SPP-2020-TUTIN-PLAN-Stampa.Pdf

IMPRESUM

Izdavač: STRANKA PRAVDE I POMIRENJA

Urednik: Prof. dr. Jahja Fehratović

Tehnička obrada: Senad Redžepović

Lektura: Mahmut Suljović

Štampa: Grafičar, Užice

Tiraž: 1.500

CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 352:338.26(497.11)

OPŠTINA Tutin : razvojna strategija / [urednik Jahja Fehratović]. - Novi Pazar : Stranka pravde i pomirenja, 2020 (Užice : Grafičar). - 95 str. : ilustr. ; 25 cm Tiraž 1.500.

ISBN 978-86-81772-03-4 а) Тутин. Општина -- Развојна политика COBISS.SR-ID 14659849 OPŠTINA TUTIN RAZVOJNI PLAN

NOVI PAZAR, JUNI 2020.

SADRŽAJ

UVODNO IZLAGANJE O OPŠTINI TUTIN ��7

1. ANALIZA LJUDSKIH RESURSA ��9 1.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika ��9 1.2. Ekonomska struktura stanovništva – problem nezaposlenosti �� 13

2. INFRASTRUKTURA ��17 �� 17 2.2. Vodosnabdijevanje �� 26 2.3.2.1. EnergetskiSaobraćajna sistem infrastruktura �� 28

3. PRIVREDA ��33 3.1. Poljoprivreda i agrobiznis �� 38

drvoprerade i proizvodnje namještaja �� 42 3.2. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru �� 46 3.3. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru preradeprehrambene ljekovitog industrije bilja �� 49 3.4. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u�� sektoru 52 �� 52 3.5. Mogućnosti za unapređenje turističke ponude �� 53 Mogućnosti razvoja turističke djelatnosti �� na rijekama 55 Mogućnosti promocije ljepote vrela i ��izvora 56 Jezero Gazivode kao turistički potencijal �� 57 Mogućnosti za razvoj lovnog turizma Mogućnosti razvoja ekskurzionog turizma 4. ZDRAVSTVENI SISTEM ��61

5. OBRAZOVNI SISTEM I UNAPREĐENJE KULTURE ��65 6. ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE I UPRAVLJANJE OTPADOM ��73

7. MJERE SOCIJALNE POLITIKE ��75 �� 75 �� 76 Porodice sa troje i više djece �� 76 Djeca u seoskim sredinama �� 76 Djeca bez roditeljskog staranja Djeca sa posebnim potrebama 8. LISTA PRIORITETNIH AKTIVNOSTI U RAZVOJU OPŠTINE TUTIN ��79 �� 79 ...... 79 VodosnabdijevanjeOblast: Infrastruktura �� 80 EnergetskiSaobraćajna sistem infrastruktura �� 81 Oblast: Privreda...... 82 Poljoprivreda i agrobiznis �� 82

drvoprerade i proizvodnje namještaja �� 83 Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru �� 84 Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru ljekovitogprehrambene bilja industrije �� 84 Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u�� sektoru prerade 85 Zdravstveni sistem �� 86 ObrazovniMogućnosti sistem za unapređenje �� turističke ponude 87 �� 88

Zaštita životne sredine i upravljanje otpadom PRINCIPI RAZVOJA KOJIM SE RUKOVODI STRANKA PRAVDE I POMIRENJA ��91

6 UVODNO IZLAGANJE O OPŠTINI TUTIN

- ku, do kojeg vode i Jadranska i Ibarska magistrala. pština se nalazi u jugozapadnom dijelu Srbije, u Sandža O - Budući da je na 1.000 m nadmorske visine, sa planin skom klimom i brojnim rijekama, Tutin ima značajan potencijal za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora – vjetroelektrana i mini- drvne industrije. hidroelektrana, a zatim i za pospješivanje poljoprivrede, stočarstva i

- Vodne resurse čine rijeke Ibar, Vidrenjak, Godulja, Crna rijeka, Đerekarska rijeka, Sebečevska rijeka kao i jezero Gazivode kod Riba rića,Poljoprivredno koje se na teritoriji zemljište Tutina je prostirenajobimniji dužinom prirodni od 7 km.resurs i obu-

