söz- dən ibarət fars-türk lüğəti “Sihahül-əcəm” əsəri alimin üzə çıxardığı əvəzsiz ədəbi tapıntılar arasındadır. “Varlıq” öz oxucularına bu ədəbi tapıntılar barədə müntəzəm məlumat vermişdir. Şübhəsiz demək olar ki, tapıntılar ədəbiyyat tarixinin ayrı-ayrı dövrlərində olan ədəbi pro- seslərin dəqiqləşdirilməsinə kömək edir. Hinduşah Naxçıvaninin adıçəkilən əsərinin tapılması Azərbaycan nəsri tarixinin xeyli irəli çəkilməsinə əsas vermişdir [5, s. 64]. Təxminən XIII-XIV əsrlərdə Hinduşah Naxçıvani Azərbaycan 157 türklərinə fars dilini öyrətmək üçün farsca-türkcə lüğət və qrammatika kitabı yazmışdır. Q.Beqdeli həmin kitabı dərindən araşdırmış, “Hinduşah Naxçıvani və onun “Sihahül-əcəm” lüğəti” adlı yazısında azərbaycanca yazılmış ilk nəsr əsəri kimi təqdim etmişdir [6, s. 47]. Hinduşah Naxçıvani Azərbaycanın görkəmli tarixçisi, şairi, ədə- biyyatşünası və dilçisi olmuşdur. O, Azərbaycan, fars və ərəb dil- lərindən başqa, pəhləvi (orta fars) dilini də yaxşı bilirmiş. Lakin yaratdığı zəngin ədəbi irsinin bir qismi uzun illər üzə çıxmamış, gizli qalmışdır. Q.Beqdeli yazır ki, Hinduşah Naxçıvaninin Bratislava şəhərinin əsas kitabxanasında yeni tapılmış əsəri hələlik elm aləminə bəlli olan yeganə əlyazma nüsxəsidir. Əsərin sonunda onun 1553-1554-cü il- lərdə köçürüldüyü qeyd olunmuşdur. Bu əlyazmasını Həsən Zərinzadə üzə çıxarmış, onun fotosurətini ilk dəfə olaraq Bakıya gətirmiş, haq- qında yığcam elmi məlumat vermişdir. Təəssüf ki, vaxtsız ölüm H.Zərinzadəyə əsəri geniş surətdə tədqiq və çap etdirməyə imkan verməmişdi. Bu işi davam etdirib, əsəri dərindən tədqiq edərək, onu nəstəliq yazısı ilə çap etmək isə Q.Beq- deliyə nəsib olmuşdur. O yazır ki, heç bir mübaliğəyə yol vermədən söyləmək olar ki, bu əsər öz tarixi və elmi əhəmiyyəti etibarı ilə M.Qaşqarinin və İbn Mühənnanın məşhur əsərlərinə bərabər zəngin lüğət və tədqiqat mənbəyidir. H.Naxçıvaninin dövründə alimlərin tərtib etdiyi lüğətlərin çoxu fars və ərəb dillərində olduğu üçün görkəmli alim və dövlət xadimi Hinduşah Naxçıvani öz xalqının mənəvi ehtiyacını nəzərə alaraq türkdilli xalqlar, o cümlədən, azərbaycanlılar üçün bu əsəri yazmışdır. O, fars və türk dillərində demək olar ki, bir növ izahlı lüğət tərtib etmiş və əsərə bir sıra digər yazılar da artırmışdır. Dörd mindən çox sözü əhatə edən 145 səhifəlik izahlı lüğət kitabı dilimizin tarixini öyrənmək üçün əvəzsiz bir abidədir [6]. Məlum olduğu kimi, Qətran Təbrizi ədəbi aləmdə farsdilli bir şair kimi tanınır. Q.Beqdeli isə məqalələrinin birində Qətranın yara- dıcılığındakı türk söz və ifadələrinə nəzəri cəlb edir. Hətta onun türk dilində əsərləri olduğunu da güman edir. Q.Beqdeliyə görə bu qənaət ondan irəli gəlir ki, Qətran Təbrizinin təfəkkür və ifadə tərzi, yazı və cümlə quruluşu, gətirdiyi misallar, o cümlədən, atalar sözləri əsasən Azərbaycan xalqına mənsubdur [7, s. 30]. Q.Beqdeli 1977-ci ildə Aşqabad şəhərinin mərkəzi kitabxana- sında qədim əlyazmaları arasında Azərbaycan ədəbiyyatının Bədrəd- din Qədiri adlı naməlum bir nümayəndəsinin irsini aşkar edir. Q.Beq- 158 delinin Bədrəddin Qədiri irsi barədə məlumatında aydın olur ki, gözəl xəttlə yazılmış 8 kitabın içərisində türk, fars və ərəb dillərində ya- zılmış 256 səhifəlik bir divan saxlanılır. Kitabda türkcə yazılmış şeirlərdən göründüyü kimi, şair uzun müddət öz doğma yurdundan didərgin düşüb uzaqlarda yaşamış, Vətən həsrətli şeirlər yazmışdır. Şairin “Məhasin-əl-kəlam” adlı divanında mənzum şəkildə nücumdan, səma cisimlərinin insanların taleyinə təsirindən və dini inamlardan danışılır. Q.Beqdeli qeyd edir ki, üç dildə əsərlər yazan bu istedadlı şairin divanının tədqiqi, çapı və nəşri Yaxın və Orta Şərq mədəniyyətinə xidmət edə bilər [8, s. 36]. Q.Beqdeli irsi layiqincə tədqiq edilməmiş Səfiəddin Urməvi haqqında da “Varlıq”da ayrıca məqalə dərc etdirmişdir. Tədqiqatçı alim öz məqaləsində yazır: “Səfiəddin Əbdülmömün bin Yusif bin Faxrəl Urməvi ixtiraçı alim, klassik Şərq musiqi nəzəriyyəsinin banilərindən biri olmuşdur. Onun şeir və musiqi nəzəriyyəsi sahəsində xidmətləri əvəzsizdir. Q.Beqdeli bu dahi Azərbaycan sənətkarını daha yaxından tanıdır. Səfiəddin Urməvi Orta Şərqdə elm və mədəniyyət ocağı sayılan Bağdadda təhsil almışdır. O, yüksək istedad və əmək qabiliyyətinə malik olduğuna görə, bir sıra fənləri mükəmməl mənim- səmiş, ədəbiyyat, tarix, xəttatlıq, nücum, musiqi sahələrində şöhrət qazanmışdır. Səfiəddin Urməvi geniş xalq kütlələrinin, həmçinin döv- lət xadimlərinin, hətta xəlifənin belə diqqətini cəlb etmiş, saraya dəvət edilmişdir” [9, s. 36]. Urməvinin əldə olan ilk əsəri (Təbrizdə yaşadığı zaman yazdığı) “Risaleyi-Şərdəiyə” adlanır. Q.Beqdeli onun başqa əsərlərinin oldu- ğunu da ehtimal edir [10]. Azərbaycanın şimalında və cənubunda klassik ədəbiyyatın təd- qiqatçısı, tərcüməçi kimi də yaxşı tanınan, Şimali Azərbaycandan İrana döndükdən sonra “Varlıq”ın daimi yazarlarından biri olan professor Qulamhüseyn Beqdelinin ölümü münasibətilə dərginin 1998-ci il 109-110-cu nömrələrində doktor C.Heyətin, H.Məmmədzadənin, M.Fərzanənin şimallı tədqiqatçılardan A.Rüstəmovanın, İ.Həmidovun və başqalarının məqalələrində Q.Beqdelinin həyatı və yaradıcılığı, ədəbiyyat tariximizdəki xidmətləri müxtəlif yönlərdən təhlilə cəlb edilir. Doktor C.Heyət onun haqqında yazır ki, “Q.Beqdelinin yeri ara- mızda həmişə boş qalacaq. İstər Sibir zindanlarında, istər Bakı Aka- demiyasında və ya Tehranda “Varlıq”la əməkdaşlıq etdiyi illərdə o, heç bir vaxt xalqını, vətənini unutmadı” [11, s. 2]. Azadə Rüstəmova isə Beqdeli haqqında klassik Azərbaycan və fars şeirinin tarixçisi, tərcüməçisi, mətnşünas və leksikoqraf kimi bəhs 159 edir. Alimin “Əvhədi”, “Şərq əbədiyyatında Xosrov və Şirin” mövzu- su monoqrafiyalarının ədəbiyyatşünaslığımızdakı elmi dəyərindən söz açır. Əvhədinin “Cami-Cəm” əsərini, Qətran Təbrizi divanının fars dilindən Azərbaycan dilinə, M.Ə.Sabir və C.Məmmədquluzadənin əsərlərinin fars dilinə tərcüməsinin onu adı ilə bağlı olduğunu xüsusi vurğulayır. İmamverdi Həmidov isə “Q.Beqdeli müəllimin çətin həyat yolu əsrimizin ortalarından bu yana şimallı-cənublu Azərbaycanın müsibət çəkmiş və təqiblərə məruz qalmış ziyalılarının keçdiyi durumdan xəbər verir” sözləri ilə başladığı məqaləsində [12, s. 2]. Q.Beqdelinin milli azadlıq mübarizəsindəki fəaliyyətindən, mühacirət, sürgün həya- tından, totalitar rejimin təqibinə məruz qalmasından, həmçinin klassik ədəbi irsin gənc nəslə çatdırılması, tanıtdırılması yolundakı çalışma- larından bəhs edir. Şimali Azərbaycanda ilk dəfə olaraq M.Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” əsərindən seçilmiş nümunələrin nəşrinin Beq- deliyə məxsusluğunu xüsusi qeyd edir [12, s. 2]. Q.Beqdeli 1998-ci ilin avqust ayının 16-da Kərəc şəhərində vəfat etmişdir.

ƏDƏBİYYAT

1. Tehran, “Varlıq” jurnalı, 1979-2000-ci illərdəki sayı. 2. Beqdeli Q. Şəms Təbrizi. Tehran, “Varlıq” j., 1980, № 15-16. 3. Beqdeli Q. Əvhəddin Əvhədi Marağayi. Tehran, “Varlıq” j., 1985, № 74-75. 4. Əvhədi. Cami-Cəm. (Tərcümə edəni Q.Beqdeli və X.Yusifov) Bakı, 1970. 5. Rüstəmova Azadə. “Azərbaycan və Fars şeirinin tarixçisi”. Tehran, Varlıq” j., 1998, № 109. 6. Beqdeli Q. Hinduşah Naxçıvani və onun “Sihahül-əcəm” lüğəti. Tehran, “Varlıq” j., 1980, № 19. 7. Beqdeli Q. Qətran Təbrizi. Tehran, “Varlıq” j., 1985, № 77-78. 8. Beqdeli Q. Bədirəddin Qədiri. Tehran, “Varlıq” j., 1985, № 73-74. 9. Beqdeli Q. Urməvi. Tehran, “Varlıq” j., 1985, № 74-75. 10. Beqdeli Q. Təsəvvüf və ədəbiyyat. Tehran, “Varlıq” j., 1982-83, № 32-55. 11. Heyət Cavad. Q.Beqdelinin xatirəsinə. Tehran, “Varlıq” j., 1998, № 109. 12. Həmidov İmamverdi. Q. Beqdeli və klassik irsimiz. “Varlıq” j., 1998, №109.

160 Pervane Mammadli

GULAMHUSSEIN BEGDELI EXPERIENCED CONNOISSEUR OF OUR CLASSICAL LITERATURE

Summary

The researcher of classical Azerbaijani literature Gulamhussein Begdeli translated the works of Nizami, Getran Tebrizi, Avhadi Maraghayi and Alishir Nevai into Azerbaijani language. He was the first researcher and propagandist of Mahammadhussein Shehriyar’s poetry. Alongside with all these G. Begdeli is known as the author of a lot of scientific articles and investigations about the life and activity of classical poets. His efforts in the field of delivering the classical literary heritage to young generation are estimable.

Парвана Мамедли

ГУЛАМХОСЕЙН БЕГДЕЛИ – ЗНАТОК КЛАССИЧЕСКОЙ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

Резюме

Исследователь классической азербайджанской литературы Гуламхосейн Бегдели перевел на азербайджанский язык произведения Низами Гянджеви, Гатрана Тебризи, Авхади Марагаи и Алишира Навои. Он был первым исследователем творчества выдающегося поэта Мухаммада Хусейна Шахрияра и пропагандистом его поэзии. Наряду со всем этим, Г.Бегдели известен как автор многих научных статей и исследований о жизни и деятельности классических поэтов. Усилия, которые он приложил для предоставления молодому поколению богатого литературного наследия, уникальны и бесценны.

161 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Xədicə İSGƏNDƏRLİ Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

NƏBATİNİN POETİK YENİLİKLƏRİ

Açar sözlər: Nəbati, gəraylı, qafiyə, qoşma, aşıq, ritm, poetika, folklor Key words: Nabati, garayli, rhyme, goshma, ashyg, rhythm, poetics, folklore Ключевые слова: Набати, герайлы, рифма, гошма, ашыг, ритм, поэтика, фольклор

XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən parlaq simalarından olan Seyid Əbülqasim Nəbati (1812-1873) klassik poeziya və folklor janr- larında çeşidli əsərlər yaratmaqla, onların daha da yaxınlaşmasına, qo- vuşmasına və keyfiyyətcə yeni ədəbiyyatın meydana çıxmasına şərait yaratmışdır. Bu baxımdan Nəbati hələ bir əsr öncə böyük şairimiz Molla Pənah Vaqifin başladığı işi davam və inkişaf etdirən bir sənət- kardır. Nəbati öz poetik yeniliklərini müraciət etdiyi bütün janrlarda göstərə bilmişdir. Bunu Nəbati yaradıcılığında əhəmiyyətli yer tutan gəraylılarda da görmək mümkündür. Nəbati divanının Bakı nəşrində şairin 8 gəraylısı yer almışdır [1, s. 275-286]. Lakin 1993-cü ildə Təbrizdə Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq (Düzgün) tərəfindən ərəb əlifbasında çap edilmiş divanda şairin Bakı nəşrində olmayan 2 gəraylısına rast gəlirik [2, s. 191-196]. Qəri- bədir ki, həmin gəraylılar Nəbatinin bundan on il sonra Bakıda latın qrafikasında nəşr edilən “Seçilmiş əsərləri”nə daxil edilməmişdir [3, s. 136-144]. Beləliklə, hazırda Nəbatinin 10 gəraylısı əlimizdədir. Bu gəray- lılarda formal parametrlər baxımından yenilik sayıla biləcək bir neçə xüsusiyyət diqqəti cəlb edir:

162 1. Bütün tədqiqatlarda və dərsliklərdə qeyd olunduğu kimi, gə- raylı 3,5 və ya 7 bənddən ibarət olur. Nəbati gəraylılarının çoxu bu tələbə uyğundur. Belə ki, şairin on gəraylısından beşi 5 bəndlik, ikisi isə 7 bəndlikdir. Lakin Hüseyn Düzgün nəşrindəki yeni gəraylılar 11 və 12 bənddən ibarətdir. Həm Bakı, həm də Təbriz nəşrində yer alan “Yaradıb” rədifli gəraylının isə 15 (!) bənddən ibarət olduğunu görü- rük. Bu, ədəbiyyatımızın inkişaf perspektivi ilə bağlı yuxarıda vurğu- lanan məqam baxımından önəmli bir faktdır. Belə ki, XX əsr Azər- baycan poeziyasında səkkizlik ölçüdə çoxsaylı iri həcmli şeir nümu- nələri yaranmışdır [4, s. 22]. 2. Məlum olduğu kimi, gəraylıda qafiyələnmə sistemi qoşmaya uyğundur, yəni birinci bəndin ilk və üçüncü misraları öz aralarında (bunlar sərbəst də buraxıla bilər), ikinci və dördüncü misraları isə bir- birilə həmqafiyə olur; sonrakı bəndlərin ilk üç misrası öz aralarında, dördüncü misra isə birinci bəndin dördüncü misrası ilə həmqafiyə olur [5, s. 179]. Nəbati bir gəraylısı istisna olmaqla, bütün gəraylılarında birinci bəndin ilk və üçüncü misralarını qafiyələndirməmiş, sərbəst buraxmışdır. Lakin şairin divanının Təbriz nəşrindəki gəraylılardan birində elə bir qafiyələnmə sistemi tətbiq olunmuşdur ki, bu janrın parametrlərində əsl yenilik kimi dəyərləndirilə bilər:

Üryani-zar oldum yenə, Məcnuna bax, Məcnuna bax! Sultani-ğar oldum yenə, Hamuna bax, hamuna bax!..

Vəhşi yatağı mənzilim, Quşlar yuvası kakilim! Əfi əlimdə oynaram, Əfsuna bax, əfsuna bax!..

Soldu, xəzan oldu gülüm, Düşdü nəvadan bülbülüm. Bir dəm məni şad etmədi, Gərdunə bax, gərdunə bax!

Aldı əlimdən yarımı, Artırdı ahü zarımı. Hər ildə bir dağ artırar, Qanunə bax, qanunə bax!..

163 Sorma Nəbatidən xəbər, Kim, bu kəlamı kim deyər? Dur, bir nəzər ol qaməti – Mövzunə bax, mövzunə bax! [2, s. 194-196].

Göründüyü kimi, digər gəraylılarından fərqli olaraq, şair 12 bəndlik bu gəraylısında birinci bəndin ilk və üçüncü misralarını qafi- yələndirmişdir. Lakin ən mühümü odur ki, sonrakı bəndlərin üçüncü misraları janrın tələblərinə rəğmən, birinci və ikinci misralarla həm- qafiyə deyildir, yəni sərbəst buraxılmışdır. Fikrimizcə, bu, istər janrın təkamülü, istərsə də şeirimizin Nəbatidən sonrakı inkişafı kontekstin- də ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri və folklorşünasların diqqət yetirməli ol- duğu bir faktdır. 3. Nəbati gəraylıları içərisində daha biri özünəməxsusluğu ilə seçilir. “Oldum” rədifli 5 bəndlik bu gəraylının ilk üç bəndi gəraylı, son iki bəndi isə qoşma formasındadır:

İşim, peşəm od yandırmaq, Qərib atəşpərəst oldum! İçdim südü, çəkdim bəngi, Əcaib şiri-məst oldum! Qoy əldən cami-şərabı, At getsin çəngü rübabı, Tez ol, çək şişə kababı, Mən ki, məsti-ələst oldum.

Keçdim tamami-aləmdən, Süleyman ilə Xatəmdən, Guya deyildim Adəmdən, Bir hübab idim, pəst oldum.

Mərhəba kəmana, şəstə, bir tirə, Doqquz fələkləri tikdim bir-birə. Rüstəmi-dəstanı etdim bir birə, Gör necə qəribə zəbərdəst oldum.

Şikar istər ikən, damə düşdüm mən, Bir siyahməst olub camə düşdüm mən. Nəbati, sübh ikən şamə düşdüm mən, Bir əfi ilana paybəst oldum [1, s. 282].

Təbriz nəşrində isə son iki bənd aşağıdakı şəkildə verilmişdir:

164 Kəmana, şəstə, bir tirə, Fələklər tikdim bir-birə. Rüstəmi etdim bir birə, Gör necə zəbərdəst oldum.

Şikar ikən damə düşdüm, Bir məst olub camə düşdüm. Nəbati, sübh şamə düşdüm, Bir ilana paybəst oldum [2, s. 198].

Belə görünür ki, naşir şeirin strukturundakı uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq üçün müəyyən redaktə əməliyyatı aparmış və bu bəndləri də gəraylı ölçüsünə salmışdır. Bu ehtimalımız əsassız deyildir və mətndəki məntiqsizliklərdən qaynaqlanır. Məsələn, birinci bəndin birinci misrasında şair kaman, şəst və tir sözlərini nə üçün yönlük halda işlətmişdir? Yaxud, “şikar ikən damə düşdüm” nə deməkdir? Şikar (ov) elə dama (tora, tələyə) düşməli deyilmi? Halbuki Bakı nəşrindəki “Şikar istər ikən damə düşdüm” misrası öz təzadlı pafosu ilə son dərəcə poetik və məntiqi bir deyimdir. Şübhəsiz, məsələni bu cür “əməliyyatlarla” həll etmək mümkün və doğru deyildir. Maraqlıdır ki, Nəbati irsinin tədqiqatçıları indiyə- dək bu gəraylının “qəribəliyinə” diqqət yetirməmişlər. Fikrimizcə, qoşmanın analoji növü məsələnin aydınlaşmasına yardımçı ola bilər. Folklorşünas Mürsəl Həkimov qoşmanın növlərindən danışarkən, “qoşma gəraylı bayatı (əvvəl-axır zəncirləmə)” adlı bir formadan söz açır və onun yeganə nümunəsinə Molla Cümə yaradıcılığında rast gəlindiyini qeyd edir: “Qoşma beş bənddən ibarət olub, hər bənddən sonra bir bənd gəraylı və bir bənd bayatı üzərində qurulmuşdur. Maraqlı cəhət budur ki, gəraylı hər yerdə qoşmanın əvvəl qafiyəsi ilə qafiyələnir, bayatı isə əvvəl-axır üzərində həm qoşma və həm də gəraylı bəndləri ilə zəncirlənir” [6, s. 202]. Bu fakt Nəbati divanında sözügedən gəraylının heç də təsadüfi olmadığını göstərir. Qoşma strukturuna gəraylı və bayatı daxil edildiyi kimi, gəraylı mətninə də qoşma bəndlərinin artırılması və şərti olaraq, “gəraylı qoşma” adlandırıla biləcək bir formanın meydana gəlməsi mümkündür. Hər halda bu, Nəbatinin forma sahəsindəki axtarışları və yeniliklərinin təzahürü kimi dəyərləndirilə bilər. 5. Gəraylı aşıq şeirinin daha oynaq, daha ritmik bir şəklidir. Hecaların sayının azlığı burada daxili bölgü sisteminin poetik ahəng- dəki rolunu nisbətən azaltsa da, tam aradan qaldırmır. İstər xalq şeirində, istərsə də yazılı ədəbiyyatda səkkizlik ölçünün 4+4, 5+3, 165 3+5, hətta 6+2 kimi bölgülərinə rast gəlinir [7, s. 190-191]. Müşahidə- lər göstərir ki, Nəbati öz gəraylılarında, əsasən 4+4 bölgüsündən istifadə etmişdir. Bununla yanaşı, şair məhdud ölçü çərçivəsində axı- cılıq və ritmik əlvanlığı təmin etmək üçün müxtəlif üsullardan da istifadə etmişdir. Bu vasitələrdən biri eyni quruluşlu söz birləşmələ- rinin işlədilməsidir. Misal üçün:

Ağzı qönçə, ləbi püstə, Beli incə, boyu bəstə. Tökülübdür dəstə-dəstə, Nə gözəl tellər yaradıb.

Qaşı fitnə, gözü cadu, Üzü lalə, xalı hindu. Mina gərdən, saçı qarğu, Gül buxağın tər yaradıb [1, s. 275].

6. Yüksək bədii effektə malik digər bir vasitə eyni qrammatik formanın bənd boyu saxlanaraq təkrar edilməsidir. Aşağıdakı bəndlər buna parlaq nümunə olar bilər:

Talayaydım o Bağdadı, Qalmayaydı heçcə zadı. Alaydım qəsri-Şəddadı, Dolanaydım həşti, həşti.

Alaydım bir mülki-Rumi, Əkəydim yerində qumi. Qalmayaydı onda bumi, Olaydılar dəşti, dəşti [1, s. 279].

7. Bəzən də şair daha yüksək poetik məharət nümayiş etdirərək, sintaktik konstruksiyaların, leksik vahidlərin və sinonim birləşmələrin bir neçə bənddə təkrarı sayəsində şeirdə vahid ritmik hərəkətə nail olur:

Əzəldən qadiri-biçun, Özü qoymuş belə qanun. Səni bir dövlətli Qarun, Məni bir müztər yaradıb… Hər kimi izədi-dana, Bir tərzinən edib peyda. 166 Səni bir mehri-mücəlla, Məni bir əxgər yaradıb [1, s. 276].

Qeyd edək ki, şair bu cür semantik-ritmik strukturu və intonasi- yanı yeddi bənd boyunca saxlamışdır. Nəbatinin gəraylıları təkcə janr mükəmməlliyi, ritmik keyfiy- yətləri ilə deyil, obrazlar sisteminin özünəməxsusluğu və bənzərsizliyi ilə də diqqəti cəlb edir. Həmin bənzərsizlik, ilk növbədə, klassik poetika və folklor estetikasının çulğaşması sayəsində meydana çıxmışdır.

ƏDƏBİYYAT

1. Nəbati. Əsərləri. Mətnin tərtibi, müqəddimə və şərhlər Əbülfəzl Hüseynindir. Bakı, Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1968. 2. Nəbati Seyid Əbülqasim. Divani-türki. Tədvin edən: Hüseyn Məhəmmədzadə Sədiq. Təbriz, “Əhrar”, 1372 (1993). 3. Nəbati. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2004. 4. Axundov Ağamusa. Şeir sənəti və dil. Bakı, “Yazıçı”, 1980. 5. Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, “Maarif”, 1981. 6. Həkimov M.İ. Azərbaycan aşıq şeir şəkilləri və qaynaqları. Bakı, “Maarif”, 1999. 7. Cəfərov M.C. Şeirimizin dili və vəzni haqqında. – M.C.Cəfərov. Füzuli düşünür. Bakı, Azərbaycan Uşaq və Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatı. 1959.

Khadija Isgenderli

POETIC NOVELTIES OF NABATI

Summary

The poetic form “garayli” takes an important position in Nabati’s creative activity. At first glance garayli has special attractive force. It is known that garayli is a rhythmical form of the ashyg poem. Nabati’s garaylis are distinguished by their identity, genre perfection, rhythmical features and originality of the images’ system. Nabati’s garaylis reflects the author’s attitude towards the reality and the originality of the style manifested by this poet.

167 Хадиджа Искендерли

ПОЭТИЧЕСКАЯ НОВИЗНА ТВОРЧЕСТВА НАБАТИ

Резюме

Герайлы занимали особое место в творчестве Набати. Герайлы, при- надлежащие перу этого поэта, обладали особой притягательной силой. Известно, что герайлы являются игривой и ритмической формой ашыгского стиха. Герайлы Набати отличаются жанровым совершенством, ритмической утонченностью, своеобразием образной системы, оригинальностью. Герайлы поэта отражают в полной мере отношение автора к действи- тельности и подчеркивают неповторимость стиля поэта.

168 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Qərənfil QULİYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Bakı Dövlət Universiteti

AZƏRBAYCAN MƏTBUATŞÜNASLIĞINA BİR NƏZƏR

Açar sözlər: milli düşüncə, siyasi mühit, ictimai problem, tənqid, mətbuat- şünaslıq, ideologiya Key words: national thought, political environment, social problem, critique, press studies, ideology Ключевые слова: национальное мышление, политическая среда, социальная проблема, критика, печатоведение, идеология

Xalqın inkişafında, milli özünüdərkində və özünütəsdiqində mü- hüm rol oynayan mətbuat tarixinin hərtərəfli, sistemli və obyektiv araşdırılması üçün tam şərait vardır. Görkəmli mətbuatşünas alim Şirməmməd Hüseynovun təbrincə desək: “Çoxillik mətbu irsimiz bu vaxta qədər üstüörtülü saxlanılan, təhrif edilən, saxtalaşdırılan bir çox mətləblərin gün işığına, həqiqət və aşkarlıq meydanına çıxarılması, tariximizin “ağ ləkələrinin” aradan qaldırılması üçün zəngin mənbə, qiymətli və əvəzsiz məxəzdir. Ümid edirik ki, tarixçilərimiz, xüsusilə mətbuat tarixi ilə məşğul olan alim və jurnalistlərimiz, Azərbaycan tarixi mütəxəssisləri bu sahədə əllərindən gələni edəcəklər” [1, s. 23]. Milli tariximizin, ədəbiyyatımızın bir çox mərhələləri, şəxsiy- yətləri, ədəbi hərəkatı kimi mətbuatımızın tədqiqi tarixi də uzun illər ideoloji yanaşmanın obyektinə çevrilmiş, onun həqiqi mahiyyəti, mən- zərəsi düzgün dəyərləndirilməmiş və kölgədə qalmışdır. İmperiya mövqeyindən yanaşma milli özünüdərk ideyalarını özündə ehtiva edən mətbu orqanlarının kölgədə qalması və ya yarımçıq, birtərəfli təqdim edilməsi prosesi uzun illər davam etmişdir. 19-cu yüzilliyin sonları və 20-ci yüzilliyin əvvəllərində M.F.Axundzadə, Ə.Abid, Ə.Ağaoğlu, H.Zərdabi, F.Köçərli, A.Sur, F.Ağazadə, S.Hüseyn, C.Hacıbəyli, M.B.Məhəmmədzadə kimi gör-

169 kəmli simalar mətbuat tarixinə dair çox qiymətli əsərlər və məqalələr yazmışlar. Məsələn, Fərhad Ağazadənin “Mətbuatın tarixi”, Əhməd bəy Ağaoğlunun “Şərq jurnalistikasının icmalı”, Həsən bəy Zər- dabinin “Rusiyada əvvəlinci türk qəzetəsi”, Firidun bəy Köçərlinin “Azərbaycanda dövri mətbuatın qısa icmalı”, Əlimərdan bəy Topçu- başovun “Azərbaycanın mayakı” və başqalarının genişhəcmli məqalə və əsərləri bu gün mətbuatşünaslıq baxımından çox dəyərli mənbələr- dən biridir. Bu müəlliflər kimi əsərlərində milli ruhlu mətbuatın möv- qeyini aydınlaşdırmağa calışmış və onların irsini, fəaliyyətini qiymət- ləndirmişlər. Bu əsərlər bir daha sübut edir ki, 19-cu yüzilliyin sonları və 20-ci yüzilliyin əvvəllərində mətbuat Azərbaycan xalqının mədəni yüksəlişində misilsiz rol oynayıb. “Qafqazda böyük əks-səda doğuran “Əkinçi”ni yaradan “Həsən bəy Zərdabinin ideyalarını, jurnalistikaya dair elmi-nəzəri görüşlərini yeni dövrə uyğunlaşdırdı, təkmilləşdirdi, milli mətbuatşünaslığın ya- ranmasına nail oldular. Həmin elmi-nəzəri düşüncə təcrübəsi, tarixi həqiqətlər arsenalı və milli yaddaş aydınlığı çağdaş Azərbaycan me- dialogiyasının qaynaqları kimi mühüm əhəmiyyət daşıyır, onun metodoloji əsaslarını müəyyənləşdirmək üçün istinad nöqtəsi rolunu oynayır” [2, s. 4-5]. Bu istinad nöqtəsi rolunu oynayan tədqiqat əsər- ləri arasında sovet dövründə tanınmış ədəbiyyatşünas və mətbuatşünas alimlərin də yeri və rolu olub. H.Hüseynov, Ə.Şərif, Z.Göyüşov, Z.Məmmədov, M.İbrahimov, F.Qasımzadə, K.Talıbzadə, Ə.Mirəhmə- dov, Q.Məmmədli, T.Həsənzadə, X.Məmmədov, V.Məmmədov, Ş.Hüseynov, Y.Qarayev, B.Nəbiyev, F.Hüseynov, Ş.Qurbanov, V.Qu- liyev, İ.Ağayev və başqalarının adlarını cəkmək olar. Doğrudur, onlar müraciət edilən dövrün mətbuatını, tarixini, yazarlarının fəaliyyətini nə qədər əhatəli, sistemli və dərindən öyrənsələr də, elmi-nəzəri qə- naətlərdə ideoloji tələblər əsas götürülmüş və hakim partiyanın siyasi ideologiyasına uyğun qiymət vermişlər. Bu da problemin obyektiv araşdırılmasında və dəyərləndirilməsində birtərəfliyə yol vermişdi. Əslində sovet dövrü tədqiqatlarının xarakteri məhz bu ruhda idi: bol- şevik ideologiyasına xidmət yoxdursa, bu mətbuat orqanı ziyanlıdır, mürtəcedir və s. Odur ki, sovet dövründə hər sahədə olduğu kimi mətbuat tarixinin araşdırılması da “hakim ideologiyanın tələblərinə uyğun aparıl- mışdır”. Bu ideologiya marksizm-leninizim ideologiyası idi. Bu ideologiyaya uyğun olmayan milli ruhlu mətbuatımız və onun yazarları birmənalı olaraq kəskin şəkildə tənqid və təhqir edilərək hakim partiya tərəfindən qəbul edilmirdi. Milli ruhlu mətbuatın millətçilik, milli 170 təmayülçülük, cümhuriyyətçilik (“bolşeviklər bu sözləri müsavatçı- lıqla əvəz edirdilər” [3, s. 12] fikirləri bolşevik hökuməti tərəfindən “düşmənçilik donunda qələmə verilir, yeni bir millətlərarası münasi- bətlər sistemi-beynəlmiləlçilik ortaya atırdılar. Əslində isə “hakimiy- yəti ələ keçirən bolşeviklər Azərbaycanda antitürk siyasəti aparırdılar” [3, s. 12]. Odur ki, ölkəmizdə marksizm-leninizm ideologiyasını təbliğ edən bolşevik yönümlü mətbuat orqanları və onların yazarları geniş şəkildə tədqiqata cəlb edilərək dəhşətli dərəcədə şişirdildi. Milli ruhlu mətbu orqanları və yazarları siyasi cəbhənin ideoloji hücumlarına mə- ruz qalaraq yalnız tənqidə, təhqirə məruz qaldı. Unutmayaq ki, sovet dövründə “mətbuat sosial və siyasi mübari- zənin, ictimai rəyin, dünyagörüşünün formalaşmasında ən kəsərli silah” [4, s. 529] adlandırılırdı. Mətbuatşünaslıq tariximiz də ona uyğun yazılmış və təbliğ edilmişdir. Odur ki, sovet dövründə qələmə alınan əsərlər tərəddüdlərlə dolu ideoloji təzyiq və təsirlərlə səciyyəvidir. SSRİ-nin yaranması və Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin formalaşmağa başladığı bir vaxtda “yeni dövlət rejimi və siyasi prinsipləri ilə əlaqədar olan bu münasibət tərzi ədəbi-elmi araşdırmalara da təsir edirdi” [5, s. 19]. Bu təsir nəticəsində milli ruhlu mətbuatın və yazarlarının fəaliyyəti so- sioloji araşdırma meyarları ilə təhlil və təftiş edilirdi. Həmin təhrif və təftişlər əsasən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünün milli ruhlu mətbuatına xasdır. Bu dövrlə bağlı yanlış əsərlər 1920-ci ilin aprel işğalından sonra yaranmağa başladı. Azərbaycanın bu şərəfli dövrünü məhv etmək, ləkələmək üçün mərkəzdən Qırmızı Professorlar İnstitutunun “tarixçi” məzunlarından bir neçəsi Bakıya göndərildi. Onlardan R.Ratqauzer, K.Korçenstvo, S.Sef, A.Rayevski, A.Duber, A.Steklov, N.Smirnov, S.Belenko, A.Manbelov və başqaları öz əsərlərində əsasən Azərbay- can Xalq Cümhuriyyəti dövrünün daxili və xarici siyasətini təhrif et- məklə yanaşı, bu siyasəti dəstəkləyən milli ruhlu mətbuatımıza da qar- şı qərəzli münasibət bildiriblər. Təəssüflər ki, daha qərəzli münasibət öz vətən tarixçilərimiz tərəfindən bildirilib. 1920-ci illərin ortalarından 1980-cı illərin əvvəl- lərinə kimi yazılan yüzlərlə əsərlərdə milli ruhlu mətbuatımız “burjua mətbuatı”, “gülgü mətbuat”, “ideya istiqaməti zəif olan mətbuat”, ya- zarları isə “burjua jurnalistləri”, “Müsavat yazarları”, “panislamist”, “pantürkist” yazarlar adlandırılmışdır. Hətta vətən tarixçilərimiz 23 ay fəaliyyət göstərən dövləti öz adı 171 ilə çağırmağı belə özlərinə qəbahət bilmişdilər. Təbii ki, burada döv- rün məlum ictimai-siyasi tələblərindən, sərt senzura rejiminin möv- cudluğundan kənara çıxmaq çox böyük cəsarət və millətpərəstlik tələb edirdi. Amma unutmaq olmaz ki, milli dövlətçilik tarixi ilə milli mət- buatın tarixini bir-birinə bağlayan tellər var. Azərbaycan mətbuatı öz inkişafında mədəni maarifçilikdən milli-mədəni dirçəlişə, milli oya- nışdan milli azadlıq hərəkatına doğru zəngin bir yol keçmişdi. Ölkədə yetişən milli ruhlu jurnalist, publisist ordusu milli hərəkatın önündə gedərək, onun istiqamətləndiricisi rolunda çıxış edirdi. Odur ki, bu mətbuatın tarixini düzgün, ətraflı, obyektiv öyrənmək dövlətçilik tariximizin öyrənilməsi deməkdir. Bütün bunlar bir daha mətbuatşünaslıq tariximizin tədqiqi və təbliğinə yenidən baxışın zəruriyyətini meydana çıxarır. Onu sistemli öyrənmək, aparılan tədqiqatları, saf-çürük etmək çox vacibdir. Onun ictimai-siyasi mühitdəki yeri və rolunun müasir tələblər baxımından araşdırılması, dəyərləndirilməsi bu gün daha aktual və əhəmiyyətlidir. Məhz bu yolla Azərbaycan xalqının ictimai, siyasi və mədəni inkişa- fının hansı mərhələlərdən keçdiyini aydınlaşdırmaq və sübut etmək olar. Bununla da Azərbaycan mətbuatşünaslığının yaranması, inkişafı, bu günü və sabahı haqqında obyektiv fikir söyləmək olar. Amma bu tədqiqin bu gün də öz ciddi problemləri var. “Mətbuat tarixini araşdıranlar hansı çətinliklərlə üzləşir” adlı “modern.az.” say- tına müsahibəsində (19.07.2014) ədəbiyyatşünas, mətbuatşünas alim, filologiya elmləri doktoru, professor Şamil Vəliyev həmin problemləri çox sərrast şəklidə ifadə etmiş və həlli yollarını göstərmişdi. İstər sovetlərdən əvvəl, istər sovetlərin hakimiyyəti illərində, istərsə də sonrakı müstəqilliyimiz dövründə mətbuat tarixinə dair mövcud ədəbiyyatı dəyərləndirmək üçün onların qələmə alındığı dövrü, mühiti mütləq nəzərə almaqla həmin materialların təsnifatını aparmaq vacibdir: - Sovet hakimiyyəti illərinədək mətbuat tarixi ilə bağlı araşdır- malar; - Sovet hakimiyyəti illərində mətbuat tarixinə dair tədqiqatlar; - Mühacirlərin Azərbaycan mətbuat tarixi haqqında yazdığı materiallar; - Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonrakı dövrdə mət- buat tarixinin yenidən öyrənilməsi; Biz problemə Azərbaycan mətbuat tarixinin araşdırılması kon- tekstindən yanaşsaq, təbii ki, obyektiv, hər cür təhqir və saxtakarlıq- 172 dan uzaq nəticələr hasil ediləcəkdir. Lakin bu mövzuya müraciət et- məkdə başlıca məqsəd mətbuat tarixinə dair mövcud ədəbiyyata istinad edərək Azərbaycan mətbuatşünaslığının təşəkkül və formalaşması prosesini araşdırmaqdır. Bunun üçün konkret vəzifənin icrası nəzərdə tutulmuşdur: - Azərbaycan mətbuat tarixinə dair materiallara nəzər salmaq, təhlil etmək, onları elmi-nəzəri baxımdan dəyərləndirmək; - Tədqiqat materiallarının müasir dövrdə həm KİV-in ənənələ- rinin zənginləşdirilməsinə, həm də çağdaş tədqiqat metodlarının müəyyənləşdirilməsinə təsirini üzə çıxarmaqdır. Təbii ki, bütün bunlara nail olmaq üçün Azərbaycan mətbuatı tarixinə dair son yüz ildə qələmə alınmış araşdırmaların daha səriştəli, daha professionallarını gözdən keçirmək və onlardan dəyərlənmək la- zımdır. Yeri gəlmişkən, bir faktı da qeyd etmək yerinə düşər ki, bu mövzunun işlənmə tarixi və dərəcəsi ilə bağlı problemə dəfələrlə bu və ya digər aspektdən toxunulsa da, müasir tələblər baxımından mət- buat tarixinin təşəkkülü və inkişafı məsələsinin araşdırılması hələ də aktuallığını gözləməkdədir.

ƏDƏBİYYAT

1. Hüseynov Şirməmməd. Milli haqq və ədalət axtarışında. Bakı, “Adiloğlu”, 2004. 2. Azərbaycan mətbuat tarixi antologiyası, I cild. Bakı, “Elm və təhsil”, 2010. 3. Əhmədov Bədirxan. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə, II cild. (Dərslik). Bakı, 2010. 4. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 10 cilddə, I cild. Bakı, ASE-nəşr., 1982. 5. Vəliyev Şamil. “Füyuzat” ədəbi məktəbi. Bakı, “Elm və təhsil”, 2009.

Garanfil Guliyeva

THE GLANCE TO THE AZERBAIJANI PRESS STUDIES

Summary

At the end of XIX and the beginning of XX century the historical experience of Azerbaijani press, last thorny development way caused a great interest and had a great importance in studies of modern independent period. It is necessary to apply to creativity of classics for total representation of historical scenes and for creating of happened fair impression. Azerbaijani emigrants, comparing the scientific and theoretical meetings with modern period, got the creation of the national press. Our 173 centuries of history of press is interesting as well as contradictory. Researches on the basis of ideological principles of Soviet period differ with “objectivity”. And that’s why it is necessary to conduct the objective research of press history and to provide the results of research to public opinion.

Гяранфиль Гулиева

ВЗГЛЯД НА ИЗУЧЕНИЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ПЕЧАТИ

Резюме

Исторический опыт азербайджанской печати, прошедшей тернистый путь развития в конце XIX – начале XX века, вызывает большой интерес и имеет огромное значение в исследованиях современного независимого пе- риода. И для полного представления исторической картины необходимо об- ратиться к творчеству классиков для создания объективного впечатления про- исходящего. Азербайджанские эмигранты, сопоставляя научно-теоретические труды с современным периодом, добились создания национальной печати. Наша вековая история печати является как интересной, так и противоречивой. Исследования, основанные на идеологических принципах советского периода, не отличаются объективностью. И поэтому необходимо провести объективное исследование истории печати и представить результаты исследования об- щественному мнению.

174 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Qəndab ƏLİYEVA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

MİRZƏ İBRAHİMOVUN HEKAYƏLƏRİNDƏ DÖVRÜN İCTİMAİ-SİYASİ GERÇƏKLİYİ

Açar sözlər: Mirzə İbrahimov, XX əsr Azərbaycan nəsri, nəsr təhkiyəsi, 30- cu illərdə Key words: Mirza Ibrahimov, Azerbaijani prose of XX century, prose narration, in 30 years Ключевые слова: Мирза Ибрагимов, азербайджанская проза 20-го века, прозаическое повествование, в 30-х годах

XX əsr Azərbaycan nəsrinin tanınmış simalarından biri M.İbra- himovun hekayələri, povest və romanları nəsrimizin inkişafında yeni mərhələ kimi səciyyələnir. M.İbrahimov Naxçıvan MTS-nin siyasi şöbəsinin qəzet redaktoru vəzifəsində işləyərkən (1933) xalqımızın həyatında çətin sınaq dövrü idi. Bu zaman ölkədə kollektiv təsər- rüfatlar yaradılır, əhali xüsusi mülkiyyətdən məhrum olur və buna görə də ölkədə ictimai ziddiyyətlər getdikcə kəskinləşirdi. Yeni cə- miyyətə, onun ideoloji əsaslarına qarşı çıxan qüvvələrlə yanaşı, bu böyük masştablı quruculuq işlərinə qoşulan yeniyetmələr, gənclər də varlığını ortaya qoyurdu. M.İbrahimov 30-cu illərin əvvəllərində yaz- dığı hekayələri ilə sosializm quruculuğunun nailiyyətlərini önə çəkir, dövrün yeni qəhrəmanlarını bədii ədəbiyyata gətirirdi. Çox keçmədən yazıçı müasirliyi, yeniliyi vaxtında görən, onu ustalıqla nəsr təhkiyəsinə gətirən bir sənətkar kimi tanındı. 30-cu illərdə Y.V.Çəmənzəminli A.Şaiq, C.Məmmədquluzadə, Ə.Ələkbər- zadə, M.Hüseyn, M.İbrahimov və başqaları ilə bir ədəbi cəbhədə dayanaraq bədii irsimizin yeni mərhələsinin yaranmasına öz töhfəsini verdi. Yazıçı ilk hekayəsini – “Həyat üçün” əsərini cəmi 18 yaşı olarkən qələmə almışdı. Hələ neft mədənlərində işləyərkən əmək adamları ilə söhbətlər aparır, onların xatirələrini diqqətlə dinləyirdi.

175 Sonrakı nəsr yaradıcılığında, xüsusən ilk hekayələrində bu zəngin təəssüratdan kifayət qədər istifadə etməyə çalışmışdır: “Belə bir mü- hitdə böyümüş, tərbiyələnmiş gənc vətəndaş bir yazıçı kimi əlinə qələm alanda, təbiidir ki, nə şöhrətli Bakı fəhlələrini, nə də gözü ilə odlar görmüş kəndliləri, onların azadlıq uğrunda tarixi xidmətlərini nə Təbriz mücahidlərini, fədailərini, nə də Evə kəndinin yetimlərini – güləbətinləri unuda bilməzdi. Bu mühitin və tərbiyənin nəticəsi idi ki, Mirzə bədii yaradıcılığa da bir fəhlə-kəndli ziyalısı kimi başladı” [1, s.96]. İlk hekayələrindən görünür ki, M.İbrahimov Azərbaycan bədii nəsrinin – M.F.Axundzadə, Ə.Gorani, Ə.Haqverdiyev, A.Şaiq, C.Məmmədquluzadə kimi böyük sənətkarların varisidir, onun ən yaxşı ənənələrini davam etdirir. 30-cu illərin əvvəllərində fəhlə ədəbiyyat dərnəyində fəaliyyət göstərərkən, o, ictimai ziddiyyətlərin getdikcə kəskinləşdiyini, cəmiyyətin əks qütblərə parçalanmasını görür və bədii nəsrində bunları əks etdirməyə cəhd göstərirdi. Yazıçı dərk edirdi ki, yeni sosializm gerçəkliyi təkcə ictimai hadisə deyil, həm də fərdlərin duyğu və düşüncəsinə, gündəlik fəaliy- yətinə, bir qədər dərinə getsək, hətta ailə münasibətlərinə də ciddi təsir göstərən amildir. Buna görə də yazıçı ictimai həyatın xırda modeli olan ailə münasibətlərini hekayələrinə gətirir, çox mürəkkəb ictimai- tarixi şəraitdə ailə kultunun deformasiyasını bədii nəsrin imkanları daxilində ictimaiyyətin diqqətinə təqdim edirdi. “Etibar” hekayəsində bu məsələ daha konkret şəkildə ortaya qoyulmuşdu. Əsərdə ər-arvad arasında ailə münasibətləri diqqət mərkəzinə gətirilirdi. Sovet cəmiy- yətində yeni ailə idealını göstərmək istəyən yazıçı ailə münasibətləri ilə ictimai həyat gerçəkliklərini vəhdətdə götürərək, yeni dövrün reallıqlarını ədəbiyyata gətirirdi. Bütün dövrlərdə ədəbiyyat xalqın yanında olub, onun ictimai mənafelərinə xidmət edib. 20-30-cu illərdə sovet cəmiyyətində kəskin sinfi toqquşmalar, ictimai mübarizələr və inqilablar, üsyanlar döv- ründə də bu həqiqət bir daha aydın oldu. Sənət və ədəbiyyat yenə də öz əzəli və ədəbi ideallarına sadiq qalmışdı. M.İbrahimovun həmin illərdəki hekayələri ancaq yazıçı idealını, arzularını, bədii təxəyyülünü əks etdirmirdi, həm də həyatın, insanların gündəlik fəaliyyətinin ədə- biyyatdakı əksi kimi özünü göstərirdi. Ölkədə baş verən hadisələri diqqətlə izləyən M.İbrahimov fəhlə həyatından yazan yazıçıları diq- qətlə oxuyur, daha çox M.Qorkinin yaradıcılığından faydalanmağa çalışırdı. Yazıçının həmin illərdəki fəaliyyətini tənqidçi, ədəbiyyat- şünas M.C.Paşayev belə qiymətləndirirdi: “Mirzə həmin illərdə bir- 176 birinin ardınca müasir ictimai mübarizələri, döyüş səhnələrini, yeni insanları təsvir edən, yalnız teması, ictimai məzmunu ilə yox, həm də bir qızğın ehtiras, təbii, siyasi publisist pafosu ilə, gənclik qüdrəti ilə seçilən, diqqəti cəlb edən bədii əsərlər-dram povest, roman, hekayələr, elmi monoqrafik tədqiqat yaratdı” [2, s. 98]. M.İbrahimovun həyatı enişli-yoxuşlu, uşaqlıq illəri məhrumiy- yətlə dolu olsa da, parlaq bir ömür yolu keçib, həmişə yüksək dövlət vəzifələrində işləyib. Xüsusən mətbuat, elm, maarif sahələri ilə daim təmasda olub. Bu ona imkan verib ki, müxtəlif təbəqələrlə əlaqə saxlasın, xalqın həyat və məişətini dərindən öyrənsin. Bu zəngin həyat təcrübəsi ona sonrakı bədii və elmi fəaliyyətində dərin iz buraxıb, imkan düşəndə həyat həqiqətlərini bədii həqiqətə çevirməyə çalışıb. Bütün bunlar xırda həcmli hekayələrindən başlayaraq irihəcmli povest və romanlarında onun bələdçisi olub, ömür yoluna, bədii yaradıcılığı- na öz təsirini göstərib. M.İbrahimov bədii yaradıcılığa 30-cu illərin əvvəllərindən baş- layıb. Adətən kiçik lirik şeirlər, publisist məqalələr və hekayələr yazaraq qısa bir müddətdə öz imzasını tanıdıb. Bu illər doğrudan da ədəbiyyat və mədəniyyətimizin sınaq mərhələsi kimi yadda qalıb. Yazıçının hekayələrində həyatın özündən, insanların gündəlik qayğı- larından irəli gələn coşğunluğu, yaşayıb-yaratmaq əzmini xüsusi qeyd etməyə dəyər. Bir qədər yaşlı nəslin Ə.Haqverdiyev, C.Məmməd- quluzadə, A.Şaiq, H.Cavid, Y.V.Çəmənzəminli kimi nümayəndələri 20-30-cu illərdəki yeni quruculuq illərinə, sovet fəaliyyətinin gələ- cəyinə bir qədər şübhə ilə yanaşanlar, “bəlkə də qaytardılar” dilem- ması qarşısında qalanlar az olmasa da, cavan nəslin nümayəndələ- rindən – S.Rüstəm, M.İbrahimov, S.Vurğun, R.Rza, M.Hüseyn, M.Müşfiq, M.Rahim, Ə.Ələkbərzadə və başqalarında proletar cəmiy- yətinin gələcəyinə inam güclü idi. Buna görə də cavan nəslin nümayəndələrinin yaradıcılığında coşqunluq, sosializm quruculuğunun məsuliyyəti ön plana keçmişdi. Ancaq bu, o demək deyil ki, həmin sənətkarların yaradıcılığı bütün- lükdə yeni quruluşun tərənnümünə həsr olunmuşdu. Əslində isə milli təfəkkürlə, xalqımızın gündəlik həyat və məişəti ilə bağlı olan gənc şair və yazıçılarımız yaranmış şəraitdə dövrün ziddiyyətlərini, siyasi gərginliyini öz əsərlərinə gətirməyə çalışırdılar. Belə yazıçılardan biri də M.İbrahimov idi. Dövrün, zamanın, ictimai quruluşun tələblərini yaxşı dərk etməsi və bütün bunları bədii yaradıcılığında əks etdirməsi ilə bağlı idi ki, o, sosialist realizmi yaradıcılıq metodunun estetik çərçivələri sərhədində öz yaradıcılıq yolunu müəyyənləşdirdi, nəsrimi- 177 zin məzmun və sənətkarlıq baxımından zənginləşdirilməsinə xidmət etdi: ”30-cu illər sovet ədəbiyyatının “start” mərhələsi idi. Bəlkə də bu “startda” Mirzə İbrahimov fəal iştirak etdiyi üçün və “baryerləri” müvəffəqiyyətlə fəth etdiyi üçün yadımda daha yaxşı qalmışdır. O biri tərəfdən, 30-cu illər yazıçının özü üçün də əlamətdar illər idi. Bu illər onun bir kommunist, bir sovet vətəndaşı və bir yazıçı kimi özünü tam mənası ilə dərk etməsində həlledici rol oynamışdır” [3, s. 12]. M.İbrahimov Azərbaycan nəsrinin, dramaturgiyasının, tənqid və ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərib. Gör- kəmli ictimai xadim kimi respublikamızda humanitar elm sahələrinin yaranmasında və formalaşmasında mühüm rol oynayıb. Bir neçə dəfə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri olan yazıçı ədəbi prosesin nizamlanmasında, sağlam əsaslar üzərində qurulmasında yaxından iştirak edib, qurultay və müxtəlif yığıncaqlarda sakit, təmkinli, ancaq kifayət qədər elmi və səlis çıxışları ilə yadda qalıb. Bədii yaradıcılıqda realist mövqedə dayanan M.İbrahimov elmi irsində də realizm yaradıcılıq metodunun prinsiplərini müdafiə edib, böyük ədibimiz C.Məmmədquluzadənin həyat və yaradıcılığına həsr etdiyi “Böyük demokrat” əsərində milli realizmin tipologiyasını konkret bir sənətkarın yaradıcılığı əsasında müəyyənləşdirməyə nail olub. Onun ictimai fəaliyyəti ilə bədii və elmi yaradıcılığı bir-birini tamamlayır. Bu müxtəlif sahələrdəki fəaliyyətinin təkcə biri onun elm və mədəniyyət tariximizdəki mövqeyini müəyyənləşdirməkdə kifayət edir, ilk hekayələrinin məzmun və sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin yük- səlməsinə təsir göstərirdi. Yoxsul bir ailədə dünyaya gələn M.İbrahimov çalışqanlığı, iste- dadı və zəhməti hesabına həyatda, elmdə, ədəbiyyatda yüksək mövqe qazanıb. M.İbrahimovun bədii yaradıcılığında “Bizim adamlar” sər- lövhəsi altında toplanan hekayələri mühüm yer tutur. Silsiləyə yazı- çının “Heykəl”, “Qardaşlıq”, “İşıqlı kənd” kimi hekayələri toplanıb. Hekayənin qəhrəmanları sıravi sovet vətəndaşlarıdır. “Heykəl” əsəri- nin qəhrəmanı Nikitin Sibirdə dünyaya gəlib, cəsur, mərd bir əsgər kimi tanınır. O, Böyük Vətən müharibəsində Moskva ətrafında gedən döyüşlərdə yaxından iştirak edir. Lakin o, bu döyüşlərdə daha çox dostlarına – Suassenko və Aslana güvənir, ən ağır döyüşlərdə bir yer- də olurlar. Yazıçı öz qəhrəmanlarını təkcə döyüş meydanlarında deyil, gündəlik həyatda da sınaqdan çıxarır, onların duyğu və düşüncələrini, insani keyfiyyətlərini göstərməyə nail olur. Müxtəlif insan xarakterinə malik olan bu qəhrəmanları vətən sevgisi, torpaqlarımızı faşist işğalçılarından təmizləmək istəyi birləş- 178 dirir. Hekayənin finalı belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, ictimai ideal, vətən, xalq sevgisi güclü olan insanlar yenilməz, məğlubedilməzdir. Hekayənin əsasında, süjet xəttindəki hadisələrdə o vaxt ədəbiyyatımızda mühüm yer tutan dostluq, beynəlmiləlçilik ide- yaları əsas yer tutur. Müəllifin “Qardaşlar” hekayəsi də dostluq və beynəlmiləlçilik ideyalarına xidmət edən bədii sənət nümunəsidir. Yazıçının müxtəlif dövrlərdə yazdığı hekayələrində publisistik başlanğıc, mühakimə və bədiilik birləşir. Ancaq onun 30-cu illərdə yazdığı ilk hekayələrinin dili yığcam olsa da, söz və ifadələrin aydın və səlis çıxması üçün elə bədii texnologiyalardan istifadə edir ki, dialoqlar və yazıçı təhkiyəsi canlılığını, təbiiliyini bir qədər də olsa itirir. Bu iki hekayədə hadisələrin axarı və kompozisiyası bir-birinə çox bənzəyir. Ancaq yazıçının istifadə etdiyi bədii maneralar və süjet yığcamlığı onun nəsr təfəkkürünün genişliyindən xəbər verirdi. Növ- bəti “İşıqlı kənd” hekayəsində yazıçı bu mövzu və mətləb oxşarlı- ğından uzaqlaşmağa nail oldu və “İşıqlı kənd” hekayəsində sübut etdi ki, o, istənilən mövzuda dəyərli hekayələr yazmağa qadirdir. Hekayə- də yeni Azərbaycan kəndinin müasir həyatı təhkiyəyə gətirilib. Əsərin adı da rəmzi məna daşıyır. “İşıqlı” sözü təkcə kənddəki elektrik lam- palarına işarə deyil, eyni zamanda kənddəki insanların fikir və düşün- cələri, həyata, cəmiyyətə münasibətləri işıqlıdır. Hekayənin qəhrə- manları təkcə kənddə yol və su kanalları çəkməklə, elektrik dirəkləri basdırmaqla məşğul olmur. Onlar həm də yeni mənəviyyat gətirirlər. Əsas qəhrəmanlar olan Surxay, Nazlı və başqaları kənddə yeniliyi, müasir insanları təmsil edirlər. Təəssüf ki, bu kənddə ancaq işıqlı adamlar yaşamır, yeniliyi, quruculuq işlərinə mane olmaq istəyənlər, insanları qurub-yaratmaq həvəsindən uzaqlaşdırmağa çalışanlar da az deyil. Bu qüvvələr o qədər çox olmasalar da, hər halda yeniliyə ciddi müqavimət göstərir, insanları quruculuq işlərindən yayındırmağa çalı- şırlar. İkinci Dünya müharibəsi, xüsusən 1946-cı ildə müttəfiq dövlət- lərin (ABŞ, Rusiya, İngiltərə) qoşunlarının İrana daxil olması Mirzə İbrahimovun da bədii nəsrinə öz təsirini görsətmişdi. Ordunun ölkəyə daxil olması İranda ictimai qüvvələrin fəallaşmasına və ciddi ziddiy- yətlərin yaranmasına səbəb olmuşdu. Ən əhəmiyyətlisi budur ki, İran- da azərbaycanlıların müstəqil yaşamaq, milli istiqlaliyyət əldə etmək imkanı yaranmışdı. Rza şahın yaratdığı və uzun illər formalaşdırdığı şovinist fars rejimi dağılmaq təhlükəsi qarşısında qalmışdı. Uzun illər milli mətbuatı olmayan xalq yaranmış tarixi şəraitdən istifadə edərək 179 Təbrizdə ana dilində “Vətən yolunda” adlı qəzetin nəsrinə imkan tapmışdı. Qəzetin redaktoru və onun ideya istiqamətini müəyyən- ləşdirən M.İbrahimov öz ətrafına milli ruhlu ziyalıları toplayaraq istiqlal mübarizələrinin önündə dayanmışdı. Yenə onun yaxından kö- məyi nəticəsində Cənubi Azərbaycanda “Şairlər məclisi” təşkil olun- muşdu. Məclis 1945-ci ilin dekabrına qədər, yəni Milli Hökumət ya- ranana qədər öz fəaliyyətini davam etdirdi. Milli Hökumətin hakimiy- yəti dövründə isə Cənubi Azərbaycanda “Yazıçılar və şairlər cəmiy- yəti” fəaliyyətə başladı. Bütün bunlar Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında yeni mərhələ- lərin başlanğıcını qoydu, bədii yaradıcılıqda milli təfəkkür, azadlıq ideyaları önə çıxdı. M.İbrahimovun “Cənub hekayələri” belə bir dövrdə yazılmışdı. Çox keçmədən qəzetdə yeni şair və yazıçıların da imzaları görünməyə başladı. “Vətən yolunda” sükut buzunu qırmışdı, ana dilində yazanlar üçün fəaliyyət meydanı açılmışdı. Etiraf etmək lazımdır ki, qırxıncı illərdə Cənubi Azərbaycanda şahlıq üsul-idarə- sinə qarşı gedən mübarizənin yetirməsi olan demokratik ədəbiyyatın yetişməsində Mirzə İbrahimovun əsasını qoyduğu bu mətbuat orqanı- nın mühüm əhəmiyyəti oldu. Eyni zamanda yazıçının uşaqlıq və gənc- lik illərində apardığı müşahidələr yaradıcılığı boyu hekayə və povest- lərində ayrı-ayrı süjet və obrazlarda bu və ya digər dərəcədə təzahür etmişdir.