- hvata 53% (39.273 ha) ukupne teritorije opštine. Š�ume, kao drugi najvažniji resurs, obezbjeđuju opštini dugogodišnju tradiciju u pro izvodnji tapaciranog namještaja i drugih proizvoda na bazi drveta. Među najvažnije kulturne manifestacije ubrajaju se Međunarodni festival „Raspjevano proljeće“, „Džipijada“, tradicionalni seoski vašari na PešteriGlavna iprednost rafting na opštine Ibru. je kvalitetna radna snaga – stanovništvo

Tutina je deset godina mlađe od nacionalnog prosjeka. - U cilju pružanja podrške poljoprivrednima proizvođačima, u Sje - nici je, u saradnji sa Tutinom i Novim Pazarom, kroz EU PROGRES - osnovan Regionalni centar za razvoj poljoprivrede i opremljen sa vremenom laboratorijom za hemijsko i mikrobiološko testiranje po ljoprivrednih proizvoda. SljedećiBroj stanovnika: statistički 31.155 podaci najbolje opisuju opštinu Tutin: Površina opštine: 742 km2 -

Stepen razvijenosti: IV grupa (nerazvijeno – devastirano područ je) Stopa nezaposlenosti: 62,9% Prosječna zarada: 37.267 RSD 1 Obim ostvarenog izvoza: 7.088.050 USD (procijenjena vrednost).*

1 Podaci preuzeti sa internet prezentacije http://www.europeanprogres.org/profili/ sr/29/tutin/

8 1. ANALIZA LJUDSKIH RESURSA

1.1. Kretanje ukupnog broja stanovnika

Prvi segment analize stanovništva je analiza samog broja popisi poslije II svjetskog rata pa do 2016. godine, a koji su dostupni stanovništva, to jest populacije, datog područja. Ukoliko se pogledaju gov. na sajtu Republičkog zavoda za statistiku (http://publikacije.stat. je uvidjeti da broj stanovnika u opštini Tutin uglavnom varira oko rs/) i od tih podatka kreiraju grafikoni kao jasniji prikazi, lahko 30.000. Tabela 1. Broj stanovnika opštine Tutin 1948-2016

Godina 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. 2011. 2016. Broj stanovnika 24662 27963 29959 29444 32779 34631 30054 31155 31421

Grafički prikaz tabele broj 1. Broj stanovnika opštine Tutin 1948–2016. Sa druge strane, svakom građaninu Srbije je poznato da je opština Tutin jedna od opština sa najvećim prirodnim priraštajem u Srbiji, priraštajem istovremeno ima nepromijenjen broj stanovnika. pa se postavlja pitanje kako to da opština sa najvećim prirodnim

Odgovor je u migracijama, u ovom slučaju radi se o iseljavanju stanovništva. Kolikog je obima to iseljavanje lahko se može vidjeti na tabeli 2. i grafiku koji pokazuje poređenja stvarnog broja stanovnika priraštaja da se ljudi nisu iseljavali. i broja stanovnika koji bi bio na osnovu zvaničnog prirodnog

Tabela 2. Poređenje kretanja stvarnog broja stanovnika opštine Tutin i broja stanovnika na osnovu zvaničnog prirodnog priraštaja da se ljudi nisu iseljavali.

Godina 1948. 1953. 1961. 1971. 1981. 1991. 2002. 2011. 2016. broj stanovnika 24662 27963 29959 29444 32779 34631 30054 31155 31421 Broj stanovnika na osnovu zvaničnog prirodnog priraštaja - da nije bilo iseljavanja 24662 27229 31903 38889 47406 57787 71852 84870 94807

10 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Grafički prikaz tabele br. 2 – Poređenje kretanja stvarnog broja stanovnika opštine Tutin i broja stanovnika na osnovu zvaničnog prirodnog priraštaja da se ljudi nisu iseljavali.

Osim ovih nelogičnosti, to jest osim ovih posljedica loše vođene - strategije razvoja opštine Tutin gdje je ova opština, na osnovu ovih pokazatelja, ustvari opština sa najvećim procentom iseljavanja u Sr biji, interesantni su i drugi pokazatelji demografske situacije. Ovako visoka stopa nataliteta uticala je i na veličinu prosječne porodice Tutinu. Analiza na nivou opština i gradova Srbije pokazala je da je samo u tri opštine prosječna veličina domaćinstva bila četiri ili više članova: Tutin (4,7), Novi Pazar (4,2) i Sjenica (4). U najvećem broju opština (53%) prosječan broj članova po domaćinstvu kretao se između dva i tri, dok je u 44,6% opština bio između tri i četiri.