ƏDƏBİYYAT

1. Cəfərov M.C. Əməlpərvər ədib. “Azərbaycan” jurnalı, №10, 1971. 2. Mir Cəlal. Ədibin şərəfli yolu. “Azərbaycan” jurnalı, №10, 1971. 3. İbrahimov M. İstedad və əmək. “Azərbaycan” jurnalı, Bakı, № 7, 1974. 4. Mirzə İbrahimov müasirlərinin xatirələrində. Bakı, “Elm”, 2008. 5. Əhmədov B. XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı: mərhələlər, istiqamətlər, problemlər. Bakı, “Elm və təhsil”, 2015.

Gandab Aliyeva

PUBLIC-POLITICAL REALITY OF THAT TIME IN MIRZA IBRAHIMOV’S STORIES

Summary

M.Ibrahimov’s first stories show that he was a heir of prominent writers of the Azerbaijan prose art like M.F.Akhundzade, A.Gorani, A.Hagverdiyev, A.Shaiq, J.Mammadguluzade and continued the best traditions of the prose art. In the

180 beginning of 30s, while he was an active member of a “labor literature workshop”, he witnessed the growing tension in the public contradictions, decomposition of the society into opposite polar and tried to express them in the prose art. In this article M.Ibrahimov’s stories are involved in study in the context of public environment.

Гяндаб Алиева

СОЦИАЛЬНО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ РЕАЛЬНОСТЬ В РАССКАЗАХ МИРЗА ИБРАГИМОВА

Резюме

М.Ибрагимов является продолжателем лучших традиций прозаического наследия известных азербайджанских писателей М.Ф.Ахундова, А. Горани, А.Хагвердиева, А.Шаига, Дж.Мамедкулизаде. Ещё в начале 30-х годов будучи активным членом литературного кружка рабочей молодёжи, он подмечал растущую напряжённость противоречий в обществе, полярное расслоение общества по социальным признакам и пытался выразить это в рассказах. В статье рассказы М.Ибрагимова исследованы в контексте общественной среды.

181 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Müşfiq BORÇALI Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

Aşıq Hüseyn Saraclının 100 illik yubileyinə

AŞIQ HÜSEYN SARACLININ POEZİYA YARADICILIĞI

Açar sözlər: aşıq sənəti, dastan, ədəbi məcmuə, mətbuat, ustad Key words: ashug art, saga, literary journal, press, master Ключевые слова: ашугское творчество, дастан, литературный сборник, пресса, устад

XX əsr Azərbaycan aşıq sənətinin ən məşhur nümayəndələrin- dən biri, hazırda 100 illik yubileyinə hazırlaşdığımız görkəmli saz-söz ustadı Aşıq Hüseyn Saraclıdır. O, 1916-cı ildə qədim Borçalı maha- lının Bolulus (indiki Bolnisi) rayonundakı Saraclı kəndində tanınmış el ağsaqqalı Qurban ağanın (Qurban ağanı 1931-ci ildə – o vaxtkı «Stalin Troyka»sı tərəfindən güllələyiblər…) ocağında dünyaya göz açmış, hələ kiçik yaşlarından saz-söz sənətinə meyil göstərmiş, əvvəl- cə Saraclı Aşıq İsmayılın şagirdi olmuş, sonra isə Borçalının azman sənətkarlarından olan Aşıq Quşçu İbrahimin, Saraclı şair Hüseynin və Faxralı şair Nəbinin yanında kamilləşmiş, Şair Ağacandan, Qul Allah- quludan, Aşıq Bayramdan və Borçalının başqa şair və aşıqlarından mükəmməl dərs almışdır 1, s. 58-65. Elə o vaxtdan da el-el, oymaq- oymaq gəzmiş, Borçalıda, Göyçə mahalında, Dəmirqapı Dərbənddə, Bakıda, Naxçıvanda, Şirvanda, Muğanda, Qarabağda, Azərbaycanın daha bir sıra rayonlarında, Qırğızıstanda, Özbəkistanda, Türkmə- nistanda ağır məclislər yola salmışdır 2, s. 25-32. Özünün hələ sağlı- ğındaykən dediyi kimi, hər dəfə də məclis əhli ilə üz-üzə gələndə mənən cavanlaşmışdır. Həmişə də 11 telli sazını sinəsinə sıxıb, «Aşıq el anasıdı, gərək həmişə elin içində olsun», – söyləmişdir 3, s. 12.

182 Ustad Aşıq Hüseyn Saraclının on dörd yetirməsi olub. Onlardan Əhməd Sadaxlı, Məhəmməd Sadaxlı, Nurəddin Qasımlı, Sədi Ulaşlı, Aşıq Murad və b. el içində xüsusilə sayılıb-seçilən aşıqlardandır. Allah Aşıq Hüseyn Saraclıya altı övlad vermişdi: üç oğlan – İsfən- diyar, Abbas, Əli; üç qız – Şəhriyar, Zərnigar, Mehriban… Amma Ustad 14 yetirməsinin heç birini doğma övladlarından ayırmayıb… Aşıq Hüseyn Saraclı, sözün əsl mənasında, yaradıcı aşıq- sənətkar idi. O, təkcə gözəl saz çalıb-oxuması, nəğmələr, şeirlər qoşması ilə deyil, həm də yeni saz havaları və dastanlar yaratmaqda, eləcə də həmin havaları ifa etməkdə, dastan danışmaqda da Azərbay- can aşıq sənətində əvəzsiz idi. Aşıq Hüseyn Saraclı «Qızıl dastan», «Kərəm Burcoğlu» dastanlarını, «Bağdad dübeyti», «Qürbəti- Kərəm» və s. saz havalarını yaradıb 4. «Koroğlu» dastanının «Zər- nişan xanımın Çənlibelə gətirilməsi» və «Bolu bəy və qoç Kor- oğlu» qolları ilk dəfə məhz onun söyləməsində qələmə alınıb. Görkəmli xalq şairi B.Vahabzadə yazır: «Bir neçə dəfə Aşıq Hüseyn Saraclının söylədiyi dastanları dinləmişəm. Xüsusən Aşıq Ələsgərin Gəncə səfərini ustad aşıq elə bədii və obrazlı danışır ki, və- ziyyət teatr tamaşası kimi gözümüzün qarşısında canlanır. Elə bil gözəl bir operaya baxırsan. Bu operanın rejissoru da o özüdür, dirijoru da, ifaçısı da, müşayiət edəni də. Eyni zamanda o, həm libretto müəl- lifidir, həm də bəstəkar... Məsələnin əsl tərəfi aşığın danışığındakı deyim tərzindəki təbiilik və səmimilik, şirinlik və gözəllikdir. Onun di- lindəki «Bizi borana qırdırma», «A çıran keçsin», «Ağzı qırqovullu gəlmisən», «Yel vurub yengələr oynayır», «Ağzımı boza vermə» kimi xalq deyimləri təbii olduğu qədər obrazlı, obrazlı olduğu üçün də də- qiqdir, təsirlidir» 5, s. 75. Bu «Gəlimli-gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya»ya qədəm qoyan gündən şifahi xalq ədəbiyyatımızın söz xəzinəsinə öz töhfəsini bəxş edən A.H.Saraclı yüzlərlə şeir, qoşma, təcnis, gəraylı, müxəm- məs, dodaqdəyməz, qıfılbənd və onlarla dastanın müəllifidir. Onun ilkin tədqiqatçılarından olan Süleyman Əfəndi sənətkarın 60 illik yubiley təntənələrində ona Gürcüstanın Əməkdar mədəniyyət işçisi fəxri adı veriləndə, nəinki onun haqqında bədii-sənədli kinofilmə ssenari yazıb Gürcüstan televiziyasının mavi ekranında aşığa şöhrət qazandırmış, həmçinin ustad aşığın hələ sağlığındaykən külliyyatını toplayıb ədəbiyyatşünas-alim, şair Ə.Saraclının redaktorluğu ilə «Ya- zıçı» nəşriyyatına təqdim etmişdir. Şeirlərindən nümunələr «Çeşmə» (1980), «Dan ulduzu» (1987, 1989, 1990), «Ağır elli Borçalı» (Bakı, 1990; Ərzurum, 1996), «Aşıq Pəri məclisi. Aşıqlar. El şairləri» (Bakı, 183 1991) ədəbi məcmuələrində, «Azərbaycan» jurnalında və bir sıra dövri mətbuat orqanlarında, xüsusilə də «Cürcüstan» və «Bolnisi» qəzetlərində işıq üzü görmüş, «Mən», «Sazım», «Xalqımızın», «Ol- maz-olmaz», «Gözəldir» və s. kimi şeirləri neçə-neçə illərdən bəri dillər əzbəri olan ustad sənətkarımız Aşıq Hüseyn Saraclının ilk kitabı – «Şeirlər, söyləmələr» nəhayət ki, yalnız ölümündən beş il sonra, 1992-ci ildə oxucuların ixtiyarına verilmişdir. Ustad sənətkar təkcə klassik aşıq poeziyasının ifaçısı deyildi, o, həm də bir çox gözəl, oynaq, axıcı, təsirli qoşmalar, gəraylılar, mü- xəmməslər müəllifi idi. O, bu zirvəyə heç də asanlıqla nail olmadığını, bu zirvəyə qalxan yolların, xüsusilə də sənət yollarının çətin, mürək- kəbliyini öz şeirlərində dönə-dönə vurğulayır:

Aman lələ, tanıyıram yolları, Bu yol mənə ərən yolu, ər yolu. Biri xeyrə, biri şərə çağırar, Allah yolu, iblis yolu, şər yolu 6, s. 16.

Bu, eləcə də «Dünyada», «Görmüşəm», «Gərək», «Sayır» və s. şeirləri Aşıq Hüseyn Saraclının sözün əsl mənasında layiqli sənətkar – saz-söz ustası olmasını sübut edir. Şair-aşığın xalq ruhlu bu qoşma- larında, gəraylılarında, müxəmməslərində saza, sözə hörmət, el-obaya, insanlara məhəbbət, yurd sevgisi, vətənpərvərlik və dostluq duyğuları həvəslə tərənnüm olunur.

Qan-qan deməz, can-can deyər, dosta verər canını, Dodağımda çiçək açıb, dilimdədi Borçalı. Min illərdi ürəyimdə yaşadıram saz kimi, Barmağımda, mizrabımda, telimdədi Borçalı 7, s. 18.

– deyən ustad doğma Borçalımızın dünənini, bu gününü, sevincini, kədərini, ağrı və acılarını, burada yaşayan yurddaşlarımızın, vətən- pərvər soydaşlarımızın tarixi qəhrəmanlıqlarını böyük bir poetik usta- lıqla qələmə alır, sanki bir rəssam fırçası ilə Borçalımızın əsrarəngiz gözəlliklərinin rəsmini çəkir: Klassik aşıq poeziyasında olduğu kimi, aşıq Hüseyn Saraclıda da sevgi, məhəbbət motivləri güclüdür. Məhəbbətsiz həyatın boş və mənasız olduğunu başa düşən sənətkar həmişə öz dinləyicilərini sevgi, məhəbbət yolunda hər cür əzab-əziyyətə qatlaşmağa çağırardı. Onun «Gəlmədin» müxəmməsində, eləcə də «Yenə», «Gələrəm», «Gəlmə-

184 din» və s. kimi qoşmalarında daim insanı ucaldan məhəbbət duyğuları aydın görünür:

“Məhəbbət dərdimə dərman diləsə, Məcnun tək dağları gəzərəm yenə” 6, s. 19.

Aşıq Hüseyn Saraclının «Olmaz-olmaz» sərlövhəli şeiri neçə illərdir ki, Borçalı gənclərinin təlim-tərbiyəsinə əhəmiyyətli dərəcədə böyük təsir göstərir:

Halal tut mayanı həmişə, oğul, Haramlıqla dövlət-mal ola bilməz. Əyri gözlə baxsan özgə şanına, Boş qalar pətəyin, bal olmaz-olmaz 7, s. 20.

Tədqiqatçı K.Nəbiyevin qeyd etdiyi kimi, Hüseyn Saraclı sənə- tində bir sufilik yönümü də var. Axı hələ XIII əsrdə yaşamış sufi şair M.C.Rumi, onun davamçılarından Y.İmrə, Nəsimi insanların ruhunu, əməlini hər cür çətinliklərdən təmizləməyin və onların haqqa, ilahiyə yaxınlaşmasının bir yolunu da musiqidə və onun təranələri altında qəzəl və qəsidələrin oxunmasında görürdü. Təsadüfi deyildir ki, XVI- XVIII yüzillərdə sufilərin mövləviyyə qolundan faydalanan bir çox sənətkar aşıqlar incidilsələr də, sufi aşıq kimi tanınmış, böyük ad-san qazanmışdılar. Aşıq Hüseyn Saraclı da məhz belə yolun yolçularından idi. O, «Dünyada» qoşmasında deyir:

Yemək dostu bil ki, nanı itirər, Şöhrət dostu başa qaxınc gətirər. Ürək dostu mətləbini bitirər, Dar günündə verər canı dünyada 7, s. 22.

Aşıq Hüseyn Saraclı ömrü boyu sağlam ünsiyyətli, dəyanətli, etibarlı dost harayında idi. O, hər yetənə dost deməzdi. Dostluğu çox müqəddəs saydığından dostu seçərkən, onu taparkən insanları ağıllı və tədbirli olmağa çağırırdı:

Ürək dostu tək-tək olar dünyada, Yaxşı dostu seçən hanı dünyada. Yaxşı dostun ürəyimdə yeri var, Bekar dostun nə çox sanı dünyada 7, s. 22.

185 Bütün ilhamını xalqdan alan mərhum sənətkar Aşıq Hüseyn Sa- raclı adamın gözündə bir folklorçu aşıq kimi də canlanır. Onun yaz- dığı gəraylıların («Qocalığım», «Dədə Şəmkir», «Bulaq», «Elə ge- dər» və s.) ruhunda xalq yaradıcılığı gözəl duyulur. Sadə və oynaq dildə yazdığı «Dağlarda» adlı gəraylısında xalqın dağ-aran köçü, yaylaq ovqatı, el məclisləri çox gözəl göstərilib:

Köç eyləyər yenə aran, Haray qopar bu dağlarda. Neçə məclis, neçə külfət Çadırlanar bu dağlarda. Kəkliklər ötər yazınan, Bülbül ötər avazınan, Saraclı da öz sazıynan Qanadlanar bu dağlarda 7, s. 23.

Hüseyn Saraclının yaradıcılığında aşıq poeziyasının çox maraqlı və geniş yayılmış qollarından olan deyişmə də diqqəti cəlb edir. Onun Aşıq Şəmşirlə, türk aşığı, ladiqarstanlı İslamla, istanbullu Qul Mehdi ilə, kəlbəcərli Dəmirçi Abbasla, həmyerliləri Ə.Saraclı və N.Saraclı ilə deyişmələri aşığın bir ustad kimi bacarığını, istedadını, dünyagörü- şünü və biliyini tamam-kamal aşkar edir. Aşıq Hüseyn Saraclı deyişmələrində qıfılbənd, bağlama, ustad- namə, dodaqdəyməz, hərbə-zorba kimi çeşidli şeir növlərini ustalıqla işləmiş və deyişmə zamanı üstünlüyünü heç vaxt əldən verməmişdir. Bəli, «Ustad kürəsi»ndə bişmiş Aşıq Hüseyn Saraclının kitabında özünə yer tapmış dörd qaravəlli də («Keçəlnən kosa», «Dəvə, tülkü, bir də keçi», «Təhnə də qalaylanarmı?» və «Fil sağaltmaq»), deyiş- mələri kimi, bir-birindən maraqlı və düşündürücüdür [8]. Kitabı vərəqlədikcə bir daha aydın olur ki, yuxarıda artıq qeyd etdiyimiz kimi, A.H.Saraclı aşıq yaradıcılığında geniş yayılmış dastan janrına da həmişə böyük maraq göstərmişdir. O, yaxşı bilirdi ki, toy, nişan məclislərində, ağır el yığnaqlarında xalqın bədii zövqünü ox- şamaq, onun tarixi qəhrəmanlarından, ulu keçmişindən söhbət açmaq üçün dastan söyləmək daha uğurlu yoldur. Buna görə də H.Saraclı qə- dimdən bəri olan qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarımızı – «Əsli və Kərəm», «Koroğlu», «Yusif və Züleyxa», «Qaçaq Nəbi» və s.-ni də- rindən mənimsəmiş, onların mahir ifaçısına çevrilmişdi. Tədqiqatçı K.Nəbiyevin qeyd etdiyi kimi, dastan danışmaqda, məclis aparmaqda Aşıq Hüseyn Saraclı bənzərsiz sənətkar idi. O, elə güclü sənətkar idi ki, bildiyi dastanları heç vaxt olduğu kimi da- 186 nışmazdı. Həmişə dastanın dilini şirinləşdirməyə çalışar, hətta yeri gələndə bəzən ona gözəl əlavələr də edərdi. Biz onun «Əsli-Kərəm» dastanına dəfələrlə qulaq asmışıq. O, dastanda Kərəm yanğısından da- nışarkən əlavə edərdi ki: Deməzsənmi bir gün Kərəmə deyirlər, sən haqq aşığısan, elə oxu ki, göydə gedən durna sənin ahından dayansın və qanadından bir lələk salsın. Kərəm götürüb elə qəmli və yanıqlı hava oxuyur ki, o saat durna dayanır və onun qanadından bir lələk düşür. Aşıq Hüseyn Saraclı «Koroğlu», «Qaçaq Nəbi» və başqa dastan- ları danışanda da uyarlı əlavələr edərdi. Bax, Aşıq Hüseyn Saraclı belə yaradıcı sənətkar idi. O, nəinki özünəqədərki dastanların mahir ifaçısı idi, həm də dastan yazan sənətkar idi. Bunu ustadın kitabında özünə yer tapmış dastan və əhvalatlar da («Zərnişan xanımın Çənlibelə gətirilməsi», «Gürcü qızınnan Qaçaq Kərəm», «Aşıq Şenniyin Bor- çalı səfəri», «Mehdi bəyin dastanı», «Cahangirnən Mələksima das- tanı», «Şair Ağacanın Ərzurum səfəri», «Aşıq Ələsgərin səfəri», «Aşıq Ələhvərnən şəyirdi Aşıq Qara əhvalatı») sübut edir. Onu da əlavə edək ki, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı demişkən, dastan danışmaq, məclis aparmaq Aşıq Hüseyn Saraclının boyuna biçilmişdi...... 1985-ci ilin yaz günlərinin birində Bağdaddan Aşıq Hüseyn Saraclıya xurma göndərirlər. Xurmanın içindən iki qulac uzunluğunda qadın saçı çıxır. Aşıq Hüseyn Saraclı xurmanı götürüb sevimli eloğ- lusu Nizami Saraclının yanına gətirir. Zaman-zaman Təbriz həsrətində qovrulan N.Saraclının qəlbini od götürür. Dərdini, hicranını Araz, Güney nisgilinə qatıb, üzünü Aşıq Hüseyn Saraclıya tutur, «Bağdad- dan gələn sovqat» (Dedim, dedi) sərlövhəli şeirini söyləyir. Sonralar «Qələbə bayrağı» qəzetində çap olunmuş həmin şeirdə oxuyuruq:

Dedim: Aç boxçanı ay ustad görək, Nə sovqat göndərib o Bağdad qızı? Dedi: Öz saçını büküb xurmaya Bir damət göndərib o Bağdad qızı! Dedim: Ölçdüm saçı, iki qulacdı, Dedi: On iki min dərdə əlacdı. Dedim: Hüseyn əmi, bu necə saçdı, – Bir sərvət göndərib o Bağdad qızı! 7, s. 30

N.Saraclı «Yalan ola ayrılıq...» poemasını da ustad Aşıq Hüseyn Saraclıya ithaf etmişdir. Şair-tərcüməçi Dünyamalı Kərəm də Ustad Aşıq Hüseyn Sarac- lıya bir neçə şeir həsr etmişdir: «Dönüb», «Aşıq Hüseyn, sənə sualla- 187 rım var», «Yaz vədəsində», «Sənin» və s. D.Kərəmin «Yaz vədə- sində» sərlövhəli şeiri belə başlayır:

Ozanlar ozanı, məclislər şahı, Susmaq yaraşarmı yaz vədəsində? Ağır yığnaqların, a söz sərrafı, Qədrini bilmədik biz vədəsində 6, s. 157-161.

Ağır elli, qədim saz-söz diyarı Borçalı mahalının məşhur sənət- karı Aşıq Əmrah Gülməmmədovun vəfatından düz 40 gün sonra, Gürcüstan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi Aşıq Hüseyn Saraclı 1987-ci il aprelin 19-da ömrünün 71-ci baharında dünyasını dəyişdi. Beş övladı, 24 nəvəsi, 9 nəticəsi qaldı. Saz-söz dünyamız bir ustad aşığını da itirdi... Elə həmin gün Ustad aşığın vida mərasimində sevimli şairimiz mərhum Zəlimxan Yaqub bu sətirləri söyləmişdi:

Yüz dəfə çək, yersiz ahdan nə çıxar, Qəlbi yasda saxlamaqdan nə çıxar, Ay Zəlimxan, ağlamaqdan nə çıxar? Az sızılda, az inildə, az ağla, Saraclının taleyindən əsər yaz, Saraclının dastanını yaz, ağla! 7, s. 33

Elə həmin gün ustad aşığın sevimli həmyerlisi, «Şərəf» ordenli şair Nizami Saraclı «Dünya» şeirini yazdı və ölməz sənətkarın vida mərasimində oxudu:

Saraclı köç edir, mən ağlayıram, Tale sırğa verib bir ona, Dünya! Eşilib-burulub qara bığları, O yenə dağ çəkir yamana, Dünya!.. 7, s. 34

Ustad Aşıq Hüseyn Saraclının şəninə sonralar yüzlərlə şeirlər yazıldı, nəğmələr qoşuldu, dastanlar yarandı… Hamısının da mövzu- su, dəst-xətti, üslubu müxtəlif olsa da, ünvanı bir idi. Həmin ünvan isə… Ustad Aşıq Hüseyn Saraclı idi… Xalq şairi, Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin sədri Zəlimxan Yaqub ölməz sənətkarı «Ulu ozan» adlandırmış, «Həyatıma xoş gəldin, Ozanlar ozanı! Dədələr sirdaşı, lələlər yoldaşı, igidlər qardaşı!» - söyləmiş, onun haqqında «Hüseyn Saraclı dastanı» (Bakı, «Pedaqo-

188 gika», 2007) adlı olduqca sanballı və dəyərli bir kitab yazmış və nəfis şəkildə nəşr etdirmişdir 9.

ƏDƏBİYYAT

1. Mədədoğlu (Çobanlı) Müşfiq. Çağdaş Borçalı ədəbi məktəbi. «Azər- baycan», Bakı, 1994. 2. Ömərov İsmayıl, Çobanlı Müşfiq. Borçalı aşıqları. Bakı, 1996. 3. Çobanlı Müşfiq. «Ağır elli Borçalı» (Bakı, 1990, «Ərzurum», 1996). 4. Bayramov Dəyanət. Ustadla üz-üzə. «Bakı Universiteti» qəzeti, 26 oktyabr, 1987. 5. Vahabzadə Bəxtiyar. Vətən ocağının istisi. Bakı, «Gənclik», 1982. 6. Borçalı Müşfiq. Dünyamalı Kərəmin poeziya dünyası. Bakı, «Borçalı», 2010. 7. Borçalı Müşfiq. Aşıq Hüseyn Saraclı və onun Yaylaq səfəri. «Borçalı», Bakı, 2011.

Mushfig Borchali

POETRY CREATIVITY OF ASHUG HUSEYN SARAJLI

Summary

One of the most popular representatives of Azerbaijani Ashug art in XX century is a prominent master Ashug Huseyn Sarajli. Ashug Huseyn Sarajli was a creative ashug-artisan literally. He was substitute in the Azerbaijani ashug art. Ashug Huseyn Sarajli created saz songs as “Gold Saga”, “Karam Burcoglu” sagas, “Baghdad Semai”, “Gurbati Karam”. The branches, “Being Brought of Zarnishan Khanum to Chanlibel” and “Bolu Bey and Courageous Koroglu” of the saga Koroglu for the first time was written thanks to his narration. Ashug Huseyn Sarajli, favored a contribution to the word treasury of folklore, is the author of hundreds of poems, qoshma, tajnis, garayli, muxammas, dodagdeymez, gifilbend and dozens of sagas. His poems were published in the literary journals as “Fount” (1980), “Morning Star” (1987, 1989, 1990), “Ashug Peri Majlisi. Ashugs. Folk Poets” (Baku, 1991), in the “Azerbaijan” journal and some periodical press organs, especially in the “Georgia” and “Bolnisy” newspapers.

189 Мушфиг Борчалы

ПОЭТИЧЕСКОЕ ТВОРЧЕСТВО АШУГА ГУСЕЙНА САРАДЖЛЫ

Резюме

Признанный мастер-устад саза и стиха Ашуг Гусейн Сараджлы – один из ярких представителей ашугского искусства Азербайджана ХХ века. Он был в истинном смысле непревзойдённым творцом азербайджанского ашугского искусства, исполняя на сазе сочинённые дастаны «Золотой дастан», «Керем Бурджоглу», песни «Багдадский дубейти», «Гурбети-Керем» и др. Им также впервые исполнены главы «Прибытие Зарнишан ханум в Ченлибел» и «Болу бей и гоч Короглу» из дастана «Короглу». Ашуг Гусейн Сараджлы внёс свой вклад в словесную сокровищницу устного народного творчества сотнями стихов, гошма, теджнисов, герайлы, мухаммасов, додагдеймезов, гыфылбендов и десятками дастанов. Его стихи «Чешме» (1980), «Дан улдузу» (1987, 1989, 1990), «Меджлис ашуга Пери» (Ашуги. Поэты народа (Баку, 1991) печатались в литературных сборниках, журнале «Азербайджан и ряде периодических органов печати, в частности в газетах «Грузия» и «Болниси».

190 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Sevil HƏSƏNOVA Bakı Dövlət Universiteti

CAVİDŞÜNASLIĞIN YENİ İNKİŞAF MƏRHƏLƏSİ

Açar sözlər: problematik məsələ, yeni baxış, yeni münasibətlər, cavidşünas- lıqda yeni mərhələ Key words: problematic matters, new view, new relations, new stage in Javid studies Ключевые слова: проблематичный вопрос, новый взгляд, новые отношения, новый этап в джавидоведении

1980-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəlləri yeni baxışdan yanaşıl- ması zəruriyyəti meydana çıxdı. Bu zaman Cavidşünaslıq haqqında tamamilə yeni mülahizələr yarandı. Bəzi tədqiqatçılar bu dövrü cavid- şünaslıqda tamam yeni mərhələ adlandırır. Bu doğrudan da belə idi. Mustafa Quliyev və Hənəfi Zeynallı ilə təmsil olunan 1920-30- cu illər cavidşünaslıqdan sonra M.Hüseyn, M.Cəfər, C.Cəfərov, M.Məm- mədov təmsil olunan 60-cı illər “cavidşünaslıq” yetişdi [1, s. 51]. Son- rakı illərdə M.Əlioğlu Z.Əkbərov, Y.Qarayev, Ə.İbadoğlu kimi ədə- biyyatşünaslar H.Cavid yaradıclığına müraciət etdilər. 1980-ci illərin sonu 1990-cı illərin əvvəllərində isə H.Cavid irsinə, şəxsiyyətinə layiq əsərlər ortaya qoyuldu. 1990-cı illərin əvvəllərində baş verən ictimai-siyasi, ədəbi- mədəni hadisələr bir daha sübut etdi ki, Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm cərəyanının qüdrətli nümayəndələrindən və əsas yaradıcı- larından olan H.Cavid yaradıcılığı ilə “hər zaman təzədir” [2, s. 3] və “o zaman münasibətlərinin bəlkə də ən ibrətlisidir” [3, s. 6] söyləyən tədqiqatçılar haqlıdır. Çünki ədibin tərənnüm etdiyi fikirlərin dərinliyi, müraciət etdiyi mövzuların böyüklüyü, bəşəriliyi, demokratik, humanist ideyaların təbliği cavidşünaslığa qayıdışın zəruriliyini meydana çıxardı və bu böyük sənətkarın öyrənilməsi, yenidən araşdırılması mü- hüm əhəmiyyət kəsb edir.

191 Yaradıcılığında və görüşlərində həm məzmun, həm də sənət- karlıq etibarilə ədəbiyyata yenilik gətirən, əsərlərində hər cür ictimai ədalətsizliyə qarşı duran, insanların azadlıq meyillərini ifadə edən bu sənətkarın yaradıcılığına yeni elmi-nəzəri, metodoloji meyarlarla ya- naşılmağa başlandı. “Cavidşünaslığın problemləri, biri digərindən nə qədər asılı olsa da, iki səviyyədə özünü göstərir: birinci, ümumi səviyyədə (böyük sənətkarın yaradıcılığına münasibət baxımından), ikinci, xüsusi səviy- yədə (yaradıcılığının, dünyagörüşünün ayrı-ayrı meyillərinin, bu və ya digər əsərlərinin dəyərləndirilməsi və s. baxımından)” [4, s. 6-7]. Bu yeni baxışdan sonra H.Cavid yaradıcılığının obyektiv şəkildə təhlil edib dəyərləndirən və yaradıcılığının tarixi rolunu müəyyənləşdirən çox sanballı, dəyərli əsərlər, dissertasiyalar, bədii kitablar, monoqrafiyalar yarandı. Həm məzmun, həm forma baxımından cavidşünaslığa böyük töhfə olan bu əsərlərin müəllifləri sovet ədəbiyyatşünaslığının zəruri meyillərindən uzaqlaşaraq öz təhlillərində müasir dünya estetik fikrinin metodoloji prinsiplərinə əsaslanmışlar. Məsələn, K.Əliyevin “Hüseyn Cavid: həyat və yaradıcılığı”, Ş.Vəliyevin “Füyuzat” ədəbi məktəbi”, “Y.Qarayevin, “Faciə və qəh- rəman”, “Tarix: yaxından və uzaqdan”, “Realizm: sənət və həqiqət”, T.Təhmasibin “Hüseyn Cavid və teatr” R.Hüseynovun “Vaxtdan uca”, A.Turanın “Cavid əfəndi”, X.Əlimirzeyevin “Dramaturgiyamızda ideal və qəhrəman”, “Ə.Saraclının “Azərbaycan yazıçıları cümhu- riyyət dövründə”, T.Hüseynlinin “Hüseyn Cavid və Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı”, S.Məmmədovanın “Hüseyn Cavid yaradıcı- lığında tarixilik və müasirlik” və s. müəlliflərin əsərlərilə yanaşı, “Hüseyn Cavid və Azərbaycan ədəbiyyatı” (məqalələr toplusu), “Hüseyn Cavid: həyat və sənət yolu” (biblioqrafik göstəricisi) və on cilddə hazırlanmış “Cavidşünaslıq” (araşdırmalar toplusu) cavidşünas- lığa verilən ən qiymətli töhfələrdəndir. Filologiya elmləri doktoru, professor Ş.Vəliyev “Füyuzat” ədəbi məktəbi” əsərində yazır: “H.Cavid ümumtürk tarixinin dramatik mən- zərəsini yaratmağa çalışırdı. İslam əxlaqi və milli düşüncədən, qərb- ləşmə meyarlarından çıxış edən şair milli kimliyini aydınca bildiyinə, tanıdığına görədir ki, bu mövzuda yeni keyfiyyətli ədəbiyyat örnək- lərinə nail olurdu. H.Cavidin bu konseptual yaradıcılıq mövqeyini “Şahnamə”nin müəllifi Ə.Firdovsinin yaradıcılıq mövqeyi ilə müqa- yisə etmək olar” [5, s. 285]. Ədəbiyyatşünas alim Y.Qarayev “Tarix: yaxından və uzaqdan”, “Realizm: sənəd və həqiqət” və s. əsərlərində dönə-dönə H.Cavidin 192 yaradıcılığına nəzər yetirmiş və ədəbiyyatşünasların H.Cavidin “sosialist realizmə keçməsi” fikrinə qarşı çıxaraq onların “H.Cavid sovet dövründə yazdığı əsərlərdə romantizmdən sosialist realizmə keçməsi ilə bağlı mülahizələri”ni “ifratçılığın bir nümunəsi” adlandırmışdır [6, s. 247]. Uzun bir zaman ərzində H.Cavid haqqında aparılan ədəbi- tənqidi mübahisələr, yaradıcılığı haqqında yazılan elmi əsərlər, monoqrafiyalar, məqalələr cavidşünaslıq haqqında dəyərli bir mənbə olsa da, onlarda mübahisəli məsələlər də var. Bütün bunları ayırd və həll etmək üçün 1980-ci illərin sonu, 1990-cı illərin əvvəlləri müasir ədəbi tənqidimizin və ədəbiyyatşünaslıq elmimizin çox vacib vəzifəsi kimi bu məsələlərə xüsusi diqqət yetirildi və bu sahədə cavidşünaslar çox layiqli, əhəmiyyətli işlərə imza atdılar. İlk dəfə olaraq H.Cavid ya- radıcılığı heç bir siyasi, ideoloji prinsiplərə əsaslanmadan obyektiv olaraq tədqiq və təhlil edildi. H.Cavid sosrealizm ədəbiyyatımızda yeni-yeni inkişaf etdiyi bir dövrdə yazıb-yaratmışdı. Elə həmin illərdə ədibin yaradıcılığı ətra- fında aparılan müzakirələrin əksəriyyətinin kökündə siyasi motivlər dururdu. Ədəbiyyatı özünün başlıca təbliğat vasitəsinə çevirməyə çalı- şan hakim partiya öz dəsti-xəttinə uyğun olmayan, şübhə doğuran müəllifləri təziq, təqib və təftiş etməyə başladı. “Siyasi konyuktura- dan” uzaq olan ədəbiyyatşünaslığın H.Cavidə bu cür münasibəti müs- təqilliyimizin yenidən qələbə çalmasına kimi davam etdi. Müstəqilliyimizin ilk illərində “Çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızın hələ də sosrealizm dövrünün ədəbiyyatına yanaşma, dəyərləndirmə və qiymətləndirmə metodologiyası işləyib hazırlamamışdır” [7, s. 8]. Odur ki, ədəbiyyatşünaslarımızın bir sıra problematik məsələlərinə dair yazılan elmi, tənqidi məqalələrə və elmi əsərlərə 1990-cı illərin əvvəlləri yeni baxışdan yanaşılması zəruriyyəti meydana çıxdı və bu zaman cavidşünaslıq haqqında tamamilə yeni mülahizələr yarandı. Bir çox klassiklərimiz kimi H.Cavid irsinə də maraq atdı, onun qədir- qiymətini bilən qiymətləndirən cavidşünaslar bu irsi araşdırmağa, onun haqqında müxtəlif illərdə söylənilən qeyri-obyektiv fikirlərə aydınlıq gətirməyə, həqiqətləri üzə çıxarmağa başladılar. Ədibin irsi belə zəngin olduğu üçündür ki, onun yaradıcılığını bu gün də ədəbiy- yatşünaslığımız dərindən öyrənməkdə, təhlil və təbliğ etməkdədir. Azərbaycan poeziyası və dramaturgiyasının 1920-30-cu illər mərhələsi sovet ədəbiyyatşünasları tərəfindən düzgün qiymətləndi- rilməmişdir, desək, bu çox haqsızlıq olardı. Nəticədə ədəbiyyatşünas- larımız buna nail olmuşdular. Çünki sovet dövrünün əksər yazarları 193 dövrün metodoloji və ideoloji prinsiplərinə uyğun yazmağa məcbur idilər. Ədəbiyyatı, mətbuatı bolşevikləşdirmək və proletar ədəbiyyatı, mətbuatı yaratmaq üçün onları “hakim ideologiyanın ruporuna çevir- dilər” [7, s. 29]. Dövrün siyasi sifarişinə cavab verməyən milli ruhu ifadə edən əsərlər birmənalı olaraq tənqid hədəfinə çevrilmişdir ki, onların ara- sında romantik ədəbi məktəbin nümayəndəsi olan H.Cavid yaradıcılığı uzun illər sağlam ədəbi tənqiddən uzaqda qalmışdır. Ona görə də H.Cavid yaradıcılığına və şəxsiyyətinə ideoloji meyillərdən yanaşma “buzu” nəinki 50-ci illərin, bir qədər demokratik mühitində belə əriməmiş” [7, s. 76], hətta 1960-70-ci illərdə də davam etmişdir. Ən böyük cavidşünas alim M.Cəfər belə H.Cavidi “burjua-demokratik inqilabi ideyalarına dərin rəğbət bəsləyən, ziddiyyətli dünyagörüşünə malik” yazıçı adlandırırdı [8, s. 7]. Mənəvi irsə yiyələnmədən, klassiklərdən öyrənib onların nəcib ənənələrini davam və inkişaf etdirmədən onların dahiliyini öyrənmək qeyri-mümkündür. Təbii “Cavid irsi hər nəsil tərəfindən yenidən araş- dırılmalı və öz qiymətini yeni rakursdan almalıdır” [9, s. 21] deyənlər də haqlıdır. Yetişəcək yeni-yeni Cavidşünaslar heç şübhəsiz H.Cavid irsini, şəxsiyyətini daha geniş səviyyədə, beynəlxalq arenada təbliğ etməklə həm də, qədim tarixə malik olan ədəbiyyatımızı, mədəniyyə- timizi, xalqımızı dünya birliyinə tanıtmış olacaqlar. Onu da qeyd edək ki, təkcə H.Cavidin deyil, ümumiyyətlə, böyük sənətkarların əsərləri yaşadıqları dövrü və insanların mübarizəsini, mənəvi-psixoloji həya- tını, fəlsəfi görüşlərini öyrənmək üçün misilsiz mənbədir. Elə H.Ca- vidin də özü haqqında yazılan memuarların, xatirələrin həm xüsusi elmi-tarixi, həm də tərbiyəvi əhəmiyyəti var. Bu gün “humanitar düşüncənin yeni nəzəri-metodoloji axtarış- larının” [9, s. 211] bərqərar olması daha çox H.Cavid irsinə yenidən qayıtmaq üçün gərəklidir. Əslində bu illər ərzində H.Cavid yaradı- cılığı və şəxsiyyəti haqqında yazılan hər bir elmi əsərin, məqalənin müsbət məziyyətlərindən biri əsərdə müasir səslənən bir sıra motiv- lərin aydınlaşdırılması, bu günün tələbləri nöqteyi-nəzərindən oxucu- lara çatdırılmasıdır. Həqiqətən də son dövrlərdə yazılan mənbələrdə H.Cavid yaradıcılığının qüvvətli cəhətləri, əsas ideyaları haqqında orijinal mülahizələr, ictimai-fəlsəfi fikirlər, konkret və dolğun məlu- matlar diqqəti cəlb edir. Uzun illər sonra tarix və zaman sübut etdi ki, H.Cavidin milli və bəşəri ideyaları, humanizmə, demokratizmə çağırışı, əsərlərinin yük- sək bədii keyfiyyəti, tərbiyəvi əhəmiyyəti bu gün də ədəbiyyatımız, 194 mətbuatımız, cəmiyyətimiz üçün doğmadır. Onun bir humanist sənət- kar kimi, insan psixologiyasına, duyğularına təsiri əsərlərində özünü çox gözəl əks etdirmiş və indi də öz ictimai-tərbiyəvi əhəmiyyətini saxlamışdır. 20-ci yüzilliyin əvvəllərində çap edilən “Həqiqət”, “Tə- rəqqi”, “Açıq söz” qəzetlərindəki təlim-tərbiyə, elm, maarif, ədəbiy- yat, mətbuat mövzusunda yazdığı çoxsaylı bədii-publisistik məqalələri ilə yanaşı, “əsərləri dərin və çoxcəhətli, ictimai-siyasi, fəlsəfi-so- sioloji, etik fikir konsepsiyalarla zəngindir” [10, s. 120]. Odur ki, ədi- bin çoxcəhətli irsi öz aktuallığını bu gün də saxlayır və gənc nəslin əxlaqi-etik tərbiyəsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Ədibin istər publisistikasında, istərsə də dramaturgiyasında təlim-tərbiyənin tədrisi prosesi çox geniş yer tutmuş irəli sürdüyü fikirlər bu gün də çox aktualdır. Ona görə də müstəqillik illərində (1990-cı illərdən) sonra yazılan dərs və tədris vəsaitlərində, proqram- larında buna geniş yer verilib və dərs prosesində bu barədə şagirdlərə və tələbələrə ətraflı məlumat verilir. Bununla yanaşı yaradıcılıq metodunun tarixi, inkişafı, Azərbaycan ədəbiyyatında bir yaradıcılıq metodu kimi yaranması, H.Cavidin bu sahədəki fəaliyyəti, gətirdikləri və s. haqqında dərsliklərdə və dərs vəsaitlərində ətraflı məlumat var. Bunları gənc nəslə çatdırmaq üçün ilk olaraq H.Cavidin təlim-tərbiyə və təhsil aldığı şərait, fəlsəfə və tarixlə xüsusi məşğul olması, yara- dıcılığının ideya-siyasi xətti, fəlsəfi görüşləri, dünyagörüşünün forma- laşmasına təsir edən amillər və ən başlıcası bu günümüz üçün çox zə- ruri olan vətənpərvərlik və millətsevərlik duyğuları dərs zaman pe- daqoqlar tərəfindən hərtərəfli izah edilir. Bu gün gənc nəslin bir şəxsiyyət kimi yetişməsi və formalaşması aktual məsələlərdən biridir. H.Cavid yaradıcılığına xas olan əsas cə- hətlərdən biri də şəxsiyyət və cəmiyyət, şəxsiyyətin intibahında cə- miyyətin rolu məsələsidir. Ədib bütün əsərlərində elmin, təhsilin insa- nın kamilləşdirilməsində mühüm rol oynadığını bəyan edərək, gənc- ləri bu yola dəvət edir. Çünki 20-ci yüzilliyin Azərbaycan romantizminə “əsil, həqiqi humanizm xas idi. İnsana qayğı, azadlıq ideyası, vətənpərvərlik, prin- sipiallıq və s. motivlər Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılığında konkret bədii ifadəsini tapırdı” [11, s. 217]. Milli zəminlə bilavasitə bağlı olan Azərbaycan romantiklərini, xüsusən də H.Cavid dünya romantizmi ilə bağlayan bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətlər vardır. İdealar aləmi, obrazlar sistemi, bədii metod, janr formaları və s. Odur ki, qayğıkeşlik, ədalətli olmaq, insan hüquqlarına hörmət H.Cavidin bədii yaradıcılığın əsas qayəsini təşkil edir. “Cavid humanizmini səciyyə- 195 ləndirən əsas xüsusiyyəti vətənə bağlılığında, xalqına məhəbbətində aramaq lazımdır”. Bugünkü gələcəyimizin bu humanist hisslərlə böyüməsi, vətəninə, torpağına bağlı olması çox vacibdir. H.Cavid humanizmi bu gün də ictimai-siyasi şəraitdə yeni məna və məzmun kəsb etdiyi üçün o, bu gün də “Azərbaycan ədəbiyyatının iftixarıdır”. 1980-ci illərin ortalarında Q.Məmmədli, Elçin, V.Osmanlı kimi cavidşünasların tədqiqatları ilə yanaşı, mətbuatda K.Əliyev və F.Xə- lilovun da məqalələri ilə rastlaşırıq. F.Xəlilov 80-ci illərin əvvəllə- rində yazırdı: “Cavidin həyatının İstanbul dövrü ədəbiyyat tariximizin qaranlıq səhifələrindən biri kimi qalmaqda idi”. Müəllif daha sonra bildirir ki, bu qaranlığın işıqlandırılması Ə.Şərifin 1977-ci ildə çap etdirdiyi “Keçmiş günlər” və Q.Məmmədlinin “Cavid ömrü boyu” salnaməsi böyük rol oynayıb. Əslində əsl sənət əsəri odur ki, ideoloji baxışlardan, estetik zövqdən, araşdırma metodologiyasından asılı olaraq hər bir tədqiqatçı, hər bir oxucu orada bir-birindən fərqlənən mənalar, simvollar, yozul- malar tapa bilsin. H.Cavid yaradıcılığı məhz belədir. Məsələn, ədibin “Peyğəmbər”, “İblis” və “Səyavuş” əsərləri haqqında sovet tənqidçi- lərindən tam fərqli olaraq M.Ə.Rəsulzadə “Çağdaş Azərbaycan ədə- biyyatı” adlı tədqiqat əsərinə tam başqa prinsiplərdən yanaşaraq “Pey- ğəmbər”i ideyaca müasir” “İblis” və “Səyavuş” faciələrində isə do- layısı ilə “hürriyyət”, “türkçülük”, “yurdsevərlik” kimi ali hisslərin təbliğini alqışlayır. 1980-ci illərin sonlarında bu günümüzə kimi həmin mövzuda yazılan elmi-bədii əsərlərin, məqalələrin, monoqrafiyaların ən dəyərli cəhəti budur ki, onların müəllifləri əsərlərində dövrün ədəbi-tarixi, siyasi-ideoloji proseslərinə istiqlal ideologiyasına – azərbaycançılıq fəlsəfəsinə dayaqlanan metodoloji prinsiplərə daha çox dəyər və üs- tünlük veriblər.

ƏDƏBİYYAT

1. Qarayev Yaşar. Tarix: yaxından və uzaqdan. Bakı, “Sabah”, 1996. 2. Əlioğlu Məsud. Hüseyn Cavidin romantizmi. Bakı, Azərnəşr, 1975. 3. Məmmədli Qulam. Cavid ömrü boyu. Bakı, “Yazıçı”, 1982. 4. Hüseynova Jalə. Hüseyn Cavidin “Topal Teymur” pyesi. Namizədlik dis- sertasiyası. Bakı, 1997. 5. Vəliyev Şamil. “Füyuzat” ədəbi məktəbi. Bakı, “Elm və təhsil”, 2009. 6. Qarayev Yaşar. Realizm: sənət və həqiqət. Bakı, “Elm”, 1980. 7. Əhmədov Bədirxan. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə, 2 cild (Dərslik). Bakı, Apostrof çap evi, 2010.

196 8. Məmməd Cəfər. Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm. Bakı, “Elm”, 1963. 9. Cavidşünaslıq. I cild (araşdırmalar toplusu). Bakı, “Elm”, 2005. 10. Cavidşünaslıq. IX cild (araşdırmalar toplusu). Bakı, “Elm”, 2012. 11. Cavidşünaslıq. VII cild (araşdırmalar toplusu). Bakı, “Elm”, 2012.

Sevil Hasanova

NEW STAGE IN JAVID STUDIES

Summary

Some scientific and critical articles and scientific plays written about problematic matters of our literary studies at the end of 1980 and beginning of 1990 made it clear the necessity of approaching them with a new point of view. And this time appeared absolutely new decisions about Javid. Some researches call period as a new stage in Javid studies and it is truly right.

Севиль Гасанова

НОВЫЙ ЭТАП РАЗВИТИЯ В ДЖАВИДОВЕДЕНИИ

Резюме

В конце 1980 – начале 1990-х годов возникла необходимость по-новому взглянуть на некоторые критические статьи, а также ряд научных трудов, посвященных определенным проблематичным вопросам нашего литературо- ведения. Именно в это время стали появляться различные суждения о джавидоведении. Некоторые исследователи называют этот период новым этапом в джавидоведении. И это действительно так.

197 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Aytən QULİYEVA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu [email protected]

ƏDƏBİ MƏKTUBLARDA SƏMƏD VURĞUN YARADICILIĞININ ƏKSİ

Açar sözlər: epistolyar irs, məktub, şair, poema, dram Key words: epistolary heritage, letter, poet, poem, dram Ключевые слова: эпистолярное наследие, письма, поэт, поэма, драма

Ədəbiyyat xadimlərinin epistolyar irsinin tədqiqi onların həyat və yaradıcılığına dair vacib məqamların üzə çıxarılması üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Məktublarda yazıçıların yaşayıb-yaratdıqları dövr, bu dövrün ədəbiyyatının özünəməxsus xüsusiyyətləri, problemləri, tərəq- qi və inkişaf istiqamətləri özünü aydın büruzə verir. Ədəbi məktublar vasitəsilə yazıçıların yaradıcılıq yolunu, onların bu yolda qarşılaşdıq- ları çətinlikləri və ya qazandıqları nailiyyətləri görmək mümkündür. “Məktublarda hər hansı ədəbi sənəd kimi yazıçının, rəssamın tənqid- çinin, mütəfəkkirin həyat və yaradıcılığını başa düşmək üçün zəruri olan zəngin tarixi, faktik və real material vardır” [1, s. 5]. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus mövqeyi olan şairlərdən biri də Səməd Vurğundur. Şairin yaradıcılığını ətraflı öy- rənmək üçün onun əsərləri ilə yanaşı, epistolyar irsinin də tədqiqi vacibdir. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda Səməd Vurğunun şəxsi arxivi mühafizə edilir. Arxivdə xalq şairinin xatirələri, əsərlərinin avtoqrafları, məqa- lələri, məruzə və çıxışları və s. dəyərli sənədləri saxlanılır ki, bunların içərisində Səməd Vurğunun yazdığı və ya ona yazılmış məktublar olduqca maraqlıdır. Səməd Vurğunun qardaşı Mehdixan Vəkilov tərəfindən Əlyaz- malar İnstitutunun fonduna bağışlanan məktublarda şairin həyat və yaradıcılığına, ictimai fəaliyyətinə dair qiymətli məlumatlar vardır.