11 Tabela 3 – Prikaz starosnih kategorija stanovnika opštine Tutin u periodu 1971– 2011.

Jedna od mogućnosti prikaza stanovništva jednog područja je i mogućnost prikaza po starosnim kategorijama. U ovom slučaju ćemo se koristiti starosnim kategorijama u svrhu jasnog prikaza iseljavanja. Naprimjer kategorija stanovnika koji su 1971. godine stanovnika se promijenio sa 3.418 na 2.450, razlika od 968 ljudi se imali 15–29 godina 1981. godine imaju 25–29 godina, broj ovih iselila. Vrlo vjerovatno je među njima imao i veoma mali broj umrlih Istovremeno je u tom periodu u grupi 20–24 koja je 1981. godine jer se radi o mladoj populaciji, što znači da su se uglavnom iselili. imala 30–34 godina broj stanovnika smanjen za 550. je smanjenje broja stanovnika starosne dobi 20–35 godina. To je sta- I tako iz generacije u generaciju, kako se vidi na prikazu 3. jasno

12 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

- novništvo u najvećoj snazi, stanovništvo koje negdje na drugom mje stu radi, privređuje, živi, troši, osniva porodice, rađa djecu, gaji nove generacije. A u Tutinu se rađaju nova djeca koja će ponovo kada dođu se mijenja. u 20–35 godina ići negdje daleko u tuđinu. To je stanje koje treba da 1.2. Ekonomska struktura stanovništva – problem nezaposlenosti

Opština Tutin je demografski najmlađa opština u Srbiji. U njoj je u vrijeme popisa 2011. prosječna starost stanovništva iznosila 32,1 godinu, udio lica mlađih od 20 godina 34,2% (četvrti stadij), udio lica mlađih od 40 godina 65,6% (treći stadij), udio starih 60 ili više godina 12,0% (četvrti stadij), a indeks starenja (broj lica starih 60 i više godina u odnosu na broj lica mlađih od 20 god.) dostigao je 0,35 (četvrti stadij). To znači da se na osnovu vrijednosti četiri od pet 2. odabranih pokazatelja, stanovništvo opštine moglo svrstati u četvrti stadij demografske starosti („prag demografske starosti‘‘) Zanimljiv pokazatelj je i broj, to jest udio, zaposlenih u ukupnoj - populaciji. Udio zaposlenih u ukupnoj populaciji na nivou Srbije je 42%, a u Tutinu svega 15%. To znači da na svakog zaposlenog sta novnika na nivou Srbije dođe još po 1,37 ostalih stanovnika, dok u opštini Tutin na svakog zaposlenog dođe još po 5,66 stanovnika koji ne privređuju. Navedena statistika je prikazana u tabeli 4.

2 http://publikacije.stat.gov.rs/G2015/Pdf/G20154006.pdf

13 Tabela 4 – Ekonomska struktura stanovništva opštine Tutin u odnosu na prosjek R. Srbije

Broj ostalih stanovni- Svega stanovnika Zaposleni % zaposlenih ka po jednom zapo- slenom Srbija 6.963.000 2.938.200 42,20 1,37 Tutin 31.155 4.678 15,2 5,66

Grafički prikaz podataka iz tabele 4 – Ekonomska struktura stanovništva opštine Tutin u odnosu na prosjek R. Srbije

- Analiza radno sposobnog stanovništva i procenta nezaposlenih u opštini Tutin u odnosu na prosjek u Republici Srbiji je također za - nimljiv podatak. U Srbiji je u četvrtom kvartalu prošle godine bilo poslenosti iznosila 42 odsto, a nezaposlenosti 9,7 odsto, po osnovu 2.938.200 zaposlenih, a nezaposlenih 314.100, tako da je stopa za podataka koje daje Republički zavod za statistiku (RZS). Tabela 5 – Ekonomska struktura stanovništva opštine Tutin u odnosu na prosjek R. Srbije