198 Səməd Vurğunun ədəbi fəaliyyətinin erkən dövrlərində keçirdiyi hisslərin, yaradıcılıq məsələlərinə, şeirə, ədəbiyyata münasibətinin aşkarlandığı məktublar xüsusi maraq doğurur. Bu tip məktublarda şairin gənclik duyğularını, ədəbi düşüncələrini görmək mümkündür. Səməd Vurğunun bütün yaradıcılığına məxsus qəlbləri ovsunla- yan poetik ifadə tərzi onun məktublarına da sirayət etmişdir. Şairin 1927-ci ildə qardaşı Mehdixan Vəkilova yazdığı məktubu öz poetik- liyi, bədii ədəbiyyat nümunələrinə məxsus üslub xüsusiyyəti ilə diq- qəti cəlb edir: “Məni unutmayan, məni düşünən, kəndi səadətini, kəndi varlığını mənim tikanlı yollarıma səpən, əvəzində isə ümidsizliyə qapılan bircə qardaşım! Axşamın qəribliyindən başlamış olan quşbaşı qar hələ də davam edir. Səhərlərə məxsus xəfif bir ruzigar soyuğun şiddətini bir az da təzayid edir. Məktəb qapısına yaxınlaşmışdım ki, soyuqdan üzü bozarmış poçtalyon qarşıma bir məktub uzatdı, səndən olduğunu dərhal duydum. Həm soyuğun şiddətindən, həm də sevin- cimdən vücudum titrəyiş içində qəlbim çırpıntılara məruz kimi mək- tubunu qar altında oxudum. Nələr demək istədiyini düşündüm” [2]. 1930-cu illərdən başlayaraq Səməd Vurğun yaradıcılığında yeni bir mərhələyə qədəm qoymuş, bir-birinin ardınca müxtəlif mövzulu poemalar, mənzum dramlar yazmışdır. Onun ilk epik əsəri, yazıldığı dövrün poeziyası üçün əlamətdar bir hadisəyə çevrilən “Komsomol poeması” olmuşdur. Poemanı təhlil edən professor Cəlal Abdullayev yazır: “Komsomol poeması” S.Vurğunun sənətə, həyata baxışlarının, o zamankı kənd haqqındakı müşahidə və düşüncələrinin epik lövhələr, ehtiraslı xarakterlər vasitəsilə təcəssüm etdirilən bədii nəticəsi sayıla bilər” [3, s. 91]. Şair “Komsomol poeması”nı 1931-ci ildə yazmağa başlamışdır. Poema müxtəlif səbəblərdən ayrı-ayrı mətbuat orqanlarında hissələrlə çap edilmişdir. Əsər ayrıca kitab şəklində ilk dəfə şairin vəfatından iki il sonra işıq üzü görmüşdür. Heç təsadüfi deyil ki, poemanı Səməd Vurğunun yaxın dostu, xalq şairi Osman Sarıvəlli nəşrə hazırlamışdır. Səməd Vurğun “Komsomol poeması”nı qələmə almağa başladığı zamanlardan bu haqda Osman Sarıvəlliyə xəbər verərək yazır: “Sən bilirsən ki, cocuqluğumun son dərəcə pərişan keçməsi, aya, ulduzlara qovuşmaq həsrəti, yalqızlıq aləmində nəşə ummaq məndə xəstə bir təbiət yaratmışdı... Seminariya illərində sən özün bunlara şahid idin. O zamankı tələbəlik şeirlərimdəki yanıqlı ərz-hallar yadında qalmamış olmaz... Sonrakı illərimiz necə qaynar keçdi... Osman, bunlar çox- dandır ki, məni düşündürür. İndi komsomol illərimizdən bir dastan başlamışam. Yadındadırmı, Moskvaya birinci il gedəndə bu barədə 199 sənə demişdim. İlk misralar o vaxtlardan beynimdə düzülübdü: “Kü- rün sahilində var əski bir köy...” İndi dastanın bir hissəsini “İnqilab və mədəniyyət” jurnalına vermişəm. Çıxan kimi göndərərəm”[4, s. 230]. Səməd Vurğunun yaradıcılığının son dövrlərinə aid olan, fəlsəfi məzmunu ilə diqqətçəkən poemalarından biri “Zamanın bayraqdarı”- dır. Əsərdə qədim zamanlardan etibarən insanlığın apardığı azadlıq mübarizəsi orijinal, poetik bir dillə ifadə edilir, müxtəlif dövrlərə mən- sub qəhrəmanlar tərənnüm olunur. Sənətkar 1954-cü ildə A.A.Fade- yevə yazdığı məktubunda yaradıcılıq fəaliyyətindən bəhs edir, yenicə qələmə aldığı “Zamanın bayraqdarı” poemasından danışır: “Əziz dos- tum və qardaşım Aleksandr Aleksandroviç! Mənim əzizim, səmimi dostluq məktubuna görə mən sənə çox minnətdaram... Mən Moskvada yaşayan bir sıra incəsənət xadimlərini, dövlət və partiya işçilərini sə- nin məktubunla tanış etdim... Mənim işlərim qaydasına düşmüşdür, “Zamanın bayraqdarı” adlı yeni poema yazmışam, onu Pavel Qriqor- yeviç rus dilinə tərcümə edib”[4, s. 282]. Səkkiz fəsildən ibarət olan “Zamanın bayraqdarı” poeması cə- miyyətdə baş verən ictimai faciələri, insanların ədalət, azadlıq uğrunda apardığı mübarizələri aydın əks etdirir. Poema nəşr olunduğu zamandan geniş oxucu kütləsi tərəfindən rəğbətlə qarşılanmışdır. Səməd Vurğuna ünvanlanan məktublardan birində ondan “Zamanın bayraq- darı” poemasını göndərməsini xahiş edirlər. Orta məktəb müəllimi Aşurov Məmməd 1954-cü ildə dahi şairə belə bir məktub ünvan- lamışdır: “Azərbaycan” şeirinin müəllifi Səməd Vurğun yoldaş! Sizə qarşı salamlarım tükənməzdir. Hörmətli Səməd Vurğun, məndə kiçik yaşlarımdan sənə və sənin xalq dilində yazdığın şeirlərə qarşı sonsuz məhəbbət hissi oyanmışdır. Belə ki, sizin əsərlərinizdən oxumadığım və əzbər bilmədiyim heç biri yoxdur. Amma sizin yazdığınız “Za- manın bayraqdarı” poemasını əlimə keçirə bilmirəm... Ona görə də “Zamanın bayraqdarı” poemanızın Azərbaycan nəşrini mənə məktub vasitəsilə göndərməyinizi xahiş edirəm”[5]. Hərtərəfli yaradıcılıq istedadına malik olan Səməd Vurğun dramaturgiya sahəsində də öz orijinallığı ilə seçilməyi bacarmışdır. Onun “Vaqif” (1937), “Xanlar” (1939), “Fərhad və Şirin” (1940), “İnsan” (1945) mənzum dramları özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir. Bir dramaturq kimi Səməd Vurğun, dramlarında qələmə aldığı mövzunun mahiyyətini, təbliğ etmək istədiyi ideyanın əhəmiyyətini olduqca poetik, rəvan bir dillə oxucuya çatdırmağa müvəffəq olmuş- dur. Məmməd Arif Səməd Vurğun dramaturgiyasını belə qiymətlən- 200 dirirdi: “Həqiqi mənada xəlqilik, dərin ideyalılıq, fəlsəfi fikir, cazibəli şeiriyyət, romantik vüsət, coşğun həyat eşqi – S.Vurğun dramlarına gözəllik verən bütün bu xüsusiyyətlər – orijinaldır, özünəməxsusdur” [6, s. 181]. Vətənini dərin məhəbbətlə sevən şair dramlarının əksəriy- yətində Azərbaycanın azadlığı və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparan tarixi şəxsiyyətləri ön plana çəkir. Səməd Vurğun yaradıcılığında mühüm yer tutan əsərlərdən biri onun 1937-ci ildə qələmə aldığı “Vaqif” dramıdır. Sənətkarın ilk dram əsəri olmasına baxmayaraq, “Vaqif” oxucular və ədəbiyyatşünaslar tə- rəfindən rəğbət qazanmışdır. Bu əsərdə xalqımızın qəhrəmanlıqlarla zəngin olan tarixi keçmişi böyük məharətlə tərənnüm edilir. Əsərin mərkəzində Səməd Vurğunun bütün yaradıcılığı ərzində sadiq qaldığı azərbaycançılıq ideyası dayanır. “S.Vurğun ilk növbədə böyük milli şairdir... S.Vurğunun milli-ideoloji baxımdan ən böyük xidməti 30-cu illər kimi mürəkkəb, taleyüklü bir zaman kəsiyində azərbaycançılığı poetik bir məkan tutumundan milli ictimai, ədəbi-bədii şüura çevir- məsidir. S.Vurğunun azərbaycançılığı şüar deyildi, elmi əsası və praktik-bədii poetik ifadəsi olan konsepsiya idi” [7, s. 31]. Şair Molla Pənah Vaqif poeziyasına dərindən bələd olmuş, onun şeirinin xəlqiliyindən, ahəngdarlığından, gözəlliyindən bəhrələnmiş- dir. Təsadüfi deyil ki, Səməd Vurğun ona böyük uğur gətirən, ilk tarixi mənzum dramına baş qəhrəman kimi Molla Pənah Vaqifin obrazını seçmişdir. O, əsərdə Vaqif obrazını yalnız böyük şair, dövlət xadimi kimi deyil, həm də müsbət əxlaqi keyfiyyətlərə malik insan kimi səciyyələndirir. “Tarixi mövzular içərisində məhz Vaqifin həya- tını seçməsi, heç şübhəsiz, onun bu şairə məhəbbətindən irəli gəl- mişdir. S.Vurğun “Vaqif” əsərini yazana kimi bu mövzuda bir sıra şeirlər yazmış, başqa əsərlərində də onun adını çəkmiş, bir sözlə, bu mövzunu uzun müddət öz daxilində yaşatmışdır” [8, s. 15]. Şairin qardaşı Mehdixan Vəkilov qeyd edir ki, Səməd Vurğun 1926-cı ildən Molla Pənah Vaqif haqqında düşüncələrə qapılmış, ona şeirlər həsr etmişdir. “Şairin ölümü” şeiri bu fikri təsdiq edir. Səməd Vurğun müxtəlif məzmunlu məktublarında “Vaqif” əsə- rindən bəhs edir. O, Mir Cəfər Bağırova ünvanladığı məktublarının birində yaradıcılığından bəhs edərək “Vaqif” dramı haqqında məlumat verir: “Hörmətli yoldaş Bağırov! Bu il mən “Vaqif” adlı nəzmlə yaz- dığım ilk dram əsəri üzərində işləmişəm. Həmin iş başa çatdırılmışdır. Həmin dram əsərində dahi Azərbaycan şairi Vaqifin həyatı, yaradı- cılığı, onun Qarabağ xanı və İran şahı – istilaçı Məhəmməd Şah Qacar tərəfindən faciəli surətdə qətlə yetirilməsi təsvir edilir” [4, s. 233]. 201 Məlumdur ki, Səməd Vurğunun “Vaqif” dramının ilk variantında əsə- rin sonunda Molla Pənah Vaqif qətlə yetirilir. Sonradan dramaturq bu əsərin üzərində bəzi düzəlişlər etmişdir. Səməd Vurğun sonuncu dram əsəri olan “İnsan” pyesini Böyük Vətən müharibəsindən sonra 1945-ci ildə qələmə almışdır. O, burada insanların daxili aləmini, mənəviyyatını əks etdirməyə çalışır. Əsərdə insan zəkasının xoşbəxt gələcək uğrunda apardığı mübarizə, bu mü- barizədə ağlın, kamalın qələbəsinə inam təsvir edilir. Sənətkar əsl insani keyfiyyətlərə malik olanların müharibə şəraitində belə öz müsbət xüsusiyyətlərini itirmədiklərini, gələcəyə inamla baxdıqlarını poetik dillə oxucuya çatdırır. Sözün əsl mənasında vətənini sevən, onun hər qarış torpağı uğrunda mübarizə aparan saf mənəviyyatlı insanların keçirdiyi hissləri təsvir edən şair, gələcək nəsillərin bu ruhda tərbiyə olunmasını arzu edir. Bu pyes yazıldığı dövrdə bir çox mübahisələrə səbəb olmuş, ədəbiyyatşünaslar tərəfindən ciddi şəkildə tənqid edilmişdir. Bir çox ədəbiyyatşünas alimlər əsər haqqında ziddiyyətli fikir bildirmişlər. Səməd Vurğunun şəxsi arxivində saxlanılan məktubları içərisində bu pyeslə bağlı bir neçə məktuba rast gəlinir. Belə məktubların birində əsərinə verilən tənqidi rəylə barışmayan şair Mir Cəfər Bağırova yazır: “Mən yoldaş Prokofyevin “İnsan” pyesinə yazdığı rəylə tanış oldum. Əvvəla, demək istəyirəm ki, yoldaş Prokofyevin rəyi mənim nəzmlə qələmə aldığım pyesin kobud sətri nəsr tərcüməsi ilə tanışlıq əsasında yazılmışdır. Halbuki bu tərcümə nəinki poeziyamın, hətta əsərimin fəlsəfi xəttinin mahiyyətini ifadə edə bilmir... Hər halda, mən öz ilhamıma minnətdaram ki, yaradıcılığımda baş verən bütün səhvlərimlə və uğursuzluqlarımla bərabər, sənətimin canını təşkil edən, ideya və mübarizəsindən, gözəlliyi və insanpərvər- liyi əxz etdiyim xalqımın və partiyamın qarşısında o məni heç vaxt tək buraxmayıb” [9]. Səməd Vurğunun şəxsi arxivində qorunan məktublardan bəlli olur ki, o, demək olar ki, dövrünün bütün ziyalıları, ədəbiyyat xadim- ləri ilə məktublaşmışdır. Əlbəttə, bu məktublarda ədəbiyyat məsələ- ləri, dövrün ədəbi mühitinə münasibət ön plandadır. Dahi sənətkar ilə Osman Sarıvəlli, Süleyman Rüstəm, Əkrəm Cəfər, Abbas Zamanov, Aleksandr Fadeyev arasında olan məktublaşmalar daha çox diqqəti cəlb edir. Səməd Vurğun 1928-ci ilin yanvar ayının 9-da Süleyman Rüs- təmə səmimi dostluq münasibəti bildirərək yazır: “Qardaşım Süley- man! Bu kiçik məktubumla sizi yada salmaq istərəm. Axırıncı görü- 202 şümüzdən nə qədər məmnun qaldığımı bəlkə də ifadə edəmmədim. Məni hicran, eşq şairi adlandırıb da tərif edənlər qəti düşmən- lərim olsa gərək. Onlara cavab olmaq üzrə “Andım” adlı parçamdan bir mürəbbe qeyd edirəm. Süleyman! Bu günlərdə qurultay qurtarandan sonra qurultayın ümumi nəticələrindən az da olsa yazıb göndər. İşim çox olduğundan gələ bilmədim. Mən əminəm ki, bir gün yeni həyat dəftərində bizim qalibiyyətimiz oxunacaq! Sənin adına yazdığım “Dilican dərəsi”ni “İnqilab və mədəniyyət” jurnalına verginən” [4, s. 221]. Məlumdur ki, Səməd Vurğun ilə Osman Sarıvəlli arasında dərin dostluq münasibətləri mövcud olmuşdur. Hər iki sənətkar bir-birinin yaradıcılıq uğurlarına sevinmiş, əsərləri haqqında fikirlərini bölüş- müşlər. Səməd Vurğun 1943-cü ildə Osman Sarıvəlliyə ünvanladığı məktubunda onun yaradıcılığına, xüsusilə “Gətir, oğlum, gətir” poemasına olan rəğbətini bildirərək yazır: “Qardaşım Osman! “Gətir, oğlum, gətir” dastanını oxudum. Sən kəndimizin böyük idrak və qəlb xəzinəsinə hamımızdan yaxşı bələd olduğunu bir daha sübut etdin. Qoy şeirin məziyyətini “qırqovul quyruğunda görənlər”in hikkəsi səni çaşdırmasın. Mənim nəzərimdə “Gətir, oğlum, gətir” birdən-birə ya- ranmayıb. “Tut ağacı”, “Bənövşə”, “Çoban məktubları” kimi gözəl şeirlərini mən bu dastanın ilk fəsilləri sayıram. Osman, sən yaradıcılığın düzgün yolundasan. Heç vaxt özünə xəyanət etmədiyinə görə, mən səni şair kimi daha çox istəyirəm. “Gə- tir, oğlum, gətir” bulaq suyu kimi duru, pak bir ilhamın balasıdır. Ürək bədəni qanla qidalandırdığı kimi, ilham da əsərə hərəkət verən alov- dur. Ədəbiyyatı, sənəti başa düşənlər sənin nə demək istədiyini elə ilk sətirlərdən görürlər...” [4, s. 249] Səməd Vurğunun şəxsi arxivində mühafizə olunan məktubların bir çoxu onun oxucuları, pərəstişkarları tərəfindən göndərilmişdir. Bu məktublar içərisində Böyük Vətən müharibəsi illərində cəbhədən göndərilən əsgər məktubları daha çox diqqəti cəlb edir. Müharibənin başladığı ilk günlərdən “müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən” – deyərək qələmi ilə döyüşə qatılan Səməd Vurğun “Ananın öyüdü”, “Vətənin keşiyində”, “Şəfqət bacısı” və s. əsərlərini yaradır. Bədii yaradıcılıq ilə məşğul olmaqla yanaşı, şair döyüşçülərimizə məktublar yazır, onları vətən uğrunda əzmlə mübarizəyə səsləyirdi. Bu məktubların məzmunundan aydın olur ki, Səməd Vurğun yaradıcılığı döyüşçülərimizə düşmənlə mübarizədə xüsusi stimul ver- mişdir. Həbib Qasımov tərəfindən 1943-cü ildə cəbhədən göndərilən məktubda yazılır: “Mehriban Səməd! Bir neçə gün bundan qabaq sizin 203 7 yanvar tarixli “Kommunist” qəzetində çap olunmuş “Qızxanımın hünəri” adlı şeirinizi öz bölməmin döyüşçülərinə oxuyurdum. Döyüş- dən yenicə qayıtmışdıq. Şeirin bizdə oyatdığı yeni hiss, yeni həvəs və duyğuları sözlə ifadə etməyə çətinlik çəkirəm. Sizin şeiriniz bizə deyirdi: “Azərbaycanlı döyüşçü! Öz xalqının adına layiq qəhrəman- lıqlar göstər. Düşmənə qarşı amansız ol” [4, s. 300]. Müharibə illərində “İrəli” adlı cəbhə qəzetində müxbir işləmiş görkəmli ədəbiyyatşünas Abbas Zamanov Səməd Vurğun yaradıcılı- ğının əsgərlərə göstərdiyi təsirin canlı şahidi kimi şairə məktub ünvanlayır. O, 1944-cü ildə göndərdiyi bu məktubunda yazır: “Salam, Səməd! “İstiqbal təranəsi” şeirin dərc edilən qəzetimizi və növbəti nömrəmizi göndərirəm. Bundan sonra bütün nömrələrimizi müntəzəm surətdə alacaqsan. Bizi unutma, vaxt tapdıqca qəzetimizə şeir göndər, döyüşçülərimiz öz şairini oxumaq istəyirlər. Sənin şeirin çap olunan nömrəmiz hissələrdə dərhal yayılır” [10]. Şair məktublarından bir neçəsini müxtəlif məqsədlərlə bir sıra müəssisə və təşkilatlara ünvanlamışdır. 1939-cu ildə əsərlərinin nəşri ilə bağlı məsələləri həll etmək üçün o, nəşriyyata yazır: “Xahiş edirəm Sizin nəşriyyatla “Komsomol poeması”na olan müqaviləni mənim təzə poemalarım və şeirlərim (“Aslan qayası”, “26 Bakı komissarları” və s.) toplanmış kitabın və ya mənim dramatik poemalarım (“Vaqif” və “Xanlar”) olan kitabın nəşrinə keçirəsiniz. Xahiş edirəm mənim kitabıma redaktorluğunu P.Q.Antokolskiyə təklif edəsiniz, o özü buna razılıq vermişdir. Müqavilənin yenidən bağlanmasına Sizin razılığınızı aldıqdan iki həftə sonra kitab üçün lazım olan materialları nəşriyyata təqdim edə bilərəm” [11]. Səməd Vurğun böyük şair, dramaturq olmaqla yanaşı, həm də ciddi tənqidçi kimi XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatına dəyərli töhfələr vermişdir. Onun “Mən necə yazıram”, “Məmməd Rahimin yaradıcılı- ğı haqqında”, “Şairin eşqi”, “Azərbaycan ədəbiyyatının gələcək vəzi- fələri”, “Vətən müharibəsi və ədəbiyyatımız”, “Ədəbiyyatımızın yeni yüksəlişi uğrunda” və s. məqalələrində ədəbiyyatın problemlərinə toxunulur, bu problemlərin yaranma səbəblərinə aydınlıq gətirilir, onla- rın həlli üçün müfəssəl yollar göstərilir. Səməd Vurğun dövrünün ədəbi prosesini diqqətlə izləmiş, bu prosesin düzgün istiqamətlənməsi üçün çalışmışdır. Onun məruzə və çıxışları ədəbiyyatın, ədəbi tənqidin vəzifələrinə həsr olunmuşdur. Səməd Vurğunun 1941-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının ça- ğırdığı ədəbi tənqid konfransına göndərdiyi məktubundan onun ədəbi- tənqidi düşüncələri, ədəbiyyata qarşı olan təəssübkeşliyi aydın görü- 204 nür: “Belə bir konfransın çağırılmasına şübhəsiz ki, bütün ədəbiyyatı- mızın ehtiyacı vardı... Tənqid konfransı şeirlərimizin taleyi ilə xüsusi məşğul olma- lıdır. Bilirsiniz ki, indiki şeirimizdə ümumən bir yeknəsəqlik, bir- birini təkrarlamaq xəstəliyi var. Bu da ondan irəli gəlir ki, şairlərimiz yeni formalar uğrunda mübarizə aparmırlar. Biz çalışmalıyıq ki, ədə- biyyatımızda müxtəlif yaradıcılıq cərəyanları inkişaf etdirilsin... Şeiri- mizdə, nəsrimizdə bir çox yeni formalar yaranmalıdır ki, yazıçıla- rımızın əsərləri bir-birinə bənzəməsin” [4, s. 236]. Bir tənqidçi kimi Səməd Vurğunun məqalələrində, məruzə və çıxışlarında toxunduğu məsələlər bu gün də ədəbiyyatımız üçün aktuallığını itirməmişdir. Səməd Vurğunun ədəbi yaradıcılığı kimi epistolyar irsi də geniş və çoxşaxəlidir. Xalq şairinin məktublarında ədəbiyyat məsələləri geniş surətdə öz əksini tapır. Bu məktubların dil-üslub xüsusiyyətləri- nin gözəlliyi, əlvanlığı, canlılığı təqdirəlayiq haldır. Biz bu məktublar vasitəsilə böyük sənətkarın ədəbi, elmi fəaliyyətini, yaradıcılıq yolunu ətraflı şəkildə öyrənə bilirik. Bütün bu səbəblərə görə Səməd Vurğu- nun ədəbi məzmunlu məktublarının tədqiqinin onun ədəbiyyat tarixi- mizdə mövqeyinin hərtərəfli araşdırılması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini söyləmək olar.

ƏDƏBİYYAT

1. Мушина И.Б. Пушкин и его эпоха в переписке поэта. Москва, Худ. лит., 1962. 2. Səməd Vurğunun şəxsi arxivi. AMEA Əlyazmalar İnstitutu. Fond 27, s.v 295. 3. Abdullayev Cəlal. Səməd Vurğunun sənət dünyası. Bakı, “Yazıçı”, 1986. 4. Ellər Vurğunu. Vurğun ömrü məktublarda. (Tərtibçi: Nəzirli Ş.) Bakı, AAMM, 1996. 5. Səməd Vurğunun şəxsi arxivi. AMEA Əlyazmalar İnstitutu. Fond 27, s.v 376. 6. Zeynallı Atif. Səməd Vurğun sənəti. Bakı, “Elm”, 1990. 7. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. (İşin rəhbəri və redaktoru: Alışanlı Ş.) Bakı, “Elm”, 2008. 8. Əhmədov Ramin. Səməd Vurğunun dramaturgiyası: tarixilik və müasirlik. Bakı, 1996. 9. Səməd Vurğunun şəxsi arxivi. AMEA Əlyazmalar İnstitutu. Fond 27, s.v 280. 10. Səməd Vurğunun şəxsi arxivi. AMEA Əlyazmalar İnstitutu. Fond 27, s.v 583. 11. Səməd Vurğunun şəxsi arxivi. AMEA Əlyazmalar İnstitutu. Fond 27, s.v 306.

205

Aytan Guliyeva

THE REFLECTION OF THE CREATIVITY OF SAMAD VURGUN IN LITERARY LETTERS

Summary

One of the prominent representatives of Azerbaijan literature of the twentieth century is Samad Vurgun. Samad Vurgun’s epistolary heritage is significant for its richness and value as well as his artistic creativity. In the article is researched the epistolary heritage of Samad Vurgun. In some letters stored in the personal fund of Samad Vurgun are touched the literary matters. His thoughts and direction of his literary activity is clearly seen in these letters.

Айтен Kулиева

ОТРАЖЕНИЕ ТВОРЧЕСТВА САМЕДА ВУРГУНА В ЛИТЕРАТУРНЫХ ПИСЬМАХ

Резюме

Самед Вургун является одним из видных представителей азер- байджанской литературы ХХ века. В статье исследуется эпистолярное наследие Самеда Вургуна, которое так же, как и его художественное творчество, отличается своей содержательностью и ценностью. В некоторых письмах, хранящихся в личном фонде Самеда Вургуна, затронуты лите- ратурные вопросы. В этих письмах ясно просматриваются его мысли и направление в литературной деятельности.

206 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

İradə QAİBOVA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

HƏSƏN XAN ŞAMLU BİR XƏTTAT KİMİ

Açar sözlər: Azərbaycan maddi-mənəvi mədəniyyət abidələri, əlyazmalar, katib-xəttatlar, şikəstə xətti Key words: the memorials of the material-spiritual culture of Azerbaijan, manuscripts, writer-calligraphers, handwriting style shikasta Ключевые слова: памятники материально-духовной культуры Азербайджана, рукописи, писцы-каллиграфы, шикасте

Kökü XIII yüzilliyin sonunda Azərbaycanın qədim şəhərlərin- dən olan Ərdəbildə Şeyx Səfiəddin İshaq əl-Musəvi əl-Ərdəbili (1252- 1334) tərəfindən yaradılmış sufi-dərviş təriqətindən (“Səfəviyyə” ordeni) su içmiş və banisinin adını daşıyan şeyxlər sülaləsinin – sə- fəvilərin Azərbaycanın taleyində, tarixində mühüm və həlledici xid- məti olmuşdur. Səfəvilərin hakimiyyəti, istər təkcə Ərdəbil mahalının hüdudları daxilindəki (XIII əsrin sonu – 1501-ci il) dövr, istərsə də, Azərbaycanı və genişlənərək bir imperiya şəklində daha böyük əra- ziləri əhatə edən dövr (1501-1736), yalnız şiəliyin təbliği və yayıl- ması, Azərbaycan torpaqlarını vahid dövlət çərçivəsində birləşdirmək, mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq uğrunda mübarizə ilə səciyyələnmir. Səfəviləri səciyyələndirən ən ümdə xüsusiyyətlər içərisində ana di- limizə – Azərbaycan türkcəsinə, elmə, ədəbiyyata, mədəniyyətə böyük qayğı, sonsuz diqqət və isti münasibət də vardır. Səfəvilərin ikiyüzillik hakimiyyəti zamanı müxtəlif mərhələlərdə siyasi-iqtisadi vəziyyətdən, xüsusilə, Səfəvi-Osmanlı müharibələrindən doğan çətinliklərə rəğmən, elmə, maddi və mənəvi mədəniyyətə münasibət dəyişmədi. Azərbay- can Səfəvi dövlətinin tarixini vərəqlədikcə, xalqın müəyyən siyasi- iqtisadi çətinliklərə sinə gərib təkcə təsərrüfat həyatını bərpa etmək əzminin deyil, həm də yaradıcılıq əzminin, milli maddi-mənəvi irsimizin misilsiz nümunələrinin ərsəyə gətirilməsinin şahidi oluruq.

207 XI-XIV əsrlərdə səlcuqlar və monqolların tərkibində Orta Asi- yadan Kiçik Asiyaya köçmüş türkdilli tayfanın bir hissəsi Suriyanın Şam şəhərində məskunlaşaraq şamlı (şamlu), bir hissəsi isə Anadoluda (Rum) məskunlaşaraq rumlu adlanmışdır. 1402-ci ildə Teymur (Əmir Teymur – Topal Teymur; 1336-1405) Osmanlı Sultanı I Bayazidi məğlub etdikdən sonra həmin tayfaların bir hissəsini geriyə köçürt- dürmüşdür. O, Ərdəbildə Şeyx Səfi türbəsini ziyarətə gəldikdə səfəvi şeyxi Xacə Əlinin xahişi ilə şamluları və rumluları səfəvi şeyxlərinin tabeçiliyinə vermişdir [1, s. 462]. Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak etmiş şamlular Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin yaranmasında və möhkəmlənməsində mühüm xidmət göstərmişlər. Şamluların bir çox nümayəndəsi Səfəvi dövlətinin hakim dairələrində çalışmışdır. Xatırlatmaq istərdik ki, ilk dəfə I Şah İsmayılın atası Şeyx Heydərin (1460-1488) təşəbbüsü və göstərişi ilə xüsusi imtiyaz əlaməti olaraq türkmən başlıqlarının əvəzinə, başlarına on iki imamın şərəfinə on iki zolaqlı qırmızı çalma qoymuş və beləliklə, “qızılbaş” adlanmış ilk səfəvi nümayəndələrindən biri də şamlu tayfasının əyanları olmuşdur [2, s. 410]. Qeyd edək ki, I Şah İsmayılın ordusu ilk mərhələdə yeddi tayfanın – ustaclı, şamlu, rumlu, təkəli, zülqədər, əfşar və qacar tayfalarının nümayəndələrindən təşkil olunmuş və orduda hamı başına on iki zolaqlı qırmızı çalma qoymuşdur [3, s. 124]. Həsən xan Şamlunun həyatı və fəaliyyəti haqqında məlumat olduqca azdır və müraciət etdiyimiz mənbələrin əksəriyyətində, ümu- miyyətlə, onun haqqında hər hansı bir bilgi verilməmişdir. Həsən xan Şamlu barəsində nisbətən dolğun məlumat XIX əsr İran müəllifi – Qacarlar sülaləsindən olan Ağa Məhəmməd şah (1742-1797), Fətəli şah (1797-1834) və Nəsrəddin şah (1848-1896) dövründə yaşamış, 110 il ömür sürmüş İran səyyahı, alimi və xəttatı Mirzə Sənglax (h.q. 1184-1294 / miladi: 1770-1880) və XX əsrin görkəmli İran alimi Mehdi Bəyani (1908-1969) tərəfindən təqdim olunmuşdur. Mənbələrdən əldə edilən məlumata əsasən, Həsən xan Şamlu Səfəvi hökmdarlarından II Şah Abbasın (1642-1666) və Şah Süleymanın (1666-1694) dövründə yaşamışdır. Ata-babası Səfəvilərin hakim dairələrində çalışmışdır. Mehdi Bəyani özünün “Əhval və asar- e xoşnevisan” (“Xəttatların həyatı və əsərləri”) əsərində bildirmişdir ki, Həsən xan Şamlu Səfəvi hökmdarı II Şah Abbasın hakimiyyəti zamanı öz atası Hüseyn xanın yerinə Xorasanın əmirül-ümərası (“əmirlər əmiri” – qoşunun baş komandanı) və bəylərbəyi (müvafiq yerdə – bəylərbəylikdə ali hakimiyyət bəylərbəyinə mənsub olmuşdur) təyin edilmiş və Şah Süleymanın dövründə də Xorasanın əmirül- 208 ümərası və Herat hakimi olmuşdur [4, s. 142]. Mənbələrdən məlum olduğu kimi, Həsən xanın atası Hüseyn xan Şamlu I Şah Təhmasibin tam səlahiyyətli müavini – vəkili və əmirül-üməra (qoşunun baş komandanı) olmuşdur. Azərbaycan tarixində Hüseyn xanın bacarıqlı və mötəbər bir şəxs kimi Səfəvi sarayında xüsusi ehtirama malik olmasına dair məlumatlar vardır. XVI əsr İran müəllifi Qazi Əhməd Qumi ibn Mir Münşinin (1546-1606) “Xəttatlar və rəssamlar haqqında risalə”sində (“Трактат о каллиграфах и художниках”) yazdıq- larından məlum olur ki, Hüseyn xan ibn Əbdi bəy Şamlu öz qardaşı Durmuş xanın ölümündən sonra 1525/26-cı ildə I Şah Təhmasib tərəfindən Heratın hakimi təyin edilmişdir. Qazi Əhməd həmçinin bildirir ki, Hüseyn xan Şamlunun I Şah Təhmasib ilə qohumluq əlaqəsi olmuşdur [5, s. 136] və şah tərəfindən Herat tiyul (orta əsrlərdə Şərqdə mövcud olmuş, xüsusilə XV-XIX əsrlərdə geniş yayılmış şərti torpaq sahibliyi) şəklində ona həvalə edilmişdir. Mirzə Sənglaxın yazdıqlarına əsasən, Həsən xan Şamlunun övladları – Əliqulu xan, Abbasqulu xan və Murtuzaqulu xan olduqca savadlı və istedadlı şəxslər olmuşlar və Həsən xan ağır bir xəstəlik səbəbindən dünyasını dəyişdikdən sonra Heratda hakimiyyət və Xorasan bəylərbəyliyi Ab- basqulu xana həvalə edilmişdir [6, s. 233]. Həsən xanın vəfatı tarixinə dair məlumatlar ziddiyyətlidir. Belə ki, məsələn, XX əsrin görkəmli İran alimi Məhəmməd Moinin Fars dilinin izahlı lüğətinin V cildində verdiyi məlumata əsasən, Həsən xan Şamlu hicri-qəməri təqvim ilə 1052-ci ildə (miladi: 1642) vəfat etmişdir [7, s. 460]. Bu tarixin isə II Şah Abbasın və Süleyman şahın hakimiyyəti dövrü ilə heç bir yaxınlığı yoxdur. Qeyd edək ki, M. Moin Həsən xan Şamlunu ilk növbədə bir xəttat kimi təqdim etmiş və nəstəliq xəttini çox gözəl yazaraq şöhrət qazandığını bildirmişdir. Tarixçi İran alimi Sepehr onun hicri-qəməri təqvimi ilə 1024-cü ildə (miladi: 1615) vəfat etdiyini bildirmişdir ki, fikrimizcə, düzgün deyildir və Mehdi Bəyani də onun yazılarındakı tarixləri xatırladaraq bu qənaətdə olduğunu qeyd etmişdir. Həmin tarixlər göstərir ki, Həsən xan Şamlu ən azı Səfəvi hökmdarı Şah Süleyman hakimiyyətə gələn zaman həyatda olmuşdur [4, s. 143]. Bunu Mirzə Sənglaxın yazdıqları da təsdiqləyir. Mehdi Bəyani bildirmişdir ki, “Nətayicül-əfkar” (“Fikirlərin nəticə- ləri”) əsərinin müəllifi onun hicri-qəməri təqvimi ilə 1100-cü ildə (miladi: 1689) Heratda vəfat etdiyini və müqəddəs Məşhəd şəhərində dəfn edildiyini göstərmişdir [4, s. 143]. Həsən xan Şamlu öz dövrünün bacarıqlı ictimai-siyasi xadimlə- rindən olmuş, abadlıq işlərinə, sənətkarlıq məsələlərinə xüsusi diqqət 209 yetirmişdir. Mirzə Sənglax özünün ikicildlik “Təzkirətül-xəttatin” (“Xəttatlar haqqında təzkirə”, yaxud “İmtəhanül-füzəla”, yəni “Alim- lərin imtahanı”) əsərinin II cildində Həsən xan Şamlunu əmirlərin fəxri adlandıraraq bildirmişdir ki, onun Herat şəhərində tikdirdiyi ima- rətlərin və saldığı bağların tayı-bərabəri yoxdur və başqa şəhərlərdə onların bənzərinə rast gəlmək mümkün deyildir [6, s. 230]. Həsən xan Şamlu elmə, mədəniyyətə xüsusi əhəmiyyət vermiş, ədəbiyyata böyük maraq göstərmişdir. Onun məclisi heç zaman kamal sahiblərindən xali olmamış və boş vaxtını alimlərlə, sənətkarlarla ünsiyyətdə keçirmiş- dir. Şeirə xüsusi dəyər vermiş, müasirlərindən Məlik Məşriqi, Mirzə Fəsihi, Mirzə Uci, Dərviş Maqsud Tirgər kimi şairlərlə yaxın müna- sibətdə olmuşdur. O özü də şeir yazmışdır. Mehdi Bəyani bu haqda məlumat verərək bildirmişdir ki, Nəsrabadi onun üç min beytdən ibarət “Divan”ını görmüşdür [4, s. 142-143]. Mirzə Sənglax da Həsən xanın şairlik istedadını yüksək dəyərləndirmiş və min beytdən ibarət “Divan”ının olduğunu qeyd etmişdir [6, s. 230]. Mehdi Bəyaninin bil- dirdiyinə görə, Həsən xan öz rübailərindən birini daş kitabə üzərinə həkk edərək Məşhəd şəhərində yerləşdirmişdir: həmin rübai gözəl nəstəliq xətti ilə yazılmışdır [4, s. 143]. Xatırladaq ki, M.Sənglax Həsən xanın daşyonma sahəsində də olduqca yüksək məharət sahibi olduğunu və ustad həkkak kimi tanındığını qeyd etmişdir [6, s. 230]. Lakin Həsən xan Şamlu daha böyük uğuru xəttatlıq sahəsində əldə et- mişdir. Həsən xan Şamlu əsas etibarilə qitələr və mürəqqələr yaratmış- dır. Mürəqqə yazması barəsində məlumatı Mirzə Sənglax vermiş və bildirmişdir ki, Məşhədi-müqəddəsdə Qəndəhar əhli olan olduqca savadlı və bilikli bir şəxsin əlində Şah Süleyman səfəvinin sifarişi ilə Həsən xan Şamlu tərəfindən hazırlanmış mürəqqəni görmüşdür. Mirzə Sənglaxın bildirdiyinə görə, mürəqqə Həsən xan Şamlu tərəfindən olduqca gözəl xətlə yazılmış qitələrdən tərtib olunmuşdu. Mirzə Səng- lax Həsən xan Şamlu tərəfindən yazılmış qitələr haqqında məlumat vermişdir: Şah Abbas (yəqin ki, II Şah Abbas) üçün xanbalıq kağızı- nın üzərində qızıl suyu ilə yazılmış fəxriyyə; II Şah Abbasın baş vəziri üçün xınayı kağız üzərində yazılmış şeir parçaları; Şah Süleymanın xahişi ilə dövlətabadi kağızının üzərində qızıl suyu ilə yazılmış mətn və şeir parçası; Şah Süleymanın baş vəzirini təbrik etmək məqsədilə gümüşü rəngli səmərqəndi kağızı üzərində gözoxşayan qırmızı rənglə yazılmış bir mətn və iki haşiyə; Hindistan hökmdarı üçün tirmə kağız üzərində qızıl suyu ilə yazılmış beytlər; Hindistan hökmdarının baş vəziri üçün xanbalıq kağızı üzərində yazılmış şeirlər; öz dostlarından 210 biri üçün xətayi (Çin) kağızı üzərində yazılmış fəxriyyə; öz əziz övladı zati-ali Murtuzaqulu xana müraciətlə səmərqəndi kağızı üzərində yazılmış şeirlər və s. [6, s. 234-242]. Mehdi Bəyani də Həsən xan Şamlu tərəfindən gözəl xətlə yazılmış qitələr haqqında məlumat ver- mişdir ki, onlar aşağıdakı kimidir: Tehranda Səltənət Kitabxanasında saxlanan və Mir Əbdüssəməd üçün yazılmış qitə; Mehdi Bəyaninin məcmuəsində qorunub saxlanan iki qitə; Məşhəddə Astani-Rezəvi Kitabxanasında qorunub saxlanan və 1037-ci ildə (miladi: 1628) ya- zılmış qitə; Məşhəddə Astani-Rezəvi Kitabxanasında qorunub saxlanan və 1045-ci ildə (miladi: 1635) yazılmış başqa bir qitə; Parisdə Milli Kitabxanada qorunub saxlanan bir qitə; İngiltərədə Bodlian ki- tabxanasında qorunub saxlanan mürəqqənin içində bir qitə [4, s. 143- 144]. Bu qitələrin hər birində Həsən xan Şamlunun imzası vardır – adı və soyadı aydın yazılmışdır. Xatırlatmaq istərdik ki, qitə və mürəqqə böyük Azərbaycan xəttatı Mir Əli Təbrizi (XIV-XV) tərəfindən icad edilmiş nəstəliq xəttinin tətbiqindən sonra yaranmış və əsasən dünyəvi mövzuları əhatə etmişdir. Qitə karton lövhə üzərinə 9X15, yaxud 20X30 ölçüdə kağız yapışdırılması və sonra həmin kağız üzərində gözəl xətlə – mərkəzdə iri, haşiyədə isə xırda xətlə şeir parçası (əsas etibarilə, dörd misradan ibarət) yazılması yolu ilə hazırlanır, kağız gözəl naxışlarla çərçivələnir və mərkəzi hissəsi müəyyən rənglərlə rənglənirdi. Mürəqqə isə ayrı-ayrı qitələrdən ibarət albom şəklində hazırlanırdı və bir çox hallarda müəllif tərəfindən müəyyən şair, ədib, xəttat və s. haqqında məlumatlar və müvafiq miniatürlər də yerləş- dirilirdi [8, s. 78-79]. Qeyd edək ki, ədəbiyyata, tarixə, mədəniyyətə, müvafiq dövrün özəlliklərinə, o cümlədən elmə, sənətə, ədəbiyyata, mədəniyyətə münasibətə, ümumi elmi-mədəni səviyyəyə, həmçinin müəyyən şəxslərin həyat və fəaliyyətinə dair bilgilərin əldə edilməsi, ümumi təsəvvürün yaranması baxımından bu janrların olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Həsən xan Şamlunun şəxsiyyəti və fəaliyyəti haqqındakı mə- lumatlara əsaslanaraq Şərq aləmində ərəb əlifbası əsasında yeni və gözəl bir xətt növünün – şikəstə xəttinin onun övladı Murtuzaqulu xan Şamlu tərəfindən icad edilməsinin heç də təsadüfi olmadığını deyə bilərik. Xatırladaq ki, XIV əsrin ikinci yarısında böyük Azərbaycan xəttatı Mir Əli Təbrizi tərəfindən nəsx və təliq xətt növləri əsasında icad edilmiş gözəl nəstəliq xətti Şərqdə, xüsusilə qeyri-ərəb ölkələ- rində geniş yayılaraq yazının sürəti baxımından tələbatı müəyyən qədər ödədisə də, sonrakı mərhələlərdə sürət məsələsi yenə də bütün qabarıqlığı ilə önə çıxmağa başladı və qələmin, demək olar ki, 211 kağızdan ayrılmadığı bir vəziyyətdə yazılan ecazkar və mürəkkəb şikəstə (sınıq, sınmış) xətti ilk dövrlərdə adi yazılarda, ümumi dəf- tərxana işlərində, məktublarda, xəbər və məlumatların yayılmasında geniş tətbiq olunmuşdur. Lakin getdikcə onun tətbiqi baxımından vəziyyət dəyişmiş və daha çox qitə və mürəqqələrin yaradılmasında, nəfis əlyazma kitablarının tərtibatında tətbiq edilmişdir. Mənbələrdən əldə edilən məlumatlara əsasən bildirək ki, olduqca savadlı və iste- dadlı bir şəxs olan Murtuzaqulu xan Şamlu da atası kimi, Heratda hökmranlıq etdiyi dövrdə maarifpərvərlik və sənətsevərlik bayrağını həmişə uca tutmuş və doğma ana dilində lirik şeirlər yazmışdır. Əfsus ki, Mirzə Sənglax öz əsərində onun adını çəksə də, xəttatlıq sahə- sindəki fəaliyyəti və xidmətləri barəsində söz açmamışdır. Bir məsələni də nəzərə çatdırmağı vacib bilirik. Belə ki, Murtuzaqulu xanın adı bəzi mənbələrdə və müəyyən tədqiqatçılar tərəfindən “Mürtəzaqulu” kimi verilmişdir. Müəyyən mənbələrə (o cümlədən ASE, X c., səh. 528) və dilimizin qanunauyğunluqlarına əsaslanaraq, biz “Murtuzaqulu” kimi təqdim etmişik və hər iki variantı məqbul hesab edirik.

ƏDƏBİYYAT

1. ASE, X c. Bakı, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının Baş Redaksiyası, 1987. 2. Azərbaycan tarixi, I c. Bakı, “Çıraq” nəşriyyatı, 2005. 3. Tərbiyət, Məhəmmədəli. Daneşməndan-e Azərbaycan. Tehran, “Məcles”, 1314/1896. 4. Bəyani, Mehdi. Əhval və asar-e xoşnevisan, c. I-II. Tehran, Məharət/Enteşarat-e elmi, 1363/1984. 5. Кази-Ахмед. Трактат о каллиграфах и художниках. Москва- Ленинград: Государственное издательство «Искусство», 1947. 6. Mirzə Sənglax. Təzkirətül-xəttatin, c. I-II. Tehran, 1291/1874. 7. Moin M. Fərhəng-e farsi, c. V. Tehran: Moəssese-ye enteşarat-e Əmir Kəbir, 1999. 8. Казиев А.Ю. Художественное оформление азербайджанской руко- писной книги XIII-XVII веков. Москва: Издательство «Книга», 1977.

212 Irada Gaibova

HASAN KHAN SHAMLU AS A CALLIGRAPHER

Summary

The written monuments of Orient are the best witnesses of Orient’s history and culture and tell us about the social and cultural traditions of peoples of Orient. The manuscripts, which were created by the Azerbaijani masters in Middle Ages are the monuments of material-spiritual culture of Azerbaijani people and have the special place in treasure-house of the world culture. The merit of Azerbaijani writer- calligraphers in creation written monuments in Middle Ages hasn’t substituted. This article acquaints with the life and creation of Hasan khan Shamlu, Safavi's leader of Herat. He wrote not only good poems, but also, has been one of talented and very educated mans of his time, created manuscript monuments. His son – Murtuzaguli khan Shamlu is a creator of the handwriting style shikasta.

Ирада Гаибова

ХАСАН ХАН ШАМЛУ КАК КАЛЛИГРАФ

Резюме

Рукописные памятники Востока являются лучшими свидетелями истории и культуры Востока и рассказывают нам о социальных и культурных традициях народов Востока. Рукописи, созданные азербайджанскими мастерами в средние века, являются памятниками материально-духовной культуры азербайджанского народа и имеют особое место в сокровищнице мировой культуры. Заслуга азербайджанских писцов-каллиграфов в создании письменных памятников в средние века незаменима. Данная статья знакомит с жизнью и творческой деятельностью сефевидского правителя Герата Хасан хана Шамлу. Он не только писал прекрасные стихи, но и как один из талантливых и очень грамотных людей своего времени создал рукописные памятники. Его сын – Муртузакули хан Шамлу является создателем почерка шикасте.

213 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Ədəbiyyat nəzəriyyəsi

Mahirə QULİYEVA Filologiya üzrə elmlər doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

Bu iş Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondunun maliyyə yardı- mı ilə yerinə yetirilmişdir. Qrant № EİF-2013-9(15)46/36/5

BƏDİİ ƏDƏBİYYATDA MÜKALİMƏ

Açar sözlər: ədəbiyyat, mədh etmək, təfəkkür, poeziya, duyğu Key words: literature, praise, thought, poetry, sense Ключевые слова: литература, восхваление, мышление, поэзия, ощуще- ние

Mükalimə – azı iki nəfər arasında söhbət deməkdir. Bədii mükaliməyə gəlincə, üslubi bir fənd olaraq dilin bütün qəbul olunmuş qaydalarına riayət etməklə oxucunun təfəkkür, düşüncə və duyğula- rına təsir etmək məqsədi daşıyır. Ədəbiyyatda mükalimə fərqli şəkil- lərdə təzahür edir. Ona görə mükalimə sual-cavab şəklində daha çox işlənir. Mənbələrdə sual-cavab söz düzümündə fikrin bədii cəhətdən təsir gücünü təmin etmək üçün işlədilən bədii forma kimi dəyərlən- dirilir [1, s. 26]. Mükalimənin kökləri qədimdir. Deyişmə mənşə etibarı ilə hələ Cahiliyyə dövründə Məkkədəki Ukaz bazarına ticarət sövdələşmələri ilə yığışan şairlər arasında yaranmağa başlamış [2, s. 18] və 90 illik tarixi dövründə çoxcəhətli inkişaf yolu keçmiş Əməvilər dövrü

214 ədəbiyyatında özünü qabarıq şəkildə göstərmişdir. Bu dövrdə siyasi şeir özünün ən yüksək mərhələsinə çatır. Poeziyada qəbilələrin möv- qeyini qorumaq üçün düşmənə qarşı amansız mübarizəyə çağıran mövzulara xüsusi yer verilirdi [2, s. 49]. Əsasən “mədhiyyə” xarakterli olan bu deyişmələr bədii müka- limə və xitab üstündə qurulurdu. Bir çox şairlər el içində mükalimə- ləşən tərəflər kimi tanındıqları üçün bədii mükaliməyə xas olan “dedim”, “dedi” ifadələrinin işlədilməsinə ehtiyac qalmırdı. Belə şeirə parlaq nümunə kimi Əməvilər dövrünün tanınmış nəqaid ustadları Cərir (653-733) və Fərəzdəkin (641-732) yaradıcılığını göstərə bilərik. Fərəzdək adlı-sanlı bir ailədə, Cərir isə ərəblər arasında çox da nüfuzu olmayan bir ailədə dünyaya gəlmişdir [2, s. 65, 59]. Tale onları üzləşdirmiş və 44 il bir-birinə müqabil tərəf olaraq mükalimələşmiş, müxatib tərəflər olmuşlar [2, s. 60]. Mövzu və sənətkarlıq baxımından bu şairlərin yaradıcılığı həmişə seçilmişdir. Nümunə kimi misal gətirdiyimiz beytlər fikrimizi təsdiqləyər. Belə ki, bir dəfə Fərəzdək qasid vasitəsi ilə Cərirə bir beyt göndərir və ürəyində özünü beytinin məğzinə görə qalib sayır [2, s.18]. إني انا الموت الذي هو نازل بنفسك انظر كيف انت محاوله؟ Tərcümə: “Mən sənin üstünə gələn bir ölüməm İndi bax gör, özünü ondan necə xilas edə biləcəksən?” Hazırcavab Cərir şeiri əlinə alan kimi bədahətən cavab verir: انا دهريفني الموت والدهر خالد وجئني بمثل الدهر شيئا يطاوله؟ Tərcümə: “Mən ölümə üstün gələn kainatam. Sən mənə elə bir şey göstərə bilərsənmi ki, onun ömrü kainatdan uzun olsun.” İslam dövrü ərəb ədəbiyyatında mükalimə ənənəsi davam et- dirildi və bəlağət elmində öz yerini tutdu. Qeyd edək ki, XIII əsrdə tam sistem şəklində yaranmış Şərq bəlağət elmi ümummüsəlman ədəbiyyatının nəzəri baxımdan özülünü təşkil edir. İslam dinini qəbul etmiş xalqlar ərəb dilində yazıb-yaratmaqla yanaşı, öz doğma dillə- rində belə bu ənənəyə sadiq qalaraq şeirlər yazırdılar. Yaranmış bu ənənə ərəblərdən farslara, islam dinini qəbul etmiş iranlılardan isə onların öz nüfuz dairəsinə aldıqları türklərin ədəbiyyatına böyük təsi- rini göstərir [3, s. 20-21]. Müsəlman xalqlarının ədəbiyyatına sirayət edən bu nəzəri sistem bütövlükdə qəbul olunsa da, milli adət və ənənələrdən, zamanın və ictimai həyatın tələblərindən asılı olaraq istifadəsi baxımından fərq- 215 lənir – bədiiyyatın bir qismi çox, digər qismi nisbətən az işlənir, ərəb dilinin qrafik incəliyindən irəli gələn poetik kateqoriyalar, o cümlə- dən, müqəttə, müvəssəl, riqtə, xifa, müsəhhəf və s. isə istifadədən kənarda qalır. Bir qisim poetik fiqurlar isə bədii təfəkkürə təsirinin oxşar cəhətləri baxımından ümumi bir başlıq altında birləşdirildi [4, s. 238, 354, 368]. Şübhəsiz ki, prosesin belə təkamülünü zamana, ictimai-siyasi həyata bağlamaq o qədər də düzgün olmaz. Çünki bu irsdə ədəbiy- yatın ümumi axarının zövq və üslubunun da özünəməxsus yeri danıl- mazdır. Hələ şairin dil, zövq və fərdi üslubunu demirik!... Yeri gəlmişkən A.Tvardovskinin bu məsələ ilə bağlı maraqlı fikrini qeyd etmək istərdik: “Yazıçının ana dilindən, xalqının dilindən qeyri dili ola bilməz. Amma yazıçının digər yazıçılardan fərqli dili nəinki ola bilər, hətta olmalıdır” [5, s. 11]. Fars dilli ədəbiyyatda sual-cavab (dialoq) adlanan bu bədii ifadə vasitələrindən geniş istifadə edilib. Raduyaniyə görə, şair beyt və ya bənddə sual verir, sonra onu cavablandırır, iki şəxs arasında mükalimə gedir. Müəllif şeirdə şairin sual verib onu özünün cavablandırdığı halların mövcudluğunu da qeyd edir [6, s. 58]. Bu bədii ifadə vasitəsinə xüsusi dəyər verən Rəşid Vatvat yazır: “Farslar bu üsulu bəyənərək istifadə edir və əvvəldən sonadək bu şəkildə qurulmuş qəsidələr yazırlar”. Şəms Fəxrinin fikrinə görə, şeirin əvvəlində şair kiminlə mü- xatib olduğunu qeyd etməlidir. Əks təqdirdə bu mükalimələşməni o, yalnış hesab edir [6, s. 58]. Kaşifiyə gəlincə o, bu fiquru iki qrupa bölür: [6, s. 58] 1. Birinci qrupu “quftam-u-quft” – “mən dedim”, “o dedi”yə aid edir. 2. İkinci qrupa isə mükalimənin başqa mövcud növlərini daxil edir. Ataallaha gəlincə isə o, “sual-cavab”ın ərəb poetikasında “mura- caat” (“qayıtma”, “müraciət”) başlığı altında öyrənildiyini “qeyd edir” [6, s. 59]. Müəllifə görə bu poetik formadan iki cür istifadə oluna bilər [6, s. 59]. 1. Bir beyt və ya bənd daxilində 2. Müxtəlif müəlliflərin yaradıcılığında Məsələn, Cərir və Fərəzdəkin yaradıcılığı buna misal ola bilər. Mənbələrdə sual-cavab və ya mükalimə kimi adlandırılan bu bədii ifadə vasitəsi özünü üç şəkildə göstərir: 216 1. Sual-cavabın Quran üslubu kimi təzahürü. 2. Sual-cavabın aşıq şeirində deyişmə şeir növü kimi dəyər- ləndirilməsi. 3. Sual-cavabın misra və ya beyt daxilində bədii ifadə vasitəsi kimi təzahürü. Bədii mükalimənin klassik mətnlərdə təzahürünün müxtəlif şə- killərini nəzərdən keçirək: I. Sual-cavabın Quran üslubu kimi təzahürü Son illərdə Quran və hədislərin bədii söz yaradıcılığına təsiri haqqında araşdırmalara çox rast gəlirik. Araşdırmalarda bu mövzuya müxtəlif cəhətlərdən və müxtəlif məqsədlə yanaşılır. Bizim fikrimiz- cə, burada üç ümumi istiqamət daha çox diqqəti cəlb edir. Bunlardan biri Dr. Əli Əsgər Hələbinin öz araşdırmasında qeyd etdiyi kimi, söz sənətində Qurandan “işarə”, “təlmih”, “təzmin”, “həll və ya təhlil”, “iqtibas”, “təmsil” kimi istifadə edilərək yeni məna çalarlarının yara- dılmasıdır [7, s. 154]. İkincisi, Quran anlamlarının bədii təfəkkürdə işlənmə dairəsi və onun genişliyi ilə bağlıdır. Üçüncü istiqamət – klassik ədəbiyyatda Quran üslubundan geniş şəkildə istifadədən ibarətdir. Belə ki, Quran boyu Allahın insanlara xidməti, Onun fəziləti, Ona məxsus sifətlərlə bəşər övladına yardımı, onları doğru yola dəvəti, Hz. Məhəmmədə verilən möcüzənin bəlağəti ilə, özü də mükalimə yolu ilə aparılır. Mövzu ilə bağlı maraqlı fikirlər E.A.Rezvanın «Коран и его мир» kitabında xüsusi olaraq qeyd edilir: [8, s. 38] “Quran mətninin böyük hissəsi – Allahla dialoq əsasında qurulmuş polemikadır; bu polemikada Allah birinci və ya üçüncü şəxsin dilindən və ya vasitəçilər (ruh, Cəbrayıl) vasitəsilə danışır, amma hər zaman Məhəmmədin və Peyğəmbərin düşmənlərinin dilin- dən; və ya burada Allah ardıcıllarına öyüd-nəsihətləri və tapşırıqları (əmrləri) ilə müraciət edir”. “Quranın sintaksisi dialoq şəkli ilə şərtlənir”… [8, s. 39] – fikri də dediklərimizi bir daha təsdiqləyir. Allah-Təala ilə Hz. Məhəmmədin mükalimələşməsində peyğəm- bərin ona bağlılığı mənbələrdə: “Quran Peyğəmbərə möcüzəvi şəkildə göndərilmiş İslamın baş- lıca möcüzəsidir” [8, s. 125]. Peyğəmbər bütün varlığı ilə Allaha yönəlmişdir: nəzəri, duyumu və qəlbi ilə [8, s. 38] – kimi dəyərləndirilir. Bu barədə İmam Sadiqin (ə) buyurduqları da olduqca maraq- 217 lıdır. Belə ki, müəllif ərəb dilinin önəmliyini vurğulayır və Uca Allahın bəndəsi ilə məhz bu dildə danışdığını (mükalimələşdiyini) qeyd edir: [9, s. 542] تعلم العربيه فانها كالم الذي تكالم به خلقه Qurani-Kərimin ayələrində qismən də olsa, Allah-xilqət, Allah- peyğəmbərlər, peyğəmbərlər – xalq arasında gedən mükalimələri izləyək. Nuh Rəbbinə (dua ilə müraciət edib dedi: “Ey Rəbbim, Oğlum (Kənan) mənim ailə üzvlərimdəndir. Sənin vədin, sözsüz ki, haqdır. Sən hakimlərin hakimisən!” (Allah) buyurdu: “Ey Nuh! O sənin ailəndən deyildir. Çünki o (küfr etməklə) pis bir iş görmüşdür (Və ya sənin Məndən onu xilas etmək xahişin yaxşı iş deyildir). Elə isə bilmədiyin bir şeyi Məndən istəmə. Sənə cahillərdən olmamağı nəsihət edirəm (məs- ləhət görürəm)”. (Hud: 45-46) (Zəkəriyyə) Rəbbinə gizlicə dua edib yalvardığı zaman (Hud: 45-46) Belə demişdi: “Ey Rəbbim. Artıq sümüyüm sustalmış, başım ağappaq ağarmışdır. Ey Rəbbim! Sənə dua etməklə heç vaxt naümid olmamışam (Nə dua etmişəmsə, qəbul olunmuşdur). (Mər- yəm: 3-4) Qurani-Kərimin əksər surələrində (Hud: 45-48, Məryəm: 3- 10, Taha: 46-52 və s.) bədii mükalimədən istifadə edilir ki, bu da Allah-Təalanın nəsihət, ibrət və hikmətinin onun xilqətinə çatdırılmasında önəmli rol oynayır, bəşər övladını haqq yoluna dəvət edir. Hər şeyin – ilahi-bəşəri eşqin, dünyanın yaranışının, axirət, cəhənnəm, cənnət və insan qədərinin Allaha məxsusluğu dəlillər, ayələr və surələr vasitəsilə bədii şəkildə insana çatdırılır. Nümunələrin hər birinə nəzər salsaq, bədii mükalimənin (sual- cavabın – dedi, buyurdu, sordu, demişdi) bədii xitabla yanaşı işləndiyini görərik. Bədii mükalimə, bədii xitab, istifhəm, təkrir və bu kimi üslubi formaların işlədilməsi Qurani-Kərimin ecazkar bəlağətindən irəli gəlir. II. Sual-cavabın aşıq şeirində (deyişmə) şeir növü kimi də- yərləndirilməsi Aşıq şeirində mükalimə xislətli deyişmələr xüsusi yer tutur. Deyişmələr həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatda geniş istifadə olunan bir formadır. Deyişmədən klassik aşıqlarımız hansısa bir mövzu ətrafında yarışma, mövzunun özəlliklərini qabarıq şəkildə üzə çıxar- maq məqsədilə, həm də rəqiblərinə qarşı ən tutarlı bir vasitə kimi 218 istifadə etmişlər. Aşıq şeirinin tədqiqində özünəməxsus yeri olan Mürsəl Həki- mov deyişmənin iki formada aparıldığını qeyd edir: 1. Deyişmənin birinci mərhələsi dəvət xarakterindədir. Belə ki, adı dillərdə dastan olan bir aşığı başqa birisi saz meydanına çağırır: “Əgər aşıq isən bu meydana gəl” – deyə onu deyişməyə dəvət edir [10, s. 454]. 2. Deyişmənin ikinci mərhələsində aşıqlar üz-üzə durur. Bu səhnədə hər iki aşıq elmə, bilik-bacarığa, aşıq ədəbiyyatının növlərinə, şeirlərin incəliyinə necə bələd olmalarından söhbət açırlar. Bu el aşıqları arasında “Hərbə-zorba” adlanır [10, s. 455]. Zənnimizcə, bu ad deyişmənin bu növünə o qədər də uyğun gəlmir. 3. Hərbə-zorbadan sonra deyişmənin üçüncü mərhələsi gəlir. Burada aşıqlar şeir texnikasını nümayiş etdirirlər. İlk sözü deyən aşıq hansı rədifdə, hansı hava üstündə oxusa, ikinci aşıq da o hava üstündə oxumalıdır [10, s. 456-457]. 4. Qıfılbənd və onun açıqlanması üstündə qurulan deyişmələr. Bu mövzu ilə bağlı deyişmələr mənbələrdə çoxluq təşkil etsə də, ayrıca bölmə şəklində qeyd edilməmişdir. Aşıq şeirindən dediklərimizə nümunə gətirək:

Dil deyir: cananın sadağası can, Cananı da deyir: nə yaxşı, yaxşı [11, s. 163].

Bu misalda mükalimə ilə yanaşı, “canan” sözünün təkrarı və cananın, can, cananı sözlərində işlənən səslər baxımından “touzi” sə- nətindən də ustalıqla istifadə edilmişdir. Başqa misal:

Nurani dediyin nuri-mərfətdi, Mədinə dediyin bizim tərəfdi, Qurbani der: ağam əsli ərəbdi, Ağalar ağası, ya Murtuza Əli! [12, c. 1, s. 100]

Adətən mükalimə 1-ci və 2-ci şəxslər arasında aparıldığı halda bu bənddəki mükalimə 2-ci və 3-cü şəxs adından aparılır. Bədii mükalimədə xitabın işlədilməsi (ya Murtuza Əli!) əsas şərtlərdəndir. Aşıq bu bənddə Hz. Əlinin adını ona məxsus sifətlə işlətməklə, xitabı məntiqi vurğu baxımından qüvvətli, təsirli şəkildə verməyə çalışmış- dır.

219 Bədii mükalimənin aşıq yaradıcılığında xüsusi yeri var. Həmin üslubda söylənilən şeirlərin bir qismi deyişmə şəklində işlənirsə, başqa bir qismi qıfılbənd və onun açılışı üzərində qurulur. Bu növə aid səciyyəvi bir nümunə verək. Birinci dörd bənd qıfılbənd və onun açıqlaması üzərində qurulan sual-cavabdır:

Məsum deyir: kimdi sahibi-qüdrət? O nə idi, ona vurubdu zinət? O kim idi himnən danışdı xəlvət? Onu bilən kəsə biz indi quluq [13, c. 3, s. 356].

Valeh der: Məhəmməd sahibi-qüdrət O cənnətdi, ona vurubdu zinət, Min kəlmə meracda danışdı xəlvət, Qadir ləmyəzələ yoxdu söz indi.

Valeh deyər: bir əliflə bir ğayn Neçə elər, mənasını siz deyin. Necə addır, bəyanını söyləyin, O nədi ki, demək olmaz ikidi? [13, c. 3, s. 356].

Valeh əbcəd hesabını yad elər, Belə mənaları tez savad elər, Bir əlif, bir ğayn min bir ad elər, Ancaq ona demək olmaz ikidi [13, c. 3, s. 367-368].

Aşağıdakı nümunədə bütün misralar sual-cavab üstündə qurul- muşdur. Əvvəlki nümunələrdən fərqli olaraq, sualı verən də, onu ca- vablandıran da elə aşığın özüdür.

Dedim: əla nədi? – Dedi: gözümdü, Dedim: şəkər nədi? – Dedi: sözümdü Dedim: alma nədi? – Dedi: üzümdü Dedim: öpməlisən? – Söylədi: yox-yox [13, c. 3, s. 145].

Aydın təşbihdən istifadə edərək bağını gülşənə, sözünü şəkərə, üzünü almaya bənzədən sənətkar bənddaxili mükalimə ilə şeirin rit- mikliyini daha da artırmışdır. Aşıq Ələsgər yaradıcılığında da bədii mükaliməyə geniş yer verilib:

220 Ələsgərəm, hər elmdən halıyam, Dedim: “Sən dərdlisən, mən yaralıyam”, Dedi: “Nişanlıyam, özgə malıyam”, Sındı qol-qanadım yanıma düşdü [11, s. 29].

Sual-cavabın ayrı-ayrı misralarda işlədilməsi hər iki müxatibin fikrini qabarıq şəkildə bir-birinə qarşı qoyur, incə və zərif tərzdə oxucusuna çatdırır. Sözün qüdrətini həqiqətdə görən, yaradıcılığında sözün ali dərəcə və rütbəsinə önəm verən, öz bədii sözünün məna və ləfz yükünü daima yeniləyən Füzuli təkcə özünə qarşı deyil, hətta dövrü- nün sənət adamlarına qarşı tələbkar olmuş, “söz və səslə” qənaət- lənməyib, məna feyzi əldə etməyi, mərifət paltarından məhrum olmamağı tələb edirdi [14, s. 111]. Füzulinin poetik məharəti “bədii-mükalimə və ya sual-cavab”da da özünü göstərir:

Dün sayə saldı başimə bir sərvi-sərbülənd Kim, qəddi dilruba idi, rəftarı dilpəsənd Göftarə gəldi nagəh acıb ləli-nuşxənd, Bir püstə gördüm, onda tökər rizə-rizə qənd Sordum: məğər bu durci-dəhəndir – dedim, dedi Yox-yox, dəvayi-dərdi-nihanın durur sənin! [15, c. 1. s. 358]

Klassik ədəbiyyatda bədii mükalimə özünü necə göstərir? 1. Qəzəlin “dedim-dedi” üstündə qurulması; 2. “Dedim-dedi” – ifadələrinin misrada cütləşmiş (yanaşı) işlədilməsi; 3. Misrada “dedim-dedi” ifadələrinin işlədilməsi; 4. Beyt (və ya bənd) daxilində “dedim-dedi”nin işlədilməsi; 5. “Dedim-dedi” ifadələrinin ayrı-ayrı beyt və ya bəndlərdə işlədilməsi; 6. Mükalimənin bir tərəfinin şeirdə işlədilməsi (birtərəfli mükalimə); 7. Bədii mükalimənin şairin öz daxili aləminin “sual-cavabı” kimi tərənnümü. II. “Dedim-dedi” ifadələrinin qoşa (cütləşmiş) işlədilməsi: Bunlar nədir, nə dürri-Ədəndir? – dedim, dedi, Əbsəm Füzuli, əşki-rəvanın durur sənin [15, c. 1, s. 359].

Əqrəb məhi-münirə vətəndir? – dedim, dedi, 221 – Ey çox xətalı, kəndi qiranun durur sənin! [15, c. 1, s. 359] Nümunə gətirdiyimiz misallarda “dedim-dedi” ifadələri iki müx- təlif şəxsə aid olmasına baxmayaraq, ayrı-ayrı misralarda deyil, bir misra daxilində (şəklən müzavvac kimi) işlədilərək oxucunun diqqə- tini hər iki müxatibə eyni vaxtda cəlb edir. III. Beytdə “dedim-dedi” ifadələrinin işlədilməsi: Nədir, – dedim, – ruxi-safində əksi-mərdümi çeşmin? Dedi: gəlmiş gəmilə Ruma dərya qət edib hindu [15, c. 1, s.281]. Sözün emosional təsirini artırmaq üçün “sual-cavab”ın qəzəl boyu işlədilməsi vacib deyil. Ayrı-ayrı beytlərdə, misralarda da bu təsir özünü yetərincə göstərə bilir. Bu nümunədə mükalimə beytin iki misrası arasında, həm də təsviri yolla incə bir bənzətmə yaratmışdır: saf üzdəki göz bəbəyinin əksi gəmi ilə Rum ölkəsinə gələn hinduya bənzədilir və sual-cavab zərif bir təşbih sənəti ilə qoşalaşaraq beytə özəl bir gözəllik verir. IV. Bənd daxilində “dedim-dedi” ifadələrinin işlədilməsi:

Dedim ləbinə: ləli-Bədəxşandır bu! Güldü dedi: ey fəqir, böhtandır bu! Bir daşə nə rəng ilə qılırsan nisbət, Şirinü şəkərfəşanü xəndandır bu [15, c. 1, s. 398].

Dedim: hər baxışla, ey sənəm, nədən Qəlbimə vurursan qəmzə oxu sən? Söylədi: bu təsir özgə yerdəndir, Vallah, özümdən də xəbərsizəm mən [16, c. 3, s. 449].

Bu beytlərdə Quran üslubuna xas olan üç bədii ifadədən – mükalimə istifhəm və bədii xitabdan istifadə edilmişdir ki, bu da Füzuli məharətini, onun sənətinin fəsahət və bəlağətliliyini bariz şə- kildə üzə çıxarır. Aydın təşbihdən məharətlə istifadə edən şair beytin sonunda özünəməxsus sənətkarlıqla – “Bir daşı nə rəng ilə qılırsan nisbət, Şirini şəkərfəşanü xəndandır bu” – deyərək üstün təşbih yarat- mışdır. V. Dedim-dedi ifadələrinin sual-cavab olaraq ayrı-ayrı beyt- lərdə işlədilməsi

Dedim dunyayə, ey zalım, nədəndir etmisən rağıb Elə bir zatı ki, qəlbən ona mən müxlisəm sadıq 222

Dedi: etmə təğafül, çünki əvvəldən rəqibik biz, Mənim də var ona meylim, ona cün olmuşam aşıq [15, c. 3, s. 428].

Bu misalda mükalimə özünəməxsus bədii bir üslubda qurul- muşdur. Mükalimənin cavab tərəfinin məntiqi düzümü daha önəmlidir və sözün estetik dəyərini gücləndirir. VI. Mükalimənin bir tərəfinin şeirdə işlədilməsi Bəzi şeirlər mükalimə şəklində yazılmasına baxmayaraq, “dedim, dedi” ifadələrinin hər ikisinin işlənməsinə ehtiyac duyulmur:

Dedim: “kimdir pərişan eyləyən aşiqlər əhvalın?” Səba göstərdi tari-sünbüli-zülfün ki: bu eylər! [15, c. 1, s. 137]

Füzulidən başqa bir misal:

Dün demişsən ki, Füzuli mənə qurban olsun! Sənə qurban olayım, yenə nə ehsandır bu? [15, c. 1, s. 280]

VII. Bədii mükalimənin – şairin özünün daxili aləminin sual- cavabı kimi tərənnümü

Dedi Əhməd: Əli mənlə olub Harunla Musa tək, Şəriklik rəmzi var bunda, kəmalu-çahü izzətdir.

“Nübuvvətdə Əlinin dəxli yoxdur”, – ey deyən kimsə! Nübuvvət əmrinə şirkət deyil, bu, hifzi-ümmətdir.

Deyirlər dari-dunyadan gedən vəxtində peyğəmbər, Əlini, söyləmişdir hifz qılmaq eyni-itrətdir [15, c. 1, s. 432].

Şair Hz. Məhəmmədin dili ilə Əliyə olan münasibətini Harunla Musaya bənzədərək, hər iki müqayisə olunan insanlar arasında kəmalu-çahü-izzət baxımından şəriklik olduğunu qeyd edir. Ey deyən kimsə və deyirlər ifadələrindən də xətibin və müxa- tibin (yəni, sual verənin və ona cavab verənin) şairin özü olduğu bəlli olur. Füzuli, sadəcə, öz ürəyindən keçənləri mükalimə şəklində verərək, söylədiyi fikirlərə nəzər-diqqəti daha çox artırmağa çalışmış- dır. Əslində, bütün bu deyilənlər şairin öz daxili aləminin hayqırtısı, Ulu Tanrı başda olmaqla Hz. Məhəmmədə və Əliyə atəşli məhəbbə- tinin şairanə əksi, ilahi eşqin və ona xidmətin dünyaya ziynət olma-

223 sının tərənnümüdür. Bu bədii ifadə vasitəsi Füzuli ədəbi məktəbinin davamçı- ları tərəfindən, o cümlədən qəzəlxan şair Vahidin yaradıcılığında da davam etdirilib:

Dedim: Ey qönçədəhan, könlümü qan eyləmisən, Dedi: – Bica yerə eşqində fəğan eyləmisən [17, s. 159].

Bədii mükalimə təkcə ədəbiyyatda deyil, ictimai-siyasi həyatda da geniş vüsət almışdır. Belə ki, bu gün ən ümdə, qlobal məsələlər belə dialoq (mükalimə) vasitəsilə həll edilir.

ƏDƏBİYYAT

1. Rəşidəddin Məhəmməd Ömər Katib Bəlxi məruf bi Vatvat. Hədayiqüs-sehr fi dəqaiqiş-şir. Təshif Ustad Abbas İqbal Aşitani. Tehran, 1362. 2. Mahmudov M. Ərəb klassik ədəbiyyatı, Bakı, 2002. 3. Türk ədəbiyyatında ilk mütasaffiflar. Ord. Prof. Dr. Fuad Köprülü. Ankara. Diyanet Bakanlığı. 1991. 4. Məcəmiul-ədəb. Sahibi və naşiri: Kitabçı Qasbar, 1308. 5. Структура и функционирование поэтического текста. Очерки линг- вистической поэтики. Москва, «Наука», 1985. 6. Мусульманкулов Р. Персидско-таджикская классическая поэтика X- XV вв. Москва «Наука», ГРВЛ, 1989. 7. Quliyeva M.H. Quran bəlağəti və Azərbaycan ədəbiyyatı. Nafta-Press, Bakı, 2008. 8. Резван Е.А. Коран и его мир. Санкт-Петербург, 2001. 9. İsmayılzadə Hacı İlqar. Quran elmləri ensiklopediyası. Müqəddəs Qum şəhəri: Məhəmməd Hadi Mərifət. 18 Zül hiccə/1426 (Qədiri–xum bayramı) 19/01/2006. 10. Həkimov Mürsəl. Aşıq sənətinin poetikası. AMEA Folklor İnstitutu, Bakı, 2004. 11. Aşıq Ələsgər. Şeirlər. Dastan-Rəvayətlər. “Çinar-Çap”, Bakı, 2003. 12. Azərbaycan dastanları. I cild, “Çıraq”, Bakı, 2005. 13. Azərbaycan dastanları. 3 cild. “”Çıraq”, Bakı, 2005. 14. Araslı Həmid. Böyük Azərbaycan şairi Füzuli. Bakı, 1958. 15. Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. I cild, Azərbaycan SSR EA, Bakı, 1958. 16. Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. 3 cild. Azərb. SSR EA. Bakı, 1958. 17. Şah İsmayıl Xətayi. Keçmə namərd körpüsündən. Bakı, “Yazıçı”, 1988.

224 Mahira Guliyeva

DIALOGUE IN THE BELLES-LETTRES

Summary

Learning of the artistic expressions is one of the important ways for research of classical theoretical system on the basis of original sources. From this point of view, the article which named as “Dialogue in the belles-lettres” by M.H.Guliyeva takes special interest. Researcher enlightens that this means of expression annexes to the style Koran and is formed on the basis of theoretical sources of Persian, Arabic and Turkish languages, especially on the basis of researches of R. Musulmankulov, Raduyani, Shams Fakhly and Kasifi. In the article M.Guliyeva deals with forms of appearance of this poetic form in literature.

Махира Гулиева

ДИАЛОГ В ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЕ

Резюме

Изучение на основе первоисточников художественных средств выра- жения является важным шагом в исследовании классической теоретической системы. В этом смысле вышеназванная статья представляет особый интерес. Автор относит этот художественный приём к стилю Корана и отмечает, что он формировался на основе арабских, персидских и турецких теоретических трудов Р.Мусульманкулова, Радуяни, Шамса Фахри, Кашифи. В статье говорится о разных проявлениях этой поэтической формы в литературе.

225 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Solmaz HƏYATOVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu

XALİD XÜRRƏM SƏBRİBƏYZADƏNİN HEKAYƏLƏRİNDƏ SENTİMENTALİZM

Açar sözlər: nəsr, hekayə, sentimentalizm, mühit, üslub, sevgi Key words: prose, story, sentimentalism, environment, style, love Ключевые слова: проза, рассказ, сентиментализм, среда, стиль, любовь

X.X.Səbribəyzadə XX əsrin əvvəllərində yalnız Azərbaycanın deyil, türk dünyasının yetişdirdiyi ictimai, siyasi və ədəbi şəxsiyyətdir. Əsrin əvvəllərində yazıb-yaratmış türk şairi, nasiri, publisist və redaktor kimi tanınan X.X.Səbribəyzadə haqqında indiyə qədər geniş və sistemli araşdırmalar aparılmamış, ədibin ədəbi-bədii yaradıcılığı, publisist məqalələri, hekayələri, şeirləri demək olar ki, tədqiq olunma- mışdır. Ədibin hekayələri əvvəllər “Milli hekayələr” adı ilə silsilə şəklində “Şəlalə” jurnalında, sonralar isə “Zəhərli çiçəklər” və “Sarı yarpaqlar” adlı kitabları çap olunmuşdur. Mövzu rəngarəngliyi və bədii-estetik problematika zənginliyi ilə diqqəti çəkən hekayələrində X.X.Səbribəyzadə, hər şeydən öncə, çağdaş ictimai həyat hadisələrinə işıq salmağa çalışırdı. Ədibin belə bir aydın bədii yaradıcılıq kredosu, real həyat hadisələrindən bədii- fəlsəfi ümumiləşdirmə yolu ilə konkret nəticələr çıxarmaq bacarığı, insan və onun ictimai gerçəkliklə əlaqələrinə xüsusi fikir verməsi hə- min hekayələrdə də özünü göstərir. İnsanın öz fəzilətilə sevdiyi qadına uğursuz məhəbbətini vətənə məhəbbətlə əvəz olunmasını “Fəzilət” hekayəsində təsvir etmişdir. Ən doğma, ən yaxın adamın belə namus üstündə öldürülməsi faktını yazıçı ürək yanğısı ilə qələmə almışdır. “Səfil”, “Kin”, “Namus”, “Qadın qəlbi” və başqa hekayələrində kim- səsizliyin doğurduğu dəhşətlər, faciələr, kini olanlara qarşı nifrət, ər- arvadın xəyanətindən bəhs edən qüssəli, qəmli hekayələr, xarakterləri

226 uyğun gəlməyən cütlüklərin taleyi, peşmanlıq hissi, pərişan duyğular, dosta sevgi, sədaqət və qayğı, vətənə, övlada məhəbbət Xalid Xürrəm Səbribəyzadə hekayələrinin əsas mövzusudur. Ədibin hekayələrində Avropa sentimentalizminin estetikasına cavab verən bədii sənətkarlıq açıq-aydın görünməkdədir. Ədibin ki- çikhəcmli konkret mövzu və yığcam süjetli hekayələrində vərəmli qız, səfil, nakam aşiq, zəhərli çiçəklər, Cinan (psixoloji gərginliyə düçar olmuş eşq mübtəlası, əsir, vətən və məhəbbət əzabkeşi) və s. bu qə- bildən olan qəhrəmanlar, habelə ələm, ölüm, xəstəlik, zəhər, ayrılıq, pərişanlıq, solğunluq kimi tez-tez işlədilən anlayışların bədii estetik keyfiyyət göstəricisi kimi verilməsi də bununla bağlıdır. Hekayələrdə təsvir olunan müxtəlif xarakterlər toplusu Xalid Xürrəmin romantik-fəlsəfi üslubunu səciyyələndirən qüvvətli amillər- dən biridir. Ədibin belə obrazlara müraciəti hekayələrində real həyat hadisələrindən doğan qəhrəmana fəlsəfi vüsət gətirir, onun zəngin duyğu və düşüncələr aləminin açılmasına imkan verir. Xalid Xürrəmin hekayələrində əvvəlcə qəhrəmanı əhatə edən şərait, düşdüyü mühit tərənnüm olunur, sanki bu hadisələr nə vaxtsa yazıçının başına gələn bəlaların bədii təcəssümüdür. Hekayələrdəki solğun, xəstə baxışlı ca- vanın zahiri görkəminin və kədərli vəziyyətinin təsviri “həyatı tək dur- ğun” olan qəhrəmanın daxili iztirab və təlatümlərinin üzə çıxmasına qarşısıalınmaz bir zərurət yaradır. Onun iztirablarının səbəbləri izah olunduqca, surətlərin daxili aləmləri, onların həyata baxışları, çəkdik- ləri əzab-əziyyət oxucunun gözü qarşısında canlanır. Həqiqətən bu hekayələr öz bədii dəyəri, emosional təsvir qüvvəsi ilə daima diqqət mərkəzində olmuşdur. “Fəzilət” hekayəsində Fəzilət surəti inandırıcı boyalarla əsl real həyat hadisələrini özündə cəmləşdirən bir surətdir. Hekayələrdə mövzu bir xətt üzərində cərəyan edərək daima inkişaf edir. Ədib qəhrəmanların başına gələnlərə qəzəblənmir, günahı öz ta- leyində, öz qismətində görür. Ona görə də hər şeyin səbəbkarı onu cəzaya düçar edənin adı ilə bağlayır. Dünyanı, insanları yaradan və onların talelərindəki ağrı-acılara səbəb yalnız “Allah”dır. Taleyin vəhşətlərini öz içində ovundurmağa düçar olduğu xəstəliyin ölümlə nəticələnməsini taleyin işi hesab edən yazıçı, bəzən də öz taleyinin bunlara bənzər olduğunu söyləyir. Hekayələrdə uğursuz eşqindəki çarəsizliyin sentimental lövhə- sini, fərdi-psixoloji yaşantılarını, keçirdiyi tənha günlərin əzablarını təsvir edir. Ancaq bununla kifayətlənməyərək, həm də oxucusunu məhəbbətin ali, mənəvi hiss olmasına inandırır. Ötəri hiss və yüngül əxlaqdan çəkindirir. Nikbin ovqatlı yazıçı romantizmin nəzəri-estetik 227 prinsiplərinə əməl edərək əzab çəkən aşiq surətini yaradır. Onun daxili sarsıntılarını tərənnüm edir. Hekayələrdə aşiqlərin acı taleyi, uğursuz eşqi qələmə alınarkən qəhrəmanlar sadəcə məhəbbətdən danışmır. Eyni zamanda cəfakeş qəhrəmanlarına inam hissi aşılayır. Oxşar hadisələrə XX əsr Azərbaycan romantiklərinin, ən çox da Məhəmməd Hadi, Abdulla Şaiq, Cəfər Cabbarlı, Hüseyn Cavidin əsərlərində rast gəlirik. X.X.Səbribəyzadənin yaradıcılığını XVII-XVIII əsrlərdə İngiltə- rə, Almaniya və Fransada geniş yayılmış klassik məzar şeirləri ilə, eyni zamanda rus sentimental novellaları ilə (o sıradan Karamzinin “Bədbəxt Liza”sı ilə) müqayisə etmək olar [1, s. 271]. Bu, bir tərəfdən klassik və modern Avropa ədəbiyyatından X.X.Səbribəyzadənin bəh- rələnməsi və onu Azərbaycan ədəbi-estetik fikrinə tətbiq etməsini ay- dınlaşdırmağa kömək edirsə, digər tərəfdən Azərbaycan ədəbiyyatında sentimentalizmin olmasını təsdiqləyir. Ölüm və həyat qarşıdurmasında öz çəkisini itirən insanların acınacaqlı taleyi, psixoloji sarsıntıları içə- risində qovrulan, lakin əxlaqi-mənəvi dəyərlərini “ölüm, ya olum” sualı qarşısında hər şeydən uca tutması, onların nikbin aqibəti X.X.Səbribəyzadənin hekayələrində daha çox təsvir edilir. Belə in- sanları “zəhərli çiçəklər”lə müqayisə edib, özünü də oxucusuna həmin çiçəklərdən biri kimi tanıtmaq üçün “Zəhərli çiçəklər” toplusunda ön sözdə yazır: “Zəhərli çiçəklər” zəhərli beş-on sihheyi-həyat içində yetişmişlər və yenə də həyatı zəhərli bir mühərririn qələmi ilə tənzim edilmişlərdir. Şayəd qiymət və məziyyətləri varsa, zəhərlər arasında qareyə bir lövni-lətif və sehr göstərmələri, bir hissi-təsir icad edə bilmələridir” [2, s. 4]. XX əsr Azərbaycan bədii nəsrinin tanınmış tədqiqatçısı professor Əflatun Saraclının (Məmmədov) lirik-psixoloji hekayənin tə- biəti barədə söylədiyi belə bir fikir diqqəti çəkir: “Ayrılıqda nə mənəvi aləmin fərdiləşdirilməsi, nə də dərin psixoloji təsvir ictimai məna al- mır. Bunlar birləşib həyatın ziddiyyətləri ilə təmasda olduqda öz əhə- miyyətini büruzə verir” [3, s. 103]. Lirik-sentimental üslubu və psixoloji gərginliyi ilə seçilən he- kayə yaradıcılığında X.X.Səbribəyzadə həmin ikili bədii keyfiyyət yönünü ustalıqla birləşdirir və müasirlərinin ictimai gerçəkliklə bağlı kədərini təsvir etməyi başlıca vəzifə sayırdı. Elə nəşr olunduğu zamandan X.X.Səbribəyzadənin hekayə yara- dıcılığı diqqəti cəlb edir və onun “Zəhərli çiçəklər” [4, s. 6] adlı heka- yələr toplusu haqqında “həzin və həqiqi on hekayətdən mürəkkəbdir” – deyə təqdir olunurdu. Bu, təkcə X.X.Səbribəyzadənin hekayələrinə 228 aid deyil, bütövlükdə yeni bədii forma və məzmun axtarışına aid idi. Ədəbi axtarışlar vasitəsilə bədii yaradıcılıqda və ictimai təfək- kürdə islahatlar yolunu tutan şəlaləçilər nəsr yaradıcılığına da həmin prinsiplərlə yanaşırdılar. İstər “Şəlalə”də, istərsə də bu ənənəni davam etdirən digər mətbuat orqanlarında həmin axtarış meyli inkişaf etdiri- lirdi. Müxtəlif ictimai səbəblərin təsiri üzündən yaşayış və həyat tərzi, habelə düşüncə normativliyi pozulan faciəvi insanlar X.X.Səbribəyza- dənin hekayələrinin əsas qəhrəmanı olmaqla yanaşı, həm də XX əsr Azərbaycan ədəbi hərəkatında orijinal keyfiyyətləri ilə seçilən, nəzəri- estetik fikirdə sentimentalizmi doğuran bəni-növi-bəşərdir”. Haqqında danışılan hekayələrini “Şəlalə” jurnalında X.X.Səbribəyzadə bir qayda olaraq “Milli hekayələr” silsiləsi ilə çap etdirsə də, burada “millilik” amili zahiri səciyyə daşıyır. Müəllif öz amalı ilə bəşəri problemlərə bağlanır, zavallı insan- ların taleyi, “bəni-növi-bəşər”in haqqı bədii-estetik təhlilin mövzusuna çevrilirdi. Hekayələrin çoxunda süjet xətti sentimental faciəvi sonluqla, ölümə məhkum olunsa da, X.X.Səbribəyzadənin bu kiçik həcm- li nəsr nümunələri insanın özünə, soydaşlarına, habelə həyata, insanı əhatə edən mühitə həssas yanaşmaq qənaəti bağışlayırdı. Bu hekayə- lərdəki acı, kədərli sonluq, incə və zərif duyğuların baş qaldırmasına səbəb olur, həyatı zəhərlənmişlərin “katarzıs” ideyasını ortaya atır. Burada bir bədii sənət məqamı da ondan ibarətdir ki, klassik sentimental əsərlərin çoxunda olduğu kimi bu hekayələrdə də ictimai mühitin, cəmiyyətin islahatçı yola dəvət edilməsidir. XX əsrin əvvəllərində X.X.Səbribəyzadənin əsərlərinin ictimai- siyasi motivlərə, sovet dövründə isə marksist-leninçi prinsiplərə əsas- lanan tənqidçilər tərəfindən qətiyyətlə rədd edilməsinin başlıca səbəbi həmin nəzəri-estetik keyfiyyətlə əlaqədardır. “Şəlalə” jurnalında 1913-cü ildə “Naşadın dəftəri xatiratından” başlığı altında hissə-hissə çıxan “Sarı yapaqlar” (1913, Bakı) əsərində X.X.Səbribəyzadə öz bədii yaradıcılıq mövqeyinə sadiq qalaraq gənc- lik dostunun “vərəmli həyatı ilə sarılıqlar arasında bir nisbəti-məx- susə” [5, s. 1] görür və həyatı psixoloji gərginlik üzündən ölümlə sona yetən dostunun iztirablı ömür yolunu təsvir edir. Beş yarpaqdan (fəsil) ibarət olan “Sarı yarpaqlar” və “Zəhərli çiçəklər”də mövzu gənclik həyatından götürülmüşdür. Burada həm gənclərin sevgisi, ailə qurmaq qayğıları, həm də onları əhatə edən ictimai mühiti tənqid olunur. Əsərdə XX əsrin əvvəlləri üçün səciyyəvi olan ictimai düşüncə 229 və həyat tərzi bədii təhlil obyekti seçilir. Bir nəfərin sentimental həyat macərası fonunda geniş xalq kütləsinin sxolostik düşüncə və davranış normaları tənqid olunur. “Sarı yapaqlar”ın baş qəhrəmanı Naşad onu tanıyanların təhriki ilə iki uğursuz nigahdan sonra üçüncü dəfə kö- nüllü evləndikdə xoşbəxtliyə çatdığını zənn edir. Lakin heyhat! – ömür-gün yoldaşı Vəsimə vərəm xəstəliyinə tutulur, Naşad yenidən uğursuz taleyin doğurduğu sentimental duyğular girdabına düşür. Dövrün real həyat cizgiləri, hadisələri ilə zəngin olan bu əsər XX əsr Azərbaycan bədii nəsrində kiçik həcmli lirik-sentimental və romantik üslublu hekayələrin meydana gəlməsinə də təsir göstərə bilmişdir. Həmin təsiri C.Cabbarlının “Aslan və Fərhad”, “Solğun çiçəklər” əsərlərində də görmək olar. XX əsrin əvvəllərində belə bədii üslubda olan əsərlərə nümunə olaraq “Şəlalə” və “Füyuzat” jurnallarında çıxan mənsur şeirləri, çoxsaylı tərcümə əsərlərini də göstərmək olar. İstər “Şəlalə”, istərsə də “Füyuzat”dakı sentimental ruhlu əsərlər və çoxsaylı mənsur şeirlər də fikrimizi təsdiqləyə bilər.

ƏDƏBİYYAT

1. Vəliyev Şamil. Füyuzat ədəbi məktəbi. Bakı, “Elm”, 1999. 2. Səbribəyzadə X.X. Zəhərli çiçəklər. Bakı, 1913. 3. Məmmədli Əflatun (Saraclı). Azərbaycan bədii nəsri. Bakı, “Elm”, 1983. 4. “Şəlalə” jurnalı, Bakı, № 47, 28 dekabr 1913-cü il. 5. Səbribəyzadə X.X. Sarı yapraqlar. Bakı, 1913, (Ön söz).

Solmaz Hayatova

SENTIMENTALISM IN THE STORIES BY KHALID KHURREM SABRIBAYZADE

Summary

At the beginning of XX century Kh.Kh.Sabribayzade was a public, political and literary person who was raised not only by Azerbaijan and also Turkish world. There were not detailed and systematic searches about Kh.Kh.Sabribayzade who was known like a Turkish poet, prose-writer, publicist and editor. We may say that writer’s literary works, publicist articles, stories and poems were researched scarcely. Writer’s stories were published in the magazine “Shelale” by name “National Stories” in a succession at first, and then the books named after “Noxious Flowers” and “Yellow Leaves”.

230

Солмаз Хаятова

СЕНТИМЕНТАЛИЗМ В РАССКАЗАХ ХАЛИД ХУРРАМА САБРИБЕЙЗАДЕ

Резюме

Х.Х.Сабрибейзаде является ярким представителем общественно- политической и литературной среды ХХ века всего турецкого мира. Творчество Х.Х.Сабрибейзаде, талантливого прозаика, публициста, редактора до сих пор не было систематически изучено. Рассказы Х.Хуррама вначале последовательно издавались в журнале “Şəlalə” («Водопад»), затем были отдельно изданы в виде книги «Зехерли чичеклер» и “Sarı yapraqlar” («Жёлтые листья»). Х.Хуррам внес реальный вклад в обогащение азербайджанской литературы.

231 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Elnarə QARAGÖZOVA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

VAQİF SƏMƏDOĞLUNUN POEZİYASINDA SU ARXETİPİNİN İNİKASI

Açar sözlər: arxetip, su, şüuraltı, şüur, poeziya Key words: archetype, water, unconsciousness, consciousness, poetry Ключевые слова: архетип, вода, бессознательный, сознание, поэзия

Psixoanaliz nəzəriyyəsinin banisi Z.Freydin tələbəsi K.Q.Yun- qun fərziyyəsinə görə, “kollektiv şüursuzluq ilkin psixi obrazlar olan arxetiplərdən ibarətdir. Arxetiplər anadangəlmə fikir və təəssüratlar- dır. Arxetiplərin sayəsində biz rastlaşdığımız konkret situasiyalara müəyyən emosiya və davranışlarla cavab veririk. Məsələn, ilan-ölüm arxetipi. Arxetip – simvolik düsturdur. O, şüurlu anlayışlar olan yerdə funksiyaya çevrilir” [1, s. 104]. Mövcudiyyətin əsasını təşkil edən dörd ünsürdən biri olan su ümumdünya mifologiyasında geniş yayılmış arxetiplərdən biridir. Bir çox xalqların mifologiyasında su həyatın ilkin mənbəyi, səbəbi, xaosun ekvivalenti kimi təsvir olunur. Bir çox hallarda su yaradanın- tanrının yardımçısı, yaradılış üçün material rolunu oynayır. “Yerin bir qayda olaraq mifik şəkildə ilkin maddədən – ya sularda üzən bir yumurtadan və ya suyun altından götürülmüş palçıqdan əmələ gəldiyi göstərilir” [2, s. 163]. Vaqif Səmədoğlunun poeziyasında su arxetipi xüsusilə intensiv işlənir. Şair üçün dəniz həyatın, ömrün simvoludur. Dənizə çıxan gəmilər dünyaya gələn, yaşayan, həyatın burulğanlarında itən və öm- ründən bir qayıq – bir ümid belə keçməyən insanları simvolizə edir.

Min yerdən dənizə, Gəmilər çıxır, ay ana,

232 Ürəyim darıxır. Bilirəm, ay ana, Tapılmır bu müdhiş dənizdə itən. Bir qayıq da belə keçmir ömürdən... [3, s. 12]

Ədəbi yaradıcılığa da psixoanalitik mövqedən yanaşan Z.Freyd fantaziyanı yuxu ilə, şairi isə xəyalpərvər ilə qarşılaşdıraraq poetik yaradıcılığı ayıqkən görülən yuxu hesab edir. “Güclü aktual həyəcan şairdə keçmiş haqqında xatirələri – əsas hissəsi uşaqlıqda yaşanılmış, yalnız poetik təxəyyüldə realizə oluna bilən həyəcan və arzuları oyadır. Əsərin özü hər iki qatı – yeni səbəbi və köhnə həyəcanı əks etdirir” [4, s. 165]. Vaqif Səmədoğlu üçün də yağış “şüur seli”dir, şüuraltıda unu- dulmuş, yaxud unutduğuna inandığı hisslərin, duyğuların geridönü- şüdür.

Sabahdan yağış, yağış, yağış... Qışda yağır, Qar üstünə yağır yağış... Bağışla, Bağışla yadıma düşdün, Yağış yağanda... Bağışla.... [3, s. 24]

Yağış yağdıqca şairi mübhəm, arxetipik bir qorxu da bürüyür. Ona elə gəlir ki, bu yağış hansısa gizlinləri açır. İnsanın real dün- yasındakı konturları – küçələri, evləri, şəhəri yuyub apararaq irreal dünyanın pərdəsini qaldırır. İç dünyamızdakı, hamıdan gizlətdiyimiz duyğuları, yaşantıları göz önünə sərir:

Yağış bütün meridian boyu isladır vitrinləri, dağıtmaq, yuyub aparmaq istəyir birdəfəlik küçələrimizi, evlərimizi, şəhərlərimizi. Yağış kiməsə satır bizi, Ayırır biri-birimizdən [3, s. 27].

233 Yağış şairi qaynar həyatdan bir anlıq ayrılmağa, dincəlməyə, nəfəs almağa kömək edir. Yağışın melodiyası altında romantik tənha- lıqdan həzz alan Vaqif Səmədoğlu yağışa həsəd aparır:

Pəncərə qarşısında dirilərimizdən uzaq, Ölülərimizdənsə Uzaq olmaq istədiyimiz anda, Səkidən-səkiyə qaçan insanları eşidirik yenə. Mənasız, islanmış əski parçalarına çevrilir küçə boyu asılmış bayraqlar. Yağışsa yağır Yağışa nə var... [3,s. 27]

K.Abdullayevin fikrincə, su ilk növbədə axmaq prosesi ilə, dəyişkənliklə, bir haldan digər hala keçmə ilə bağlıdır və bu mənada eyni zamanda xaosdan – yəni dəyişməzlikdən aralanmaya işarə edir [5, s. 16]. Yağışın yağdığı müddətdə şair sanki tam fərqli bir zaman axarına düşür. Burada yağışın gətirdiyi şüuraltı dalğasından öncə var olan, yaxud insanın şüurunun var olduğunu iddia etdiyi hər şey mənasını itirir, solğunlaşır.

İldırım çaxır, İşıqlanır bir anlıq Bütün dünya muzeylərindəki Batalya səhnələri. Mənasız olur Özgə dilində oxunan duaların ümidi, Minarələrin hündürlüyü, Konstitusiyanın beş-on maddəsi, Sevimli qadın iyi. Gərəksiz olur atalar sözü, indiki yağışın özü. Küçələrdən gələn nəm və təptəzə hava. Bütün meridian boyu islanır vitrinlər.... İslanır dəniz, küçələr, səslər, biz. Bir gün Yaşamağa da qoymayacaq bizi təcrübəmiz [3, s. 28].

234 Vaqif Səmədoğlu üçün dəniz həyatın özüdür, yaşamağın, var olmanın bir bəlirtisi, nişanıdır. Şair dənizlə nəfəs alır, onun varlığı ilə yaşayır.

Mən sağikən Yox olsa Xəzər, Kəsilsə qağayıların səsi, Silinsə qayaların kölgəsi... Mən sağikən Barmağımdan üzük kimi Ömrümdən Xəzər çıxsa, Xəzər itsə... Neyləyərəm, Neyləyərəm Dəniz də getsə [3, s. 30].

Yunqun fikrincə, “su əksər hallarda şüuraltının simvoludur” [1, s. 140]. Vaqif Səmədoğlu üçün dəniz bu gündür, yaşadığı real həyat- dır, şüurun özüdür, yağış isə dənizin əksinə şüuraltıdır, daim uzaqlaş- mağa çalışdığı daxili arxetipik qüvvədir. Şüuraltının təlatümə gəldiyi məqamlarda dəniz də uzaqlaşır və əlahəzrət şüurun bu son əsgərinin geri çəkildiyi məqamda şair şüuraltı və arxetipik duyğular qarşısında silahsız qalır, yağışın əlindən qaçmağa, sığınmağa yer axtarır:

Bir axşam taksidən düşüb payıza, Bilmədik haraya, hayana gedək, Dərin sularını qatıb dayaza, Dəniz də bağlandı yay kinosutək.

Yağışın əlindən qaçıb bir küncə, Dayandıq üzümüz qibləyə sarı Yenə tapılmadı, payız gəlincə Bağlı ümidlərin itmiş açarı... [3, s. 38]

Vaqif Səmədoğlu poeziyasında yağışın rəngi var. Sarı rəngli bu yağışlar həsrətdən, uzaqlarda qalmış, unudulmuş hisslərdən, gündəlik qayğıların içində itirdiyimiz duyğulardan söz açır:

Ayrılma o sarı, Yox sapsarı yağışa açılmış pəncərədən. Gözlərini yumma islanmış yolun qarşısında. Tutma əllərinlə qulaqlarını, 235 eşit, eşit. xəfif yarpaqlara dəyən ağır damlaların səsini. Bir uzaq ümidin üzünə baxırsan bəlkə, bəlkə sarı yağışa dönmüş bir yuxulu həsrətlə göz-gözə, üz-üzə dayanmısan [3, s. 108].

Şair bütün poeziyası ilə oxucuya söyləyir ki, dəniz kimi təlatümlü həyatı, bu günü sevsən də, onunla yaşasan da, ömrünün hansısa məqamlarında daxilindən gələn, yağış kimi anidən süzülən gizli pıçıltıları eşit, özünə belə etiraf edə bilmədiyin, anlamadığın duyğuları dinlə!

ƏDƏBİYYAT

1. Юнг К.Г. Об архетипах коллективного бессознательного. Вопросы философии. № 1, 1988. 2. Andrew Lang. Myth, Ritual and Religion. Longmans, Green, and Co., 1901. 3. Səmədoğlu V. Uzaq yaşıl ada. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2004. 4. Фрейд З. Поэт и фантазия. Вопросы литературы. № 8, 1990. 5. Abdullayev K. Gizli “Dədə Qorqud”. Bakı, “Yazıçı”, 1991.

Elnara Garagozova

THE REFLECTION OF THE WATER ARCHETYPE IN POEMS BY VAGIF SAMADOGLU

Summary

In this paper is researched the archetype of water in poems by V.Samadoglu. The archetype of the water is one of the interesting archetypes, which is meeting in world literature. It should be noted that this archetype is dominant in the works of Samadoglu. From this perspective, the study forms the appearance of water in the archetype of poetry V.Samedogly's very important for Azerbaijan literature.

236 Эльнара Гарагёзова

АРХЕТИП ВОДЫ В ПОЭЗИИ ВАГИФА САМЕДОГЛЫ

Резюме

В данной статье исследуется архетип воды в творчестве В.Самедоглы. Архетип воды является одним из интересных архетипов, который встречается в мировой литературе. Следует отметить, что этот архетип является доми- нирующем в творчестве В.Самедоглы. С этой точки зрения исследование форм появления архетипа воды в поэзии В.Самедоглы имеет важное значение для азербайджанского литературоведения.

237 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Səidə SADIQOVA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

RÜBAİ VƏZNİ VƏ ONUN YARANMA TARİXİ

Açar sözlər: rubai, təranə, dübeyti, vəzn, ədəbiyyat Key words: rubai, song, dubeyti, measure, literature Ключевые слова: рубаи, песня, дубейт, метрика, литература

Əruzun yaradıcısının, yəni əruzun nəzəri əsaslarını şərh edən şəxsin adı – Xəlil ibn Əhmədin (718-791) həyat və fəaliyyəti bizə qısa şəkildə də olsa məlumdur. Rübai vəzninin nəzəri şəkildə yaradıcısının da adı məlumdur: XIII əsrin böyük ədəbiyyatşünas alimi “əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm”in müəllifi Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər- Razinin dediyi kimi, Xorasanın görkəmli şəxslərindən olan Xacə İmam Həsən Qəttandır. XX əsrin əruzşünaslarından olan Əkrəm Cəfər isə İran alimi Dehxudaya əsaslanaraq, bu şəxs haqqında bir qədər daha ətraflı məlumat verir: “Qəttan Mərvəzi, yaxud, Həsən Qəttan (Eynüz- zəman İmam Əbu Əli Həsən bin Əli – 1072-1153) bir sıra ciddi əsər- lər müəllifidir. O cümlədən, bir əsəri də əruz haqqındadır. Bu əsərdən XIII əsrin böyük ədəbiyyatşünas alimi “əl-Möcəm fi məayir əşar əl- Əcəm”in müəllifi Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys Razi istifadə edərək, rübai haqqında mülahizələrini yazır. Həsən Qəttan öz dövrünə qədər yazılmış rübailərin vəznlərini diqqətlə öyrənmiş, hər misranın vəznini əruzun rüknləri üzrə təqti etmiş, tədqiqatının nəticəsi olaraq, iyirmi dörd vəzn növü çıxarmış, sonra bunları iki qrupa bölmüş, hər qrupda on iki qəlibin olduğunu müəyyən etmişdir” [1]. Biz də Deh- xudanın fikrinə əsaslanaraq, Əkrəm Cəfərin verdiyi məlumata xırda bir əlavə edə bilərik. Belə ki, Dehxudaya görə, bütöv adı Həsən Qəttan ibn Məhəmməd bin İbrahim bin Əhməd, künyəsi isə Əbu Əli Eynüz- zəman Mərvəzi Buxari olan Həsən Qəttan, eyni zamanda, dövrünün görkəmli həkimi, münəccimi və dilçisi olmuşdur.

238 Filologiya elmləri doktoru, professor Tərlan Quliyev yazır: “Hələ ilk dövrlərdən fars alimləri fars dilinin əruz vəzninə tətbiqi zamanı əruz vəzninin ancaq fars şeirində meydana çıxan yeni xüsusiyyətlər qazandığını duymuş və onları ümumiləşdirməyə çalışmışlar. Belə fars alimlərindən Bəhrami Sərəxsi, Büzürcmehr Qəsimi, Əbu Abdullah Qorşi, Həsən Qəttan, Yusif Əruzi, Rəşidəddin Vətvat, Əbül Əla Şüştəri və başqalarının adlarını çəkmək olar” [2, s. 47-48]. Tərlan Quliyevin qeydlərinə görə, fars əruz vəzninin ilk mərhələsini təşkil edən bu alimlərin əsərləri dövrümüzə qədər gəlib çatmasa da, sonrakı dövrlərdə yaranmış əsərlərdə, məsələn, elə Nizami Əruzi Səmərqəndinin, Qeys Razinin, Nəsirəddin Tusinin əsərlərində biz bu alimlərin yaradıcılıqları ilə qismən tanış oluruq. Bu alimlər sırasında isə Qeys Razi öz məlumatlarının elmi dəyəri və əhatəliliyinə görə xüsusilə seçilir. Bu mənada, Həsən Qəttanın da yaradıcılığı və ümumiyyətlə, rübai vəzni haqqında məlumatlarla da biz ilk dəfə Şəms Qeys Razinin “əl-Möcəm” əsəri vasitəsilə tanış oluruq. Yuxarıda Əkrəm Cəfərin də Qeys Raziyə əsaslanıb yazdığına görə, Qeys Razi Həsən Qəttanın rübai haqqında, əruz haqqında yazdığı əsəri bilavasitə özü görmüş və rübainin şəcərələrini onun əsərindən eynilə öz əsərinə köçürmüşdür. Tərlan Quliyevin yazdığına görə isə, “dövrünün görkəmli alimi olan, imam, xacə kimi titullar ilə çağırılan Həsən Qəttan dövrünün görkəmli alim və ictimai xadim Rəşidəddin Vətvatın (vəfatı 1177) müasiri olmuşdur. Elm aləminə onun Rəşidəddin Vətvatla məktublaşması məlumdur” [2, s. 150]. Beləliklə, Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin verdiyi əvəzsiz məlumata görə, rübai vəznini ilk dəfə dövrünün görkəmli əruzçularından sayılan Həsən Qəttan sistemləşdirmiş və onu nəzəri çərçivəyə salmışdır. Qeys Razi eyni zamanda, “əl-Möcəm” əsərində rübai, rübai vəzninin yaranması və nəzəri əsasları haqqında da olduqca qiymətli məlumatlar verir: “Qədim Əcəm şairlərindən biri və güman edirəm Rudəki, düzünü Allah bilir, bu bəhrin (həzəc bəhrinin – S.S.) əxrəm və əxrəb növündən bir vəzn çıxarmışdır ki, onu rübai vəzni adlandırırlar. Həqiqətən qəbul olunmuş bir vəzn, ləzzət və zövq verən xoş bir şeirdir. Buna görə, incə zövq əhlinin çoxu ona rəğbət bəsləyir, daha çox sağlam təblər ona meyil edirlər”. Deyirlər ki, bu vəznin meydana çıxmasının səbəbi belə olmuş- dur: “Rudəki bayram günlərinin birində Qəznənin bəzi görməli yer- lərinə tamaşa edə-edə keçirdi. Orada xalqın hər təbəqəsinə mənsub olan insanlar vardı. O, təb əhlinə mənsub bir dəstəni gördü, uşaqların toplaşıb, oynadığı yerdə dayandı. Uşaqların qoz-qoz oynuna tamaşa 239 etdi. Bura gənc şairlərin zarafat etdiyi və şatır şairlərin toplandığı yer idi. Oraya daxil oldu və başını onların arasına uzatdı. Zülfü sünbül və yanağı lalə kimi olan on-on beş yaşlı bir uşaq gördü:

Qəddi uca sərv və üzü bədirlənmiş ay, Ruhdan xəlq olunub, əxlaqı müşkü ənbər.

Ürəkaçan bir görünüşə, məlahətli nitqin ruhu oxşayan qasidinə, fəsahətli dilə, ahəngdar təbə, ürəyəyatan hərəkətlərə, camaatın “camal və kamal”ına heyran qaldı. O gəncin xoş lütfü hər göz qırpımında yüz ürək alırdı, hər incə sözüylə on toxum səpirdi, işvəsi ilə can alırdı və qoz-qoz oyununda vəznli, həmahəng səslər deyirdi. Ora daxil oldu və söhbətdə qiyafəsini göstərdi. Oraya bir qədər qoz atdı, ancaq camaatın işarəsindən səsini aşağı saldı və özünün yersiz olduğunu anladı. Şair xasiyyətinin ləyaqətinə və nitqinin fəsahətinə heyran qaldı. Təəccüblə barmağını dişlərinin arasına saldı, əzalarının belə bir tənasübü ilə afərin və tərif söylədi. O gözəl surətdə “Müəvvəzətin” və “Yasin” oxudu. Daha bir dəfə qoz atarkən, biri kənara düşdü və o, diyirlənib əvvəlki yerinə qayıtdı. Uşaq xoş zəka və istedad ilə dedi:

Diyirlənə-diyirlənə gedir öz yerinin kökünə qədər.

Bu sözlər şairə bəyənilən bir vəzn və xoş bir nəzm kimi görün- dü. Əruzun qanunlarına müraciət etdi, onu həzəc bəhrinin törəmələ- rindən çıxartdı və o uşağın vasitəsilə bu yığcam şeiri tapdı. O mə- həllənin əzəmətindən və o xoş təsadüfün lütfündən özü hər nəzm parçasından iki qafiyəli və qafiyəsiz beyti ixtisar etdi. Uca səslə şeir oxuyan, münşi, nəfəs və avaz sahibi olan o uşağın həmin ahəngdar, ürəkaçan, təzə-tər gəncliyinə uyğun olaraq, ona təranə adı verildi. O, dünyada fitnəyə səbəb oldu. Bu vəznin taleyi başlanğıcdan Mizan bürcü olduğundan, Ay, Zöhrə, Ütarid səmanın ortasında, Günəş və Müştəri üç yerə bölünərək müşahidəçi, altı yerə bölünmüş Zühəl və Mərrix isə ona qovuşmuş oldu. Həm seçilmiş zümrə, həm də adi camaat bu vəznə məftun oldular. Alim və sadə camaat bu şeirə dəlicəsinə vuruldu. Nəsibi salehlik və fəsad olan zahid və fasiq ona rəğbət bəsləyir, nəzmi nəsrdən fərqləndirməyən, vəzn və zərbdən xəbəri olmayan istedadsızlar təranə bəhanəsi adı ilə ona rəqs edirlər. Ruhu ölmüşlər, tar və musiqar musiqisi ilə eşşək anqırtısına fərq qoymayanlar və müharibə nərəsinin ləzzətindən min fərsəng uzaq olanlar dübeytiyə can verirlər. Təranə həvəsilə bir çox qız ismət evinin

240 dər-divarını dağıdıb, tar dübeytisinin eşqinə öz iffətini itirər. Həqiqə- tən də, Xəlildən sonra yaradılan ilk vəznlərdən heç biri və söylənilən şeirlərdən heç bir şeir qəlbə bundan daha yaxın olmayıb, bundan yüksək təbə yatmayıb. Musiqi sənətinin ustadları bu vəzndə şərəfli melodiyalar yaratmış və lətif üsullar icad etmişlər. Buna görə belə qəbul edilmişdir ki, nə vaxt bu növdə ərəb beytləri yaransa, onu “qövl” adlandırırlar. Nə vaxt fars qitələri yaransa, ona qəzəl deyirlər. Elm əhli bu vəznin musiqilisinə təranə, onun mücərrəd şeirinə isə dübeyti deyir. Çünki onun əsası iki beytdən artıq deyildir. Ərəbləş- mişlər isə ona rübai deyirlər. Həzəc bəhri ərəb şeirində dörd cüzvlü olduğu üçün, bu vəznin hər beyti iki ərəb beytindən ibarətdir. Lakin bu vəzndə müşahidə edilən zihaflar ərəb şeirlərində olmamışdır. Qədimdə bu vəzndə ərəb şeiri deyilməmişdir. İndi təb sahibləri onu tam şəkildə qəbul edirlər. Ərəb rübailəri bütün ərəb vilayətlərində geniş yayılmış və işlənməkdədir” [3, s. 112-115]. Əkrəm Cəfər də rübai, fars ədəbiyyatında onun ilk yaradıcısı, rübai vəzni, onu sistemə salan şəxs haqqında bəhs edərkən, öz təd- qiqatlarını bu barədə olan ümumi qeydlərə əlavə edir: “Rəvayətə görə, rübai janrı və onun vəzni ilk dəfə olaraq Yəqub Leys Səffarinin oğlunun, yaxud o mühitdə və o qoz oyununda iştirak edən hər hansı bir uşağın dilindən bədahətən çıxan “qəltan-qəltan həmi rəvəd bər ləbi-qou” sözlərinin yaratdığı ahəngdən baş vermişdir. Sonra şairlər, yaxud alimlər bir misraya bənzəyən bu sözləri müəyyən bir vəzn kimi təhlil və qəbul etmişlər, onun bölümlərini əruzun həzəc bəhrinin... təfilələri ilə bağlamışlar. Rübainin vəzni üçün əvvəl ümumi bir vəzn formulası düşünülüb müəyyən edilmişdir. Bu mövzuda yazılan elmi əsərlərin hamısında olmasa da, əksəriyyətində bu formula göstərilməkdədir. O budur: “La havlə və la qüvvətə illa billah” (mənası: Allahın gücündən və qüvvətindən başqa güc və qüdrət yoxdur). Bu ifadə Şərqdə müsəlman ölkələrində ruhani və ya yarımruhani mühitlərdə ağızlarda dolaşan bir ifadədir; təhlükə və qorxu anlarında və bu qorxunun qarşısında insan aciz və heyran qaldığı zaman deyilir. Əlbəttə, bunun rübai ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Lakin vəzn və ahəng üzrə bu ərəbcə ifadə rübai vəzninə uydurulub qəbul edilmişdir. Halbuki bu ifadə yalnız bir ölçünü əks etdirə bilir. Bunu biz əruz təfilələri ilə əvəz etmək istəsək belə olacaq: La havlə (məf’Ulü) və la qüvvə (məfA’İlü), təilla bil (məfA’İlün) lah (fA’) – məf’Ulü məfA’İlü məfA’İlün fA’. Buna əruz elmi dili ilə “əxrəbi-məkfufi-salimi-əzəll” deyilir. Bu, rübainin son-

241 radan Qəttan Mərvəzi tərəfindən işlənib müəyyən edilmiş iyirmi dörd vəznindən biridir” [1]. Rübai haqqında olan bütün orta əsr mənbələrinə nəzər salsaq, bizim indiki mənada qəbul etdiyimiz rübai janrının orta əsrlərdə qəti olaraq rübai adlanmadığını görərik. Yəni orta əsr mənbələrində bu janr gah təranə, gah dübeyti, gah da rübai terminləri ilə tanınmışdır. Orta əsr mənbələrində isə bu terminlər bir-birindən fərqləndirilmiş, onların özünəməxsus cəhətləri qeyd edilmişdir. Bu mənada, rübai termini və rübai janrının adı müxtəlif fikir dolaşıqlığına və mübahisələrə səbəb olmuşdur. Qeyd edək ki, bu mübahisələr əslində bu günə qədər həll olunmamış qalır. Məsələn, XX əsrin görkəmli əruzşünası Əkrəm Cə- fər yazır: “Rübai məfhumunu ifadə etmək üçün orta əsrlərdən bu günə qədər müəyyən bir termin yoxdur. Bu məfhum müxtəlif mənbələrdə müxtəlif terminlərlə ifadə olunur” [1]. Beləliklə, təbii ki, ilk dəfə Qeys Razi bu məsələyə toxunmuş, bu terminlər haqqında ətraflı məlumat vermişdir: “Həqiqətən də, Xəlildən sonra yaradılan ilk vəznlərdən heç biri və söylənilən şeirlərdən heç bir şeir qəlbə bundan daha yaxın olmayıb, bundan yüksək təbə yatmayıb. Musiqi sənətinin ustadları bu vəzndə şərəfli melodiyalar yaratmış və lətif üsullar icad etmişlər. Buna görə belə qəbul edilmişdir ki, nə vaxt bu növdə ərəb beytləri yaransa, onu “qövl” adlandırırlar. Nə vaxt fars qitələri yaransa, ona qəzəl deyirlər. Elm əhli bu vəznin musiqilisinə təranə, onun mücərrəd şeirinə isə dubeyti deyir. Çünki onun əsası iki beytdən artıq deyildir. Ərəbləşmişlər isə ona rübai deyirlər” [3, s. 112-115]. Gördüyümüz kimi, hələ Qeys Razi məsələyə aydınlıq gətirmişdir. Ümumiyyətlə, bu janra dübeyti və ya rübai deyilməsinin səbəbi daha mürəkkəbdir. Belə ki, bütün mənbələrin verdiyi məlumata görə, bu vəzn ərəb şeirində ərəb terminləri ilə desək, mürəbbəül-əcza, dördbölümlü şəklində işlənmişdir. Bu isə o deməkdir ki, bu vəzndə ərəb dilində yazılmış şeirin hər misrasında iki təfilə olmaqla, beytində dörd təfilə olmuşdur. Mənbələr ərəb şeirində işlənən rübai şeir şəkli- nin beytlərinin sayı barədə geniş şəkildə danışmasalar da, güman etmək olar ki, ərəb şeirində rübai başlığı altında bu vəznlərdə dörd beyt qələmə alınmışdır. Bu vəzn fars dilinə keçdikdə isə, farslar şeirlərin hər beytini misra şəklinə salmışlar. Buna görə də onlar fars dilində həmin vəzndə yazılmış şeirin həcmi böyük olmamış, onu iki beytdən təşkil edərək, dübeyti adlandırmışlar. Nəsirəddin Tusi bu vəznlərdən danışarkən məhz belə də yazır: “Həqiqətdə dördlüyün vəznləri dörddür. Bu vəznlər səkkizliyin bir misrası kimi olduğu üçün, sonuncu şairlər onlardan az istifadə edir. Onlar hər misraya bir qafiyə 242 gətirərək, onları beyt saymışlar... Buna görə də qədim şairlər təranəni dördbeyt şəklində nəzərdə tutmuş və ona dördbeyt demişlər. Ərəblər isə rübai. Və hər dördünün qafiyələndirməyi lazım bilmişlər. Amma son şairlər ki, bu vəznlərin dördlüyünü işlətmirlər və bu vəznləri unutmuşlar, bu beytlərdən hər beyti bir misra hesab edirlər. Və rübaini dübeyti adlandırırlar. Üçüncü misranı qafiyələndirmirlər. Və onun qafiyələnməsini vacib saymırlar” [4, s. 84]. Qeyd edək ki, Qeys Razidə də biz bu fikrə rast gəlirik. Belə ki, o da rübainin ərəb şeirində dörd beytdən ibarət olmasına işarə edir: “Həzəc bəhrinin ərəb şeirində mürəbbəüləcza olması üçün bu vəznin hər beytinin iki ərəb beyti olması şərtdir” [3, s. 112-115]. Beləliklə, gördüyümüz kimi, ərəb şeirində ya hər beytində dörd təfilə işləndiyi üçün və yaxud da bu poeziyada bütövlükdə dörd beyt şəklində meydana çıxdığına görə, rübai adlanan bu şeir şəkli fars poeziyasında iki beyt şəklində işləndiyi üçün dübeyti adlanmış, lakin fars poeziyasında və elmində olan ərəbpərəstlər isə onu rübai adlandırmaqda davam etmişlər. Buna görə də fars poeziyasında uzun müddət bu janr rübai və dübeyti terminləri ilə qoşa şəkildə adlandırılmışdır. Lakin bu terminoloji ixtilafa, əgər belə demək mümkünsə, XV əsrdə Hüseyn Vaiz Kaşifi qismən də olsa yekun vuraraq, qeyd olunan məsələləri aşağıdakı şəkildə ümumiləş- dirir: “Rübai həzəc bəhrinin ixtiralarındandır. Ona görə rübai adlanır ki, həzəc bəhri ərəb şeirində mürəbbəül-əcza – dördbölümlü şəklində meydana çıxır. Bu vəznin hər bir beyti dördlüyün iki beytinə oxşayır. Nəticədə cəmi dörd beyt olur. Ərəblərə görə həzəc mürəbbəül-əczadır. Amma farslar buna dübeyti deyirlər” [5, s. 4a]. Beləliklə, gördüyümüz kimi, bizim indiki mənada qəbul etdiyimiz rübainin nə üçün rübai və yaxud da dübeyti adlandırılmasının səbəbləri qismən də olsa aydın oldu. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, bu şeir şəklini təranə də adlandır- mışlar ki, bunun da özünəməxsus səbəbləri vardır. Belə ki, mənbələrə əsasən, səbəblərdən birincisi bu vəznin cavan bir uşağın dilindən alınıb çərçivəyə salındığına, ikincisi isə vəznin müəyyən musiqi üzə- rində ifa olunduğuna görədir. Bizə elə gəlir ki, bu janrın rübai adlan- masının izahını yenə də ən yaxşı şəkildə Qeys Razi vermişdir. Belə ki, o, janrın musiqi ilə oxunan vəznlisinə təranə deyildiyini qeyd edir. Həmçinin o, musiqi xadimlərinin, musiqiçilərin həmin vəzndə gözəl mahnılar yazdıqlarını da söyləyir. Hüseyn Vaiz Kaşifi isə ondan bir neçə əsr sonra bu termin haqqında belə deyir: “Bəzi bilik sahibləri onun yaradıcısının cavan bir uşaq olduğuna görə onu təranə adlan- dırırlar” [5, s. 4a]. Beləliklə, deyilənlərdən bu janrın nə üçün rübai, təranə və dübeyti adlanmasının səbəbləri qismən də olsa izah edildi. 243 Lakin qeyd edək ki, orta əsrlərdə gedən bu terminoloji ixtilaflara müasir alimlər də qoşulmuş və bu barədə öz mülahizələrini bildir- məkdən çəkinməmişlər. Doğrudur, onlar da, əsasən, orta əsr müəllif- lərinin fikirlərini təkrar etsələr də, lakin bu fikirlər sırasında bəzi orijinal mülahizələrlə də rastlaşırıq ki, bunlara da diqqət yetirmək vacibdir. Bu mənada, biz, rübai, təranə və dübeyti terminlərinin geniş izahına müasir İran alimlərindən doktor Sirus Şəmisanın “Əruz lüğəti” və “Əruz və qafiyə ilə tanışlıq” əsərlərində rast gəlirik. Sirus Şəmisa təranədən danışarkən, o da dübeytinin musiqi üstündə oxunan vəznlisinə təranə deyildiyini söyləyir. Dübeytiyə gəldikdə isə o, təranənin əksinə olaraq, təranə vəzninin musiqisiz olanının dübeyti adlandığını bildirir. Sirus Şəmisa bu haqda danışarkən ərəbpərəstlərin dübeytiyə rübai dediklərini göstərir. Sirus Şəmisa da orta əsr mənbələrini tək- rarlayaraq, həzəc bəhrinin ərəb şeirində mürəbbəül-əcza olduğuna, fars şeirində isə ərəb şeirində işlənən dörd beytin fars şeirində iki beyt şəklinə düşdüyünə görə farsların ona dübeyti, ərəbpərəstlərin isə rübai dediklərini xatırladır. Biz bu fikirlərə bir qədər fərqli şəkildə, digər müasir İran alimlərinin əsərlərində də rast gəlirik. Beləliklə, istər orta əsrlər və istərsə də müasir alimlərin rübai haqqında dediklərini ümumiləşdirsək görərik ki, rübai ilk dövrlərdə hər misrasında iki təfilə işlənməklə dörd beyt şəklində ərəb ədəbiyyatında işlənən bir şeir forması olmuşdur. Sonralar bu vəzndən fars şairləri istifadə etdikdə, ərəb şeirində olan hər beyti bir misra şəklinə salmış, nəticədə ərəb şeirində işlənən rübai, yəni dörd beytdən ibarət olan şeir forması fars şeirində iki beyt şəklində işlənmişdir. Farslar öz yaratdıqları icada dübeyti demiş, ərəbpərəstlər isə onu köhnə qaydada rübai, yəni dördlük adlandırmışlar. Qeyd edək ki, rübai vəznləri ya məf’Ulü ilə, əruz terminləri ilə desək əxrəblə, ya da məf’Ulün ilə əxrəmlə başlayır. Daha sonralar isə Baba Tahir Həmə- dani və başqaları həzəc bəhrinin başqa bir növündə digər bir şeir forması yaradaraq, onu da dübeyti adlandırmışlar. Bu mənada, həqiqə- tən də Əkrəm Cəfər haqlıdır. Çünki rübai dübeyti və təranə terminləri arasında terminoloji ixtilaflar hələ də qalmaqdadır.

ƏDƏBİYYAT

1. Əkrəm Cəfər. Rübai. “Ədəbiyyat” qəzeti, Bakı, 1993, 22 yanvar. 2. Quliyev Tərlan. Əruz və qafiyəşünaslıq tarixi (VIII-XVI əsrlər). Bakı, “Əbilov, Zeynalov və oğulları”, 1998.

244 3. Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi. Əl-Möcəm fi məayir əşar əl- Əcəm. Tehran, “İntişarate-zəvvar”, 1387. 4. Nəsirəddin Tusi. Miyarül-əşar. Tehran, “Cami”, 1369. 5. Kəmaləddin Hüseyn Vaiz Kaşifi. Bədaye əl-əfkar fi sənaye əl-əşar. Mосква, «Наука», 1977.

Saida Sadigova

RUBAI RHYME AND HISTORY OF ITS ORIGIN

Summary

In the article, looking through the origin history of rubai, is emphasized that Hassan Qattan was the founder of this rhyme in the XII century. But, his works have not reached up to the present time. Prominent aruz researcher of the XIII century, Shamsaddin Mohammad bin Qeys Razi saw his literary work and noted his opinion about it in his book, “Al-Mocam”. So, the science of oriental studies got acquainted with rubai rhyme and its theoretical basics by means of Sham Qeys Razi’s work “Al-Mocam. Simultaneously, in the article the terms rubai, dubeyti are analyzed, their similar and different features are studied. Some stories about origin of rubai rhyme are mentioned in here as well.

Саида Садыгова

МЕТРИКА РУБАИ И ИСТОРИЯ ЕЁ ВОЗНИКНОВЕНИЯ

Резюме

В статье указывается, что основателем метрики рубаи является Гассан Гаттан, произведения которого не дошли до наших дней. Их в свое время увидел арузовед XIII века Шамсаддин Мухаммед бин Гейс Рази, извлек из него мысли автора о рубаи и включил в своё произведение «Аль-Мюджам». Таким образом арузоведческая наука была ознакомлена с метрикой рубаи и её теоретической основой. Говоря о метрике рубаи и её теоретических основах, указывается, что все признаки её происхождения почти идентичны также рисалям Вахида Тебризи «Рисалеи джами-мухтасар» и Джами Абдурахмана «Аруз». Несмотря на то, что мнения всех авторов о теоретической основе метрики рубаи тождественны, приведённые поэтические примеры отличаются друг от друга своеобразием авторского воспроизведения.

245 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Ədəbi tənqid

Aynurə MUSTAFAYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

HÜSEYN CAVİD, CƏFƏR CABBARLI DRAMLARINDA TARİX VƏ ONUN BƏDİİ OBRAZI

Açar sözlər: tarixi, dramaturgiya, tarixi-ictimai epoxa, romantika, həqiqət Key words: historical, drama, historical-social epoch, romance, true Ключевые слова: исторический, драматургия, историческая и социаль- ная эпоха, романтика, правда

H.Cavid və C.Cabbarlı tarixi-romantikası eyni ədəbi-tarixi epo- xanın məhsulları olsa da, onlar bir-birilə kəsişmə nöqtəsi olmayan müxtəlif ideya-məzmun kontekstinin hadisələri idi. Yeniləşən tarixi- ictimai epoxada yeni elmi-nəzəri əsaslarla formalaşan, fərqli estetik mövqe nümayiş etdirən tarixi mövzunun S.Vurğuna qədərki dövrünün ağırlıq mərkəzində məhz C.Cabbarlı və H.Cavid dayanır. Müxtəlif nəzəri-estetik konsepsiyalara və bədii dəyərləndirmə sisteminə malik bu iki sənətkarın özündən sonrakı ədəbi prosesə təsir gücü də müxtəlif olmuşdur. C.Cabbarlı yaradıcılığı H.Cavid yaradıcılığını bu işdə qabaqlamış, tarixi problematikanın bədii həlli işində bütöv bir ədəbi nəsil üçün məktəb rolunu oynamışdır. H.Cavid bədii düşüncəsinin nümayiş etdirdiyi estetik mövqe isə demək olar ki, öz davamçılarını tapa bilməmişdir. Yeni tarixi-ictimai epoxanın ilkin mərhələsində tarixə çoxsaylı müraciətlər içərisində yalnız H.Cavid və C.Cabbarlı yaradıcılığında tarixi bədii ifadə üsulu konseptual xarakter aldı, aydın, möhkəm əsaslarla qurulmuş bədii sistem şəklində formalaşdı. Hər iki sistemin nümayiş etdirdiyi estetik mövqe milli tarixi-bədii fikir yaddaşımızın əsas fiqurlarından birinə çevrildi. Bu poetik sistemlərin ideya-estetik 246 qaynaqları hakim, total stereotipin verdiyi nəzəri konsepsiyalar yox, milli sənət tariximizin özü oldu. Müəyyən ideoloji təpkilərə baxmayaraq, hər iki sənətkar ənənədən gələni yaşada və ənənə yarada bildilər. Həm C.Cabbarlı, həm də H.Cavid xalqımızın böhranlı bir tarixi şəraitdə yaşadığı, cəmiyyətdə sosial sarsıntıların müşahidə olunduğu, düşüncələrdə fundamental dəyişikliklərin getdiyi bir zamanda tarixə müraciət etdilər. Eyni janrlarda, eyni bədii yaradıcılıq metodunda yazan bu sənətkarların yaradıcılığında tarixə bədii münasibətin tipi, tarixi-bədii tabloların çalarları eyni deyildi. Hərçənd hər iki sənətkarda tarix və onun yaşantıları bədii düşüncənin diqqət mərkəzindədir, hər iki sənətkarda tarix bədii əsərə dəb xatirinə yox, müəyyən ideya- poetik axtarışların nəticəsi olaraq, yazıçı məninin tarixi hadisələrə baxış bucağının bədii ifadəsi kimi gəlir, ancaq tarixi mənalandırma, tarixi gedişata münasibət və bədii şərhdə onların yolları ayrılır, ədəbiyyatımızın müxtəlif cinahlarında qərarlaşır. H.Cavid yaradıcılığında əsərin tarixi məzmunu yalnız bədii tə- fəkkürün məhsulu olmayıb, həm də möhkəm elmi əsaslara malikdir, bu bədii xəlitədə tarix məna və mahiyyət etibarilə eroziyaya uğramır. C.Cabbarlıda isə bədii təxəyyül sanki elmi məxəz və mənbələri qabaqlayır, əsərin ideya-bədii strukturunda əsas, aparıcı mövqeyə keçir. H.Cavid tarixin bədii illüstrasiyalarını yaradırdısa, C.Cabbar- lının bədii illüstrasiyalarında tarix yaranır. Eyni onillikdə yaranmış, hər iki yazıçının yaradıcılığında yüksək bədii nailiyyətlərə imza atmış, tarixi mövzuda söz sənətimizin uğuru kimi qiymətləndirilmiş, ən əsası isə müəllifin tarixə yanaşma spesifikasını özündə cəmləşdirmiş “Pey- ğəmbər”, “Topal Teymur” və “Od gəlini” əsərlərində tarixi keçmişin bədii fonunda görünənlərə diqqət edək. Romantik yaradıcılıq xüsusiyyətləri ilə birləşmiş bu əsərlərdə yazıçı romantikasının hərəkət ritmi müxtəlifdir. Cavid romantikası tarixi gerçəklik və həqiqətlər çərçivəsində hərəkətdədirsə, C.Cabbarlı romantikası bu çərçivəni vurub dağıdır, onun sərhədlərini aşır. Ancaq çox maraqlıdır ki, H.Cavid əsərlərinin tarixi-bədii ahəngi daha çox yazıçı fantaziyası, tarixi ideallaşdırma, tarixi nostalgiya kimi tənqidi yozumlarla üz-üzə dayanmalı olmuşdur. H.Cavid qələmində bədii ifa- dəsini tapan tarixi dövrlərin elmi mənzərəsini verən mənbə və sə- nədlərlə tanışlıq isə bu yozumların əksini deyir [1, 2, 3, 4]. Teymurun bəzən çox qəddar, bəzən isə çox alicənab davranış tərzi, şair Kirma- niyə ehtiramlı münasibəti, özünün inandığı ədalət prinsipləri çərçivə- sində hərəkəti, İldırım Bəyazidi müsəlman dünyasının düşmənlərinə qarşı ittifaqa dəvəti, əsir düşmüş sultana ehtiramı, İldırım Bəyazidin 247 məğrur təbiəti kimi “Topal Teymur” əsərinin bədii ifadə və hərəkət xəttini təşkil edən hadisələr çoxlarının güman etdiyi kimi yazıçı fantaziyasının yox, tarixi mənbələrin gələcəyə daşıdığı faktlardır. Burada yaradıcı düşüncə tarixi olayların bədii şərhinə yönəlib və elmi düşüncə ilə üzvi vəhdətdədir. C.Cabbarlıda isə bədii predmet kimi tarixin vəzifəsi fərqlidir. Burada H.Caviddə olduğu kimi bədii düşüncə tarixə yox, tarix bədii düşüncəyə xidmət edir. C.Cabbarlı yaradıcılığında tarix yazıçı düşün- cəsinin, ideyalar aləminin ifadə olunduğu fondur. C.Cabbarlının tarixə müraciəti tarixə olan maraqdan deyildi və o, tarixi inkişaf qanunauy- ğunluqlarının bədii şərhini də verməyə cəhd göstərmirdi. “C.Cabbarlı bugünkü böyük tarixi hadisələrlə keçmiş arasında bir əlaqə yaratmaq məqsədini qarşıya qoymuşdu” [5, s. 98]. O, tarixdə baş verənləri diq- qət və səylə öyrənir, onun yazıçı düşüncəsi tarixi elmi qatda mənim- səyir, ancaq bu elmi qatda mənimsənənlər bədii məqsədin icrası za- manı yalnız xammal rolunu oynayır. O, tarixi hadisələrə passiv, seyrçi münasibətdə ola bilmir. Tarix onun xəyali uçuşları üçün yalnız bir ənginlikdir. Bu ənginlikdə yazıçı öz yaradıcı düşüncəsini, öz daxili mənini ortaya qoyur, hadisələrin tarixi məna və mahiyyətini ona tabe etdirir. Tarix yazıçı həqiqətinin ifadə yerinə çevrilir. C.Cabbarlı tarixi hadisələrə onların tarixi mənasında deyil, inqilabi mənasında qiymət verir. “C.Cabbarlı Azərbaycan xalqının tarixinə mütərəqqi və mürtəce qüvvələrin mübarizəsi tarixi kimi baxır” [5, s. 98] Görkəmli alim M.Arifin C.Cabbarlı əsərləri üzərində apardığı bu dəqiq müşahidə münasibətlərin, meyarların dəyişdiyi müasir dövrdə də öz elmi aktuallığını itirməmişdir. İstər “Od gəlini”, istərsə də “1905-ci ildə” əsərlərini bugünkü tədqiq-təhlil müstəvisinə çıxaranda görürsən ki, bu əsərlərdə az qala hər bir bədii detal sosial təbəqələr arasında təzadın bir hissəsinə çevrilir, onun ifadəsinə xidmət edir. “Od gəlini” əsərində Babəkin ərəb istilasına qarşı apardığı milli azadlıq mübarizəsini dramaturq həm də sosial ədalət uğrunda mübarizə kimi səciyyələn- dirir. Elxanın apardığı mübarizə tarixdə Babəkin apardığı müba- rizədən daha geniş miqyas alır, yalnız milli-azadlıq mübarizəsi kimi deyil, həm də sinfi mübarizə kimi bədii detala çevrilir. Sinfi düşüncə C.Cabbarlı qəhrəmanının tipini müəyyən edən ən əsas ştrixlərdəndir. Məhz bu düşüncədən çıxış edən Elxan Altunbayın, Eyvaz isə Ağam- yanın ittifaqını rədd edir. Halbuki tarixdən məlumdur ki, xürrəmilər sosial ədalət uğrunda mübarizə aparsalar da, bu mübarizə bir sinfin digər sinfə düşmənçiliyi zəminində olmamış və Babək ərəb istilasına qarşı mübarizədə real güc sahibi olan zadəganlarla müttəfiqlikdən 248 gen-bol istifadə etmişdir [6; 7]. C.Cabbarlı yaradıcılığında istər yaxın keçmiş (“1905-ci ildə”), istərsə də uzaq keçmiş (“Od gəlini”) bəşəriyyətin sovet quruluşuna doğru qanuni bir inkişafı kimi məna- landırılır. M.Ə.Rəsulzadə C.Cabbarlı yaradıcılığında yazıçının tarixə baxış bucağını şərh edərək yazırdı: “Xalq üsyan edir. Gənc Elxan sevgilisinin baş örtüyündən düzəltdiyi bir bayraqla meydana atılır. Müdhiş bir mübarizədən sonra onu tuturlar, əsir edirlər və edamına qərar verirlər. Əlləri arxasında bağlı halda dar ağacının altında onu şəhadət kəlməsini oxumağa məcbur edirlər. O isə “bütün dünya desə də, mən demərəm “La ilahə illəllah” – deyə hayqırır. Mənzərənin rəmzliyi göz qabağındadır. Tamaşacılar üçün “ərəb” və “islam” sözləri yerinə “rus” və “kommunizm” sözlərini qoymaq mənanı aktuallaşdırmaq üçün kifayətdir” [8, s. 71]. H.Cavid isə tarixə müasir həyat idealları ilə müraciət etmir, ideya tarixi gerçəkliyin özündən doğur və bədii tədqiqin mərkəzinə gələrək, bədii təhlil süzgəcindən keçir. Hüseyn Cavid müasir dövrün yox, elə tarixin özünün sualları ilə tarixə müraciət edir, elə tarixin özünün problemləri ilə tarixin özündən çıxış edir. H.Cavid sənətinin gücü ondadır ki, bu suallar yalnız təsvir olunan zamanın deyil, bütün zamanların suallarına çevrilir, zaman sərhədləri kimi məkan sərhəd- lərini də aşır, milli, məhəlli deyil, bəşəri, qlobal xarakter alır.

Kəssə hər kim tökülən qan izini, Qurtaran dahi odur yer üzünü (“Peyğəmbər” ) [2, s. 246].

Əsrinin öksüzüdür dahilər (“Xəyyam”) [9, s. 223].

Minlərcə şəhər, ya qala almaqdan əmin ol, Bir sadə çoban könlünü almaq daha məqbul (“Xəyyam”) [9, s. 249].

Hadisələrin dramatik gedişatından doğularaq “səhnəyə çıxan” bu qənaətlər müəllif düşüncəsinin subyektiv ifadəsi yox, tarixlə ünsiy- yətin obyektiv nəticəsi kimi səslənir. H.Cavid əsərlərində hadisələrin hərəkət dinamikasında yazıçının özünün həqiqəti səslənmir. O, tarixə öz həqiqətinin ifadə yeri kimi baxmır, əksinə, həqiqət yeri kimi tarixə yanaşır. Tarixi mövzu, ümumiyyətlə, müraciət etdiyi tarixi-ictimai şərait H.Cavid üçün həqiqətlərin gizləndiyi yerdir. C.Cabbarlı yaradı-

249 cılığında isə təsvir edilən tarixi-ictimai şəraitin obyektiv reallığı bədii həqiqətə çevrilmir, əksinə, müəyyən tarixi-ictimai şəraitdə ədib öz həqiqətini ortaya qoyur. Cavid sanki həqiqət səyyahı, C.Cabbarlı isə həqiqət carçısıdır. Sovet dönəmində Azərbaycan bədii-tarixçiliyinin magistral xət- lərinə çevrilmiş H.Cavid və C.Cabbarlı yaradıcılığında tarix və şəx- siyyət münasibətləri də müxtəlif cür şərh olunmuş, müxtəlif bədii- analitik siqlət almışdır. H.Caviddə tarixin yaradıcısı kimi tarixi şəx- siyyət bədii düşüncənin diqqət mərkəzindədirsə, C.Cabbarlıda isə bədii düşüncənin diqqət mərkəzinə şəxsiyyət və xalq üzvi bir vəhdət olaraq gəlir. “C.Cabbarlı Azərbaycan xalqının tarixi inkişafında xalq kütlələrinin rolunu xüsusi göstərən bir yazıçıdır” [5, s. 181]. Xalq kütləsi, onun əhvali-ruhiyyəsi, düşüncə tərzi C.Cabbarlı bədii təfəkkü- rünün həmişə hərəkət orbitindədir. C.Cabbarlı tarixin səhnəsində xalq kütlələrini real bir qüvvə kimi görür və təsvir edir. Tarixi şəxsiyyət isə xalq ideallarının ifadəçisi olaraq bədii qəhrəmana çevrilir. Ancaq o, obyektiv tarixi-ictimai şəraitin deyil, mübaliğəli təfəkkürün, sənətkar utopiyasının məhsuludur. Elxan, onun idealları, təfəkkür tərzi, nəzəri və əməli hərəkət dairəsi tarixi prototipi Babəkdən çox uzaqlıqda, aid olduğu zaman və məkanla isə tam bir disharmoniyadadır. Bu mübahi- səyə gəlməz həqiqətdir ki, Elxanın aid olduğu tarixi şərait Elxan düşüncəsini yetirmək potensialında deyildi. Elxan obrazı Azərbaycan bədii-tarixçiliyinin vahid konsepsiyasında növbəti həlqə yox, sanki ilkə, başlanğıca qayıdış idi. Nadir şah, Ağa Məhəmməd şah Qacar obrazlarından sonra ədəbiyyatımızda tarixilik Babəkin prototipi kimi Elxanı təqdim etmirdi, Elxan daha çox Nizami qəhrəmanlarını yada salan bir obraz idi. Nizamidə İsgəndər və İsgəndər kimi hökmdarlar tarixin yetirməsi ola bilmədiyi kimi, Elxan və Elxan kimilər də tarixin yaradıcısı ola bilməzdi. Bəşəriyyətin ümumi tarixi inkişaf tendensiyası göstərir ki, tarixin hər yeni səhifəsi hakim qüvvələrin zərbi ilə açılmış, tarixi dinamikada xalq kütlələrinin rolu isə çox məhdud bir şəkildə olmuşdur. H.Caviddə isə tarix və onun qütbləri başqa rakursdan görünür. C.Cabbarlı əsərlərində tarixi reallıqdan nə qədər uzaqlaşırsa, H.Cavid bir o qədər yaxınlaşır. H.Cavid bədii həqiqətinə görə tarixin təkərini irəli fırlayan qüvvə tarixi şəxsiyyətdir və onun səhnəsində xalq küt- lələri görünmür. Bu əslində bəzi ədəbi-tənqidi yazılarda şərh olunduğu kimi sadə kütləyə etinasızlıq deyildi. Bu tarixi gerçəkliyin ortaya qoyduğu fakt idi. Caviddə şəxsiyyət tarixi trayektoriyanı cızan qüv- vədir. Bu əslində nə şəxsiyyətə pərəstiş idi, nə də ideallaşdırma. 250 Sadəcə, tarixi həqiqətlərin bədii tədqiqatında seçilmiş sərrast hədəf idi. H.Cavidin tarixi dramları sanki bu fikri bir daha yaddaşlara gətirir: “Dünya dahilərsiz yaşaya bilmir”. Şəxsiyyəti ideallaşdırma, müqəddəsləşdirmə C.Cabbarlı yaradı- cılığının daha çox marağında olan bədii məqamlar idi. Onun yaradıcı- lığında Elxan adilikdən müqəddəsliyə, Eyvaz reallıqdan ideallığa doğ- ru yol alır. C.Cabbarlı qələmində adilər müqəddəsləşirdisə, H.Cavid qələmində müqəddəslər adiləşirdi. H.Zeynallı özünün məşhur “Hü- seyn Cavidin yazdığı “Peyğəmbər” haqqında mülahizələrim” məqalə- sində yazırdı: “Cavid hər kəsin düşüncəsində əlçatmaz bir dərəcədə yüksəklərə çıxarılmış bir dühanın adi bir insan, fəqət düşünüldüyünə inanan, idealına qoşan bir insan olduğunu göstərmiş oldu” [10, s. 35]. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, C.Cabbarlı qələmində uğurlu bədii həllini tapan bu üslub sonradan sovet ədəbiyyatında tarixi şəx- siyyətlərin “müqəddəsləşdirmə” ənənəsində (əlbəttə, totalitar ideologi- yanın süzgəcindən “sağ-salamat” keçən) kütləvi hala çevrilərək biçim- siz, tarixi-məntiqi sərhədlərə sığışmayan bədii mənzərələrin yaranma- sına səbəb oldu. Cavid yaradıcılıq tablosu isə vahid rəng çalarından ibarət deyildi, o, kifayət qədər kölgə və işıq effektlərinə malik idi. Bədii təbliğatı yox, bədii tədqiqatı qarşısına məqsəd qoyan H.Cavid hətta ən müqəd- dəsləri belə bəşəri təfəkkürün sualları qarşısında qoymaqdan çəkinmir.

Rəisə: Zeydə “oğlum” der ikən, Zeynəbini Boşatıb alma da bir qanunmu? ....Nə demək? Ayişə etmişsə xəta, Həp qadın aləmi batsınmı yasa? (“Peyğəmbər”) [2, s. 239]

Baş rəis: Dünki bütxanə bu gün beyti-xuda!... Ərəbin var-yoqu dün nəysə, bu gün Olacaqdır daha yüz qat üstün. Bir Hicaz əhli deyil, hər millət Tökəcək Kəbəyə altın, sərvət. Bıraqıb yurdunu hər ac, çılpaq, Sizə kor, duyğusuz ellər qoşacaq... Şimdi kərtənkələ yerkən bir ərəb, Sürəcək ömrünü püreyşü tərəb (“Peyğəmbər”) [2, s. 238].

Ədibin tarixlə bu ədəbi mükalimələrində zamanın yox, bəlkə də

251 zamanların həqiqətləri səslənirdi. Deməli, H.Cavid əsərlərində nə tarixi şərait, nə də tarixi şəxsiyyət yazıçı diktəsində yaranmırdı. Bu əsərlərdə sanki yazıçı zamanla, şəraitlə polemikadadır. H.Cavid düşüncəsi tarixdən dərs almaq istəyir, o, tarixə dərs vermək iddiasında deyil. Ədibin həyat yoldaşı Müşkünaz xanımın xatirələrindən oxudu- ğumuz bir neçə cümlə Cavid və tarix münasibətlərinin hansı paralel- lərdə qərarlaşdığı, bədii məqsədin hansı istiqamətə yön aldığı haqqın- da bizə çox şeylər deyir. “Topal Teymuru”u, “Peyğəmbər”i yazarkən elə bil onlarla üzbəüz oturub söhbət etmişəm. Onlar mənə sanki öz təbiətləri haqqında danışmışlar. Bəzən onların bu və başqa səhv hərəkətlərini üzlərinə deyir, günahlandırır, nə üçün belə etdiklərini soruşurdum. Doğrudur, onlar da özlərini doğrultmaq üçün mənə cavab verirdilər. Bəziləri məni qane edir, bəziləri yox” [10, s. 202]. Görün- düyü kimi, H.Cavidin bədii tədqiqatlarında ona yoldaş yalnız yazıçı təfəkkürü olmamış, tarixi simaların özləri bu işdə ədibə yoldaşlıq, onların tarixdə miras qoyub getdikləri isə bələdçilik etmişdir. H.Cavidin tarixi əsərlərində ideya-məzmun yükünün dərki onun milli söz sənətimizdə tarixi mövzu sahəsində xidmətlərini düzgün qiymətləndirməyə imkan verər. Məsələn, indiyə qədər ardıcıl olaraq “Topal Teymur” dramının ideya-bədii yükünün tirançılığın tənqidi şəklində qiymətləndirilməsi, bu əsərin, yaxud ədibin digər tarixi əsərlərinin düzgün ədəbi-tənqidi şərhini tapmaması H.Cavid və tarixi mövzu münasibətlərində tam, dolğun təsəvvürlərin yaranmasına mane olur. Əslində, “Topal Teymur”da müəllif hansısa tənqid-təbliğ məq- sədini güdmürdü, o, tarixdə baş verənləri bədii-fəlsəfi qatda mənim- səmək, müasir təfəkkürün tarix qarşısında qoyduğu suallara cavab tapmaq istəyirdi. H.Cavid yaradıcılığında Nizami ənənələri sanki yeni bədii boyalarla yenidən tarixin səhnəsinə çıxır. Nizamiyə məxsus tarixi gerçəkliklərin alt qatlarına nüfuz, bədii-fəlsəfi mənalandırma, tarixi-bədii simvolikaların tapılması, tarixi reallğın şəxsiyyət və həyat həqiqətləri qarşıdurmasında bədii həlli kimi məqamlar H.Cavid yaradıcılığında yenidən bədii həllini tapmış olur. H.Cavid qələmində tarixi gerçəklik və yazıçı təxəyyülü əsərin bədii strukturunda dairəşəkilli hərəkət ritmindədir. C.Cabbarlıda isə tarixi gerçəklik və yazıçı təxəyyülünün hərəkət ritmi paralel xətlər strukturundadır, onların kəsişmə nöqtəsi yoxdur. H.Cavid və C.Cab- barlı və yaxud C.Cabbarlı üslubunda yaranan əsərlər ədəbi prosesin sonrakı gərdişlərində (bəlkə, elə zamanında da) oxucu diqqəti, ədəbi ictimaiyyətin marağı nöqteyi-nəzərindən də yolayrıcındadır. C.Cab- barlı əsərlərinin bədii problematikasında tarixi həllini tapmış, ömrünü 252 başa vurmuş konfliktlərin məsələn, sinfi münasibətlərin yer alması onu ədəbi ictimaiyyətin uzunmüddətli maraq mərkəzində saxlaya bilmədi. “1905-ci ildə” pyesindən bolşevik hərəkatı qabaqcıllarından Eyvazın sadə kəndlilərlə – atası Allahverdi və qonşusu İmamverdi ilə əsərin bədii problematikasını ümumi şəkildə özündə ehtiva edən söhbətinə diqqət edək. Allahverdi: Naçalnikə ver, pristava ver, uryadnikə ver, kənd- xudaya ver, yüzbaşıya ver, köməkçiyə ver, miraba ver, ver... ver... ver... Eyvaz: Canınız var, verməyin. İmamverdi: Verməzsən, gönümüzü soyarlar. Keçən il aranda taxıllar yandı, mirab köpəkoğlu su buraxmadı ki, buraxmadı. Eyvaz: Siz də çıxarın qovun hamısını kənddən, qurtardı getdi. Allahverdi: Ay çıxartdıq ha. Qorx ki, onlar bizi çıxartmasınlar. Eyvaz: Əgər mən naçalnik olsaydım, əvvəl-əvvəl sizin hamınızı divara söykəyib güllələrdim. İmamverdi : Aha, necə ki, divara söykərdim. Allah qoysa, bizim təqsirimiz nədir? Eyvaz: Sizin təqsiriniz? Siz haqqınızı fikirləşmirsiniz. Yüz min kəndli var, hamı yığılıb hərəsi bir balta qapsa, kəndxuda nədir ki, lap Nikolayın özünü də çıxarıb qovarlar [11, s. 148]. Səslənən bu fikirlər nəinki bu günümüzə görə, hətta sovet həqi- qətlərinə görə belə “toydan sonra çalınmış nağaraya” bənzəyib, döv- rünün oxucusunun belə düşüncə və diqqətini məşğul edə bilməzdi. C.Cabbarlıdan sonra isə bu toydan sonrakı nağaraların səsi o qədər çoxaldı ki, ədəbiyyatımızda qulaqbatırıcı bir “hay-küy” yarandı. C.Cabbarlı və C.Cabbarlı ənənəsinin davamında yaranan əsərlər bədii problematikalarının mərkəzinə çıxarılmış mövzular kimi müəyyən zaman kəsiyində aktuallıq kəsb edərək, sonrakı ədəbi mərhələlərdə ədəbi maklaturaya çevrilmək təhlükəsi ilə üz-üzə qaldı. C.Cabbarlı qələminə məxsus tarixi əsərləri heç bir avtoritetlə hesablaşmayan za- manın sərt hökmlərindən onun təkrarsız sənətkar istedadı, hətta bəzi məzmun və məna qüsurlarını unutdurmağa belə qadir olan poetikası xilas etdi. Onu da qeyd edək ki, ədəbi proses Cabbarlıya doğru yön alsa da, Cabbarlı yaradıcılığının ideya vüsətinə, poetik çalarlarına yiyələnə bilmədi. C.Cabbarlıdan fərqli olaraq tarixə daha çox dəb xatirinə müraciət edilən bu əsərlərdə Cabbarlının tarixə yaradıcı münasibəti dağıdıcı münasibətlə, aktiv sənətkar mövqeyi passiv, seyrçi mövqe ilə əvəzləndi. C.Cabbarlı istedadının dili nəinki tarixi gerçəklikləri, hətta 253 tarixi fonda yazıçı fantastikası və romantikasında yaşananları belə bədii həqiqətə çevirə bilirdi. Onun davamında yaranan əsərlərdə isə nəinki tarixi həqiqətlərin, həm də bədii həqiqətlərin dili olduqca gü- csüz və zəif səsləndi. Göründüyü kimi, zaman etibarilə H.Caviddən sonra tarixə mü- raciət edən C.Cabbarlı yaradıcılığında tarix milli-bədii yaddaşın özün- də yerdəyişmə edərək bir qütbdən digər qütbə doğru istiqamət alır. Beləliklə də, görkəmli alim Y.Qarayevin ifadə etdiyi kimi “tarixi əsr- lər arasındakı varislik əlaqələri tarixi əsərlər arasında pozulur” [4, s.25]. Odur ki, sonrakı nəsil ədəbi-tənqidi Azərbaycan bədii-tarixçili- yinin keçdiyi ümumi inkişaf yoluna baxaraq çox haqlı olaraq özü qarşısında belə bir sual qoydu: “Bu əsərlərdə eyni bir milli və sosial tarixə verilən vahid, qlobal konsepsiya ifadə oluna bilibmi?” [4 s. 24]

ƏDƏBİYYAT

1. Əmir Teymurun vəsiyyətləri. Azərbaycan Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, Bakı, 1991. 2. Cavid H. Əsərləri. 5 cilddə, III c., “Lider” nəşriyyatı, Bakı, 2005. 3. German Vamberi. Əmir Teymur. Kitab Palatası, Bakı, 1991. 4. Qarayev Y. Ədəbi üfüqlər. “Gənclik”, Bakı, 1985. 5. Məmməd A. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə, II c., Azərbaycan Elmlər Akade- miyası nəşriyyatı, Bakı, 1968. 6. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, II c., “Elm”, Bakı, 2007. 7. Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. “Şərq-Qərb”, Bakı, 2007. 8. Rəsulzadə M.Ə. Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı. “Gənclik”, Bakı, 1991. 9. Cavid H. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə, III c., Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1971. 10. Cavidi xatırlarkən. “Gənclik”, Bakı, 1982. 11. Cabbarlı C. Əsərləri. 4 cilddə, III c., “Şərq-Qərb”, Bakı, 2005.

Aynura Mustafayeva

HISTORY AND ITS ARTISTIC IMAGE IN THE DRAMAS BY HUSEYN JAVID AND JAFAR JABBARLI

Summary

In the article is studied the sight on the history through the prism of artistic thinking at the remarkable period for Azerbaijani people’s history. The creativity of dramatists subjects to the scientific-theoretical analysis comparatively. Their different point of view on the historic subject is assessed by the influence of the socio-political environment factors. Huseyn Javid refers to the history not only with the questions of modern period, but also questions of the history itself. However in

254 the works by Jafar Jabbarli the history acquires a modern content. The article also mentions about the influence of the creativity of H.Javid and J.Jabbarli on the further development stage of the historical subject and gives scientific and theoretical explanation about a dominant position of J.Jabbarli’s literary school.

Айнура Мустафаева

ИСТОРИЯ И ЕЁ ХУДОЖЕСТВЕННЫЙ ОБРАЗ В ДРАМАТУРГИИ ГУСЕЙН ДЖАВИДА И ДЖАФАР ДЖАБАРЛЫ

Резюме

В статье исследуется взгляд на историю через призму художественного сознания в знаменательный для истории азербайджанского народа период. Творчество драматургов в сравнительном контексте подвергается научно- теоретическому анализу. Их точки зрения на предмет истории оцениваются исходя из факторов, доминирующих в общественно-политической атмосфере того времени. Г.Джавид обращается к истории не только с вопросами о современности, но и об историческом прошлом. В произведениях же Дж.Джа- барлы история обретает современное содержание. Также освещается влияние творчества Г.Джавида и Дж.Джабарлы на последующие этапы развития исторической тематики, дается научно-теоретический комментарий причин доминирующих позиций литературной школы Дж.Джабарлы.

255 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Məlahət AĞAYEVA Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Memarlıq və İncəsənət İnstitutu

BƏXTİYAR VAHABZADƏ VƏ TEATR

Açar sözlər: komediya, dramaturq, rejissor, teatrşünas, aktyor Key words: comedy, playwright, producer, theatre researcher, actor Ключевые слова: комедия, драматург, режиссёр, театровед, актёр

Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə özünün geniş, çoxşaxəli yara- dıcılığı ilə təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, bütövlükdə milli mədəniyyətimizin inkişafında müstəsna xidmətləri olan şəxsiyyətlər- dəndir. Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev B.Vahabzadənin xalqımız qarşısındakı xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək deyirdi: “Sizin şəxsiyyətiniz və yaradıcılığınız xalqın milli təfəkkürünün formalaş- masına xidmət etmiş, onu milli dirçəlişə səsləmiş, istiqlaliyyət uğrun- da mübarizədə əvəzsiz rol oynamışdır. Siz hər zaman azadlıq carçısı olmuş, ən çətin anlarda belə güc və silah qarşısında baş əyməmiş, əqidəsindən dönməyən şair, mübariz millət vəkili, yorulmaz ictimai xadim kimi xalqın müdafiəsinə qalxmışsınız” [1]. B.Vahabzadənin milli mədəniyyətimizin inkişafında göstərdiyi xidmətlərdən biri də onun dramaturgiya və teatr sahəsindəki fəaliy- yətidir. Şair-dramaturqun pyesləri ötən əsrin ikinci yarısı və əsrimizin əvvəllərində milli dramaturgiyanın zənginləşməsində və teatr hərəkatı- nın genişlənməsində xüsusi rol oynamışdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin B.Va- habzadəyə 80 illiyi ilə əlaqədar ünvanladığı təbrikdə deyilir: “Sizin yüksək bədiiliklə qələmə aldığınız əsərlər milli qaynaqlardan bəhrələ- nərək, vətənpərvərliyin tərənnümü, insanın mənəvi ucalığı və fəlsəfi düşüncələrlə səciyyələnir. Zəngin ədəbi irsimizdən və dilimizin bədii imkanlarından məharətlə istifadə edərək yaratdığınız poeziya nümunə- 256 lərində dərin məna ilə emosionallıq harmonik bir vəhdət təşkil edir” [2]. Bütün yaradıcılığı boyu teatr və səhnə poeziyadan sonra B.Va- habzadə sözünün ən gur səsləndiyi, onu geniş auditoriyalara çatdıran vacib bir tribuna olmuşdur. Lakin şair-dramaturqun teatr aləminə gəlişi təsadüf olmadığı kimi, birdən-birə də baş verməmişdir. Cəlal Məmmədova görə: “Müasirlərinin zəngin və rəngarəng daxili aləmi, nəcib həmvətənlərinin çirkin ehtiraslara, köhnə adətlərə, pisliyə qarşı mübarizəsi şair-dramaturqun hər bir pyesinin əsas məzmununu, ma- hiyyətini təşkil edir. B.Vahabzadənin dramaturgiyası fəlsəfi dərinliyi ilə, həyat, cəmiyyət, insan haqqında qayğıkeş, həssas sənətkar və vətəndaş mühakimələri ilə qiymətlidir” [3]. Dramaturqun pyeslərini əsasən iki yerə bölmək olar: müasir və tarixi mövzulu pyesləri. B.Vahabzadənin müasir mövzularda qələmə aldığı “İkinci səs”, “Yağışdan sonra”, “Yollara iz düşür”, “Hara gedir bu dün- ya?”, “Cəzasız günah”, “Rəqabət” kimi lirik-psixoloji pyesləri günün aktual problemlərindən, müasirlərimizin daxili dünyasından, daim təzələnən həyat və insan münasibətlərindən söz açmaqla, diq- qəti gerçəkliyin ən müxtəlif tərəflərinə cəlb etmiş, layiqli səhnə təcəssümü taparaq, yarım əsrə yaxın bir müddətdə Azərbaycan səh- nəsindən düşməmişdir. B.Vahabzadənin böyük səhnəyə yol açan ilk əsəri “İkinci səs” pyesidir (1969). Lirik-psixoloji üslubda qələmə alınmış pyes realist-psixoloji teatrın tələblərinə tam cavab verməklə uğur qazan- mış, milli teatrın repertuarını zənginləşdirmişdir. İdeya-bədii ka- milliyi və müasirliyi pyesin bugünədək bir neçə dəfə səhnə təcəs- sümünə səbəb olmuşdur. İlk tamaşası 1969-cu il aprelin 19-da Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində oynanılmış “İkinci səs” pyesi B.Vahabzadənin bir dramaturq kimi teatrla uzunömürlü ün- siyyətinə rəvac verdi. O cümlədən bu pyes B.Vahabzadənin ən çox səhnəyə qoyulan əsəri oldu. 1969-cu il tamaşasından sonra, 1981-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrının bir daha bu pyesə müraciət etməsi və əsərin repertuarda uzun müddət yaşaması, 1993-cü ildə Azərbaycan televiziyasında teletamaşasının hazırlanması da pyesin uğurundan xəbər verən faktlardır. Əsərin 2000-ci ildə rejissor Ağa- kişi Kazımov tərəfindən Almaniyada fəaliyyət göstərən Türk Döv- lət Teatrında səhnəyə qoyulmasını da bura əlavə etsək, “İkinci səs”i

257 B.Vahabzadə dramaturgiyasının ən çox səhnəyə qoyulan pyesi adlandıra bilərik. “İkinci səs” pyesinin tamaşasından sonra Bəxtiyar Vahabzadə- nin teatrla əlaqəsi xeyli gücləndi. Dramaturqun 1971-ci ildə yazdığı “Yağışdan sonra” pyesi elə həmin ildə Tofiq Kazımovun quruluşunda milli dram teatrında tamaşaçıların ixtiyarına verildi. “Yağışdan sonra” pyesi XX əsr üçün çox aktual bir mövzuya, insan mənəviyyatına həsr olunmuşdu. Müəllif bu pyesində bəşəriyyəti narahat edən əbədi mətləblərdən – əxlaq və sevgidən, insanların cə- miyyət qarşısında mənəvi borcundan, təbiətə və ətraf mühitə münasi- bətindən bəhs edirdi. Əsər təsadüfən “Yağışdan sonra” adlandırılma- mışdı. B.Vahabzadənin fikrincə, insan mənəviyyatı onu əhatə edən ana təbiətdən heç də ayrı deyil, insanın mənəvi mövqeyi də təbiətlə müqayisədə, onunla münasibətdə durulur, üzə çıxır. “İkinci səs”də də, “Yağışdan sonra” pyesində də ana təbiətin bu ali keyfiyyətinə işarə var: Yağışdan sonra… hər şey təmizlənir, gözəlləşir, saflaşır… İnsa- nın daxili aləmi də, əməlləri də təbiətlə harmoniya təşkil edəndə, o xoşbəxt olur, təbiətə zidd gedəndə isə təlatümlər başlayır. Əgər yağış- dan əvvəli və sonranı bir anlığa təsəvvürümüzdə canlandırsaq, qısa bir zaman ərzində çətin və mürəkkəb hadisələrin əzablı burulğanından çıxan insanın və ya insanların qəlb aləmində baş verən təbəddülatı və yeniləşməni daha dərindən duymaq olar. Pyesdə B.Vahabzadə bu lirik məqamı daxili dramatik hadisələrin məhək daşına çevirə bilir. Hər bir surətin səciyyəsi bu prizmadan, bu məqama münasibətdə müəyyən- ləşir. “Yağışdan sonra” pyesindəki atalar və oğullar problemi dramaturqun növbəti “Yollara iz düşür” (30.10.1977) əsərində ictimai bor- cun fonunda deyil, “Vətən” kateqoriyasının fonunda səhnəyə gətirilir, başqa estetik qayə kəsb edir. Ümumiyyətlə, tədqiqatçılara görə, B.Vahabzadənin “drama- turji üslubundakı ümumi parametrlər” sırasında “ən vacib kod, açar funksiyasını daşıyan element əsərin adıdır. B.Vahabzadənin “Vic- dan”, “İkinci səs”, “Yağışdan sonra”, “Yollara iz düşür” (“Artıq adam”)... pyeslərinin adları birbaşa ilkin anlayışlara (şairanə ümu- miləşdirməyə, obrazlılıq sistemliliyinə, güclü alleqorik başlanğıca, konfliktin çoxmənalılığına, hadisələrin və personajların iki qatda cərəyan və inkişaf etməsinə) kifayət qədər informativ işarədir” [4]. 1990-cı illərdə respublikamızda baş verən ictimai-siyasi böh- ran milli mədəniyyətimizə, incəsənətimizə, o cümlədən teatr sənə- tinə də öz təsirini göstərdi. 258 Bir çox sənət adamları kimi B.Vahabzadə də xalqımızın azadlıq və müstəqilliyi uğrunda canlarından keçən 20 Yanvar şəhidləri haq- qında “Şəhidlər” adlı poemasını qələmə aldı. Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında Ağakişi Kazımovun quruluşunda səhnələşdi- rilən bu əsərin ilk tamaşası 20 Yanvar qırğınının ildönümü ərəfəsində 17 yanvar 1991-ci ildə tamaşaçılara təqdim edildi. Azərbaycanın suverenliyi, torpaqlarımız uğrunda mübarizədə həlak olmuş şəhidlərə həsr edilmiş tamaşa nikbin notlarla başa çatırdı. Amma tamaşanın sonunda heç kim əl çalmırdı, hamı ayağa qalxıb yumruqlarını düyünləyir və deyirdilər: “Allah şəhidlərimizə rəhmət eləsin”. Hər zaman milli məfkurəsi ilə xalq hərəkatının önündə duran B.Vahabzadə bu dəfə də “Hara gedir bu dünya?” pyesi ilə öz və- təndaşlıq mövqeyini ortaya qoydu. Rejissor Bəhram Osmanovun quruluş verdiyi, ilk tamaşası 1991-ci il sentyabrın 30-da Azərbay- can Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının kollektivi tərəfindən göstərilən “Hara gedir bu dünya?” dramı şair-dramaturqun insanlıq üçün, xalq üçün, yeni nəsil üçün, xalqımızın gələcəyi üçün narahat vətəndaş qəlbinin döyüntülərindən xəbər verirdi. Hər bir səhnə əsərində xalqı, cəmiyyəti düşündürən mühüm problemlərə toxunan dramaturq “Hara gedir bu dünya?” pyesində daha rasional mövqe- dən narahat bir ürəklə insanlığın gələcəyindən söhbət açırdı. 2003-cü il noyabrın 27-də Akademik teatrın quruluşunda B.Vahabzadənin müasir mövzulu daha bir əsərinin “Rəqabət” adlı dramının ilk tamaşası oynanıldı. Yaradıcılığında həmişə insanların mənəvi aləminə nüfuz etməyə çalışan və bu məsələlərin təsvirinə müxtəlif yöndən yanaşan dramaturq bu pyesində də, bütün ağrı- acıların acığına saf duyğuların, ilahi eşqin yaşaması, pisliklə yaxşı- lığın, zülmətlə işığın, nifrətlə məhəbbətin üz-üzə dayanması, ölüm- lə həyatın mübarizəsi və nəticədə həqiqətin qələbəsini göstərmişdi. Maraqlıdır ki, B.Vahabzadə dramaturgiyaya poeziyadan gəlsə də müasir mövzulu lirik-psixoloji pyeslərinin hamısını nəsrlə yaz- mışdır. B.Vahabzadənin lirik-psixoloji pyesləri öz fəlsəfi dərinliyi, ictimai-sosial yönü və kəskin publisistikası ilə diqqəti cəlb edir. Mürəkkəb ictimai-siyasi şəraitdə səhnəyə gəlməsinə baxmayaraq, bu tamaşalar zaman-insan-cəmiyyət barədə şair-dramaturqun dü- şüncə və mövqeyini əks etdirə bilir. B.Vahabzadə yaradıcılığında onun tarixi mövzulu pyesləri mühüm yer tutur. Dramaturq bu mövzuya müraciət edərkən “tarixi dürüstlüyü tam mühafizə etməyi”, “tarixi şəxsiyyəti həyatda olduğu 259 kimi” verməyi heç də vacib hesab etmir. Qəhrəmanlarının əla- mətdar cəhətlərini, tərcümeyi-halının mühüm məqamlarını tarixin inkişaf qanunları baxımından ümumiləşdirib, onun yaşadığı dövrü, bu dövrün pafosunu, qabaqcıl ideyalarını əks etdirir. Hər tarixi dramını yazmazdan əvvəl müəllif qələmə aldığı dövrü dərindən öy- rənir, ona bu günün gözüylə nəzər salmağı, dövrlər arasında kon- takt yaratmağı bacarır, bu günün tamaşaçıları ilə ulu əcdadlarımız arasında bir növ körpü yaradır. B.Vahabzadə psixoloji dram ölçülərini uğurla tarixi mövzulu dramlarına da tətbiq edə bilir. Bir şair kimi yaradıcılığında əbədi təzadlara, qlobal ziddiyyətlərə maraq göstərən B.Vahabzadə dramaturq kimi ən çox buna məhz tarixi dramlarında nail olur. Heç tə- sadüfi deyil ki, tarixi mövzulu dramlarını B.Vahabzadə nəsrlə ya- naşı, nəzmlə də yazmış, bununla da milli teatr ənənələrini davam etdirmişdir. Bəxtiyar Vahabzadə sırf tarixi mövzuda yazılmış üç pyesin: “Fəryad” (24.03.1984), “Özümüzü kəsən qılınc” (10.04.1998), “Dar ağacı” (09.12.2000) pyeslərinin müəllifidir. Tarixin müxtəlif za- manlarına işıq salan bu dramlar bütövlükdə müasir səhnədə keç- mişimizin möhtəşəm bir abidəsi kimi həllini taparaq, çağdaş mə- dəniyyətimizin bir parçasına çevrilmişdir. Tarixi şəxsiyyətlərə bədii-tarixi münasibət, tarixin qaranlıq səhifələrinin müasirlərimiz qarşısında yenidən canlandırılması dra- maturgiyamızın ən yaxşı ənənələrindəndir. Dramaturq “Fəryad” və “Dar ağacı” tarixi faciələri ilə dramaturgiyamıza ədəbi şəxsiyyət- lərə ənənəvi münasibətlə yanaşı, müasir forma da gətirdi. Belə ki, B.Vahabzadənin iki tarixi şəxsiyyətə – Babəkə (“Dar ağacı”) və Nəsimiyə (“Fəryad”) həsr etdiyi tarixi əsərlərinin heç birində nə Babək, nə də Nəsimi iştirak etmir. Doğrudur, “Dar ağacı”nda bütün hadisələrə və talelərə Babəkin səsi və qəhqəhəsi ilə yekun vurulur, amma süjetin real gedişi prosesində Babəkin özü yox, kabusu, kölgəsi, teyfi iştirak edir. Eləcə də “Fəryad” pyesində Nəsiminin öz obrazı yoxdur. Əvəzində səhnədə Nəsimi nəsli, Nəsimi xalqı və milləti var. Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra, milli vətəndaşlıq mövqeyi ilə həmişə seçilmiş B.Vahabzadə yaradı- cılığında yeni mövzular geniş yer aldı. Tariximizin əvvəllər qadağa qoyulmuş səhifələrinə baş vuran şair-dramaturq Azərbaycan varlı- ğının dərin qatlarına nüfuz etdi. Məhz bu yaradıcılıq axtarışlarının bəhrəsi olan “Özümüzü kəsən qılınc” (“Göytürklər”) tarixi pyesi 260 meydana gəldi və ilk tamaşası 1998-ci il aprelin 10-da rejissor Ağakişi Kazımovun quruluşunda göstərildi. Azərbaycan Demok- ratik Cümhuriyyətinin 80 illiyinə həsr olunan bu pyesdəki hadisələr 1450 (1368) il bundan əvvəl ulu əcdadlarımız Birinci Göytürk dövlətinin istiqlal uğrunda Çinə qarşı apardığı mübarizəsindən bəhs edir. Tarixi ibrət və müasirlik ruhunu özündə təcəssüm etdirən “Özümüzü kəsən qılınc” tamaşası kollektivin yaradıcılıq uğuru olub, teatrın repertuarından uzun müddət çıxmamışdır. 1998-ci ilin noyabr ayında Azərbaycan Akademik Milli Dram Teatrının kollektivi Türkiyənin Ərzurum, Sivas, Qeysəri və Ankara şəhərlərində qastrolda olarkən “Özümüzü kəsən qılınc” pyesini də tamaşaçılara göstərmiş və rəğbətlə qarşılanmışdı. Bu tamaşa on ildən artıq teatrın repertuarında qalmış və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Türk dövlət və cəmiyyətlərinin Bakıda keçirilən XI dostluq, qardaşlıq və əmək- daşlıq qurultayının iştirakçıları da 17 noyabr 2007-ci ildə “Özümü- zü kəsən qılınc” tamaşasına baxmışlar. Tamaşa qurultay iştirakçıla- rının böyük marağına səbəb olmuş və yüksək qiymətləndirilmişdi. “Dar ağacı” tarixi faciəsində dramaturq hökmdar və xalq probleminə toxunaraq islam dininin Şərqdə yayılması tarixindən bəhs edir. Tamaşanın quruluşçu rejissoru Ağakişi Kazımov “Dar ağacı”nda müəllif fikrinə dəstək olaraq, konkret tarixi şəraitdə insan xarakterlərinin gücü, həqiqəti, ehtiraslı çarpışmalarını yaradıcılığına məxsus monumentallıqla səhnəyə gətirə bilmişdi. A.Kazımovun qurduğu mizanlar, seçdiyi aktyor ansamblı, müəllifin əsas məqsəd və qayəsinin açılmasına yardımçı idi. Rejissor səh- nənin dərinliyində qurulmuş dar ağacı və onun altında əzəmətlə dayanmış Babəklə, tamaşanın sonunda səhnənin önündə qurulmuş dar ağacı və onun altında xəcalətlə dayanmış Aqşin arasındakı tarixi həqiqətləri canlı səhnələr və xarakterlər vasitəsilə göstərməyə nail olmuşdu. B.Vahabzadənin tarix və müasirliyi sintez etməyə çalışdığı pyeslərindən biri də “Atamın kitabı”dır. Dramaturqun digər səhnə əsərləri kimi bu pyes də diqqətdən kənarda qalmadı. İlk tamaşası 2000-ci il oktyabrın 6-da Azərbaycan Dövlət Gənclər Teatrında ictimaiyyətə təqdim edilmişdir. Əsərin quruluşunu teatrın bədii rəh- bəri, Əməkdar İncəsənət Xadimi, rejissor Hüseynağa Atakişiyev ver- miş və tamaşa ictimaiyyət arasında marağa səbəb olmuşdur. B.Vahabzadənin dram əsərləri təkcə Bakıda deyil, ölkəmizin müxtəlif teatrlarının səhnəsində – Gəncə (“Vicdan”), Naxçıvan 261 (“Ədalət”, “Yağışdan sonra”), Lənkəran (“Yağışdan sonra”), Şəki (“Cəzasız günah”, “Vicdan”), Ağdam (“Vicdan”) Dövlət Dram teatr- larında da tamaşaya qoyulmuş, ən müxtəlif təfsirlər tapmış, teatr tari- ximizə töhfələr vermişdir. Azərbaycan teatrlarının bir sıra istedadlı rejissorları Əşrəf Qu- liyev, Lütfi Məmmədbəyov, Tofiq Kazımov, Bəhram Osmanov, Ağa- kişi Kazımov, Hüseynağa Atakişiyev, Nəsir Sadıqzadə, Hüseyn Sultanov, Heydər Şəmsizadə, Əbülfət Salahov və b. B.Vahabzadənin dram əsərlərinə fərqli quruluşlar vermiş və həm teatrımızın reper- tuarını, həm də öz yaradıcılıq bioqrafiyalarını zənginləşdirmişlər. B.Vahabzadənin pyesləri Azərbaycan aktyor sənətinin inkişa- fında da az rol oynamamışdır. Belə ki, onun pyeslərində rol alan Həsənağa Salayev (Rəşad), Leyla Bədirbəyli (Həyat), Əli Zeynalov (Qədim bəy), Amaliya Pənahova (Reyhan), Məlik Dadaşov (Aslan), Səməndər Rzayev (Rüstəm), Yaşar Nuriyev (Şahbaz), Firəngiz Mütəl- limova (Aypara), Mikayıl Mirzə (Zahid), Kamal Xudaverdiyev (Nə- simi), Əlabbas Qədirov (Qara Xaqan), Laləzar Mustafabəyli (İçgen Xatun), Sənubər İsgəndərli (Siyan Şi), Nurəddin Mehdixanlı (Gur Şad), Məleykə Əsədova (Selcan) və digər aktyorların tamaşaçıların sevimlisinə çevrilməsində Bəxtiyar Vahabzadə tamaşalarının da payı olmuşdur. B.Vahabzadənin istər müasir mövzulu lirik-psixoloji pyesləri, istərsə də tarixi mövzulu pyesləri ədəbiyyatımızı, dramaturgiyamızı zənginləşdirdiyi kimi, səhnəyə qoyularaq geniş tamaşaçı rəğbəti də qazanmış, bir neçə aktyor nəsli və teatr xadimlərinin yetişməsinə rəvac verməklə Azərbaycan teatr sənətinin inkişafında, həmçinin, müasir tamaşaçı zövqünün formalaşmasında böyük rol oynamışdır.

ƏDƏBİYYAT

1. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə ilə görüş. “Xalq” qəzeti, № 36 (26094), 15 avqust 1995. 2. Türk dünyasının böyük dramaturqu Bəxtiyar Vahabzadənin yubileyi. “Xalq” qəzeti, № 189 (35248), 16 avqust 2005. 3. Məmmədov C. “Yağışdan sonra”. “Bakı” qəzeti, № 128 (5337), 2 aprel 1971. 4. Rəhimli İ. Dramaturgiya və teatr. “İşıq”, Bakı, 1984.

262 Malahat Agayeva

BAKHTIYAR VAHABZADE AND THEATRE

Summary

In the article is studied Bakhtiyar Vahabzade's creation in dramatic and theatre stage that has great services in the development of Azerbaijani culture. There is spoken about the solution of stage problems of the playwright on modern and historical themes, analyzed successes and lacks of performances. Our life’s actual problems and our contemporaries’ inner world is reflected in the performances of the works by the playwright like “Second Voice”, “After Rain”, “The Tracks on the Road”, “Unpunished Fault”, “Competition”, Where is the World Going?”, which are in lyric-psychological theme. In the performances of these dramas like “Scream”, “The Sword on Our Way”, “Gallows”, which are in historical theme, are lighted up the different periods of the history and these works have became a part of our modern culture.

Малахат Агаева

БАХТИЯР ВАГАБЗАДЕ И ТЕАТР

Резюме

В статье исследуется драматургическое творчество Бахтияра Вагабзаде на театральной сцене, который имеет исключительные заслуги в развитии азербайджанской культуры. Говорится о решении сценических проблем драматурга на современные и исторические темы, анализируются успехи и недостатки спектаклей. В созданных драматургом лирико-психологических пьесах «Второй голос», «После дождя», «Следы остаются на дорогах», «Куда идёт этот мир?», «Ненаказанная вина», «Соперничество» говорится об актуальных проблемах действительности, раскрывается внутренний мир нашего современника. В написанных на историческую тему пьесах «Зов», «Меч, карающий нас», «Виселица» драматургом освещены разные исторические эпохи. Эти пьесы вошли в драматургию как часть нашей современной культуры.

263 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

İradə MUSAYEVA Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru [email protected]

ROMAN JANRINDA MÜƏLLİF VƏ QƏHRƏMAN

Açar sözlər: nəsr təhkiyəsi, ədəbi-estetik düşüncə, roman qəhrəmanları, müəllif mövqeyi Key words: prose, literary and aesthetic thinking, the heroes of the novel, the author’s position Ключевые слова: проза, литературно-эстетическое мышление, герои романа, авторская позиция

S.Rəhimovun 2005-ci ildə dərc olunmuş ikicildlik seçilmiş əsər- lərinə yazılmış “ön söz”də oxuyuruq: “Aydındır ki, S.Rəhimov “Şamo” romanını sovet ədəbiyyatının prinsipləri mövqeyindən yaz- mışdı və buna görə romanda bir çox tarixi hadisələri, məsələn, 1918- 1920-ci il hadisələrini, türk ordusunun xilaskarlıq məqsədilə Azər- baycana daxil olmasını, müsavat hökuməti dövrünü indi başa düşülən mənada göstərə bilməmişdi. Lakin bu cəhətlərlə yanaşı, əsərin əhə- miyyətini, Azərbaycan romanının inkişafında tutduğu yeri də danmaq olmaz. Qeyd olunmalıdır ki, 1917-1920-ci illərin hadisələri tariximizin son dərəcə mürəkkəb və ziddiyyətli hadisələrindəndir. Müxtəlif zamanlarda bu hadisələrə münasibət də, o cümlədən onların bədii ədə- biyyatda inikası da mürəkkəb olmuşdur. S.Rəhimov həmin hadisələri 30-40-cı illərin ideoloji meyarlarından çıxış edərək romanında əks etdirmişdir. Hazırda isə həmin hadisələrə daha obyektiv münasibət yaranmaqdadır və təbiidir ki, onları indi biz tamamilə yeni şəkildə, yeni siyasi təfəkkürlə izah etməli və qiymətləndirməliyik. Ancaq bu cür yanaşma romanın roman olaraq məziyyətlərini, onda dövrün mürəkkəb hadisələrinin əks olunması xüsusiyyətlərini görməyimizə və qiymətləndirməyimizə mane olmamalıdır” [1, s. 5]. Biz bəzən həmin dövrdə yazılmış əsərlərdəki hadisə və obraz-

264 lara, müəllif mövqeyinə mütləq dövrün ideoloji-siyasi baxışları bu- cağından baxırıq. Belə romanlarda müəllifin obrazlarına münasibəti, onlarla davranma etikası, onlardan kimi sevdirmək, kimi qınaq ob- yektinə çevirmək metodu süjetin ekspozisiya hissəsindəcə bəlli olur. Onda roman qəhrəmanları roman müəlliflərinin oyuncağına, “kukla- sına” çevrilir. Onların taleyi, şəxsiyyəti, xarakteri, xisləti və məramı, əqidəsi müəllifin ovqatından, subyektiv simpatiyasından, onun qələ- minin fərman və sərəncamından asılı olur. Bu məqamda bir müqayisə ağlımıza gəldi: Allah insanı palçıqdan yaratdı və ona öz ruhundan üfürdü – bizim yazarlar obrazlarını mürəkkəblə yaratdı və ona dövrünün ideoloji diktəsindən sima, sifət biçdi... Ancaq əsl ədəbiyyatda çox zaman müəlliflə qəhrəmanları ara- sında görünməz, ilk baxışda hiss olunmayan bir mübarizə, çəkişmə, antimövqe situasiyasının mövcudluğu da danılmazdır. Bəzi hallarda onların “öz yaratdıqları” insanların taleyi və xarakteri qarşısında aciz, əlacsız durumda olduqlarını müşahidə edirik. Obrazlarla rahat, geniş- miqyaslı münasibət qurma şəraiti, aydındır ki, roman janrının im- kanlarına aiddir. “Böyük əsər, irihəcmli kitab yazmaq vacibdir, onun hökmü də qısa hekayəninkindən ağırdır” fikri tez-tez səsləndirilir. Hər sahədə olduğu kimi istisnalar burada da var, amma nəticədə bu fikir həqiqətə çox yaxındır. Uzun müddət bu fikrin hansı məntiqi səbəblərə əsaslandığını axtardım və nəhayət, bir qərara gəldim. Hazırkı dövrdə insan beyni gün ərzində minlərlə suala cavab almaq üçün düşünür, detalları incələyir – vergilərdən müharibəyə, ətin qiymətinə qədər hər şey haqqında narahatlıq keçirir. Bizim yazdıqlarımız isə bu günün insanından, onun həyatından, əzablarından, duyğularından danışır. Qısa hekayədə hər şey sürətlidir. Detallar incələnmir. Əksəriyyət ondan özünə aid olanı görmür. Amma böyük bir əsər o insana çox şeyləri xatırlatmaq, təsvir etmək, onu düşündürmək üçün lazım olan detalları verə bilir. Kəsmək, yarıda qoymaq, sonlandırmaq əvəzinə irihəcmli bir əsər oxucusuna düşünmək, qəhrəmanlara oxşar tanışlar, təsvirlərdəki yerlərə oxşar yerləri xatırlamaq imkanı verir. Mənim iri- həcmli əsərlər haqqında fərziyyəm budur, məncə, insanlar haqlı olaraq, böyük kitabları vacib hesab edirlər. Ola bilər ki, qısa bir hekayə və hekayələr toplusu irihəcmli bir əsərdən daha yaxşı, daha mükəm- məl olsun, amma daha effektiv, daha yaddaqalan ola bilməz” [2]. Bu fikir Con Steynbekə aiddir. O, roman qəhrəmanları və yazıçının onlarla davranışı haqqında yazırdı ki, insanı açıb içinə baxmaq olmur. Bir müəllif yanaşması kimi C.Steynbekin fikrini əsas götürsək, müəllif və onun qəhrəmanları arasındakı bağı aydınca görmüş olarıq. 265 Con Steynbek yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, obrazları ilə sanki “yola getməyən”, bəzən onlardan qorxan, ya da onları qorxudan, yeri gələndə hədələyən, cəzalandıran müəlliflərdəndir. Bu da yanaşmanın hədsiz dərəcədə təbii və səmimi əsaslanması ilə bağlıdır. Burada müəllif və qəhrəmanlar sanki bir zamanda və bir məkanda, bəlkə, bir küçədə yaşayan insanlar kimidir. Ancaq bütün ziddiyyətli, qalmaqallı situasiyalarda üstünlük müəllifin tərəfindədir. Təbii ki, yaratmaq və daima qəhrəmanları üzərində ağalıq etmək, hökm vermək ixtiyarı, səlahiyyəti yox, müəyyən nəticəyə gəlmə məqamlarındakı üstünlük... Con Steynbek romanlarında qəhrəmanları ilə bərabərhüquqlu şəxslər kimi davranır. F.Dostoyevskini oxuyanda düşünürsən ki, bir vücudda neçə insan çeşidinin xisləti, tipi, obrazı olar? L.Tostoy müxtəlif sosial təbəqənin, müxtəlif cəmiyyətlərin insanları ilə harada, nə zaman birgə yaşayıb ki, onları özü, doğma insanları qədər yaxından tanıyır... A.Ekzüperi, E.Hemenquey qəhrəmanlarının daxili aləminə, düşüncə və yaşantılarına o qədər dərindən nüfuz etdi ki, əlindəki çırağın və ya böyüdücü şüşənin əksetdirməsindəki həqiqətdən diksindi, hər ikisi intihar etdi.... Qəribədir, intihar edən qəhrəmanlarının ölümünü təkrar- lamaq dünya ədəbiyyatında yüzlərlə müəllifin taleyinə yazılıb. Bəlkə, əksinə, öz faciələrini, ağrılı yaşantılarını bədii laboratoriyada, qəhrə- manlarının həyatında təcrübədən keçirmək, onların üzərində eksperi- ment aparmaq “qəddarlığı” vadar edir ki, özləri də onların yolunu təkrarlasın... Mən Sabir Əhmədlinin “Yanvar hekayələri” kitabını oxuyandan bir müddət sonra Qarabağda şəhid olmuş oğlu Məhəmmədin taleyi, həyatı, faciəsi ilə bağlı yazdığı “Axirət sevdası” romanını oxuyanda heyrətlənmişdim. Hələ oğlu sağ-salamatikən S.Əhmədli 20 Yanvar faciəsində itkin düşmüş, şəhid olmuş oğulların axtarışına çıxan ata, ana obrazını özü kimi təqdim edir. Daha doğrusu, real, həyati, sənədli faktlar əsasında onların fəryadını, axtarış yanğısını, morqları, ünvan- ları nalə, fəryad çəkə-çəkə gəzməsini elə canlı, şahid qismində təsvir edir ki, oxucu müəllifin nə qədər yandığını açıq-aydın hiss edir. İlk hekayədən sona qədər bədbəxtliyə düçar olmuş insanlar – qəhrəman- ları ilə müəllif çiyin-çiyinə gəzir... Bir müddətdən sonra müəllif özü həmin atanın taleyini yaşamalı olur... Yanvar faciəsinin görüntülərindən yüzlərlə insanın təəssüratını öyrənmək olar və onların hamısı eyni hadisəni, eyni faktı təsdiq edər. Lakin yazıçının üstünlüyü ondadır ki, o yüzlərin görmədiyini, duyma- dığını öz hissi-emosional duyğuları ilə bədiiləşdirə bilir. Real, həyati hadisələrə ictimai-siyasi baxış bədii-estetik təsvirlər fonunda daha 266 təsirli və düşündürücü olur: “Belə düşmənçilik olmazdı. Belə vəhşiliyi tarix görməyib. Əliyalın xalqın üstünə tank buraxasan, avtomatla biçəsən. Yaralıları yerindəcə təzədən gülləyə tutasan. Faşistlər də belə quduzluq etməyib, – dedi tibb işçisi, cavan gəlin. “Təcili yardım” maşınını atəşə tutublar. Bizim həkimi öldürüblər – gözləri doldu. Ona baxıb yaxındakı qadınlar da kövrəldi”. (“Yanvar hekayələri”). Bu misalları istənilən qədər artırmaq olar. Lakin bizi heyrət- ləndirən başqa şeydir. Və “Axirət sevdası” romanından bəhs edə- cəyimiz halda bu əsərə qayıtmağımızın da səbəbi var. “Axirət sevdası” romanı Qarabağ savaşından, siyasi çəkişmə- lərdən, sosial problemlərdən, arxada (arxa cəbhə demək nə isə yerinə düşmür, axı “cəbhə” sözündə bir mübarizlik, işgüzarlıq çaları var – İ.M.) yaşanılan həyat tərzindən və başqa problemlərdən bəhs olunur. Lakin bütün əsər boyu qulaqlarımızdan getməyən bir haray var. Bu şəhid atasının harayıdır. Davanın qanlı-qadalı, şaxtalı-boranlı vədəsin- də döyüşə atılan oğulun sağ-salamat olmasını, yerini-yurdunu öyrən- mək üçün döyüş bölgələrinə yollanan atanın həyəcanlı, təşviş, qorxu içərisindəki axtarışı, sorağı, harayı birinci mərhələdir. Lakin oğlunu heç yerdə tapmayan, çiyinlərində və ürəyində “həlak olub” – şübhəsi, ehtimalı boyda dərdlə, bu ağırlıqda yüklə geriyə – evinə dönür. Bu romanda baş qəhrəman müəllifin özüdür başına gələn bəd- bəxt hadisənin təsvirini şəxsiləşdirmir, əksinə onu zamanın, bitməmiş müharibənin bir fraqmenti kimi verir. Və var gücü ilə cismən itirdiyi oğlunu yaddaşda, ruhda, havada – sanki hər yerdə “bərpa etmək”, yenidən yaratmaq istəyir... S.Əhmədlinin özəl, şəxsi ağrısından başlanan suallar, iç dünya- sındakı təlatümlər ictimai-siyasi problemlərlə bağlı ciddi bir romanın meydana gəlməsinə səbəb oldu. 90-cı illərin ictimai-siyasi, hərbi xaotikliyini bədii sözün mühakiməsinə çəkdi. Gələcək nəsillər üçün də ibrətamiz tarixi əhəmiyyəti olacaq böyük bir zaman kəsiyini yaddaşda “diri” saxladı. Ümumiyyətlə, müəllifin bu illərdə yazdığı “Axirət sev- dası”, “Ömür urası”, “Kef”, “Kütlə” kimi romanları 90-cı illər qeyri- sabit Azərbaycan tarixinin və ictimai-sosial, mədəni-intellektual, hərbi-siyasi həyatının ən orijinal, daha doğrusu, orijinala yaxın bədii əksetdirməsi hesab olunmalıdır. Bəli, böyük, sosial-siyasi, mənəvi-əxlaqi baxımdan gələcək nə- sillərin də analiz və çözümünə ehtiyacı olan böyük bir zaman kəsi- yinin bədii mətn kontekstində romanlaşması, həmin dövrün yaddaşda “diri”, canlı saxlanılması işini S.Əhmədli və onun nəsildaşları yazıçı işi, borcu, vəzifəsi kimi qəbul edirdilər. 267 Nobelçi Modiano narahatlıqla deyirdi ki, mənim üçün maraq- lıdır, bilmək istərdim ki, İnternet, mobil telefonlar, e-mail-lər və tvitlər dövründə doğulmuş növbəti nəsillər bu dünyanı ədəbiyyat vasitəsilə necə təsvir edəcəklər. O dünyanı ki, orada hamı daim “bir-birilə əlaqədədir” və “sosial şəbəkələr” lap bu yaxınlaracan bizim yalnız özümüzə məxsus olan məhrəm və gizlin guşələrə müdaxilə edir. Bu həmin gizlin guşələrdir ki, fərdin iç dünyasını genişləndirir və romanlar üçün ciddi mövzuya çevrilə bilir. Proustun yaddaşı keçmişi bütün detalları ilə bərpa edirdi. Canlı tablo kimi. Bu günün yaddaşı isə daim amneziya və unutqanlıqla mübarizə durumundadır. Və bu şəraitdə yazıçı keçmişdən yalnız ayrı- ayrı fraqmentlər, əlaqəsiz detallar, ötəri və demək olar ki, dərkolun- maz insan taleləri götürə bilər. Elə yazıçının da hədəfi odur ki, unut- qanlığın bu ağ vərəqində bir neçə sözün yenidən qaralıb görünməsinə nail olsun. Okeanda gözdən itmiş aysberqlərin yenidən görünməsi kimi. Yazıçı qeyd edir ki, onun davamlı olaraq yaddaş mövzusunda yazması təsadüfi deyil. O, 1945-ci ildə, yəni II Dünya müharibəsində bütöv şəhərlərin viran qoyulduğu, onların əhalisinin yer üzündən silindiyi bir dövrdə dünyaya gəlib. Buna görə də itənləri, naməlum qalanları xatırlamaq, yaddaşda bərpa etmək ehtiyacı duyub. U.Eko da yaddaşsızlıq və tənhalığın əsrimizin xəstəlikləri olması ilə tam razı- laşdığını dəfələrlə vurğulamışdır. Doğrudan da, roman və ya digər sənət növlərinin yaranacağı, doğulacağı o gizli, sirli, qapalı dünyanı yazarlar içlərində münbit bir sahə, xəzinə kimi qoruyub saxlayırlar, ora heç nəyi, heç kimi bu- raxmamalıdırlar, indi həmin məkan elmi-texniki tərəqqinin silahları – “sosial şəbəkə” və digər mənəvi təcavüz silahları ilə işğal olunub... Bu, təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının problemi deyil. Ərəb şairi Adunisin dediyi kimi, “şərqsiz-qərbsiz” bütöv bir dünyanın proble- midir. Ədəbiyyatın siyasətdən ilk, ən mühüm fərqi də bundadır. Bö- lünməmiş dünyanın insanından yazmaq, bəşəri, əbədi, dəyişməz həqi- qət işığında insanı analiz etmək, “rentgen şüaları altında” onun mənəvi-ruhi aləminə qiymət vermək, insanolma potensialını müəy- yənləşdirmək... Əsrlərin təcrübəsi göstərdi ki, müəlliflərin obrazlarını “analiz etmək”, onlara “qiymət vermək”, “hökm oxumaq” səlahiyyəti ilahi bir həqiqət, ədalət qanunları əsasında müəyyənləşib. Burada artıq hansısa “milli” qəhrəmanı “beynəlxalq” qəhrəmandan üstün göstərmək cılız- 268 lığına enmək olmaz. Burada müəllifin subyektiv zövqü, şəxsi simpa- tiyası, arzu və istəkləri arxa plana keçməlidir. O, anlamalıdır ki, qəhrəmanlarının taleyini istədiyi kimi həll edə bilməz, əgər o qəh- rəmanlar və onların taleyi, onların başına gələnlər, onların yaşantıları və düşüncələri, xislət və xasiyyətləri həqiqətən həyati reallıqlarla əks olunubsa, tale, final, aqibət öz-özünə həll olunmalıdır. L.Tolstoy ya- zırdı ki, mən Anna Kareninanı öldürəndə ağladım, amma əlacım yox idi, onu sağ saxlamaq mümkün deyildi... Bizim yazarların çoxundan eşitmişik, deyirlər ki, oxucuların arzusunu, hətta məktublarını nəzərə alıb filan qəhrəmanları sağ saxladım və ya filankəslə filankəsi qovuş- durdum və s. (məsələn, əsərin birinci hissəsi çap olunur, oxucular ikinci hissənin çapından əvvəl “narahatlıqlarını” müəllifə çatdırır və müəllif bu sosial sifarişi nəzərə alıb oxucularına humanistcəsinə sürprizli zövq yaşadıb, onunla ədəbi ittifaqa girir. Axı oxucunu – burada artıq daha çox alıcını, müştərini – belə “xırda istəkdən” məhrum edib onu itirmək olmaz...) Məşhur rus-amerikan yazıçısı Vladimir Nabokov deyirdi ki, yazar özünün yaratdığı şərtilikdən kənarda qalmağı bacarmalıdır. Öz yaradıcılığının yox, ona addımbaşı tələlər quran həyatın çölündə qalmalıdır. Qısa desəm, o, özünü hər yerdə olan və heç yerdə olmayan Tanrı kimi aparmalıdır. Bu, Floberə aid açıqlamadır və mən Floberə hədsiz heyranam… Fransada “stendalçıların” və “floberçilərin” ol- duğu mənə çoxdan bəllidir. “Sebastyan Naytın gerçək həyatın”da mən bioqrafik romanlara, “zavallı Rembonun həyatı və bu kimi düşüklə- mələrə istehza etdiyimi aşkar şəkildə sezdirmişəm! Bu sayədə mən özümlə yaratdığım surət arasına bəlli bir məsafə qoymağa can at- mışam. Çünki mən – yaratdığım personaj deyiləm. Əslinə qalanda, yazarkən mən öz təxəyyülümdəki obrazımı formalaşdırıram… Əsərdə yaratdığım personajdan və hekayətçidən əlavə, bəzən iki, üç və dörd fərqli plan daha olur. Bu isə çağdaş fizika elminin nailiyyətlərini xatırladır insana: yaratdığım dünya hansısa Kainatın daxilində, ümumi mənzərəsində öz mövcudluğunu davam etdirir… Ümumiyyətlə, yazarların öz “mən”ləri, əslində bədii simaları – obrazları ilə münasibətləri və bununla bağlı açıqlamaları müxtəlif səciyyə daşıyır. Məsələn, İsveç yazarı Tomas Transtromer elə sual- lardan birinə cavab verərkən deyirdi ki, əvvəl özüm haqqında daha utancaq, ağayana danışırdım. Çox zaman özümü işarə edəndə üçüncü şəxs əvəzliyi işlədirdim – “o” deyirdim. Ancaq deyim ki, indi də özüm haqqında nəyisə təsvir edərkən “o” deməyi sevirəm. Bu hal əvvəllər məndə ambisiya kimi idi, hansısa naməlum səbəbdən görünməz insan 269 olmağı seçmişdim. Sonra düşündüm və qərar verdim ki, özümü gös- tərmək daha cəsarətli və daha effektivdir. Onda yazdıqlarım daha dü- rüst görünür. Həm də hamı bilir ki, əksəriyyətimiz öz təcrübələrimiz- dən və hisslərimizdən yazırıq. Lakin bu simanı (öz “mən”ini, qəhrəmanınla ruhi-mənəvi qohumluq əlaqələrini) “gizlətmək” o qədər də asan olmur. Onlardan çox uzaq durmaq, onları şəxsi həyatında tanımadığını oxucuya sədaqətlə sübut etmək bir az da aktyorluq tələb edir. Aydındır ki, romanlarda hər şey-təsvir də, obrazlar da, hadisələrin həzin və ya coşqun məcrada cərəyan sürəti də müəllifin xarakter və dünyaduyumu ilə bağlıdır. Amma mütaliə zamanı müəllifi unutmursansa, deməli, o artıq məğ- lubdur. Özünü oxucusundan və qəhrəmanlarından ağıllı bilən müəllif bunu bir vəchlə sezdirir, fərqi yoxdur, hansısa obrazın monoloqunda, ya səciyyəsində, ya da finalda, epiloq və ya proloqda, ideyanın təbliği üslubunda... X.L.Borxes Dante haqqında deyirdi ki, “İlahi komediya”nın sonunda o, ədalət obrazının müəllifi olduğunu oxucusuna hiss etdirməmək üçün “mən”ini “Komediya”dan çıxartdı. Çünki onun subyektiv münasibəti ilahi hökmə uyğun gəlmirdi... Rolan Bart da həmin fikrə ekvivalent olan mülahizəsində qeyd edirdi ki, yazı – qeyri-müəyyənliyin, qeyri-sabitliyin, polifonikliyin elə bir məkanıdır ki, burada bizim subyektivliyimizin izləri arxa plana keçir. Bu, elə bir ağ-qara labirintdir ki, hər cür şəxsiliklər və ilk növbədə müəllif xarakteri və özünəməxsusluğu itib gedir. Balzak “Sarrazin” novellasında qadın paltarı geyinmiş xədim kişi haqqında danışarkən belə bir cümlə işlədir: “O elə əsl qadın idi, qəfildən baş qaldıran qorxu hissi, anlaşılmaz şıltaqlıqları, instinktiv həyəcanları, səbəbsiz qabalığı, hərisliyi və bir də füsunkar, incə hissləri ilə birgə…” Bu sözləri deyən kimdi belə? Bəlkə qadın libası altında xədimi sezməməyə çalışan novella qəhrəmanı? Ya bəlkə, öz şəxsi təcrübəsindən qadın haqqında fikir yürüdən Balzak – fərd? Yaxud qadın naturası barədə hökm sürən ədəbi təsəvvürləri izləyən yazıçı Balzak? Bəlkə ümumbəşəri hikmətdi bu? Kim bilir?! Romantik psixoloji ovqatın təzahürüdürmü bu? Nədirsə, biz onu heç vədə bilə bilməyəcəyik, belə bir səbəbdən ki, məhz adına yazı dediyimizdə səs, mənbə, məxəz barədə hər cür anlayış, sadəcə gömülür. Romançı digər janr müəllifindən və ümumiyyətlə, əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, digər sənət sahibindən ona görə fərqlənir ki, məhz ona məxsus xüsusi təfəkkür tərzi – zamanı, cəmiyyəti, hadisələri və ən başlıcası onun fərdlərini, tiplərini, xarakter və şəxsiyyətlərini geniş, əhatəli təsvirlər, analitik müqayisələr, siyasi-ideoloji dəyərlən- 270 dirmələr kimi spesifik keyfiyyətlərə malik olan roman təfəkkürü ilə - işləyirlər. O elə geniş erudisiya və zəngin hissiyyat sahibi olmalıdır ki, hər gün rastlaşdığı onlarla insan tipinin, hadisələrin özünə lazım olacaq detallarını səbrlə çeşidləyə bilsin. Mühit və cəmiyyət, cəmiyyət və fərd qarşıdurmasından sıçrayan qığılcımın odunu, hər kəsin şika- yətləndiyi yeknəsək və darıxdırıcılığın bozluğunu, içində çabaladığı- mız bataqlığın dərinliyini və ya dayazlığını, eləcə də bu lehmənin içərisində get-gedə itməkdə, batmaqda olan boyumuzun ölçüsünü görənlərin ilki olsun. Bir sözlə, mənim romançım mənim cəmiyyə- timə, zamanıma, onun hadisələrinə və insanlarına elə yüksəklikdən və elə yaxınlıqdan baxmalıdır ki, mən romanı oxuyanda özümü onun qəhrəmanı hesab edə bilim. Elə bir qəhrəman ki müəllifi ilə qarşı- laşanda bir-birini bu qədər yaxından tanıdıqlarına görə doğmalıq hissi baş qaldırsın... Ray Bradbury yazırdı ki, mədəniyyəti məhv etmək üçün kitabları yandırmağa ehtiyac yoxdur. Sadəcə, elə eləmək lazım- dır ki, insanlar daha kitab oxumasınlar...

ƏDƏBİYYAT

1. Rəhimov S. Seçilmiş əsərləri, II cilddə. Bakı, 2005. 2. http://525.az/site/?name=xeberprint&kecid=1&news_id=25874 3. Xəlilov Q. Azərbaycan romanı haqqında bəzi qeydlər. “Azərbaycan”, 1961, № 7. 4. Xəlilov Q. Azərbaycan romanının inkişaf tarixindən. Bakı, 1973. 5. Xəlilov Q. Azərbaycanda ilk realist roman. “Ədəbiyyat və incəsənət”, 12 dekabr 1964-cü il.

Irada Musayeva

AUTHOR AND HERO IN THE NOVEL GENRE

Summary

The article states that prose is such it reflects analyzing social thought, mental and spiritual experiences in a close and similar way to the life and real process. One of the fundamental questions related to the genre of the novel, and even the first deals with the problem authors of the novel or novel heroes? How do the features such as authors’ personality, life, outlook, social thought in the literature of world and coincide Azerbaijan the features of characters, described, generalized and individualized by them? All of these are reflected in the article.

271 Ирада Мусаева

АВТОР И ГЕРОЙ В ЖАНРЕ РОМАНА

Резюме

В статье говорится о том, что проза – своего рода средство, наиболее реально отражающее социальную мысль, умственные и нравственные поиски человека. Ряд фундаментальных вопросов в жанре романа связан с описанием писателем обобщенных или индивидуализированных характеров героев, социальной жизнью и другими факторами. Задаётся вопрос: действительно ли сами авторы иногда бывают героями своего романа? Это делается с целью выразить свой духовный мир и социо-политический статус, субъективный взгляд на события личной жизни, избавиться от комплексов, возникающих в решении психологических проблем. Проза персонифицирует эго писателя, диктуя самозащиту и самообладание. Всё это нашло отражение в настоящей статье.

272 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Folklorşünaslıq

Аида ФЕЙЗУЛЛАЕВА Доктор филологических наук Институт литературы им. Низами [email protected]

ГЯМИГАЯ-ГОБУСТАНСКИЙ АЛФАВИТ – ДРЕВНИЙ ПАМЯТНИК КУЛЬТУРЫ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО НАРОДА

Açar sözlər: Gəmiqaya-Qobustan, əlifba, abidə, qədim, mədəniyyət, Azərbaycan Key words: Gamigaya-Gobustan, alphabet, monument, ancient, culture, Azerbaijan Ключевые слова: Гямигая-гобустанский, алфавит, памятник, древний, культура, Азербайджан

Ни одно место мира так не богато наскальными изобра- жениями, как в Гобустане и Гямигая, находящихся в Азербайджане. Наскальные изображения Гобустана были обнаружены в 20- х годах ХХ столетия (1924), что вызвало широкий научно- общественный резонанс, однако в советский период они были подвергнуты ложной и вымышленной оценке, как рисунки первобытных людей, «охотников и пастухов». Идентичные наскальные изображения были обнаружены в 60-е годы на скалах Гямигая в окрестностях древнего азербайджанского города Нахчыван. Это было то время, когда в советской тюркологии произошел переворот, что было связано с именем казахского поэта – тюркоголога нового склада мышления Олжаса Сулейменова, выявившего тюркские корни и основу древнерусского историко-литературного памятника «Слово о полку Игореве» [1]. 273 Как известно, во многих местах мира – в Сибири, юго- восточной Азии, Европе, Америке и Африке были обнаружены наскальные рисунки. Часть из них, хотя и обладает определенной внешней схожестью с Гямигая – гобустанскими наскальными изображениями, но и отличительных черт много. Наскальные изображения Гямигая и Гобустана отличаются от этих памятников своей единой линией, формой и богатством тематики. В изображениях, высеченных и выгравированных умелыми руками творцов далекого прошлого на скалах Гобустана и Гамигая, на вулканических камнях отражены жизнь наших предков – прототюрков, их нормы поведения, мысли и верования, представления о вселенной, отношение к окружающему миру, природе, к животным, к сотворению жизни на земле и многое другое. Изучение наскальных изображений Гямигая и Гобустана - пиктографов /знаков и рисунков слов/ и петроглифов/ изобра- жения животных/ связано с именами азербайджанских ученых Абульфаза Гусейни, Исхага Джафарзаде, Вели Алиева, Исмаила Омароглу /Велиева/ и Аждара Фарзали, которому удалось выявить на основе их дешифровки древнеазербайджанский /тюркский/ алфавит, цельность и системность этого уникального творения, отражающего космогонические представления и мифи- ческие воззрения наших предков [2; 3; 4; 5; 6]. Азербайджанским ученым-лингвистом А.Фарзали выявле- но, что корни известных трех мировых алфавитов – орхоно- енисейского, латинского и кириллицы восходят к наскальным закодированным изображениям Гобустана, т.е. Гямигая- гобустанский алфавит лежит в основе всех мировых алфавитов. Однако в науке бытует мнение, что первый алфавит является клинописным. По мнению А.Фарзали, наряду с символическими клинописными знаками, параллельно с ними существовали и пиктографы. Пиктографические знаки являются выражением осознанных космогонических представлений в виде знаков-символов, их рисуночных изображений. Умелые творцы – авторы наскальных символических изображений в надежной форме зашифровали свои «каменные книги» как послания своим будущим потомкам. Идея Танры-Создателя образует единую и целостную систему Танрычества-Тенгрианства. 274 Художник Гямигая и Гобустана работал со знаками. Он запечатлевал свои изображения на камнях и скалах путем увеличения знаков и их комбинирования, поступал как истинный знаковед. «Явлений знак познай – ты властен будешь», как гласит мудрое изречение [1]. Каждый знак в действительности уготован самой природой – это закономерности, идущие от Танры. «Небесные люди» и «небесные повозки – телеги» и даже скафандры не доказывают, что они действительно пришли с небес. Они являются воплощением творческой идеи о «пришествии с небес» и связаны с идеями о зарождении жизни на земле, сотворении вселенной. Родные знаки Гямигая-гобустанского алфавита сохранили в своих узорах и наши ковры, с отражением массового этно- сознания и знаковой системы древнего письма. Пиктографическое письмо передает содержание и знаками, и рисунками. Ценное научное открытие ученого-языковеда Аждара Фарзали – выяснение и составление древнетюркского алфавита на основе закодированных наскальных рисунков и знаков завершилось подготовкой словаря из 440 слов. Выявленный им алфавит, состоящий из 32 букв и словаря – отражение знакового письма в Гямигая-гобустанских наскальных изображениях, хранят в себе идеи Тенгрианства и древней цивилизации. Исторической истиной уже предстает мысль о принад- лежности первых алфавитов, возникших на основе Тенгрианства, тюркским народам. Об этом свидетельствуют археологические и письменные источники. Азербайджанских ученых, в основном лингвистов, давно занимает история вопроса, склоняющаяся к проблеме моногенеза мировых языков, т.е. их происхождения от одного корня. Однако в этом направлении серьезных научных открытий не так уж много. На наш взгляд, пристального внимания заслуживают научные достижения Г.Казымова, нашедшие свое отражение в книге ученого «История азербайджанского языка» [7], посвященной изучению данной научной проблемы. А что касается раскрытия тайн наскальных изображений Азербайджана, то до сих пор, к сожалению, к ним не проявлялось должного научного внимания, отсутствовали цельность и системность в их 275 изучении. Исследование Аждара Фарзали является, можно ска- зать, первой целенаправленной попыткой выявить смысл и содержание запечатленных на скалах, камнях, металлических и других изделиях, коврах и т.п. древних рисунков и симво- лических знаков, разбросанных по всей территории Азер- байджана, в основном же – Гямигая-гобустанских наскальных изображений. Длительные поиски ученого привели к очень интересным выводам и обобщениям относительно выявления первой алфавитной системы и ее роли в истории изучения мировых языков. Пиктографы, закодированные наскальные изображения Гямигая и Гобустана – живые свидетели древне- тюркской письменности, возникшей на территории Азербайджана, как древние памятники материальной и духовной культуры азер- байджанского народа, и связанной в основном с тенгрианскими верованиями, с идеями о сотворении жизни. В монографическом исследовании А.Фарзали даются научные обоснования формированию азербайджанского /тюрк- ского/ алфавита на основе древних наскальных изображений Азербайджана. Более того, азербайджанскому ученому удалось также на основе сравнительно-исторического метода выявить, что ныне действующие алфавиты народов мира как до нашей эры, так и после, были составлены путем заимствования из древнеазербайджанского /тюркского/ алфавита [2]. Новизна его исследования заключается и в том, что он внес определенную ясность и в горгудоведение, в частности, раскрыл сущность /этимологию/ некоторых мифологизированных поня- тий, присутствующих в древнетюркском эпическом дастане «Китаби-Деде Горгуд», и их связь с пиктографами Гямигая и Гобустана, частично раскрыты им закодированные текстологи- ческие выражения с помощью составления пиктограмм [3]. В древних письменах Азербайджана запечатлено буквенно- образное и символическое мышление наших предков. Книга азербайджанского исследователя снабжена много- численными сравнительными схемами и таблицами, в которых находят наглядное отражение тщательные наблюдения и поиски автора, первые попытки обобщения материала. Из схем явствует, что буквенные обозначения Гямигая-гобустанского алфавита аналогичны моделям буквенных знаков, найденных в Ичери

276 Шехер, в Шамахе, Кельбаджаре, Гаджигабуле, в окрестностях Тебриза, в Нуведи, на острове Пираллахи… Примечательно, что в Гямигая-гобустанском алфавите, удивительно соответствующем фонетическим особенностям и лексическому строю современного азербайджанского языка, зафиксированы также звездный алфавит, различные матема- тические знаки, цифры, наглядно представлено зеркальное отра- жение букв, отражены следы авестийского, шумерского и шумеро-тюркского алфавитов, трансформированного албанского алфавита [4]. Интересно, что один из пиктографов звездного алфавита является самой маленькой моделью нашей Девичьей Башни /Qız Qalası/ [4], символизирующей планету Венера. А Ичери Шехер целиком является моделью звездного алфавита. Этот комплекс – цельный символ звездного неба. И так как небо находит свое отражение в воде, как в зеркале, то Ичери Шехер и Гыз Галасы находят свое цельное отражение в зеркальном море. В этой связи небезынтересны наблюдения автора, указывающие на использование в архитектуре, музыке и в быту букв и пиктографов Гямигая и Гобустана. Гямигая-гобустанская письменность наиболее связана с небом, небесными светилами и созвездиями, с космогоническими представлениями древних тюрков о сотворении мира, в основе которых участвуют 4 элемента: огонь, земля, вода, воздух, что со временем, соответственно более позднему мышлению, находит свое отражение на наскальных изображениях в виде воды, света, неба и воздуха. С астрономическими понятиями связан и древнетюркский праздник «Новруз». Согласно утверждениям на- уки, Солнце через определенное время меняет свое распо- ложение. Когда-то несколько тысячелетий тому назад 21 марта Солнце вступило в созвездие Быка и этот день остался в памяти наших предков как традиционное астрономическое явление, символизирующее победу Льва /тепла/ над Быком /холодом/. На основе сравнительно-аналитических таблиц продемон- стрирована прежде всего системность древне-тюркского алфа- вита и его участие, как одного из алфавитов, составляющих основу единой алфавитной системы мира. В связи с системностью этого алфавита высказывается мысль о его полном соответствии со звуками и фонетическими особенностями азербайджанского языка, о чужеродности и

277 труднодоступности арабского или же других производных алфавитов. Параллели, проведенные между орхоно-енисейскими и Гямигая-гобустанскими письменами, как бы они ни отличались, все же выявляют их общие генетические корни, восходящие к тенгриаству. Ярким подтверждением тому служит идентичная дешифровка пиктографов "Тенгри", запечатленных на обоих древнетюркских памятниках [6]. Среди многих схем и таблиц в книге помещена одна, где стрелками указаны три прародины тюрков Азербайджан - главный очаг, Алтай и Шумер – его ответвления. В наскальных изображениях Гямигая и Гобустана методом зеркального отражения автором выявлены 32 буквы, более 200 пиктографических знаков. Как отмечает автор, художникам и творцам далеких тысячелетий хорошо был известен зеркальный метод отражения Неба, с чем и были непосредственно связаны многие закодиро- ванные рисунки и обозначения. «Идея» зеркального отражения возникла, по всей вероятности, у художников древнего мира с зарождением их космогонических представлений о сотворении мира. Наши предки, очевидно, были твердо уверены в том, что все, в том числе и сам человек, начинается с неба. И небо, как обиталище Тенгри, считалось священным. Не поднимая головы к небу, люди смотрели с почтением и надеждой на небо, солнце, луну и звезды, держа в руке в качестве атрибута неба, зеркало. В большинстве случаев мы сталкиваемся с рисунками и изображениями как бы висящих в воздухе людей, их ноги не касаются земли, а руки распахнуты как крылья для полета, и, как обычно, рядом с левым плечом человека изображается змея, оберегающая его. В Гобустане таких изображений «небесных людей» сравнительно больше. На головах некоторых из них можно различить и скафандры. Все это говорит о связи человека с небом, с космосом, о существовании развитого интеллекта, о высоком уровне человеческой цивилизации в VIII-VI тысяче- летиях до н.э. С неба идут и как бы шагающие и двигающиеся буквы – А,О /в особенности в чрезмерном количестве – А/, или же буква Т – начальная буква слова «Тенгри», буква и встречающаяся в словах, обозначающих божественное начало: Уту-куту-Худу, 278 Худайа, а буква А входит в слово «Танры» и в слово «Адам» - человек, как творение Танры – Бога, а также участвует в слове «Ана», символизирующее начало жизни, «Древо жизни» [6]. Танры-Тенгри сначала послал алфавит, как представляет себе автор, – Гямигая-гобустанский алфавит, а уже потом – святые книги, т.е. сначала был послан алфавит, чтобы написать книги с помощью этого алфавита людьми, сотворенными им же самим. Цельную память о сотворении мира, целостную алфа- витную систему сохранили в себе древнетюркские наскальные письмена не только в Азербайджане – прародине тюрков, но и за его пределами. Микромодель вселенной заключает в себе и знаменитый Фестский диск, найденный на острове Крит и свидетель- ствующий об исчезнувших тут народах, их языке и культуре. О народах, обитавших некогда в древнем Средиземноморье – на территории нынешней Италии. О древней культуре, оказавшей значительное влияние на культуру греков и римлян и через них – на европейскую культуру в целом. Долгое время европейские ученые пытались проникнуть в тайны умолкнувших письмен этого уникального памятника древней культуры, однако их усилия оказались тщетными. Азербайджанскими учеными Аждаром Фарзали и Исмаилом Омароглу, занимающимися ономастикой /изучением личных и собственных имен/, совместно удалось раскрыть смысл закодированных на Фестском диске письмен, уже знакомых им по древнетюркским символическим изображениям и надписям на эпитафии в г. Мингячевир и других подобных памятниках. Они раскрыли закодированный на основе тюркского мышления текст и составили пиктограмму [2]. На металлическом диске-табличке с двух сторон запечат- лены Танры-Тенгри, Солнце, 7-дневный Месяц, пшеница, рыба, олень, конь, змея, гора, колесо жизни, шаман, Адам и Ева, древо жизни. Эти пиктографы выражают философские размышления прототюрков, их тенгрианские верования и убеждения о сотворении жизни. Согласно древнетюркской мифологии, все живое, в том числе и человек, является творением Танры. И поскольку уже в обновленной форме, т.е. трансформируясь, возвращается к Нему, то, стало быть жизнь вечна. Примечательно, что эта идея лежит в 279 основе всех последующих религий и науки. Так был выявлен текст Фестского диска, заключающего в себе эту мировоззрен- ческую идею. В раскрытии многих понятий, фактов и явлений, связанных с древнетюркским идейно-образным мышлением, неоценимую помощь автору оказали суждения и комментарии проф. И.Омароглу /Велиева/. В книге А.Фарзали наибольший интерес вызывают к себе схемы и таблицы, они поразительны по своей познавательности и информационной насыщенности. В сравнительных схемах и таблицах автором выявляются сходства древнеазербайджанского /тюркского/ алфавита с рядом алфавитов мира: финикийским, греческим, латинским, арамейским, кириллицей, арабским, пехлевийским, санскритом и др., а также его отличия от них, зак- лючающиеся прежде всего в его условности, динамичности, многообразии форм рисунков. На основе выявленного Гямигая-гобустанского алфавита автору удалось также прочесть и слова над многочисленными изображениями лодки /ковчега/ Ноя-Нуха на Гямигая [2]. Наскальные изображения Гямигая таят в себе эту древнюю историю спасения человечества от всемирного потопа. С чувством гражданской обеспокоенности неутомимый исследователь сообщает о готовящейся в Нахчыван в августе 2005 г. научно-археологической экспедиции из России с целью отыскать и найти Ноев ковчег и могилу Ноя и соорудить на ней памятник «Ною-христианину». «С каким правом, на каком основании вы уподобили образ Ноя образу Иисуса Христа? Разве Пророк Ной /Нух/ был христианином?!» – задается риторическим вопросом азербайджанский ученый. – Ведь, как известно, христи- анству 2000 лет. В то время, как от времен Ноя нас отделяет 7-8 тысячелетий. Скажите сами, есть ли надобность искусственным путем уводить христианство «так далеко?!» Это же наука! Наука же должна опираться обязательно на факты» [4]. А факты говорят о существовании исконной древне- тюркской культуры на территории Азербайджана. И давно уже настало время комплексного изучения этого ценного памятника культуры азербайджанского народа. Это наш общий гражданский долг, действенное осознание которого на государственном уровне поможет нам уберечь его от всяческих посягательств. 280 Р.S. 22 апреля 2015 года в Академии наук Азербайджана состоялась презентация переизданной книги Аждара Фарзали «Ноев-Ковчег и Гямигая-гобустанский алфавит» - Баку, 2014 г. В своем вступительном слове вице –президент НАНА академик Иса Габиббейли, как и в своем предисловии к данной книге, отметил: «Впервые в истории изучения азербайджанских наскальных памятников на основании Гямигая-гобустанских рисунков Аждар Фарзали создал единственный алфавит. Известный исследователь Аждар Фарзали, многие годы проводя поиски, из наскальных элементов письма сумел создать «Гямигая-гобустанский алфавит». Это совершенно новый подход в исследовании Гямигая-гобустанской культуры и уникальное научное событие».

ЛИТЕРАТУРА

1. Фейзуллаева А. Олжас Сулейменов. Опыт спектрального исследо- вания творческой деятельности. Издание второе, дополненное и переработанное. Баку, «Şərq-Qərb», 2009. 2. Фарзали А. Qobustan əlifbası. Bakı, “Azərbaycan Milli ensiklopediyası”, Nəşriyyat –Poliqrafiya Birliyi, 2003. 3. Фарзали А. Ноев Ковчег и Гямигая – Гобустанский алфавит. Баку, ГАПП-ПОЛИГРАФ», 2005. 4. Фарзали А. Культура Гямигая – Гобустана. Баку, «Нурлан», 2008. 5. Фарзали А. В свете Гямигая – Гобустанской культуры. Баку, «Шемс», 1910. 6. Фарзали А. Ноев Ковчег и Гямигая – Гобустансктй алфавит. Баку, 2014 (переиздание с приложениями и дополнением) 7. Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi. Ən qədim dövrlərdən XIII əsrə qədər. Bakı, “Təhsil” nəşriyyatı, 2003.

Aida Feyzullayeva

GƏMİQAYA-QOBUSTAN ƏLİFBASI – AZƏRBAYCAN XALQININ QƏDİM MƏDƏNİYYƏT ABİDƏSİ

Xülasə

Məqalədə dünyanın müxtəlif yerlərində – Sibirdə, Cənub-Şərqi Asiyada, Avropada, Amerikada və Afrikada aşkar olunmuş qayaüstü rəsmlərdən vahid xətti, forma və mövzu zənginliyi ilə fərqlənən Gəmiqaya-Qobustan qayaüstü təsvirlərinin kompleks şəklində öyrənilməsi məsələsi qaldırılır və filoloji səviyyədə müzakirə edilir.

281 Müəllifin fikrincə, Azərbaycan ərazisində yerləşən qədim qayaüstü təsvirləri öyrənən alimlər sırasında yalnız dilçi-alim Əjdər Fərzəli kodlaşdırılmış yazıların aşkarlaması nəticəsində Gəmiqaya-Qobustan əlifbasını öyrənməyə müvəffəq olmuş və eyni zamanda onun bütün dünya əlifbalarının əsasında durduğunu sübuta yetirmişdir. Müəllifin qənaətinə görə, Gəmiqaya-Qobustan mədəniyyətinin öyrənilmə- sində bu, tamamilə yeni yanaşmadır və unikal elmi hadisədir.

Aida Feyzullayeva

GAMIGAYA-QOBUSTAN ALPHABET – AN ANCIENT CULTURAL MONUMENT OF THE AZERBAIJANI PEOPLE

Summary

In the article is explained the question of the comprehensive studying of Gobustan and Gamigaya rock art studies which differs with the single lines, shapes and wealth of subjects from other cave paintings in many places of the world – like in Siberia, Southeast Asia, Europe, America and Africa and discussed at the philological level. As the author notes, among the few scientists who study ancient rock drawings in Azerbaijan, only the scientists – linguist Azhdar Farzali was able to create Gamigaya-Gobustan alphabet and identify the Gamigaya-Gobustan alphabet on the basis of all the world’s alphabets. According to the author, this is completely new approach to study of Gamigaya-Gobustan culture and unique scientific event.

282 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Aynur MİRİŞLİ AMEA Gəncə Bölməsi [email protected]

MİLLİ İDEOLOGİYAMIZDA SU KULTU VƏ ƏHMƏD CAVADIN “GÖYGÖL” ŞEİRİ

Açar sözlər: Əhməd Cavad, “Göygöl” şeiri, su, kult, Türk mifologiyası Key words: Ahmad Javad, “Goygol” poem, water, cult, Turkic mythology Ключевые слова: Ахмед Джавад, стихотворение «Гек-гель», вода, культ, тюркская мифология

Ortaq Türk mifoloji dəyərlərində bir sıra önəmli ünsürlər yer almaqdadır. Hansı ki, bu məfhumlar konkret olaraq onqun, totem, motiv və elementlərlə xarakterizə edilir. Örnək kimi Göy Börü, işıq, su, yuxu, mağara, ağsaqqal qoca və digər təməl anlayışları xatırlamaq yetərlidir. Sadalanan və xüsusi mahiyyət kəsb edən belə motiv səpkili kult göstəricilərindən “su” üzərində dayanmağı seçirəm. Məqsədim bu mövzuyla bağlı dəyərləndirmələrlə yanaşı, fərqli və sırf milli səciy- yədən aydınlıq gətirməkdir. İslamiyyətə qədərki ideologiyamızda kök salmış istənilən dəyər qismindəki məqam və məfhumlar milli məzmunu ilə yetərincə seçilir. Bu baxımdan daha orijinal və tarixi şərhlərə diqqət etməmiz gərək- lidir. Su – digər önəmli motivlər kimi, ortaq Türk ideologiyasında da müqəddəslik rəmzidir. Eyni zamanda su kultu birbaşa əski ənənələ- rimizin formalaşmasında önəmli rol oynayaraq, inanclar sistemindən ədəbi mühitə də uğurlu keçid etmişdir. Bununla da mifoloji proseslər ideoloji ampluada həyatilik qazanmışdır. Təsadüfi deyildir ki, bu anlayışdan danışarkən, ulularımız məhz “Yer-Su” kəlmələrini birgə istifadə edərlərmiş. “Atilla ve akrabalarına sorarsanız onlar Avrupa`ya gelişlerini başka türlü anlatırlar: “Ataları günlerden birgün bir dişi geyik görürler ve geyiği süre süre, Batıya gelirler. Birdenbire kendilerini, gür çayırlı

283 bir ülkenin içinde bulurlar. Geyik birden kaybolur ve orada kalırlar” [1, s. 81]. Burada bir neçə məqam diqqəti cəlb edir. Geyik və ya başqa sözlə maral da türklərin qutsal heyvanlarından sayılmışdır. Qurd kimi maralın da yol göstərməsi milli mifologiyamızdakı bilinən süjetdir. Dəmir dağı əridərək (Ergənəkondan çıxış) yeni bir yaşama başlayan Türklər, maralın sayəsində də digər bir həyat mənbəyi olan bol sulu məkana gəlib çıxmış olurlar. Demək, “Yer-Su” – bir inanc qismində deyil, birbaşa milli ideoloji ünsür formasında diqqət çəkir. Başqa bir mənbədə “Yer-Su”ların mənəvi təzahürü, yaxud ruh dünyasına malikliyi önə çəkilir. “Yer-Su” anlayışı bu məqamda artıq ruhlarla bağlı inanclar silsiləsini dəyərləndirir: “Eski Türklerde dağ- ların, taşların, yerden kaynaklanan ırmak ve suların, ağaçların insan ya da hayvan şeklinde beliren ruhların olduğuna, ölenlerin Yer-Su ruhlarına karıştıklarına inanılmaktadır” [2, s. 1]. Qeyd edilən anlayışla bağlı digər bir məşhur qaynaq bizə belə məlumat verir: “Türk Tanrısı ile Türklerìn mukaddes Yer ve Suları, (Türk milletinin) kaderini şöyle çizmişler: “Türk Milleti yok olmasın, bir millet olsun diye, babam İl-Teriş Kağan ile annem İl-Bilge Hatunù Tanrı tepelerinden tutmuş ve (İnsanoğullarının) üstüne çıkarmış...” [1, s. 123]. Hər iki qaynaq əsasında başlıca şərh odur ki, qədim inancla- rımızda iki cəhət – yuxarı və aşağı, başqa sözlə, Göylər və Yer-Su diqqət çəkmişdir. Göylərə daha çox dağlar yaxın olduğundan, zaman- zaman yenə bir müqəddəslik nümunəsi sərgiləmişdir. Baxmayaraq ki, Göy-Dağ anlayışı formalaşmamışdır. Ehtimal ki, Göy dedikdə, Tanrı nəzərdə tutulduğundan əlavə məfhuma ehtiyac qalmamışdır. Lakin yer bu xüsusda fərqliliyini mühafizə etməyi bacarmışdır. Göylər tək, yerlər isə toplu halındakı yaşam elementlərinin daşıyıcısıdır. Yuxarılar qədər yerlər də müqəddəs olmaq haqqına sahibdir. Hər iki cəhət ara- sında da sırf mənəvi və qırılmaz bir bağlılıq mövcuddur: “Tanrı ile Türklerìn mukaddes Yer ve Suları, İl- Teriş Kağanà kut vermiş ve şimdiye kadar adi bir kişioğlu, insan olan O`nu, eski Türklerin deyimi ile “yügerü”, yani yukarı götürmüşlerdi” [1, s. 124]. Sadalanan önəmli qaynaqlara yekun olaraq daha birini də əlavə edirəm. Məhz sonuncu dəyərləndirmələr su kultunun qədim türklər üçün nə kimi özəlliklər daşıması məqamları daha konkret şəkildə açıqlanmışdır. Belə ki, su – təkcə anlayış deyil, eyni zamanda böyük bir millətin soyu, kökü, başlanğıcı və digər önəmli məziyyətləri özündə ehtiva edən bir milli ideoloji ünsür timsalında qarşımıza çıxır: “İlhanlılar devletinin ünlü tarihçisi Reşideddin, bu konuda bizi aydınlığa kavuşturmaktadır: Ona göre, “Orhun ırmağının çıkdığı 284 dağlardan, 30 tane ırmak çıkarmış. Her ırmağın kenarında ise, bir soy veya oba otururmuş. Bu ırmaklardan, “Dokuz-ırmak”boylarında, “Dokuz-Uygur” boyları; “On-ırmak” boylarında da, “On-Uygur” boyları yaşarlarmış...” [1, s. 300]. Yenə orada müəllif “Ailənin suyu” şərhində belə xatırlatma aparır: “İkinci Uygur kağanı Bayançur – Kağan kendi Türkçe yazıtında, yine kendi öz boyundan söz açarken, “boyumun su”yu, Selenga nehri imiş”, diyordu. Bu da bize gösteriyor ki, ırmaklar ile çaylar, boyların oluş ve gelişiminde önemli bir rol oynuyorlardı. Anadolu`da da “iller”, sular ve yaylalara göre, gelişmişlerdi” [1, s.300]. Demək, su və ya Yer-Su qədim türklər üçün boy, soykök gös- təricilərindən biri imiş. Hər irmağın kənarında bir türk soyunun oturması, yaxud məskunlaşması məqamı Orxon, Selenqa kimi çayların milli tariximizdəki müqəddəsliyin təsadüfi olmadığının sübutudur. Yaxud Oğuzların dağ və dərə anlayışının kökündə də bir su kultu ideologiyasına rast gəlmək mümkündür: “Oğuzlar həm də dağ- ları, daşları, qayaları deyiləni başa düşən, səsə səs verən, xoş niyyətlə keçənə keçid verən, xəbər çatdıran, sığınaq verən, uğur arzulayan, bəd dualardan qoruyan, hətta qeyzlənən zənn etmişlər. Odur ki, onlarla danışır-xəbərləşir, dağlara salam verir, dağlara and içir, dağların şəfa- verici, qida, su qaynağı olmalarına inanırlar” [3, s. 35]. Gələk Əhməd Cavadın məşhur və həqiqətən bənzərsiz “Göygöl” şeirinin su kultu ilə bağlı saysız-hesabsız məqamlarına. Təbii ki, Əh- məd Cavadın “Göygöl”ü haqqında yetərincə əsərin gözəlliyinə layiq tərzdə şərh və təhlillər aparılmışdır. Mən də öz növbəmdə, əlavə olaraq şairin millilik duyğusuna söykənib tarixi dəyərlərimizi xatırlat- mağı borc saydım. Yuxarıda da sadaladığım kimi, su anlayışının ulularımız üçün müqəddəslik mövqeyindən çıxış edib, əvəzolunmaz “Göygöl”ün təsadüfən meydana gəlməməsini vurğulayıram. Qeyd etdiyim kimi, əgər dağ – Göylərin və ya Tanrı dərgahına yaxınlığı mə- qamında seçilirdisə, yer üzərindəki sular da insanı torpağa bağlayan amil qismində çıxış edirdi. Başqa sözlə, ulularımız üçün su - boy, soy, nəsil anlayışının (yuxarıda mənbələrdə göstərildiyi kimi) bir göstə- ricisi idi. Təsadüfi deyildir ki, suya olan bu tarixi bağlılıq tədricən pərakəndə və parçalanmış duruma düşərək bəzi inanclarımızda kök salmışdır. Bu baxımdan Anadolu türkcəsində konkret “iye” – bizdə isə mələk şəklində vurğulanan “suyun mələyi” ifadəsi, hətta andı belə formalaşmışdır.

285 Yuxarıda kiçik bir xatırlatmayla suyun ümumtürk mifologiya- sında motiv anlayışlarından biri kimi dəyərləndirilməsi məqamına to- xunmuşdum. Bu baxımdan daha bir haşiyə də çıxmalı oldum. “Altay” əfsanəsindən oxuyuruq:

Yerin yer olduğunda, sular yeri sarardı, Ne gök, ne ay, ne güneş, ne de bir dünya vardı. Tanrı uçar dururdu, insan oğluysa tekti, O da uçar, uçardı, sanki Tanrıyla eşti. Uçar, hep uçarlardı, yer yoktu konmazlardı, Tanrı idiler çünki, ondan yorulmazlardı. Yoktu Tanrının hiçbir, başında düşüncesi, İnsan oğlunun ise durmadı hiç hilesi... [4]

İlk yaradılış ünsürü kimi suyun vurğulanması, Göygölün ilahi- liyinin sirrini açmağa yetərlidir. Bir başlanğıc nümunəsi olaraq qar- şımıza çıxan su kultu əslində mühüm ideoloji məqamları simvolizə edir. Həcmindən, axar və ya qeyri-axarlılığından, həmçinin hansısa hövzə çərçivəsindəki varlığından asılı olmadan su – yaşamın başlanğı- cıdır. “Göygöl”ün məhz belə tarixi dəyərlərdən qaynaqlanan ümumi mahiyyətinə bir qədər fərqli aspektdən yanaşacam. Ruhuna millilik hakim kəsilmiş müəllif üçün dövründən asılı olmadan “Yer-Su”ları daim müqəddəslik ab-havası sərgiləmişdir. Bu baxımdan Cavad mü- raciət, xitab qismindən uzaqlaşaraq, birbaşa Göygölün müqəddəsliyi- nin vəsfinə üstünlük vermişdir. Ənənəvi Göy-yer motivi dağ və göl qismində verilərək, hər iki məfhum arasındakı qırılmaz bağlılıq xatır- lanmışdır. Şair məşhur əsərinin elə ilk iki bəndini məhz qeyd etdiyimiz paralellərlə səciyyələndirir. O möhtəşəm misraları yenidən xa- tırlayaq:

Dumanlı dağların yaşıl qoynunda Bulmuş gözəllikdə kamalı Göygöl! Yaşıl gərdənbəndi gözəl boynunda, Əks etmiş dağların camalı Göygöl!

Yayılmış şöhrətin Şərqə, Şimala, Şairlər heyrandır səndəki hala. Dumanlı dağlara gələn suala, Bir cavab almamış soralı Göygöl! [5, s. 230]

286 Etaplarla sərgiləsək, ilk bənd ümumi məlumat, növbəti üç bənd və beşincini çıxmaq şərtilə yerdə qalan bütün misralar Göygölə müraciət qismində qələmə alınmışdır. V bəndin məzmunu sırf gölü ziyarət edənlərə xitabən formalaşmışdır. Şair haqlı olaraq önündəki gözəlliyin səssiz-səssiz seyrinə dalınmasına üstünlük verir. “Kəsin eyşi-nuşi, gələnlər susun!” – deyərək yuxarıda xatırladılan su müqəd- dəsliyinin fərqinə varmamıza çağırır. Biz Tanrıyla səssiz danışmağa üstünlük veririk, eləcə də yaradanın yaratdığı bütün müqəddəslər də belə səssizliyin bir parçasıdır. Başqa sözlə, onlar da əsrarəngizliklərini mühafizə etməyi sevirlər. Yaxud buna haqları da var demək müm- kündür. Onu da əlavə edim ki, əski türkcədə daha çox “ıduk su” şəkli yer almaqdadır. Bu kəlmə qutlu və mübarək olan anlamını daşıyır [6, s.67]. Suyun konkret olaraq müqəddəsliyi simvolizə edən təyinedici bir sözlə (ıduk) göstərilməsi, bu məfhumun ənənələrimizdəki müstəs- na rolunu tamamilə vurğulayır. “Iduk su”ların yaşayan ən gözəl nümu- nələrindən biri də Göygöl ola bilməzmi? Təkcə zahiri gözəlliyi ilə deyil, seyr edənlərin mənəvi saflanması və ya daxilən bir rahatlıq tapmasını təmin edən Göygöl, bir qutluluq gerçəkliyidir. “Şair tez-tez gözəl sözünü işlədir, ona görə ki, Göygölün birinci əlaməti gözəllikdir. Bu əlamətlər saysız, hesabsızdır. Müəllif onları saymaqla qurtara bilmir. Həm də onun gözəlliyini hərə bir cür görür, başqa cür görür, başqa cür qavrayır. Bu da təbiətin sirlərindən biridir... Əhməd Cavad Göygölü Yerdən ayırıb Göyə qaldırır, göyə aparır. Sözün yaxşı mənasında o, elə Göygöllə birlikdə uçan xalça üzərində əyləşib Göyləri gəzirlər. Sən demə Göygölün bir füsunkarlığı da öz qoynunda Ayı, Ulduzu gəzdirməsidir...” [7, s. 175]. Tədqiqatçı şərhlərində maraqlı məqamlara toxunur. Burada da haqlı şəkildə Göy və Yer paralelliyi önə çəkilir. Doğrusu, Əhməd Cavad bu məşhur şeirində gözəl ədəbi portret yaratmışdır. Yəqin mənimlə razılaşarsız, artıq burada adi, sıradan bir göldən söhbət getmir və o, ilahiləşərək canlı formada bizə təqdim olunur. Qeyd etdiyim kimi portretləşdirilir. Yaxşı bilirik ki, peyzaj nə qədər valehedici təəssürat yaratsa da, yenə də haradasa bir cansızlıq hökm sürür. Portret anlayışında isə artıq bir insandan – hərəkətdə olan, başdan-başa yaşam meyarından ibarət bir yaradılışdan söhbət gedir. Cavad məhz bu möv- qedən yanşaraq Göygölü ən yaxın bir tanışı, sirdaşı, dostu və həmdəmi kimi vəsf edir. Vəsf, təqdimat, daha sonra isə diləklər dilə gətirilir. Tanrının xəlq etdiyi bir gözəllik nümunəsi insanın ümid dolu dünya- sını ağuşuna alır : 287 Bulunmaz dünyada bənzərin bəlkə, Zəvvarın olmuşdu bir böyük ölkə! Olaydı könlümdə bir yaşıl kölgə, Düşəydi sinənə yaralı, Göygöl!

Vəsf artıq xitab formasına çevrilir. Suya edilən müraciət daha çox mənəvi bir kömək, yaxud təskinlik fonunda cərəyan edir. Gö- zəlliyin tərənnümü elə özlüyündə bir dua, alqış qismində dəyərlən- dirilir. Yuxunun suya danışılması kimi məşhur el inancını xatırlasaq, “Göygöl” şeirinin başlıca mahiyyəti aydınlaşmış olar. Şair həm də gizli-gizli dərdləşir. Qeyd etdiyim bəndə yenidən nəzər salaq. Özündə saysız-hesabsız ağacların, hətta səmanın, buludun belə kölgəsini əks etdirən göl təbii ki, real məqamda möhtəşəm gözəllik mücəssəməsi kimi yadda qalır. Digər tərəfdən yanaşsaq isə, kölgə bütün daxili təla- tümlərin səssiz və tündləşmiş bir əksidir. Şair məhz gölün ətrafındakı o yaşıllığın əksində özünün də yer almasını diləyir. Su dərdləri din- lədiyi kimi, onları məharətlə gizləməyi də bacarır. Beləliklə, “yaralı kölgə”lər meydana çıxır. Göy, Yer-su anlayışını qısaca olaraq aşağıdakı formada sistem- ləşdirmək mümkündür. Burada Yuxarı və Aşağı, eyni zamanda yaşam və son (ölüm) şəklində dəyərləndirməyə çalışdım. Suyun daşımış olduğu başlıca mahiyyəti isə onun qutluluğunda aradım: ↗ Göylər Tanrı → ucalıq → qutlu, yaxud ıduk ↑ dağ ↗ aşağı Yer-Su → yaşam → çaylar (hərəkət, dinamiklik və həyat) ↘ son (torpaq və su) → göllər ...

Aydın olur ki, Yer-Su Göylərə və ya başqa sözlə Tanrıya bağ- lıdır. Tanrı birbaşa müqəddəslik mücəssəməsi daşıdığından, yerə və ya yerdəki bütün yaradılış nümunələrinə də pay düşür. Yer-Su konkret olaraq yaşam mənbəyidir. Hansı ki, belə həyati proses təbii bir qanu- nauyğunluq qismində qəbul edilir. Başqa sözlə, Yer-Su axan (çay, şəlalə və bulaq) və stabil olan (okean, dəniz, göl) anlayışları əhatə etməkdədir. Tarixi dəyərlərimizdə savaş elementlərini xatırladan daha çox çay-nehir məqamına üstünlük verilmişdir. Çaylar eyni zamanda cəsurluq, coşğunluq, alp-ərənlik kimi elementləri özündə birləşdirmiş- dir. Bu baxımdan savaş ruhlu türklərin mənəvi dünyasını daha çox

288 çaylarla müqayisə fonunda verə bilirik. O ki qaldı göllərə, burada artıq mübariz deyil, daha çox yorğun və yaşlı bir savaşçının daxili aləmini əks etdirmək mümkündür. Göl öz sakit və həzin duruşu ilə vaxtilə igidliyi, cəsurluğu ilə dillərə dastan olan hansısa savaşçının təlatüm- lərdən uzaq son aqibətidir. Sonda daha bir əlavə də edim ki, Bilgə Xaqanın – “Türk milleti, ... yerinden, suyundan ayrılma!” və Kültigin yazılarına aid “Yer ve sular sahipsiz kalmasın diye milletimi düzene koydum... Doğuda Şantunq ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı” [8, s. 820] – tarixi həqiqətələri torpaq və suyun eyni müqəddəslikdə olduğuna sübutdur. Eyni zamanda “Dədə Qorqud”dakı suya olan səslənmələri də xatırlamaq yetərlidir. Təbii ki, su kultuyla bağlı qaynaqlardan sadəcə bir neçəsindən istifadə etdim. Bununla da qeyd edi- lən məfhumun milli zəmindəki önəmini dəyərləndirmək istədim. Xü- susilə də milli ruhlu şairlərimizdən biri Əhməd Cavadın “Göygöl” şeiri vasitəsilə bu mövzunun əhəmiyyətini müvafiq şərhlərlə vurğu- lamağa çalışdım. Bir sözlə, suya edilən müraciət, xitab və ya vəsflər milli bir kultun başlıca göstəricilərindəndir.

ƏDƏBİYYAT

1. Bahaeddin Ögel. Türk kültürünün gelişme çağları. Türk dünyası araştırmaları vakfı. İstanbul-1988. 2. Yardımcı Mehmet. Yer-Su kültünün geleneksel kültürümüzdeki yeri ve şiirimize yansıması. www.turkoloji.cu.edu.tr (pdf) 3. Bəhlul Abdulla. “Kitabi-Dədə Qorqud”da gerçəkliyin etnomifik qavrayışı. (Dağ və dərə anlayışı).Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər VIII. 4. Türk mitolojisi ve unsurları. www.bilgiustam.com 5. Əhməd Cavad. Seçilmiş əsərləri. I cild, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat- Poliqrafiya Birliyi. Bakı-1992. 6. Qaşqarlı Mahmud “Divani lüğətit-Türk” www.hasmendi.net pdf 7. Saləddin Əli. Azərbaycanın görkəmli adamları. Əhməd Cavad. Bakı, “Gənclik”, 1992. 8. Hatice Palaz Erdemir. Eski türklerde su ve su ulaşımı. www.turkishstudies.net

Aynur Mirishli

THE WATER CULT IN NATIONAL IDEOLOGY AND AHMAD JAVAD`S “GOYGOL” POEM 289

Summary

In this article the water cult was studied in common Turk mythology. The role of water cult in our national morality was explained according to the different historical sources. At the same time Ahmad Javad`s famous poem “Goygol” was explained in connection with the article. The poem “Goygol” is evaluated on the basis of national historical accuracy, as well as is studied the essence of the water cult.

Айнур Миришли

«КУЛЬТ ВОДЫ В НАЦИОНАЛЬНОЙ ИДЕОЛОГИИ И СТИХОТВОРЕНИЕ АХМЕДА ДЖАВАДА «ГЕК-ГЕЛЬ»

Резюме

В статье был исследован культ воды, характерный для общетюркской мифологии. На основе разных исторических источников была разъяснена роль понятия воды в национальной культуре. Одновременно была приведена связанная с этой темой ясность знаменитому стихотворению Ахмеда Джавада «Гек-гель». Стихотворение «Гек-гель» оценено на основе национальной истори- ческой достоверности, а также исследована сущность культа воды.

290 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Ədəbi əlaqələr

Nərgiz İSMAYILOVA AMEA Naxçıvan Bölməsi [email protected]

MƏHƏMMƏD TAĞI SİDQİNİN ƏDƏBİ-ELMİ İRSİNDƏ ŞƏRQ VƏ QƏRB

Açar sözlər: Şərq, Qərb, maarifçilik, Naxçıvan, ədəbi mühit Key words: East, West, educational activity, Nakhchivan, literary environment Ключевые слова: Восток и Запад, просвещенческий, Нахчыван, литературная среда

Azərbaycan maarifçiliyinin görkəmli nümayəndələrindən olan Məhəmməd Tağı Sidqi (1854-1903) maarifçilik sahəsində müstəsna xidmətləri olan görkəmli ziyalımızdır. O, Azərbaycan maarifçiliyində böyük xidmətlər göstərmişdir. İlk təhsilini mədrəsədə alan, ən keşməkeşli bir dövrdə yaşayan və bütün bunlara baxmayaraq, həyatını xalqın maariflənməsinə həsr edən sənətkarımıza – klassik Şərq poeziyasına bələdliyi, Şərq fəlsəfəsinə dair dərin biliyi ona bu yolda addımlamaqda mənəvi güc vermişdir. Məhəmməd Tağı Sidqi təkcə məktəb müəllimi kimi deyil, həm də maarifçi şair və yazıçı kimi ad- san qazanmışdır. M.T.Sidqinin yaradıcılığında maarifçi şeirlərin xüsusi yeri vardır. Gənc yaşlarında Xorasan, Nişapur, Səbzəvar və sair yerlərə səfərlər etmiş, gəzdiyi yerlərin alimləri, əhalisi və xalqın güzəranı ilə tanış olmuşdur. Bu səyahətlər zamanı Şərq xalqlarının məişəti, iqtisadiyyatı, ümumi mədəni səviyyəsi onun diqqətini cəlb edir, şairdə öz xalqına olan vətənpərvərlik hissini daha da gücləndirir. “M.T.Sidqinin açdığı “Tərbiyə” məktəbinin yetirmələri arasında Hüseyn Cavid, Məmməd Səid Ordubadi, Əziz Şərif, Rza Təhmasib, Məmmədhüseyn Təhmasib, Rzaqulu Nəcəfov və Əliqulu Qəmküsar 291 qardaşları, Ələkbər Qərib, Əli Səbri Qasımov, Məhəmmədəli Sidqi (M.T.Sidqinin böyük oğlu), Ələkbər Məmmədquluzadə, Əbdüləzim Rüstəmzadə, Mircəfər Mirişli, Əlirza Rasizadə (Hüseyn Cavidin kiçik qardaşı), Bəhruz Kəngərli, Xəlil Hacılarov, əməkdar müəllim Həsən Səfərli, Məmməd Xəlilov və Əli Xəlilov, Heydər Vəzirov, Əsəd Şeyxov, Qasım Camalbəyov, İbrahim Əbilov (1882-1923) kimi sonralar böyük elm, ədəbiyyat, mədəniyyət və dövlət xadimləri səviy- yəsinə yüksələn şəxslər olmuşdur. Azərbaycan maarif və məktəbdar- lığının inkişafı tarixində Məhəmməd Tağı Sidqinin göstərdiyi misilsiz xidmətlər yalnız təsis etdiyi məktəblərlə bitmir. O, “Tərbiyə” mək- təbində müdir və müəllim olduğu müddətdə “Heykəli-insana bir nəzər”, “Puşkin”, “Kəblə Nəsir” kimi mətbu, “Məsnəviyyati-mədə- niyyət”, “Həkimanə sözlər”, “Yüz il yatandan sonra” kimi ictimai- siyasi, fəlsəfi, etik və elmi-pedaqoji əsərlərin və “Nümuneyi-əxlaq”, “Coğrafiya xüsusunda məlumati-mücmələ”, “Tənviri-əfkar və təfhimi- insaniyyət”, “Töhfeyi-bənat, yainki qızlara hədiyyə” kimi dərsliklərin müəllifidir. “Məktəb hekayələri” silsiləsi ilə Sidqi əslində, Azərbay- can uşaq nəsrinin ilk yetkin nümunələrini yaratmışdır. Bu silsiləyə yazıçının “Məktəbə davam”, “Gözütox uşağın hekayəti”, “Yalançı uşaq”, “Səxavətli uşaq” və digər hekayələri daxildir. Onun maarifçilik yolunda gördüyü işləri saymaqla bitməz. Görkəmli akademik İsa Həbibbəyli bu haqda yazır: “XX əsrin əvvəllərinin tanınmış maarifçi ziyalıları və ya yazıçıları ilə müqayisədə maarifçilik baxımından Məhəmməd Tağı Sidqi bir neçə addım qabaqda görünür [1, s. 268]. XIX əsr Azərbaycan lirikası bədii məzmun, ideya-estetik ovqat baxımından zəngin olduğu qədər də keşməkeşli, enişli-yoxuşlu bir yolla inkişaf edirdi. Klassik poeziya üslubunda yazan şairlərin ictimai mənşəyi, mədrəsə təhsili alıb dini dünyagörüşə yiyələnməsi onların yaradıcılığına da müəyyən təsir göstərirdi. Bu şairlər bir tərəfdən dünyəvi məhəbbəti tərənnüm edir, fanatizmə və yalançı ruhaniliyə qarşı çıxaraq, elm və mədəniyyəti tərifləyir, ikinci tərəfdən isə dini mərasimlərdə oxunan mərsiyə, növhə, sinəzən yazırdılar. Belə zamanlarda, xüsusilə Naxçıvan kimi ucqar bir bölgədə, Naxçıvan qəzasında ilk dəfə olaraq müsəlman qız məktəbi açmaq böyük hünər idi. Şəhərin din xadimlərinin, molla və müctəhidlərin hücumlarına baxmayaraq, Sidqi öz fikirlərindən dönməmiş, bu yolda mübarizə aparmışdır. XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəllərində cahil və fanatik mollaların, axundların, zahidlərin baxışlarına görə qızların oxuması və ya oğlanların yeni üsullu məktəblərdə təhsil alması dinə qarşı çıxmaq kimi dəyərləndirilirdi. Məhəmməd Tağı Sidqi isə 292 “Qurani-Kərim”dən sitat gətirərək qara camaatı inandırmağa çalışırdı ki, qızların təhsil almasında heç bir qadağa yoxdur. XIX əsr Ordubad şairlərinin dini poeziyasında Kərbəla müsibətinin acı səhnələri şəhid analarının və bacılarının dili ilə də nəzmə çəkilirdi. Hacı Molla Hüseyn Bikəsin dini şeirlərində həzrəti-Fatimeyi-Zəhra oğlu imam Hüseynə ağlayan dərdli ana kimi təsvir olunurdu [2, s. 8]. Ancaq Sidqidə dünyəvi gerçəkliklərə meyil daha çox idi. İlk yaradıcılığa dini şeirlərlə başlayan Ordubad şairləri sonrakı yaradıcılıq mərhələlərində klassik Şərq fəlsəfi lirikasına meyil etmiş, lirik şeirlərində Sədi, Hafiz, Xəyyam, Nəvai, Nizami və Füzuli kimi klassik şairlərin ədəbi mövqeyində dayanmışlar. “Əncüməni-şüəra”nın Fəqir, Qüdsi, Nəqqaş, Sidqi, Şəmi, Salik, Cani kimi üzvləri həm türk, həm də fars dilində yazırdılar [3, s. 8]. Onun yaradıcılığında İslam dini, Vətən və Millət anlayışları xüsusi yer tutmuşdur. İslam dini ilə bağlı Sidqinin mövqeyi ondan ibarətdir ki, müsəlmanlar tapındıqları dinin mahiyyətini səthi deyil, daha ağıllı şəkildə dərk etməlidirlər. O, “Quran”dakı gözəl faktlardan, real düşüncə tərzini dəstəkləyən fikirlərdən istifadə etməklə xalqın dini-fanatik kütləsinə müraciətlər edir və gözəl nəticələr əldə edirdi. Ancaq Sidqi bilirdi ki, fanatik dindarlar və cahillik xalqının inkişafına ən böyük əngəldir. O, “Puşkin” əsərində yazırdı: “Bəxtəvər sayıram o qövmi və xöşbəxt hesab edirəm o milləti ki, qədirdanlıq və maarif- pərəstlik sayəsində bundan sonra neçə-neçə Puşkinlər, Şekspirlər, Volterlər sahibi olacaqlar” [4, s. 126]. Sidqi yaradıcılığında Şərq mövzusu və Şərq ənənələrindən is- tifadə geniş nəzərə çarpır. Fikrimizcə, “Kəblə Nəsir” mənzum heka- yəsini qələmə alarkən M.T.Sidqi Şərq ədəbiyyatının nadir incilərindən olan “Kəlilə və Dimnə”dən faydalanmış, bununla belə, yaşadığı dövrün və mühitin tələblərinə cavab verən, orijinal süjet xəttinə, fərdi xüsusiyyətləri ilə səciyyələnən surətlərə və tamamilə yeni ideyaya malik bir əsər yazmışdır. “Kəblə Nəsir” əsərində də mənzum hekayə qəhrəmanının başına gələn əhvalatlar, yəni kələkbaz üç şəxs tərəfin- dən Kəblə Nəsirə məxsus keçinin, eşşəyin və libaslarının mənimsə- nilməsi məhz “Kəlilə və Dimnə”dəki sayaq mənalandırılır [5, s. 140]. Sidqi “Heykəli insanə bir nəzər” adlı fəlsəfi-tarixi əsərində (1892) maarifçilik ideyalarını təbliğ edir. Əsər 1898-ci ildə İranda “Nasiri” qəzetində fars dilində, 1912-ci ildə Bakıda “Kaspi” mət- bəəsində Azərbaycan dilində nəşr edilmişdir. Sidqi əsərdə bəşər tarixinin keçdiyi mərhələləri təsvir etməklə insanı hərislik və tamah- karlıqdan uzaq olmağa səsləyir [4, s. 59] . 293 “Heykəli-insanə bir nəzər” əsərində Sidqi, xüsusilə Paris, Lon- don və Çin haqqında geniş şəkildə bəhs edir. Onun dünyanın ən məşhur şəhərlərinə olan bələdliyi, fikrimizcə, geniş mütaliəsinin sayə- sində meydana gəlmişdir. Harada yaşamasından və işləməsindən asılı olmayaraq Sidqi daim yazıb-yaratmışdır. O, qələmini şeirdə, nəsrdə, publisistikada sı- naqdan keçirmişdir. Təsadüfi deyil ki, onun ədəbi irsinə 300-dən çox qəzəl daxildir. Sidqinin yaradıcılığında yer alan qəzəllər əsasən romantik üs- lubdadır. Ancaq o, qəzəllərində də maarifçiliyi təbliğ etmişdir. Sidqi klassik Şərq janrındakı ənənəçilikdən uzaqlaşmış və qəzələ yeni nəfəs gətirmişdir. Aşiqanə qəzəllərində isə demək olar ki, Şərq ənənəsinə sadiq qalmışdır. İstifadə etdiyi mövzular və bənzətmələrində bu daha aydın hiss edilir. “Sidqi öz müasirləri kimi ilk bədii yaradıcılığına dini poeziyadan başladığı üçün məhəbbət məzmunlu aşiqanə-lirik qəzəllərində də islam ideologiyasının təsiri özünü göstərmişdir. Hətta ilk yara- dıcılıq dövründən Sidqi dini poeziyanın təsiri altında Kərbəla müsi- bətinin qəmli səhnələrini qələmə almış, dini-lirik qəzəllərində İmam Hüseyn faciəsini nəzmə çəkmişdir” [6, s. 17]. Bütün bunlara baxmayaraq, M.T.Sidqi rus dilinə və rus ədə- biyyatına böyük maraq göstərirdi. O, rus dilini öyrənməyi məsləhət görür, rus mədəniyyətini və ədəbiyyatını təbliğ edirdi. 1899-cu ildə Sidqi böyük rus şairi A.S.Puşkinin 100 illik yubileyi münasibətilə geniş məruzə edir və bununla həmin rəğbəti bir daha təsdiqləyir. “M.T.Sidqinin elmi irsində onun “Puşkin” adlı kitabı xüsusi yer tutur. Kitabda Puşkinin həyatı və yaradıcılıq yolu işıqlandırılmışdır. M.T.Sidqi Puşkinin ədəbi xidmətlərinə yüksək qiymət vermişdir: “Zəkavətli A.S.Puşkin rus şairlərinin hamısından sahibi-imtiyaz və cümləsindən sərəfraz və süxənpərdaz hesab olunur” [7, s. 137]. Bu kitab müəllim-şairin 26 may 1899-cu il tarixdə Naxçıvanda “Tərbiyə” məktəbinin pedaqoji kollektivi və şəhər ictimaiyyətinin nümayəndələri qarşısında A.S.Puşkinin anadan olmasının 100 illik yubileyi münasibətilə oxuduğu məruzənin mətnindən ibarətdir” [8, s. 398/14].

294

Əsər Azərbaycanda Puşkinə həsr olunmuş ilk elmi mənbələrdən biri kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Şübhəsiz ki, “Puşkin” məqaləsində M.T.Sidqi Avropa ədəbiy- yatından bəhs edərkən müəyyən dərəcədə ifrata varmış, yaxud qədim yunan ədəbiyyatından, həmçinin XVII əsr ingilis ədəbiyyatından, XVIII əsr alman və rus ədəbiyyatından o dövrün elmi mənbələrinin verdiyi məlumatlara uyğun, bir qədər də mübahisə doğuracaq şəkildə söz açmışdır. Aydınlıq naminə birbaşa “Puşkin” məqaləsinə diqqət yetirmək kifayətdir: “...Qədim Yunanıstanda şairi məşhur “Umrus” zühur edəndə üsuli-şeirdən və fənni-qafiyədən o qövmün içində bir əsər yox idi. Bununla belə, o vaxtdan indiyə kimi yunan qövmi hənuz bir elə şairi-mahirə malik ola bilməyib və bundan sonra da olmaq- larına da şübhə etməmək mümkün deyildir” [5, s. 125]. Sidqinin elmi irsində “Müxtəsər coğrafiya risaləsi” əsərinin xüsusi yeri vardır. Xalq müəlliminin hələ XIX əsrin sonlarında böyük çətinliklə coğrafi mə- lumatları toplayıb sistemləşdirməsi, müstəqil bir dərslikdə əks etdir- məsi mütərəqqi elmi hadisədir. Onun hazırladığı “Müxtəsər coğrafiya risaləsi” Azərbaycanda ilk coğrafiya dərsliyidir. Bu dərslik Sidqinin həm də yüksək hazırlıqlı və məlumatlı bir coğrafiyaşünas olduğunu da isbat edir. Sidqinin diqqəti cəlb edən məqalələrindən olan “Qəzet, yaxud qəzetə nədir?” məqaləsində qəzet oxumaq, qəzetə o dövrün baxış bucağı və sair kimi məsələlərə diqqət çəkilib. Qeyd edək ki, “Şərqi- 295 Rus”da çap edilən ən sanballı məqalələrindən biri də “Qəzet, yaxud qəzetə nədir?” məqaləsidir. Qəzetin faydalarından, qəzet oxumağın vacibliyindən bəhs edilən bu məqalədə, qəzetə və mətbuata fərqli baxış ilə yanaşı, obyektiv yanaşmalar da sərgilənir. Sənətkarın həm ironik, həm də realist fikir oyunlarının bir-birini əvəz etməsi şəklində yazılan məqalədə qəzet oxumağa qarşı mənfi münasibətdə olan insanlar tənqid olunur. Dünya ölkələrindən gətirilən bir sıra nümunə- lərlə qəzet oxumağın faydaları və qəzetin cəmiyyətin dünyagörüşündə, təfəkküründə oynadığı əhəmiyyətli roldan bəhs olunur. Dünyanın inkişaf etmiş, mədəniyyət mərkəzlərinin tərəqqisində mətbuatın rolunu vurğulayan Sidqi öz ölkəsində də mətbuata qarşı bu cür sevgi və hörmət görmək arzusu ilə çırpınır. Məqaləsini “Qəzet oxuyalım! Qəzet oxuyalım!” sözləri ilə bitirən Sidqinin özü də qəzetlərdə yazılarla çıxış edirdi. O, xalqın tərəqqisini elm öyrənməkdə, mütaliə etməkdə görürdü. Sidqi əsasən klassik üslubda yazıb-yaradırdı. Buna baxmayaraq, əsərlərində yeni nəfəs hiss edilirdi. Onun şeirlərinin dili ağır olsa da, təbliğ etdiyi məsələlər hər dövr üçün aktual olacaq problemlər idi.

ƏDƏBİYYAT

1. Həbibbəyli İ. Nuhçıxandan-Naxçıvana. Bakı, “Elm və təhsil”, 2015. 2. Ordubadi M.S. Gülşəni-vəhdət. Divan. Naxçıvan, “Əcəmi”, 2010. 3. Qədimov Ə. XIX əsr Ordubad ədəbi mühiti. Bakı, ADPU nəşriyyatı, 2010. 4. Sidqi M.T. Əsərləri. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2004. 5. Cəfərli İ. Z. M.T.Sidqinin taleyi və sənəti. Naxçıvan, “Əcəmi”, 2015. 6. Saraçlı M. Naxçıvan ədəbi mühitindən. BDU-nun filologiya fakültəsinin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı, 2007. 7. Həbibbəyli İ. Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik. Bakı, “Nurlan”, 2007. 8. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyaz- malar İnstitutunun –arxivi saxlama vahidi (427/14).

Nargiz Ismayilova

EAST AND WEST IN THE LITERARY - SCIENTIFIC HERITAGE OF MAHAMMAD TAGHI SIDGI

Summary

The article is about East and West tendencies which are being in the activity of great educationist Mohammad Taghi Sidgi. The attitude to Eastern and Western traditions, opportunity of using of these tendencies and traditions are also explained. Important comparisons have been scientifically in the article. In the article is noted 296 that Mohammad Taghi Sidghi had used Eastern genres in his artistic creativity and had applied Eastern themes in his works according as the demands of that period. The works by Sidghi who benefited from Eastern traditions in a creativity way and used it according as the demands of his living conditions are an important source in terms of studying of Eastern traditions which have a place in the Nakhchivan literary environment.

Наргиз Исмаилова

ВОСТОК И ЗАПАД В ЛИТЕРАТУРНО-НАУЧНОМ ТВОРЧЕСТВЕ МОХАММЕДА ТАГИ СИДГИ

Резюме

В статье обращено внимание на увлечение Мохаммеда Таги Сидги Востоком и Западом. Одновременно объясняется отношение Сидги к восточным и западным традициям и использование им этих традиций. Особое место в статье занимают научные сопоставления.

297 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Solmaz ABDULLAYEVA-AZADOVA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi [email protected]

CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN “POÇT QUTUSU” HEKAYƏSİNDƏKİ FRAZEOLOGİZM VƏ İDİOMATİK İFADƏLƏRİN İNGİLİS DİLİNƏ TƏRCÜMƏSİ

Açar sözlər: “Poçt qutusu” hekayəsi, tərcümə, ingilis dili, frazeologizm, idiomatik ifadələr Key words: short story “The Letterbox”, translation, English, phraseology, idioms Ключевые слова: рассказ «Почтовый ящик», перевод, английский язык, фразеологизм, идиоматические выражения

XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq əcnəbi tərcüməçilərin Azərbaycan ədəbiyyatına, xüsusən Azərbaycan nəsrinə marağı daha da artır. Bunun nəticəsində həm klassik, həm də müasir nəsrdən nü- munələr müxtəlif dillərə tərcümə olunmuşdur. Tərcümə olunan əsərlər arasında dahi ədibimiz Cəlil Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu” hekayəsi də vardır. Mövcud məqalədə biz hekayədəki frazeoloji vahid, birləşmə və idiomatik ifadələrin ingilis dilinə tərcüməsini təhlil edəcəyik. Hekayəni ingilis dilinə 1977-ci ildə Faina Qlaqoleva, 1999- cu ildə isə Vəfa Talışlı tərcümə etmişlər. Qeyd edək ki, F.Qlaqoleva hekayəni Əziz Şərif tərəfindən rus dilinə tərcümə olunmuş mətnin əsasında çevirmişdir, V.Talışlı isə orijinal mətnə üz tutmuşdur. Mirzə Cəlilin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ən böyük xidmət- lərindən biri bədii ədəbiyyatın əsas aparıcı janrını dəyişməsi, milli hekayəni və novellanı dünya nəsr prosesinin magistral yoluna çıxar- ması olmuşdur. Ədib “Usta Zeynal”, “Poçt qutusu”, “İranda hür- riyyət” əsərlərindəki fəlsəfi kinayə ilə, mətnaltı məna qatı ilə təhtəl- şüur ifadə və üslub tərzi ilə özündən çox-çox sonrakı ədəbi prosesi istiqamətləndirmişdir [1, s. 335]. Bir dildə mövcud olan frazeoloji vahid, birləşmə və idiomatik

298 ifadələrin digər bir dilə tərcüməsi bədii tərcümənin əsas çətinliklə- rindən biridir. Hər hansı bir dildə mövcud olan frazeoloji ifadə başqa bir dilə hərfi mənada tərcümə olunarkən, mənasız bir ifadə alına bilər. Ümumiyyətlə, frazeoloji vahid, birləşmə və idiomatik ifadələr bədii əsərlərdə çox mühüm yer tutur, belə ki, onlar bütövlükdə əsərin emosional tonallığını yaradan və oxucunu bədii əsərin qəhrəmanının emosional durumu haqqında məlumatlandıran vasitələrdir. Ona görə də bu iş tərcüməçilərdən maksimal dərəcədə diqqət tələb edir. Qeyd edək ki, frazeoloji vahid, birləşmə və idiomatik ifadələrin bir sıra tərcümə üsulları mövcuddur: frazeoloji ekvivalent metodu, frazeoloji analoq metodu, kalka, təsviri tərcümə. Bir nümunəyə baxaq: Ta... mən neyləyim? Xan, başına dolanım, di gör günah kim- dədir? [2, s. 129]. Mətnin rus dilinə tərcüməsi növbəti şəkildədir: Но что мне было делать? Суди сам, виноват ли я?.. [3, s.101] Sətri tərcümə: “Mən nə edə bilərdim? Özün bax, mən günahkarammı?” F.Qlaqolevanın ingilis dilinə tərcüməsi belədir: But what else could I have done? You can see I’m not guilty, am I? [4, s. 47] Sətri tərcümə: “Mən daha nə edə bilərdim? Görürsən ki, mənim günahım yoxdur, elə deyilmi?” V.Talışlının tərcüməsinə nəzər salaq: Well... what should I have done? Khan, tell me, I’m not to blame, am I? [5, s. 26] Sətri tərcümə: “Yaxşı, mən nə etməliydim? Xan, söylə mənə, mən günahkar deyiləm, elə deyilmi?” Burada nə Ə.Şərif, nə F.Qlaqoleva, nə də ki V.Talışlı başına dolanım idiomatik ifadəsini tərcümə etməmişlər, halbuki həm rus, həm də ingilis dilində həmin ifadənin analoqları mövcuddur: başına dolanım - умоляю тебя!/ голубчик!/ милый!/ дорогой! - beg you!/ my dear!/ old man!/ old fellow!/darling! [6, s. 285] Lakin zənnimizcə, tərcüməçilər həmin ifadəni çevirməsələr də, tərcümə mətnləri çox uğurludur. Digər bir frazeoloji birləşmənin tərcüməsi də nəzərimizi cəlb edir: Əslinə baxsan, bizim bu kətdamız özgə tayfadandı; odu ki, bizi görməyə gözü yoxdu [2, s. 123]. Rus dilinə tərcümədə yuxarıdakı cümlələr aşağıdakı kimidir: И то сказать, человек он пришлый, недолюбливает нас [3, 299 s.95] Sətri tərcümə: “Deyim ki, o, gəlmə adamdır, bizi xoşlamır”. Bu parça F.Qlaqoleva tərəfindən ingilis dilinə bu cür tərcümə edilmişdi: Besides, he’s not a local man, and he hates us [4, s. 44]. Sətri tərcümə: “Bundan başqa, o, yerli adam deyil və bizə nifrət edir.” V.Talışlının isə ingilis dilinə tərcüməsi belədir: To tell the truth, our major is originally from another village, and that’s why he hates us [5, s. 24]. Sətri tərcümə: “Sözün doğrusu, bizim mer başqa kənddəndir və buna görə o, bizə nifrət edir.” Əziz Şərif “bizi görməyə gözü yoxdu” idiomatik ifadəsini “не- долюбливает нас” (bizi xoşlamır) kimi, yəni təsviri priyom vasitəsilə tərcümə etmişdir. Lakin zənnimizcə, burada “презирает нас” ifadəsi daha uğurlu bir seçimdir. İngilis dilinə tərcüməyə gəldikdə, hər iki tərcüməçi “görməyə gözü yoxdu” frazeoloji birləşməsini “hates us” (nifrət edir) kimi, yəni təsviri tərcümə üsulu vasitəsilə tərcümə et- mişlər. “Hate” sözü “nifrət etmək” mənasını verir və bu da “görməyə gözü yoxdu” frazeoloji birləşməsinin ifrat dərəcəsidir; burada tərcü- məçi həmin sözün əvəzinə “despise” sözündən istifadə etsəydi, mətnə daha uyğun olardı. Başqa bir frazeoloji birləşmənin tərcüməsinə baxaq: Sənin qədəmlərinə belə mən qurban olum [2, s. 128]. Əziz Şərifin rus dilinə tərcüməsi: Чтоб мне погибнуть у твоих ног [3, s. 101]. Sətri tərcümə: “Sənin ayaqlarının yanında həlak olum”. F.Qlaqoleva bu cümləni ingilis dilinə belə tərcümə etmişdir: May I die at your feet [4, s. 47]. Sətri tərcümə: “Qoy mən sənin ayaqlarının yanında ölüm”. V.Talışlının ingilis dilinə tərcüməsi isə fərqlidir: May I be your servant forever, my Khan [5, s. 26]. Sətri tərcümə: “Qoy mən həmişə sənin nökərin olum, mənim xanım!” “Sənin qədəmlərinə qurban olum” frazeoloji birləşməsi həm Əziz Şərifin tərcüməsində rus dilinə (чтоб мне погибнуть у твоих 300 ног - sənin ayaqlarının yanında həlak olum), həm də F.Qlaqolevanın (may I die at your feet - qoy mən sənin ayaqlarının yanında ölüm) və V.Talışlının tərcüməsində ingilis dilinə (may I be your servant forever - qoy mən həmişə sənin nökərin olum) kimi tərcümə edilmişdir, yəni hər üç tərcüməçi burada təsviri üsula üz tutmuşlar. Qeyd edək ki, Əziz Şərif və F.Qlaqolevanın tərcümələri uğurludur, lakin əfsus ki, V.Ta- lışlının tərcüməsi haqqında bu sözləri deyə bilmirik. Daha bir orijinal mətnə üz tutaq: Xan, məni çövür balalarının başına, məni mürəxxəs elə, qoyun gedim bivaxtdı, hava qaranlıqlayır [2, s. 128]. Rus dilinə tərcümədə: Хан, прости меня, я надоедаю тебе болтовней… Прикажи слуге отпустить меня, уж поздно, не поспею к вечеру домой [3, s.100]. Sətri tərcümə: “Xan, bağışla məni, səni boş danışığımla bezdirirəm... Nökərinə de ki, məni buraxsın, artıq gecdir, axşama evə çatmaram”. Əziz Şərif “məni çövür balalarının başına” frazeoloji vahidini rus dilinə “прости меня, я надоедаю тебе болтовней” (bağışla məni, səni boş danışığımla bezdirirəm) kimi, yəni təsviri priyom va- sitəsilə tərcümə etmişdir, F.Qlaqoleva isə onu ingilis dilinə ümumiy- yətlə, tərcümə etməmişdir: Please, let me go, Khan! It’s getting late, and it’s getting dark! [4, s. 47] Sətri tərcümə: “Xahiş edirəm, qoy gedim, Xan! Gecdir və hava qaralır!” V.Talışlı isə həmin frazeoloji vahidi ingilis dilinə belə tərcümə etmişdir: Khan, may my children be your servants. Khan, let me go home - it’s getting late [5, s. 26]. Sətri tərcümə: “Xan, qoy mənim uşaqlarım sənin nökərlərın olsun. Xan, qoy gedim evə - hava qaralır.” V.Talışlı “məni çövür balalarının başına” frazeoloji vahidini “may my children be your servants” (qoy mənim uşaqlarım sənin nö- kərlərin olsun) kimi, yəni təsviri tərcümə üsulu vasitəsilə çevirmişdir, lakin bu frazeoloji vahidi aşağıdakı kimi tərcümə etmək daha məqsə- dəuyğun olardı: Let me be a sacrifice for your children. Sətri tərcümə: 301 “İcazə ver sənin balalarının qurbanı olum”. Daha bir nümunə: Xan, qadanı alım, dəsmalın içində yumurta var, gözdə-qulaqda olun, yoxsa ulaq ağnar, yumurtaları sındırar [2, s. 124]. Əziz Şərifin rus dilinə tərcüməsi: Ой, хан, милый! Там в платке яйца, следи за ослом, чтобы не лег и не раздавил их [3, s. 96]. Sətri tərcümə: “Oy, xan, əzizim! Orada dəsmalın içində yumurtalar var, ulağa nəzarət et ki, uzanıb yumurtaları əzməsin”. F.Qlaqolevanın ingilis dilinə tərcüməsi: Oh, dearest Khan! The eggs are tied up in a kerchief. I’m afraid the mule will lie down on them [4, s. 44]. Sətri tərcümə: “Oh, çox əziz Xan! Yumurtalar yaylığın içindədir. Qorxuram ki, qatır onların üstünə uzanar”. Bu isə V.Talışlının tərcüməsidir: Khan, there are eggs in one of the sacks. Be careful with them. I’m afraid that the donkey will lie on them and break them [5, s. 25]. Sətri tərcümə: “Xan, çantalarda yumurtalar var. Onlarla ehtiyatlı olun. Qorxu- ram ki, ulaq onların üstünə uzanar və onları sındırar”. Əslində, rus dilində “gözdə-qulaqda olmaq” frazeoloji ifadəsi- nin analoqu mövcuddur (быть начеку - S.A.) və zənnimizcə, Əziz Şərif rus dilinə tərcümədə məhz bu ifadəyə müraciət etməliydi. İngilis dilinə çevrilmiş mətnlərə gəldikdə, F.Qlaqoleva “gözdə-qulaqda olun” frazeoloji vahidini “I’m afraid” (qorxuram ki), V.Talışlı isə “be careful. I’m afraid” (ehtiyatlı olun, qorxuram ki) kimi tərcümə etmişlər, lakin məna baxımından V.Talışlının tərcü- məsi daha uğurludur. Qeyd edək ki, N.Vəliyeva tərtib etdiyi lüğətdə yuxarıdakı ifadənin müxtəlif analoqlarını vermişdir: gözdə-qulaqda olmaq - cтоять (быть, оставаться на атасе) // быть настороже // не дремать - to watch it // to be all there // to act as a lookout // to keep one’s eyes clean (peeled, skinned) // to lay chickie // to lay zex // to give jogs // to do a diary // to be on the alert [6, s. 824]. Düşünürük ki, yuxarıdakı analoqlardan istifadə tərcümə mətnini daha da uğurlu edərdi. Hər üç tərcüməçi təsviri üsula müraciət et- mişdir. Orijinal mətndə oxuyuruq:

302 ...bir qələtdi eləmişəm [2, s. 126]. Rus dilinə tərcümə isə belədir: Согрешил я, правда… [3, s. 98] Sətri tərcümə: “Günah işləmişəm, düzdür...”. Bu, F.Qlaqolevanın ingilis dilinə tərcüməsidir: I have sinned... [4, s. 45] Sətri tərcümə: “Günah işlətmişəm...”. Bu isə V.Talışlının ingilis dilinə tərcüməsidir: There’s no way to undo everything I’ve done [5, s. 25]. Sətri tərcümə: “Mənim etdiklərimin üstündən xətt çəkmək olmaz”. “Bir qələtdi eləmişəm” frazeoloji vahidini Əziz Şərif rus dilinə “cогрешил я” (günah işlətmişəm) kimi, F.Qlaqoleva və V.Talışlı isə ingilis dilinə müvafiq olaraq “I have sinned” (günah işlətmişəm) və “there’s no way to undo everything I’ve done” (mənim etdiklərimin üstündən xətt çəkmək olmaz) kimi, yəni təsviri priyoma üz tutaraq çevirmişlər. Zənnimizcə, cümlə rus və ingilis dillərinə aşağıdakı şə- kildə tərcümə edilməliydi: Признаюсь, виноват. Sətri tərcümə: “Boynuma alıram (etiraf edirəm), günahkaram”. I admit (acknowledge my guilt). Sətri tərcümə: “Günahımı boynuma alıram (etiraf edirəm)”. XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanda realist ədəbi-bədii tə- rəqqi öz zirvə məqamına Cəlil Məmmədquluzadənin nəsrində və dra- maturgiyasında yüksəlib. Bu tərəqqinin yeni istiqaməti, yeni qəhrə- manı və problemləri, yeni sənətkarlıq və poetika özəllikləri bilavasitə onun fəaliyyətində öz əksini tapır [1, s. 333]. Daha bir nümunə: Novruzəli! Heç ürəyini sıxma [2, s. 126]. Əziz Şərifin tərcüməsi: Не огорчайся, Новрузали! [3, s. 98] Sətri tərcümə: «Kefini pozma, Novruzəli!”. Görək F.Qlaqoleva mətni ingilis dilinə hansı şəkildə tərcümə etmişdir: Don’t despair, Novruzali! [4, s. 46] Sətri tərcümə: 303 “Ruhdan düşmə, Novruzəli!”. V.Talışlının tərcüməsi: Don’t make such a big deal out of it, Noruzali [5, s. 25]. Sətri tərcümə: “Çox da böyütmə, Noruzəli”. N.Vəliyevada oxuyuruq: ürəyini sıxmaq - one heart is rent // one heart is torn – надры- вать душу (тужить, горевать, терзаться) [7, s. 789]. “Ürəyini sıxma” frazeoloji birləşməsi rus dilinə “не огор- чайся” (kefini pozma) kimi tərcümə etmişdir, lakin qeyd edək ki, огорчаться sözünün Azərbaycan dilində analoqu kədərlənmə sözüdür. F.Qlaqoleva həmin frazeoloji birləşməni ingilis dilinə don’t despair, yəni ruhdan düşmə kimi, V.Talışlı isə çox da böyütmə (don’t make such a big deal) kimi tərcümə etmişlər. Hər üç tərcüməçi təsviri tər- cümə priyomuna üz tutmuşdur. Qeyd edək ki, tərcümələrdən heç biri bizi məna baxımından qane etmir. Fikrimizcə, rus dilinə tərcümədə mətn aşağıdakı şəkildə olmalıydı: Не тужи (не печалься / не терзайся / не горюй, Новрузали! Sətri tərcümə: “Əzab çəkmə / qəmlənmə / kədərlənmə / qüssələnmə, Novru- zəli!” İngilis dilinə tərcümə mətnini də aşağıdakı şəkildə görmək istər- dik: Don’t grieve / don’t torment yourself / don’t be racked with / by remorse, Noruzali! Sətri tərcümə: “Əzab çəkmə / qəmlənmə / kədərlənmə / qüssələnmə, Novruzə- li!” Mirzə Cəlilin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ən böyük xidmət- lərindən biri bədii ədəbiyyatın əsas aparıcı janrını dəyişməsi, milli hekayəni və novellanı dünya nəsr prosesinin magistral yoluna çıxar- ması olmuşdur. Ədib “Usta Zeynal”, “Poçt qutusu”, “İranda hürriy- yət” əsərlərindəki fəlsəfi kinayə ilə, mətnaltı məna qatı ilə təhtəlşüur ifadə və üslub tərzi ilə özündən çox-çox sonrakı ədəbi prosesi istiqa- mətləndirmişdir [1, s. 335]. Digər bir nümunə də diqqətimizi cəlb edir: Mən o qədər ürəkləndim ki, bismillah deyib, cürətnən getdim qutunun qapağını qaldırdım, kağızı saldım qutuya, çöndüm gəlim qul- luğuna [2, s. 128]. Rus dilinə tərcüməni nəzərdən keçirək: 304 И так расхрабрился, что, прочитав молитву, смело подошел к ящику, поднял крышку и опустил письмо. Повернулся, чтобы идти назад [3, s. 100]. Sətri tərcümə: “Və elə cəsarətləndim ki, dua oxuyub, cürətlə qutuya yaxın- laşdım, qapağı qaldırdım və məktubu saldım. Çevrildim ki, geri qayı- dım”. F.Qlaqoleva “ürəklənmək” frazeologizmini ingilis dilinə bu cür tərcümə etmişdir: So I said a prayer to give me courage and walk boldly up to the box [4, s. 46]. Sətri tərcümə: “Beləliklə mən, mənə cəsarət vermək üçün dua oxudum və cürətlə qutuya tərəf getdim”. Bu isə V.Talışlının tərcüməsidir: So I got brave. Having said “bismillah”, I went and opened the lid of the box, put the letter inside and turned around to come back to your service [5, s. 26]. Sətri tərcümə: “Beləliklə, mən cəsarətləndim. “Bismillah” deyib, getdim və qutunun qapağını açdım, məktubu içəri qoydum və sənin xidmətinə qayıtmaq üçün geri çevrildim”. “Ürəkləndim” frazeoloji vahidini Əziz Şərif rus dilinə “рас- храбрился” (cəsarətləndim) kimi, yəni təsviri, F.Qlaqoleva və V.Ta- lışlı isə ingilis dilinə müvafiq olaraq analoji (to give me courage - cəsarət vermək üçün) və təsviri (I got brave - mən cəsarətləndim) tərcümə üsulları vasitəsilə çevirmişlər. Hər üç tərcümə məna baxımın- dan düzgün səslənir. Başqa bir misala nəzər salaq: Xan, çox başağrısı verirəm, məni bağışla, oğlana buyur gəlsin məni yola salsın, bivaxtdı, gedib kəndə yetişə bilmərəm [2, s. 128]. Əziz Şərif cümləni rus dilinə belə tərcümə etmişdir: Хан, прости меня, я надоедаю тебе болтовней… Прикажи слуге отпустить меня, уж поздно, не поспею к вечеру домой [3, s.100]. Sətri tərcümə: “Xan, bağışla məni, mən boş danışığımla səni bezdirirəm”. F.Qlaqolevanın tərcüməsi: Forgive me, Khan, for tiring you with all this task [4, s. 46]. Sətri tərcümə: 305 “Bağışla məni, Xan, ki bütün bu məsələ ilə səni yoruram”. V.Talışlının tərcüməsi: Khan, I’m speaking too much, forgive me, tell your servant to help me get on my way home, it’s getting late [5, s. 26]. Sətri tərcümə: “Xan, mən həddindən artıq çox danışıram, bağışla məni, nökə- rinə de ki, məni evə yola salsın, hava qaralır”. “Başağrısı verirəm” frazeoloji birləşməsinin rus dilinə tərcü- məsi zamanı Əziz Şərif analoji (я надоедаю тебе болтовней - mən boş danışığımla səni bezdirirəm), ingilis dilinə tərcüməsi zamanı isə həm F.Qlaqoleva (for tiring you with all this task - bütün bu məsələ ilə səni yorduğuma görə), həm də V.Talışlı (I’m speaking too much - mən həddindən artıq çox danışıram) kimi, yəni təsviri tərcümə üsulundan yararlanmışlar. N.Vəliyevanın lüğətinə müraciət edək: baş ağrısı vermək - to talk nonsense / to talk drivel / to waste words / to mess ( fuss ) about - муру разводить [6, s. 260]. Göründüyü kimi, ingilis dilində “baş ağrısı vermək” frazeoloji birləşməsinin kifayət qədər analoqu mövcuddur və həm F.Qlaqoleva, həm də V.Talışlı həmin analoqlardan yararlana bilərdilər. Digər bir nümunəyə baxaq: Dedim Noruzəli hələ ölmüyübdü ki, sən onun ağasının kağızını aparasan [2, s. 128]. Cümlə rus dilinə bu cür tərcümə olunmuşdur: Новрузали еще не умер, не позволит, чтобы ты украл пись- мо, доверенное ему господином [3, s. 100]. Sətri tərcümə: “Novruzəli hələ ölməyib, icazə verməz ki, ağasının ona etibar etdiyi məktubu sən oğurlayasan”. F.Qlaqolevanın tərcüməsinə diqqət yetirək: Novruzali isn’t dead yet, and he won’t let you steal a letter his lord gave him [4, s. 47]. Sətri tərcümə: “Novruzəli hələ ölü deyil və o, icazə verməz ki, sən, ağasının ona verdiyi məktubu oğurlayasan”. V.Talışlının tərcüməsi isə aşağı- dakı şəkildədir: Noruzali isn’t dead yet, and he won’t let you steal a letter his Khan gave him [5, s. 26]. Sətri tərcümə: “Noruzəli hələ ölü deyil və o, icazə verməz ki, sən, xanının ona 306 verdiyi məktubu oğurlayasan”. Həm Əziz Şərif rus dilinə, həm F.Qla- qoleva və V.Talışlı ingilis dilinə “hələ ölmüyübdü ki” frazeoloji vahidini kalka üsulu vasitəsilə çevirmişlər (еще не умер (hələ ölməyib; isn’t dead yet (hələ ölü deyil). Lakin ingilis dilində həmin frazeoloji vahidin analoqu mövcuddur və zənnimizcə, mətnin tərcüməsi zamanı həmin ifadəni işlətmək məqsədəuyğun olardı: ölməmişik - a shot in the locker - есть еще порох в поро- ховницах [7, s. 428]. Cəlil Məmmədquluzadənin nəsri, həyatı sadəcə əks etdirən bir nəsr deyildir, həyatı təşrih edən, onu özünə göründüyündən daha çox bənzəyən bir şəkildə təqdim edən nəsrdir. Ədib heç yerdə həyatın zahirini təsvir etmir, bu zahiri həyatın üstündən nəyi isə sökür, götürür, çılpaq daxili, içi təsvir edir. Daha doğrusu, bu nəsr “kəşfiyyat”, təd- qiqat xarakterli nəsr idi: bütün müsəlman aləmi sökülür, rentgendən keçirilirdi [1, s. 335]. Daha bir nümunə: Vallah hirs vurdu təpəmə [2, 128] Rus dilinə tərcümə: Гнев ударил мне в голову [3, s. 101] Sətri tərcümə: “Qəzəb başıma vurdu”. F.Qlaqolevanın tərcüməsinə nəzər salaq: Then the blood rushed to my head [4, s. 47] Sətri tərcümə: “Sonra qan mənim başıma vurdu”. V.Talışlının tərcüməsi isə aşağıdakı şəkildədir: God knows how furious I was… [5, s. 26] Sətri tərcümə: “Allah bilir ki, mən necə qəzəbli idim”. Beləliklə, “hirs vurdu təpəmə” frazeoloji vahidi rus dilinə “гнев ударил мне в голову” (qəzəb başıma vurdu) kimi, yəni yarımkalka üsulu vasitəsilə tərcümə edilmişdir. Zənnimizcə, bu uğurlu bir tərcümə deyildir. Faina Qlaqoleva yuxarıdakı frazeoloji vahidi ingilis dilinə tərcümə edərkən analoji tərcümədən istifadə etmişdir (the blood rushed to my head - qan mənim başıma vurdu) və bu da uğurlu bir seçimdir. V.Talışlıya gəldikdə isə, o, burada təsviri tərcümə priyo- mundan yararlanmışdır (how furious I was - mən necə qəzəbli idim). N.Vəliyevanın lüğətinə müraciət edək: hirs başına vurmaq - to fly into a rage - взбеситься / прийти в ярость [6, s. 949]. 307 Fikrimizcə, həm Əziz Şərif, həm də ingilisdilli tərcüməçilər hirs vurdu təpəmə frazeoloji vahidini analoji tərcümə priyomu vasitəsilə tərcümə etsəydilər, daha uğurlu nəticə əldə edə bilərdilər: Увидев это, я пришел в ярость (взбесился). Beləliklə, hekayədəki frazeologizm və idiomatik ifadələrin rus dilinə tərcüməsi zamanı təsviri, analoji, kalka və yarımkalka, ingilis dilinə tərcüməsi zamanı isə təsviri, analoji, kalka tərcümə priyomları müşahidə olunur.

ƏDƏBİYYAT

1. Rüstəmova A., Nəbiyev B., Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, “Elm”, 2003. 2. Məmmədquluzadə C. “Poçt qutusu”; Məmmədquluzadə C. Hekayələr. 4 cilddə, I cild. Bakı, “Öndər”, 2004. 3. Мамедкулизаде Джалил. Почтовый ящик; Мамедкулизаде Джалил. Почтовый ящик. М., «Детская литература», 1966. 4. Mamedkulizade Djalil. The letterbox; Azerbaijan Prose. An antology, M., “Progress”, 1977. 5. Mammadguluzade Jalil. The post box. Azerbaijan International. № 7.1, spring 1999. 6. Vəliyeva N. Azərbaycanca-ingiliscə-rusca frazeoloji lüğət. 2 cilddə, I cild. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 2010. 7. Vəliyeva N. Azərbaycanca-ingiliscə-rusca frazeoloji lüğət. 2 cilddə, II cild. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 2010.

Solmaz Abdullayeva-Azadova

THE IDIOMS AND PHRASEOLOGY IN THE SHORT STORY “THE LETTERBOX” BY JALIL MAMMADGULUZADEH AND THEIR TRANSLATIONS INTO ENGLISH

Summary

The given article touches upon the translations of the idioms in the short story “The Letterbox” by the outstanding Azerbaijani writer and playwright Jalil Mammadgulizadeh into English. Analyzing the translations, the author reveals the virtues and shortcomings of the given translations.

308 Солмаз Абдуллаева-Азадова

ИДИОМАТИЧЕСКИЕ ВЫРАЖЕНИЯ В РАССКАЗЕ «ПОЧТОВЫЙ ЯЩИК» ДЖАЛИЛА МАМЕДКУЛИЗАДЕ И ИХ ПЕРЕВОД НА АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК

Резюме

Статья посвящена переводам фразеологических единств, сращений и идиоматических выражений в рассказе выдающегося азербайджанского писателя-драматурга Джалила Мамедкулизаде «Почтовый ящик» на английский язык. Анализируя переводные тексты, автор выявляет достоинства и недостатки переводов.

309 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

Resenziya Yaşar QASIMBƏYLİ Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu [email protected]

MÜSTƏQİLLİK DÖVRÜ ƏDƏBİYYATŞÜNASLIĞININ HƏDƏFLƏRİ (Professor Asif Rüstəmlinin “Müdriklik mücəssəməsi” kitabını oxuyarkən)

Müstəqillik dövrü ədəbiyyatşünaslığının ilk çərəyinin tamamlan- masına iki ildən də az vaxt qalır. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə son iki ildə geniş vüsət alan ədəbi-elmi canlanma və yenilənmə ədəbiyyatşünas- larımızın yaradıcılığına da qüvvətli təsirini göstərməkdədir. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında gedən köklü dəyişikliklərin və baş verən sanballı yeniliklərin mahiyyətini akademik İsa Həbibbəylinin “Böyük ədəbiyyatşünaslıq uğrunda” analitik məqaləsindəki aşağıdakı mülahizələri sərrast ifadə edir: “...Azərbaycançılıq üstündə köklənmiş sistemli ədəbiyyatşünaslıq elmi ölkəmizdə dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra tam olaraq geniş şəkildə inkişaf etməyə başlamışdır. Bu mənada konkret tarixi özünüifadə kimi müstəqillik dövrü Azər- baycan ədəbiyyatşünaslığı XX əsrin səksəninci illərinin ikinci yarısın- dan başlamış və davam etmişdir. ...Fikrimcə, XXI əsrin başlanğıcın- dan müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında irəliləyiş və inkişaf qaçılmaz bir prosesə çevrilmişdir” (Ədəbiyyat məcmuəsi. Ni- zami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Əsərləri. Xüsusi buraxılış. XXV cild. Bakı, 2014, səh. 14). Bu ədəbi-mənəvi oyanış və yüksəlişin öncüllərindən biri filologiya elmləri doktoru, professor Asif Rüstəmlidir. Tanınmış alimin bu yaxınlarda işıq üzü görmüş “Müdriklik mücəssəməsi” (Bakı, “Elm

310 və təhsil”, 2014) kitabı söylədiklərimizi təsdiq etməkdədir. 40-a yaxın ədəbi-elmi məqalənin yer aldığı bu monumental kitab çağdaş ədəbiy- yatşünaslığımızın mahiyyətini və səviyyəsini uğurla əks etdirir. Əgər kitaba daxil olan bəzi məqalələrin həcminin 50-100 səhifəyə yaxın ol- duğunu nəzərə alsaq, onda söhbət açdığımız ədəbi-elmi mənbənin ehtiva dairəsinin miqyas və hüdudlarını təsəvvür etmək müşkül olmaz. “Müdriklik mücəssəməsi” kitabı eyniadlı möhtəşəm məqalə ilə başlanır. Bu məqalə Azərbaycan xalqının dahi oğlu, Ümummilli Lide- rimiz Heydər Əliyevə həsr olunmuşdur. Yüksək elmi professionallıqla yazılmış bu məqalənin üslubunu elmilik və obrazlılığın uğurlu sintezi səciyyələndirir. Asif Rüstəmli özünəməxsus sənətkarlıq və məharətlə tədqiqatın əvvəlindəcə dahi şəxsiyyətin yaddaqalan və unudulmaz ob- razını yaratmağa nail olur; müəllif Heydər Əliyevin “yüksək natiqlik məharəti, geniş erudisiyası, ensiklopedik biliyi, dərin analitik zəkası, müdrik və uzaqgörən strategiyası, çevik taktikası, polad məntiqi, sar- sılmaz iradəsi, müstəsna idarəçilik istedadı, peşəkar diplomatik ma- nevrləri ilə əfsanələşərək, fenomenal şəxsiyyətlər Olimpində” qərar tutmasını xüsusi vurğulayır. Dünyanın görkəmli ictimai-siyasi xadim- ləri planetar miqyaslı siyasətçi Heydər Əliyevi hələ onun sağlığında “canlı əfsanə”, “dahi şəxsiyyət”, “siyasət ustadı” adlandırırdılar. Asif Rüstəmlinin öz elmi-fəlsəfi təhlilləri əsasında yaratdığı Heydər Əliyev obrazı özünün monumentallığı və həyatiliyi ilə seçilir. Alimin düşüncə və mülahizələri həmişə konkret faktlara, hadisə və proseslərə söykənir. Məsələn, Ulu Öndərin məşhur çıxışlarından birini təhlil edərkən, o, öz fikirlərini xüsusən tarixi əhəmiyyət daşıyan və gələcəyə ünvanlanan məsələlər üzərində cəmləşdirməyə çalışır. “Azərbaycançılıq hissiyyatını gənclərdə yaratmaq lazımdır”. Dahi öndərin bu kəlamını təhlil edərək, müəllif belə nəticəyə gəlir: “Azər- baycançılıq hissiyyatı – Azərbaycanı sevmək, onun yüksəlişi yolunda çalışmaq və mübarizə aparmaqdır. Heydər Əliyevin elmi-nəzəri ir- sində azərbaycançılıq hissiyyatı – Azərbaycan xalqının tarixi keçmişi ilə yanaşı, onun çağdaş dövrünü, yeniləşən və yüksələn bu gününü də tam və geniş mənada əhatə edir”. Ümumən, “Müdriklik mücəssəməsi” tədqiqatında Ulu Öndərin dövlətçilik fəaliyyətinin milli-humanitar siqləti və mahiyyəti uğurla açılmışdır. Alim dahi rəhbərin iki minillik Azərbaycan mədəniyyətinin və söz sənətinin zəmanəmizin mənəvi ehtiyaclarına xidmət etdirilmə- sində, onların dünya miqyasındakı əhəmiyyətinin və şöhrətinin yüksək səviyyədə etiraf olunmasındakı misilsiz zəhmətlərini elmi cəhətdən ümumiləşdirməyi bacarmışdır. İki minillik Azərbaycan mənəviy- 311 yatının və mədəniyyətinin öyrənilməsində, onların müasir ictimai- siyasi-mədəni sistemlərə və sivilizasiyalara yaxınlaşdırılmasında Heydər Əliyev qədər əməyi və xidmətləri olan ikinci bir şəxsi təsəv- vür etmək çox çətindir. Təkcə “Müdriklik mücəssəməsi” məqaləsində deyil, sonrakı mə- qalələrdə də Heydər Əliyev dühasının Azərbaycan XX əsrindəki rolu və mövqeyi vurğulanır. Bu cəhətdən, kitabdakı “Dövlətçiliyimizin və demokratiyamızın ilk müəllimi”, “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Cəfər Cabbarlı: qovuşan və ayrılan yollar”, “Azərbaycan” qəzetinin Gəncə dövrü”, “Azərbaycan” qəzetinin Bakıya köçməsi”, “Zamanın söz kürsüsü” kimi məqalələrdə ötən əsrin ictimai-siyasi və mədəni tərcümeyi-halını yazan böyük Azərbaycan oğullarının cəsarətindən bəhs edilir. Azərbaycanın müstəqilliyinə və azadlığına aparan yolun nə qədər enişli-yoxuşlu, qanlı-qadalı olduğunu və nə qədər mərd-mü- bariz olsalar da, əsrin əvvəllərindəki istiqlal fədailəri ilk Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətini cəmi 23 ay qoruya bildiklərini biz ürək- ağrısı ilə oxuyur, xatırlayırıq. “Müdriklik mücəssəməsi” kitabında “Cabbarlı dünyası” adı al- tında verilmiş məqalələr də özünəməxsusluğu və rəngarəngliyi ilə seçilir. “Cəfər Cabbarlı Cümhuriyyət dönəmində”, “Cəfər Cabbarlı repressiyalar məngənəsində”, “Cəfər Cabbarlı və türk mifologiyası”, “Qarabağ “1905-ci ildə”: Tarixi gerçəklik və bədii həqiqət”, “Cəfər Cabbarlının “Əfqanıstan” pyesi barədə”, “Cabbarlışünaslığın inkişaf mərhələləri” kimi məqalələr elmi-nəzəri yanaşmanın və təhlilin oriji- nallığı ilə diqqəti cəlb edir. Müəllif hələ “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Cəfər Cabbarlı: qovuşan və ayrılan yollar” məqaləsinin girişində vurğulayır ki, XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi-ictimai mühitinin iki görkəmli nümayəndəsi – M.Ə.Rəsulzadə və C.Cabbar- lının imperiyaya qarşı mübarizə illərində, Cümhuriyyət dövründə bir- biri ilə yaxın münasibətlərinin, yaradıcılıq əlaqələrinin araşdırılması ədəbiyyat tariximizin açılmamış səhifələrindədir. C.Cabbarlı haqqın- dakı bütün məqalələrində böyük sənətkar yaradıcılığının həmişə açılmamış tərəflərinə üstünlük verən müəllif bu yazısında da C.Cab- barlı şəxsiyyətinin az məlum olan keyfiyyətlərindən söz açır. Məsələn, onun bu mülahizəsi diqqətəlayiqdir: “Yaradıcılığında daha çox rəmz- lərə üstünlük verən sənətkar “Gülzar” hekayəsilə Azərbaycanın işğal faktını ilk dəfə bədii ədəbiyyata gətirmişdi. Əsərlərində Sovet ger- çəkliyinin “qırmızı qaranlıqlar”ını böyük ustalıqla təsvir edən sənətkar milli müqavimət hərəkatının azadlıq uğrunda mübarizəsini verməkdən də çəkinməmişdir”. 312 M.Ə.Rəsulzadə həmişəcavan həmkarının yaradıcılığına yüksək hörmət və həssaslıqla yanaşmış, C.Cabbarlı yaradıcılığındakı ən mü- hüm uğur və yenilikləri öz vaxtında dəyərləndirməyə çalışmışdır. Ki- tabda göstərildiyi kimi, C.Cabbarlı dramlarını “Azərbaycan dramatur- giyasında mühüm bir mərhələ” adlandıran görkəmli dövlət və ədəbiy- yat xadimi “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində yazırdı: “Od gəlini”ni Cəfər Çeka həbsxanasından çıxdıqdan sonra yazmışdır... Bu əsərdə atəşpərəst Azərbaycanın müsəlman-ərəb istilasına qarşı müba- rizəsi təsvir edilir. Yeni sahiblər məmləkətin bütün zənginliklərini çapıb aparırlar. Neft dövlətin malı elan edilir, Ərəbistana daşınır. Azərbaycanlıları islam dinini qəbul etməyə məcbur edirlər. Xalq üs- yan edir. Gənc Elxan sevgilisinin baş örtüyündən düzəltdiyi bir bayraqla meydana atılır. Müdhiş bir mübarizədən sonra onu tuturlar, eda- mına qərar verirlər. Dar ağacının altında onu şəhadət kəlməsini oxu- mağa məcbur edirlər. O isə “Bütün dünya desə də, mən demərəm “La ilahə illəllah!” – deyə hayqırır. Mənzərənin rəmziliyi göz qabağındadır. Tamaşaçılar üçün “ərəb” və “islam” sözləri yerinə “rus” və “kommunizm” sözlərini qoymaq mənanı aktuallaşdırmaq üçün kifayətdir.” Bu fikirlərin qiyməti ölçüyəgəlməz dərəcədədir. Çünki qeyd etdiyimiz düşüncə və yanaşma hansısa bir tənqidçinin sərbəst fikirləri deyil. C.Cabbarlının böyük və təcrübəli müasirinin, onun yaradıcılığına və dünyagörüşünə yaxından bələd olan qüdrətli bir insanın mülahizələridir. Kitabın müəllifi də C.Cabbarlı yaradıcılığının tematikasını və simvolikasını uğurla açan bu cür yanaşma və təhlillərə yer verməklə, C.Cabbarlı sənətinin orijinal estetik keyfiyyətini və təkrarsız xüsusiyyətini nəzərə çarpdırmaq istəmişdir. “Cəfər Cabbarlı Cümhuriyyət dönəmində” və “Cəfər Cabbarlı repressiyalar məngənəsində” məqalələri də yeni fakt və sənədlərlə zənginliyi nöqteyi-nəzərindən ciddi maraq doğurur. C.Cabbarlının bədii dünyasının və irsinin zənginliyini nümayiş etdirən, oxucuya məlum olmayan yeni-yeni əsər və əlyazmalarından xəbər verən bu məqalələrdə biz, eyni zamanda, böyük sənətkar yaradıcılığının itiril- miş nadir nümunələrindən də xəbər tuturuq. Bu nöqteyi-nəzərdən “Cə- fər Cabbarlı repressiyalar məngənəsində” məqaləsini dərin iztirablarla, ürək ağrıları ilə oxuyuruq: “... Az. ÇK əməkdaşları və XI Qırmızı Ordunun Xüsusi Şöbəsinin hərbçiləri elm, təhsil, ədəbiyyat, mədəniy- yət, incəsənət adamlarını, ictimai-siyasi xadimləri həbs edərkən, mənzilləri axtarıb qiymətli əlyazmalar, sənədlər müsadirə olunarkən protokola “Heç nə aşkar edilmədi” yazıb sahibinə qol çəkdirsələr də, 313 əslində millətə və mədəniyyətə ciddi zərbə vuran qarətçilik və talan- çılıq aksiyasını həyata keçirirdilər. Axtarış zamanı aparılan əlyazma- ların siyasi mahiyyət kəsb etmədiyi məlum olandan sonra da, o, sahibinə geri qaytarılmırdı. C.Cabbarlının “Bakı müharibəsi”, “Araz çayı” pyeslərinin, onlarla lirik, satirik şeirlərinin, hekayələrinin günü- müzə gəlib çatmaması bu barbarlığın təəssüfdoğurucu nəticəsidir. Heyflər olsun ki, Cümhuriyyətin süqutundan sonra da Azərbaycan xalqına qarşı “xüsusi idarə”lərin, “Çeka”ların təməlini qoyduğu mə- nəvi terror ənənəsi uzun onilliklər inkişaf etdirilmiş və təkmilləşdi- rilmişdir”. Kitabda C.Cabbarlının tamamilə yeni obrazı ilə qarşılaşırıq. Çe- ka əməkdaşları tərəfindən işgəncələrə məruz qalan, amma öz əqidə- sindən imtina etməyən, milli istiqlal fədaisi C.Cabbarlı ilə sovet ədə- biyyatının banisi kimi şöhrətlənmiş Cabbarlı arasında yerlə-göy qədər fərq var. C.Cabbarlı haqqındakı tədqiqatlar təkcə yeni fakt və sənəd- lərlə zənginliyi cəhətdən diqqəti çəkmir. Böyük sənətkarın bir sıra əsərlərinin yeni yozumu və oxunuşu da elmi cəhətdən çox qiymətlidir. Məsələn, “Qarabağ “1905-ci ildə”: “Tarixi gerçəklik və bədii həqiqət” məqaləsində biz məşhur pyesin yeni təhlili ilə üz-üzə gəlirik. Müəl- lifin söylədiyi kimi, C.Cabbarlı mövzunu hərtərəfli öyrənmək üçün arxiv sənədlərini nəzərdən keçirmiş, Qarabağa – Tuğ kəndinə, Şuşaya, Ağdama getmiş, qırğının iştirakçılarını və zərərdidələrini dinləmişdi. 1918-ci ilin qanlı mart günlərində ermənilərin Bakıda Azərbaycan türklərinə qarşı törətdikləri ağlasığmaz vəhşiliklərin, soyqırımın canlı şahidi olmuş sənətkar erməni xislətindəki hiyləgərliyin, xəyanətkar- lığın, fəndgirliyin, nankorluğun, qəddarlığın, barbarlığın, simasızlığın bütün təzahür formalarını açıq və ya üstüörtülü şəkildə “1905-ci ildə” tarixi dramında əks etdirmişdir. Tədqiqatda çox doğru olaraq, C.Cab- barlının 30-cu illərin siyasi ab-havasını çox gözəl görən və duyan bir sənətkar kimi 25 il əvvələ – 1905-ci ilə qayıdaraq erməni-müsəlman qırğınını mövzu seçməsi müəllifin böyük cəsarəti kim dəyərləndirilir. Ümumən, “1905-ci ildə” tarixi dramının təhlilinin elmi cəhətdən son dərəcə dərin və yüksək səviyyədə alındığını qeyd etməliyik. Doğru olaraq, bu əsərin Üzeyir Hacıbəyovun “Əsli və Kərəm”, Nəriman Nərimanovun “Bahadır və Sona” əsərlərinin ideya-estetik davamı olduğunu vurğulayan müəllif türk Baxşı ilə erməni Sonanın, eləcə də erməni Baxşı ilə türk Sonanın izdivacını qeyri-mümkün hesab edir. Əlində bir dəstə gül Sonanın toyunu təbrik etməyə gedən, dəhşətli təhlükələrə baxmayaraq, öz insanlıq borcunu yerinə-yetirməyi zəruri sayan Baxşını Sonanın adaxlısı Haykaz nifrətlə qarşılayır. Bu 314 situasiyanı təhlil edərkən müəllif yazır: “Sanki iki obraz yox, iki mədəniyyət, iki dünyagörüşü üz-üzə gəlir”. Bu dəyərləndirmə son dərəcə elmi, elmi olduğu qədər də həyati əhəmiyyətə malikdir. Hə- qiqətən də, qarşısındakı müsəlmanı görüb, əlini dərhal silahına aparan Haykaz təkcə ermənilərin yox, ümumən, erməniliyin simvoludur. Baxşı qocaman, qədim bir mədəniyyətin daşıyıcısıdır. O, “dəfələrlə əl tutduğu, ocağının başında yer verdiyi, saxladığı, sonralar açıq düşmə- nə çevrilən haykların içinə silahla yox, gül-çiçəklə getməyi bacaran qorxmaz, mərd, ləyaqətli türk obrazıdır. Baxşı ilə Haykazın üz-üzə gəldiyi səhnə türk ilə erməninin qarşılaşdığı səhnədən daha çox, ləya- qətlə qəbahətin, məhəbbətlə rəzalətin, səmimiyyətlə nifrətin, xeyirxah- lıqla bədxahlığın, mədəniyyətlə cəhalətin üz-üzə gəldiyi səhnədir. İkincinin arxalandığı gücə və qəddarlığa rəğmən birinci geri çəkilmir. Baxşının Sonaya bağışladığı tarını alıb haykların içərisində çalması birincilərin ikincilər üzərində mənəvi qələbəsinin təntənəsi, yenilməz- liyinin parlaq ifadəsi kimi səslənir.” Beləliklə, C.Cabbarlı dramaturgiyasında Azərbaycan xalqının tarixi taleyi və milli azadlıq mübarizəsi iki möhtəşəm əsərdə müvəf- fəqiyyətlə əks edilmişdir: “Od gəlini” və “1905-ci ildə” XX yüzilin dəhşət və müsibətləri, millətimizin əsrin ilk 20 ili ərzində keçdiyi qanlı-qadalı tarixi yol bu dramlarda yüksək bədii səviyyədə öz əksini tapmışdır. Əgər “Od gəlini”ndə çağdaş hadisələr və mübarizələr bütünlüklə başqa bir dövrə köçürülüb, tamamilə rəmziləşdirilmişdirsə, müasir gerçəklik tarixi zaman və gerçəklik kontekstində təqdim edil- mişdisə, “1905-ci ildə” pyesində isə bu bədii-dramatik “əməliyyat” təxminən, həmin şəkildə və məzmunda reallaşsa da, müəllif burada konflikt qütblərini, qarşı-qarşıya gələn gücləri öz adı və ünvanı ilə təqdim etməkdən çəkinməmişdir. Belə ki, “1905-ci ildə” dramında baş verən hadisələrin vaxtı və məkanı soyqırımın kulminasiyası sayılan 1918-ci ilin martından 1905-ci ilə, Bakıdan Qarabağa köçürülmüşdür. Bununla müəllif, həm özünü, həm də əsərini amansız hücum və zərbələrdən bir qədər sipərləmiş, əsərin səhnədə nümayiş etdirilməsinə nail olmuşdur. Yəni müəllif hadisələri 1918-ci ilin martından 1905-ci ilə köçürməklə hələ “Bakı müharibəsi”ndə mart faciəsinin baş ideoloqu kimi təqdim etdiyi Şaumyanın bədii obrazına 30-cu illər sovet rejiminin duyuq düşməsini əngəlləmiş, Azərbaycan tarixinin qara səhifələrindən birinə həqiqət işığı salmağı bacarmışdır. Ümumən, kitabın “Cabbarlı dünyası” bölməsi müraciət edilən fakt və sənədlərin zənginliyi, əksəriyyətinin isə yeniliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu bölməyə daxil olan ”Cabbarlışünaslığın inkişaf mər- 315 hələləri” araşdırması özünün monumentallığı ilə yadda qalır. Professor Vilayət Quliyev “Müdriklik mücəssəməsi” kitabına yazdığı dərin məzmunlu ön sözündə Asif Rüstəmlinin “Cəfər Cab- barlı: həyatı və mühiti” tədqiqatını xüsusi vurğulayaraq yazır ki, hər cür müqayisə nisbi və zərərli olsa da, deməliyəm ki, akademik Məm- məd Arifdən sonra Cabbarlı irsinin öyrənilməsinə ikinci ruhu, ikinci nəfəsi Asif Rüstəmli gətirmişdir”. “Müdriklik mücəssəməsi” kitabındakı əsas bölmələrdən biri “Ədəbi portretlər” adlanır. Bu bölmədə 15-ə yaxın monoqrafik xarakterli, dərin araşdırmalara əsaslanan, ədəbi-elmi üslubda yazılmış məqalə – portret yer almışdır. Öncədən bu ədəbi portretlərin ədəbiy- yatşünaslıq və ədəbi tənqid tarixi üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulamaq zəruridir. A.Rüstəmlinin ədəbi portretlərinin yüksək elmi səviyyədə və peşəkarlıqla yazıldığını nəzərə çarpdırmaqla bərabər, onların hər birində özünəməxsus bir tənqidçi fikrinin olduğunu da vur- ğulamaq yerinə düşər. Bu məqalələrdən hər biri maraqlı, biri digərinə bənzəməyən süjet və kompozisiyaya malikdir. Xüsusən, hər bir məqa- lənin girişi, əgər belə demək mümkünsə, proloqu təkrarsızdır. Məsə- lən, ustad tənqidçi və ədəbiyyatşünas alim “Cəfər Xəndan Hacıyev”ə həsr olunmuş məqalə belə başlanır. Müəllif yazır: “1937-ci il repres- siyalarının qara rüzgarı elmi-nəzəri, ədəbi-mədəni mühitə sağalmaz yaralar vursa da, Azərbaycan filoloji fikrinin görkəmli nümayəndələri, tanınmış ədəbiyyatşünas alimlər akademiyanın divarları arasında həbs edilərək ölüm düşərgələrinə, “Buzlu cəhənnəm”ə yola salınsa da, sıra- ları sarsılmış Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun “tezliklə bağlanacağına” dərin ümidlər bəsləyən bədxahlar yanıldılar. Elmi təfəkkürü, ədəbi- nəzəri düşüncələri, analitik tənqidi fikirləri ilə mətbuat səhifələrindən boy göstərən istedadlı gənclər yaranmış boşluğu doldurmaq üçün milli-mənəvi dəyərlərimizin incələnmə qərargahına çevrilmiş elmi tədqiqat ocağına üz tutdular. Qəlbi ədəbiyyatşünaslıq elmimizə əhə- miyyətli xidmətlər göstərmək eşqi ilə çırpınan, o dövrdə taleyini Ədə- biyyat və Dil İnstitutu ilə sıx bağlayan istedadlı və zəhmətsevər gənclərdən biri də Cəfər Xəndan Hacıyev idi.” Ədəbiyyatşünaslığımızın tarixindəki ən qüdrətli nəsillərdən birinin nümayəndəsi olan Cəfər Xəndanın yaradıcılıq tərcümeyi-halını və ədəbi mühitə daxil olma prosesini bundan da uğurlu ifadə etməyi dü- şünmək çətindir. Həqiqətən Cəfər Xəndan nəsli nəzəri-estetik fikir tariximizdəki fövqəladə dəyişikliklər, ustadların və müəllimlərin soy- qırımından sonrakı fövqəl dövrün ilk ədəbi qaranquşları idi. Taleyin amansız hökmü ilə yeni Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini yaratmaq 316 ustadları və müəllimləri məhv edilmiş məhz bu ədəbi gəncliyə həvalə olunmuşdu. Beləliklə, A.Rüstəmli bir neçə faktın və ədəbi-siyasi si- tuasiyanın lakonik təhlili vasitəsilə müraciət etdiyi ədəbi şəxsiyyətin bitkin obrazını səciyyələndirməyə müvəffəq olur. “Vaxt və fakt sər- vəti” məqaləsində də biz müəllifin öz mövzusunu və predmetini orijinal şəkildə təqdimetmə üsulu ilə qarşılaşırıq. Müəllif ədəbiyyatşü- naslığımızın tarixində parlaq iz qoymuş zəhmətkeş ədəbi tədqiqat- çılardan biri, professor İslam Ağayevin elmi portretini yaratmağa gi- rişərkən, sözü məhz vaxt və fakt sərvətindən başlaması təsadüfi deyil; “İllər ömrün sərvətidir” bu müdrik kəlam bir əcnəbi mahnının mət- nindən yaddaşıma həkk olunub. Eyni fikrin fərqli şəkildə deyimi poetik tənqidimizin banisi Yaşar Qarayevə məxsusdur: “Vaxt – sərvətdir!”. Məhz belə bir ədəbi-tənqidi proloq elmi nöqteyi-nəzəri görkəmli ədəbiyyatşünas alimin ədəbi bioqrafiyasını və yaradıcılıq yolunu səciyyələndirməyə yönəldir. “Ədəbi portretlər” bölməsinə daxil olan bütün məqalələr öz predmetinin və ifadə üsulunun özünəməxsusluğu ilə qəlbimizi ovsun- layır. Məsələn, “Bölünmüş Azərbaycanın bölünməz sərvəti” məqaləsi öz məzmunu və pafosu ilə yaddaşımızın qatlarına sirayət edir. Bütöv Azərbaycanın ulu sənətkarı Seyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın yara- dıcılıq taleyini Azərbaycanın taleyi və ictimai-siyasi tərcümeyi-halı ilə müqayisə edən A.Rüstəmli onların arasında ilk baxışda gözlənilməz, amma son dərəcə dərin və mənalı bənzərliyi kəşf edir; onun XX yüzilin əvvəlində və sonunda Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi tale- yində şərəfli iz qoyan iki inqilab arasında yaşamasını xüsusi vurğu- layır. “Böyük şair Güneydə Səttarxan milli azadlıq hərəkatının qəhrə- manlıq nəğmələrinin sədaları altında – 1905-ci ilin Novruz bayra- mında dünyaya gəlmiş, Quzeydə milli istiqlal hərəkatının kükrədiyi müstəqillik və hürriyyət himnlərinin coşub çağladığı ərəfədə – 1988-ci ilin payızında dünyasını dəyişmişdir.” Bu cür ədəbi-elmi, həyati paralelləri müəllifin başqa yazılarında da müşahidə edirik. “Macar alimi Gyula Mesaroş və birinci türkoloji qurultay” mə- qaləsi də ifadə tərzinin möhtəşəmliyinə görə, oxucunu dərindən dü- şündürür. Mövzunun və problemin xarakteri yazının ifadə xüsusiyyət- lərini də müəyyənləşdirir. Asif müəllim böyük macar türkoloqu haq- qındakı elmi oçerkini elə türkoloji qurultayla bağlı fikirlərlə başla- yaraq yazır: “Ümummilli əhəmiyyət kəsb edən tarixi hadisələrin üs- tündən qərinələr, əsrlər keçsə də, o unudulmur, bayatlaşmır, aktual- lığını qoruyub saxlayır, ibrətamiz örnəyə çevrilir. Türk xalqlarının tarixində və taleyində unudulmaz izlər buraxan, 1926-cı ilin fevralın 317 26-dan martın 6-dək Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərində, möhtəşəm “İsmailiyyə” sarayının geniş iclas zalında gerçəkləşən Birinci Türko- loji Qurultay eyni soydan, kökdən olan parçalanmış, bir-birindən iraq düşmüş xalqlar arasında birləşdirici missiyasına görə ortaq mənəvi dəyərləri ilk dəfə yüksək səviyyədə gündəmə gətirən, çoxdan həllini gözləyən problemlərin üzərinə işıq salan misilsiz bir tarixi hadisə idi.” Məsələ bundadır ki, türkoloji qurultayın çox fəal nümayəndə- lərindən biri, görkəmli macar türkoloq alimi, istedadlı etnoqraf, təc- rübəli folklorşünas, antropoloq, muzeyşünas professor Gyula Mesaroş Türkiyə nümayəndə heyətinin tərkibində professor Əli bəy Hüseyn- zadə və Məhəmməd Fuad Köprülüzadə ilə birlikdə Bakıya gəlmişdi və məşhur qurultay iştirakçılarının amansız qətliamından, soyqırımından sonra bu misilsiz faciəni dünyaya çatdıran, məlum edən mübariz və cəsarətli alimlərdən biri də məhz sonralar ABŞ-da məskunlaşıb, orada yaşayan böyük macar alimi Gyula Mesaroş idi... Göründüyü kimi, Asif Rüstəmli böyük macar türkoloqunun həyat və elm yolunu, taleyini ümumiləşdirərək bütünlükdə XX yüzilin türkologiyası, bu elmin mürəkkəb və müsibətlərlə dolu təkrarsız keç- mişi haqqında bütöv və dolğun təsəvvür yarada bilmişdir. Tanınmış ədəbiyyatşünas alim, filologiya elmləri doktoru, professor Vilayət Quliyevin yaradıcılıq laboratoriyasını səciyyələndirmək üçün isə müəllif yenə də faktlardan məharətlə istifadə edir. Bu dəfə isə vaxtın və faktın alim ömrünün təkcə sərvəti olması deyil, həm də milləti və vətəni yüksəldən heyrət rəmzi olmasından bəhs edir; müəllif yazır: “...faktların yeniliyi, zənginliyi, dil-üslub cazibədarlığı, təhlil və dəyərləndirmələrin orijinallığı, mükəmməlliyi, yaradıcılıq prosesinin intensivliyi, səmərəliliyi, mövzuların aktuallığı, bənzərsizliyi baxımın- dan möcüzələrin də adiləşdiyi çağdaş dünyamızda məni heç kəs filologiya elmləri doktoru, professor Vilayət Quliyev qədər heyrətləndir- məyib. Son 35 ildə ümumi həcmi 787 ç.v.-dən, daha sadə desək, 12600 səhifədən çox olan 35 kitab, 600-dən çox elmi məqalə çap etdirmişdir!... Yalnız kitablarını üst-üstə qalaqlasaq, onun pəhləvan cüssəli, ucaboy müəllifindən hündür olar...” Yığcam bir məqalədə A.Rüstəmli öz ədəbiyyatşünas həmkarının çoxcəhətli yaradıcılığını yüksək elmi səviyyədə ümumiləşdirməyə nail olur. Kitabda professor Vilayət Quliyevin təkcə ədəbiyyatşünas alim obrazı deyil, onun həm də istedadlı və bacarıqlı siyasətçi, diplomat obrazı da uğurla yaradılmışdır. Son illərdə Azərbaycan-Polşa və Azərbaycan-Macarıstan ictimai-siyasi və ədəbi mədəni əlaqələrinin 318 zənginləşməsində vətənpərvər səfirimizin zəhmətini yüksək qiymət- ləndirən müəllif onun Budapeştdə ingilis və macar dillərində “Ağdam: Qafqazın Xirosiması” adlı fotoalbomun nəşr edilməsində, həmin foto- alboma “Ağdam: Qara taleli ağ şəhər” adlı müqəddimə yazan səfir Vilayət Quliyevin əməyi və fədakarlığı müəllif tərəfindən xüsusi qeyd olunur. Beləliklə, “Fədakarlıq missiyası” adlı yığcam məqalə səfir və professor, tərcüməçi və 10-a yaxın dil bilən poliqlot Vilayət Quliyevin zəhmətkeş və vətənpərvər obrazını gözlərimiz önündə canlandırır. Vaqif Aslana həsr olunmuş “Sözün közü və düzü” məqaləsi də az sözlə çox və geniş fikir ifadə etməyin parlaq nümunəsidir. Onu da qeyd edək ki, A.Rüstəmlinin bütün məqalə və ədəbi oçerklərinə xas ümdə bir xüsusiyyət var; onun bütün yazıları səmimi, axıcı bir üslubda yazılır. Bu oxunaqlılıq və maraqlılıq alimin əsərlərinin elmi siqlətinə və dərinliyinə qətiyyən xələl gətirmir. “Ədəbi portretlər” bölməsi orijinal və son dərəcə maraqlı yazı- larla zəngin olduğu kimi, “Tale yazıları” bölməsi də tamamilə yeni hadisələr, sənədlər və faktlardan söhbət açır. Onların adlarına fikir vermək kifayətdir: “Patriarxın payızı”, “Tale yazıları”, “Məhbəsə sığ- mayan azadlıq eşqi”, “Qardaşlığın təməli, dostluğun məhvəri”, “Ya- zarların xocası və ucası”, “Ədəbi ziddiyyətlər məcrasında”, “Mənəviy- yat məbədgahı”, “Fədakarlıq mücəssəməsi”... A.Rüstəmlinin məqalələrini və bütövlükdə kitabını həssaslıqla nəzərdən keçirərkən, onların elmi-nəzəri keyfiyyətindən başqa, ifadə və yazı manerası ilə yanaşı, həm də sərlövhələri oxucunun diqqətini çəkir. Hər bir alim, şübhəsiz ki, öz əsərinin formasına və şəklinə, sü- jetinə və kompozisiyasına ciddi fikir verir. Amma əsər adlarının, sərlövhələrin uğurlu çıxmasına hamı nail ola bilmir. “Müdriklik mücəssəməsi” kitabından bəhs edərkən professor Vilayət Quliyevin səmimi sevgi və sayğı ilə yazılmış ön sözünə yenidən qayıtmağı vacib sayırıq. O, öz həmkarı haqqında aşağıdakıları vurğulayır: “Uzun illər sıx ünsiyyət saxladığım, müxtəlif şəraitlərdə görüb müşahidə etdiyim Asifin xarakterinin, həyat tərzinin səciyyəvi cəhətlərindən biri də onun iddiasızlığıdır. Asif başını aşağı salıb öz işini görməkdən, ədəbiyyatın ləyaqətli və məsuliyyətli nümayəndəsi olmaqdan qürur duyan alimdir. Öz gördüyü işlərdən daha çox söz sənətimizin, mədəniyyətimizin böyük simalarını, diqqətəlayiq hadisə- lərini təbliğ etməyə can atan vətənpərvərdir. Bütün bunlar isə fərdi- mənəvi xüsusiyyətlərlə bir sırada həm də yaşın, təcrübənin gətirdiyi fəzilətlərdir”. Görkəmli ədəbiyyatşünas alimin A.Rüstəmli haqqında söylədiyi 319 mühüm fikirlərdən birinə diqqəti yönəltmək istərdik. V.Quliyev alim dostu haqqında yazarkən, A.Rüstəmlinin vətəndaşlıq mövqeyinə xüsusi önəm verir; o, “sabit, sadiq dövlətçilik mövqeyi ilə seçilir”. Söz açdığımız kitabda və ümumən, A.Rüstəmli yaradıcılığında “sabit, sadiq dövlətçilik mövqeyi”nin parlaq təzahürünü hər bir yazıda hiss edirik. Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevə həsr olunmuş məqalə- dən tutmuş, bütün mədəniyyət və siyasət adamlarına, müxtəlif ədəbi şəxsiyyətlərə ünvanlanmış məqalələrdə biz yüksək vətəndaşlıq keyfiy- yətini və dövlətçiliyimizə səmimi-qəlbdən bağlılığı duyur, bununla fəxr edirik. Müstəqillik dövrü ədəbiyyatşünaslığının nailiyyətlərinə nəzər salarkən, iki fundamental tədqiqatın xüsusilə diqqəti cəlb etdiyini gö- rürük: akademik İsa Həbibbəylinin “Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” və Asif Rüstəmlinin “Cəfər Cabbarlı: həyatı və mühiti” monoqrafiyaları ədəbiyyatşünaslığımızda elmi-nəzəri və metodoloji cəhətdən ciddi yeniliklərdir. Onu da xüsusi qeyd etməliyik ki, “Müdriklik mücəssəməsi” ki- tabına qədər görkəmli ədəbiyyatşünas-alim A.Rüstəmlinin 10-a yaxın ciddi elmi tədqiqat əsərləri və monoqrafiyaları işıq üzü görüb. “Cəfər Cabbarlı: həyatı və mühiti” (2009) monumental monoqrafiyası təkcə A.Rüstəmli yaradıcılığında deyil, ümumən, müstəqillik dövrü ədəbiy- yatşünaslığımızda yaddaqalan hadisə kimi dəyərləndirilmişdir. “Müdriklik mücəssəməsi”ndə əks olunan ictimai-siyasi-ədəbi Azərbaycan Asif Rüstəmlinin araşdırıb kəşf etdiyi, on illərlə yaratdığı və bizə göstərdiyi XX yüzilin Azərbaycanıdır. Müstəqillik dövrü ədə- biyyatşünaslığının özünün əsas hədəflərinə yönəlmiş inkişaf trayekto- riyasını və yaddaqalan zəfərlərini məhz bu kontekstdə izləmək, bizcə, müasir nəzəri-estetik fikrin keyfiyyətini və hüdudlarını müəyyənləş- dirmək üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. Zəhmətkeş və vətənpərvər ziyalının uzun illər ərzində, gərgin axtarışlar nəticəsində ərsəyə gətir- diyi bu kitab öz səhifələrində müəllifinin böyük və bütöv Azərbaycan arzusunu yaşadır.

320 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” NİZAMİ adına ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTUNUN ELMİ ƏSƏRLƏRİ 2016, № 1

ƏDƏBİ-ELMİ MÜHİTİN XRONOLOGİYASI 2015

– Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin «Əli bəy Hüseynzadənin 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında» 21 yanvar 2014-cü il tarixli Prezident Sərəncamına əsasən «Böyük ədib və mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadə» (Bakı, “Elm”, 2015, səh. 483) məqalələr toplusu çapdan çıxmışdır. – “Məmməd Arif Dadaşzadənin 110 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 15 aprel 2014-cü il tarixli Prezident Sərəncamına əsasən “Ədəbiyyatımızın vicdanı. Məmməd Arif Dadaşzadə: Məqalələr, Xatirələr, Məktublar” məqalələr toplusu (Bakı, “Elm”, 2015, səh. 588) nəşr olunmuşdur. – AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitu- tunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli AMEA Rəyasət Heyətinin 23 sentyabr 2015-ci il tarixli iclasında “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirilməsi konsepsiyası” ilə bağlı əhatəli məruzə etmişdir. Ədəbiyyatşünaslıq elmində ilk dəfə olaraq ədəbiyyat tarixinin dövrləş- dirilməsi konsepsiyası tarixi, fəlsəfi, ədəbi-mədəni, kulturoloji kon- tekstdən dəyərləndirilmişdir. Məruzə ətrafında çıxış edən akademik Rasim Əliquliyev, akademik Teymur Kərimli, AMEA-nın müxbir üzvü Muxtar İmanov, professor Nazim İmanov və başqaları kon- sepsiyanı yüksək dəyərləndirmişlər. Qeyd olunmuşdur ki, Ədəbiyyat tarixinin hazırlanması, orta və ali məktəblər üçün dərsliklərin yazıl- ması, elmi-tədqiqat prosesinə tətbiq edilməsi baxımından konsepsiya son dərəcə qiymətlidir. İlk dəfə olaraq Rusiyanın “Literaturnaya qazeta” mətbuat orqanı ilə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun birgə layihəsi həyata keçi- rilib. Layihə “Азербайджан жемчужина Турана” adlanır. Layihəyə görə qəzetin 9 sayı Azərbaycan ədəbiyyatının dünəninə və bu gününə həsr olunacaqdır. Artıq layihə çərçivəsində 4 sayı dərc edilib. Müasir Azərbaycan şairlərinin (25-31 mart 2015), Azərbaycan aşıqlarının (7- 13 oktyabr 2015) şeirləri dərc edilmişdir. Layihədə akademik İsa

321 Həbibbəyli və fil.ü.f.d. Abuzər Bağırovun birgə məqalələri dərc edilib. 28 yanvar – “Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı: ədəbi-tarixi ənə- nələri və müasir problemləri” mövzusunda yaradıcılıq müşavirəsi ke- çirilib. Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli açaraq “Müstəqillik illərində Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı və vəzifələrimiz” mövzusunda məruzə ilə çıxış edib. Fil.ü.f.d. Elnarə Akimova, AYB Uşaq ədəbiy- yatı bölməsinin rəhbəri, şair Qəşəm Nəcəfzadə, fil.ü.f.d. Günay Qarayeva, fil.ü.f.d. Aygün Bağırlı məruzələrlə çıxış etmişdir. 2 fevral – “Ədəbiyyat məcmuəsi”nin gənc alimlər üçün Xüsusi buraxılışının təqdimat mərasimi keçirilib. 4 fevral – Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda Çin Xalq Res- publikasının nümayəndələri ilə görüş keçirilib və Çin Mədəniyyət Mərkəzi yaradılıb. Mərkəzdə Akademiya əməkdaşları üçün Çin dili kursları fəaliyyət göstərir. Əməkdaşlıq çərçivəsində İnstitutun əməkdaşı Nərgiz Kərimova Çində Beynəlxalq Yay Məktəbində Çin dili və ədəbiyyatı seminarlarında iştirak edib. 11 fevral – Görkəmli ədəbiyyatşünas Əziz Mirəhmədovun 95 illik yubileyi ilə bağlı elmi sessiya keçirilib. Elmi sessiyada akademik İsa Həbibbəyli, əməkdaşlardan fil.ü.e.d., prof. Zaman Əsgərli, fil.ü.e.d. Rəhim Əliyev, fil.ü.e.d, prof. Şirindil Alışanlı, fil.ü.e.d, prof. Asif Rüstəmli, fil.ü.e.d, prof. Bədirxan Əhmədov, fil.ü.e.d. Sara Osmanlı, fil.ü.f.d. Aslan Salmanov və başqaları çıxış ediblər. 19 fevral – “Azərbaycan mətbuatının xronologiyası – Ziya” kitabının təqdimat mərasimi keçirilib. Tədbiri giriş sözü ilə akademik İsa Həbibbəyli açıb. Tədbirdə fil.ü.e.d., prof. Asif Rüstəmli, fil.ü.e.d., prof. Zaman Əsgərli, fil.ü.f.d. Ayaz Vəfalı və başqaları “Ziya” qəzetinin transliterasiyalı nəşri ilə bağlı çıxış ediblər. 11 mart – Ədəbiyyatşünas, professor Arif Hacıyevin anadan olmasının 80 illik yubileyi keçirilib. Akademik İsa Həbibbəyli, fil.ü.f.d. Vəfa Hacıyeva, fil.ü.e.d. Nailə Muradəliyeva, fil.ü.e.d. Sara Osmanlı və.b. məruzələrlə çıxış ediblər. 6 aprel – Ədəbiyyatşünas alim Əziz Şərifin anadan olmasının 120 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi konfrans keçirilib. Fil.ü.e.d., prof. Məmməd Əliyev, fil.ü.e.d., prof. Fəridə Vəlixanova məruzə ilə çıxış ediblər. 20 aprel – fil.ü.e.d., prof. Bədirxan Əhmədovun «XX yüzil Azərbaycan ədəbiyyatı: mərhələlər, istiqamətlər, problemlər» mo- noqrafiyasının təqdimat mərasimi keçirilib. 322 27 aprel – 2014-cü ilin ədəbi yekunlarına həsr olunmuş “Ədəbi proses-2014” mövzusunda elmi-yaradıcılıq müşavirəsi keçirilib. Mü- zakirədə 14 məruzə dinlənilib və çıxışlar edilib. 7 may – Azərbaycan-Türkiyə: “Yeddi ulu ozan” mövzusunda Beynəlxalq Elmi Simpozium keçirilib. Simpozium AMEA-nın Ədə- biyyat və Folklor institutları, Hacı Bektaş Vəli Mədəniyyət Dərnəyi (Türkiyə) və Türk Əməkdaşlıq və Koordinasiya Agentliyinin (TƏKA) birgə təşkilatçılığı ilə baş tutub. Simpoziumu giriş nitqi ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Hə- bibbəyli açıb. 19 may – Ədəbiyyat İnstitutu və Türkmənistanın ölkəmizdəki səfirliyinin birgə təşkilatçılığı ilə “Məhtimqulu Fəraqi dostluq və həmrəyliyin tərənnümçüsüdür" mövzusunda elmi-praktik konfrans ke- çirilib. Məhtimqulu Fəraqinin müxtəlif dillərdə çapdan çıxmış əsər- lərindən ibarət sərgi nümayiş etdirilib. Tədbiri giriş sözü ilə AMEA- nın vitse-prezidenti, Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli açıb. Türkmənistanın Azərbaycandakı Fövqəladə və Səlahiyyətli səfiri Toyli Komekov, akademik Teymur Kərimli, fil.ü.e.d.,prof. Məmməd Əliyev, M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitu- tunun direktor müavini, fil.ü.e.d. Paşa Kərimli, fil.ü.e.d. Salidə Şərifova məruzələrlə çıxış etmişdir. 2 iyun – Tanınmış ədəbiyyatşünas alim Vəli Osmanlının 80 illik yubileyi ilə bağlı elmi sessiya keçirilib. Fil.ü.e.d., prof. Tahirə Məmməd məruzə ilə çıxış edib. 10 iyun – Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 14 yanvar 2015-ci il tarixli Sərəncamına əsasən Azərbaycanın xalq şairi, ədə- biyyatşünas və ictimai xadim, akademik Bəxtiyar Vahabzadənin anadan olmasının 90 illik yubileyinə həsr olunmuş “Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinin fenomeni kimi” mövzu- sunda elmi konfrans keçirilib. Konfransda Ədəbiyyat İnstitutu ilə yanaşı, Dilçilik, Memarlıq və İncəsənət institutlarının da əməkdaşları iştirak ediblər. Akademik İsa Həbibbəyli diqqətə çatdırıb ki, milli ədəbi fikrin inkişafına dəyərli töhfələr bəxş edən xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ədəbiyyatşünas və ictimai xadimin əməyinə verilən yüksək qiymətin bariz nümunəsidir. Konfransda fil.ü.e.d., prof. Şirindil Alışanlı, fil.ü.e.d., prof. Tahirə Məmməd, fil.ü.e.d. Əlizadə Əsgərli, fil.ü.f.d. Aynurə Paşayeva, fil.ü.f.d. Yaşar Qasımov, fil.ü.e.d. Safura Quliyeva, s.ü.f.d. Məlahət Ağayeva məruzələrlə

323 çıxış etmiş, Bəxtiyar Vahabzadənin həyat və yaradıcılığını əks etdirən slaydlar nümayiş olunub. 21 sentyabr – Ədəbiyyat İnstitutu və İran İslam Respublikasının Azərbaycandakı Səfirliyinin Mədəniyyət Mərkəzinin birgə təşkilat- çılığı ilə XX yüzilliyin böyük şairi Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr edilmiş «Şəhriyar şeir ənənələri və müasirlik» mövzusunda elmi-prak- tiki konfrans keçirilib. Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse- prezidenti, Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbib- bəyli açıb. Tədbirdə akademik Vasim Məmmədəliyev, fil.ü.e.d., prof. Məhərrəm Qasımlı, İran Mədəniyyət Mərkəzinin sədri, doktor İbrahim İbrahimi və başqaları çıxış edib. 29 sentyabr – M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun birgə elmi şurası keçirilib. Hər iki institutun əməkdaşlarının son illər apardığı elmi tədqiqat işlərini əks etdirən kitab sərgisi keçirilib. 3 noyabr – Əliağa Vahidin 120 illik yubileyi münasibətilə elmi konfrans keçirilib. Tədbiri giriş sözü ilə AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbib- bəyli açıb. Fil.ü.e.d. Mahirə Quliyevanın “Füzuli ənənələri və Əliağa Vahid yaradıcılığı” və fil.ü.f.d. Safura Quliyevanın “Klassik poeziya ənənələrinin varisi” mövzularında məruzələri dinlənilib. 6-7 noyabr – Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Kitabi- Dədə Qorqud”un alman dilində ilk tərcüməsi və nəşrinin 200 illiyi qeyd edilməsi haqqında” 20 fevral 2015-ci il Sərəncamına əsasən Folklor İnstitutu və Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Bilik Fondunun birgə təşkilatçılığı ilə “Epos və etnos” beynəlxalq simpoziumu keçirilib. Fil.ü.e.d., prof. Tahirə Məmməd, fil.ü.f.d. Aynur Xəlilova və digər əməkdaşlar məruzə ilə çıxış etmiş və konfransa həsr edilmiş məqalələr toplusu çapdan çıxmışdır. 9 noyabr – Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) 70 illik yubileyinə həsr olunmuş ümumi yığıncaq keçirilib. Azərbay- can Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev yığıncaqda iştirak edərək yubiley münasibətilə təbriklərini çatdırdı. Dövlətimizin başçısı Milli Elmlər Akademiyasının 70 il ərzində uğurlu yol keçdiyini, bu gün də ölkənin inkişafında fəal rol oynadığını, alimlərin öz elmi araş- dırmaları ilə Azərbaycanın inkişafına töhfə verdiklərini, onların elmi fəaliyyəti sayəsində müxtəlif sahələrdə ən müasir texnologiyaların tətbiq edildiyini bildirərək alimlərin qarşısında müəyyən vəzifələr qoymuşdur.

324 1-2 dekabr – Ədəbiyyat İnstitutunun təşkilatçılığı ilə “Türk xalqları ədəbiyyatı: mənşəyi, inkişaf mərhələləri və problemləri” möv- zusunda Beynəlxalq elmi konfrans keçirilib. İki günlük beynəlxalq tədbirdə Türkiyə, Özbəkistan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və digər türkdilli ölkələrin tanınmış alim və mütəxəssisləri iştirak edib. Ümumilikdə Beynəlxalq tədbirdə 8 ölkədən 94 alim iştirak et- mişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 3 noyabr 2015-ci il tarixli Sərəncamına əsasən fil.ü.e.d., prof. Məhərrəm Qasımlı “Əməkdar elm xadimi”, fil.ü.e.d. Fəridə Əzizova “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunub, fil.ü.e.d., prof. Fəridə Vəlixanova “Prezident tə- qaüdü” nə layiq görülüb. Akademik İsa Həbibbəyli 15 sentyabr 2015-ci ildə İran İslam Respublikasının “Məhəmmədhüseyn Şəhriyar”ın mədəniyyət medalı ilə, 23 dekabr 2015-ci ildə Qazaxıstan Respublikasının Beynəlxalq Türk Akademiyasının gümüş medalı ilə təltif olunub. Fil.ü.f.d. Elnarə Akimova, fil.ü.f.d. Nərgiz Cabbarlı və fil.ü.f.d. Aygün Bağırova 2014-cü il üçün "İlin gənc alimi" adına layiq görülmüşlər. Fil.ü.e.d., prof. Qəzənfər Paşayev, fil.ü.e.d. Elməddin Əlibəy- zadə, fil.ü.f.d. Siracəddin Hacı 2014-cü il üçün “İlin alimi” adına layiq görülüblər. Fil.ü.e.d., prof. Bədirxan Əhmədov Respublika Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “Qızıl Kəlmə” mükafatına layiq görülüb.

Hazırladı: baş mütəxəssis Sima İsmayılova

325 B Ə L Ə D Ç İ

İsa Həbibbəyli. Heydər Əliyevin dövlətçilik təlimində AZƏRBAYCANÇILIQ 3 Salatın Əhmədova. Heydər Əliyev və ədəbiyyatda tarixilik prinsipi 17

Azərbaycan ədəbiyyatı

Tehran Əlişanoğlu. Mir Cəlal romanlarının xronotopu 25 Alxan Bayramoğlu (Məmmədov). Abdulla bəy Divan- bəyoğlunun “Əbdül və Şahzadə” povestində ədəbi qəhrəman və mühit 39 Elçin Mehrəliyev. Xocalı faciəsi və ədəbiyyatın harayı 50 Vüqar Əhməd. Hacı Mailin həyatı, mühiti və yaradı- cılığı 59 Bəxtiyar Əsgərov. İsa Hüseynovun “Məhşər” romanında tarixi şəxsiyyətlərin bədii obrazı 69 Esmira Şükürova (Esmira Fuad). XX əsr Güney Azərbaycan epik şeirinin tədqiq problemləri 76 Dilarə Məmmədova. Üzeyir bəy Hacıbəylinin hekayə- lərində satirik məqamlar 87 Nəzakət İsmayılova. “Varlıq” jurnalında Məhəmməd Füzuli irsinin araşdırılması, nəşri və təbliği 95 Elnarə Zeynalova. Xaqaninin ərəbcə şeirlərində Şirvan sevgisi 105 Mehriban Sultan. Latın əlifbası ilə çıxan ilk türk qəzeti “Yeni yol” Birinci Türkoloji Qurultay haqqında 112 Muharrem Aras. Almaz İldırımın şeirlərində vətən mövzusu 117 Safurə Quliyeva. Bədii düşüncədə yeni insan axtarışları (1920-1930-cu illər nəsri) 128 Nailə Mustafayeva. Ağa Məsih Şirvaninin müxəmməs- ləri 137 Nicat Məmmədov. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi-ictimai fikrində “Şərqi-Rus” qəzetinin rolu 145 Pərvanə Məmmədli. Qulamhüseyn Beqdeli klassik ədəbiy- yatımızın kamil bilicisi 153 Xədicə İsgəndərli. Nəbatinin poetik yenilikləri 162 Qərənfil Quliyeva. Azərbaycan mətbuatşünaslığına bir 326 nəzər 169 Qəndab Əliyeva. Mirzə İbrahimovun hekayələrində dövrün ictimai-siyasi gerçəkliyi 175 Müşfiq Borçalı. Aşıq Hüseyn Saraclının poeziya yara- dıcılığı 182 Sevil Həsənova. Cavidşünaslığın yeni inkişaf mərhələsi 191 Aytən Quliyeva. Ədəbi məktublarda Səməd Vurğun yaradıcılığının əksi 198 İradə Qaibova. Həsən xan Şamlu bir xəttat kimi 207

Ədəbiyyat nəzəriyyəsi

Mahirə Quliyeva. Bədii ədəbiyyatda mükalimə 214 Solmaz Həyatova. Xalid Xürrəm Səbribəyzadənin heka- yələrində sentimentalizm 226 Elnarə Qaragözova. Vaqif Səmədoğlunun poeziyasında su arxetipinin inikası 232 Səidə Sadıqova. Rübai vəzni və onun yaranma tarixi 238

Ədəbi tənqid

Aynurə Mustafayeva. Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı dramlarında tarix və onun bədii obrazı 246 Məlahət Ağayeva. Bəxtiyar Vahabzadə və teatr 256 İradə Musayeva. Roman janrında müəllif və qəhrəman 264

Folklorşünaslıq

Аида Фейзуллаева. Гямигая – Гобустанский алфавит – древний памятник культуры азербайджанского народа 273 Aynur Mirişli. Milli ideologiyamızda su kultu və Əhməd Cavadın “Göygöl” şeiri 283

Ədəbi əlaqələr

Nərgiz İsmayılova. Məhəmməd Tağı Sidqinin ədəbi- elmi irsində Şərq və Qərb 291 Solmaz Abdullayeva-Azadova. Cəlil Məmmədquluza- dənin “Poçt qutusu” hekayəsindəki frazeologizm və idiomatik ifadələrin ingilis dilinə tərcüməsi 298 327

Resenziya

Yaşar Qasımbəyli. Müstəqillik dövrü ədəbiyyatşünas- lığının hədəfləri (Professor Asif Rüstəmlinin “Müdriklik mü- cəssəməsi” kitabını oxuyarkən) 310

Ədəbi-elmi mühitin xronologiyası 321

328

ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ LITERATURE COLLECTION ЛИТЕРАТУРНЫЙ СБОРНИК

AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Əsərləri The Scientific works of the Institute of Literature named after Nizami of ANAS Научные Труды Института Литературы имени Низами НАНА

Nəşriyyat redaktoru: Töhfə Talıbova Publishing editor: Tohfa Talibova Редактор издательства: Тохфа Талыбова

Texniki redaktor: Rəşid Kərimli Make up editor: Rashid Karimli Технический редактор: Рашид Керимли

Korrektor: İradə Orucova Корректор: Ирада Оруджева Proofreader: Irada Orujova

329

www.literature.az [email protected] Çapa imzalanıb: ___.___.2016. Formatı: 70x100 1/16 Approved to the print: ___.___.2016. Format: 70x100 1/16 Подписано к печати: ___.___.2016. Формат: 70х100 1/16 Tirajı 300 nüsxə. Həcmi: 20,6 ç.v. Edition 300 copy. Size: 20,6 p.p. Тираж 300 экземпляров. Том: 20,6 п.л. ======Jurnal “QAYA” nəşriyyatının sifarişi ilə “Elm və təhsil” nəşriyyatında çap olunub. The journal has been published by the order of “GAYA” publishing in the “Elm ve Tehsil” publishing house.

e-mail: [email protected] Tel: 497-16-32; 050-311-41-89 Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev dongəsi 8/4.

330