Nezaposlenih

Srbija 9,7% Tutin 62,9%

14 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Provjerom statističkih podataka, javno objavljenih od strane Re publičkog zavoda za statistiku Republike Srbije, na njihovom sajtu http://www.stat.gov.rs/sr-latn/publikacije/, utvrdili smo sljedeće: Broj zaposlenih u Opštini Tutin za protekle tri godine porastao je za svega 173 nova radnika. Također je u Tutinu, prema statističkim podacima, registrovano 3385 korisnika socijalne pomoći, te da je stanja u opštini Tutin.3 broj nezaposlenih lica 7.935. Ovo je realna i istinita slika ekonomskog

Na osnovu prikazanih podataka, koji su preuzeti sa zvanične prezentacije Republičkog zavoda za statistiku, nezaposlenost (stopa nezaposlenosti) u Tutinu je 6 puta veća od prosjeka na nivou Srbije.

3 https://sandzakpress.net/spp-pokazao-dokaze-hot- iznio-netacne-podatke-zaposleno-173-a-ne-1700-radnika/ comment-page-1/

2. INFRASTRUKTURA

azvojem infrastrukture ćemo dobiti neophodne Rmogućnosti da naše stanovništvo bolje živi. Da bi infrastrukturu uopšte razvijali, moramo je izgraditi tamo gdje je nema (putnu, vodovodnu, elektromrežu, internet mrežu...) a tamo gdje je zastarjela da je unaprijedimo tako da unapređenje ima smisla i da, prije svega, bude efektivno i efikasno. Naravno da je prioritet put Tutin – Novi Pazar, ali to ne smije biti cilj već samo početak. Putevima ka opštinama na Kosovu, ka Crnoj Gori, kao i putevima ka našim selima ćemo povezati stanovništvo, ubrzati razvoj,2.1. kao Saobraćajna i povećati kapacitete infrastruktura koji su neophodni za razvoj privrede.

Razvoj sektora saobraćaja i njegove infrastrukture je ključni fak tor privrednog razvoja Sandžaka. Kompanije će za svoje investicije tražiti lokacije sa izvanrednim pristupom i vezama – u blizini luka, - aerodroma i transportnih koridora. Povoljan geoprometni položaj Sandžaka omogućuje komplementaran razvoj sa bližim i širim okru ženjem – ostalim dijelom Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine i - Kosovom. Č�injenica da se Sandžak nalazi u blizini nekoliko mora – - Crno more, Sredozemno more, Jadransko more, Jonsko more, Egej sko more i Mramorno more, stavlja Sandžak u poziciju da se pove zuje sa pomorskim transportom. Idealna lokacija Sandžaka između Azije i Evrope predstavlja konkurentsku prednost za našu regiju i time priliku za transformaciju u veliko trgovinsko čvorište. Konkretno u Tutinu po zvaničnoj statistici ima 817 km puteva, a od toga svega 188 sa savremenim kolovozom (asfaltni putevi) što znači da su 629 makadamski i zemljani putevi. Od toga su4 opštinski putevi 710 km, a od tog broja svega 90 km su asfaltirani dok su od opštinskih puteva čak 620 makadamski i zemljani putevi. Znači da - putevi sa savremenim kolovozom na nivou opštine Tutin čine svega 13%, dok je na nivou R. Srbije udio puteva koji su sa asfaltnom pod logom čak 65%.

Na osnovu navedene statistike i informacije da svega 13% op štinskih puteva u opštini Tutin čine asfaltirani putevi potrebno je u najkraćem optimalnom roku izgraditi sve regionalne, međugradske, opštinske i druge pravce na cijelome prostoru opštine. Prioritetno je hitno i temeljito rekonstruisati regionalne puteve - Novi Pazar – Tutin preko Dohovića, Sebečeva, Crkvina i Dubova, te Novi Pazar – Tutin preko Ribarića i Mehovog krša. U vrh hitnih prio - ritetnih infrastrukturnih projekata moraju se uvrstiti i putni pravci - Novi Pazar – Sjenica preko Požege, Vučinića, Bijelih Voda, Duge Po ljane, Brnjice i Š�tavlja, kao i Sjenica – Zlatar preko Gonja i Haljino vića. Među strateške infrastrukturne prioritete moraju se ubrojiti i putni pravci Tutin – Petnjica – Bijelo Polje preko Ljeskove i Đerekara; 4 https://publikacije.stat.gov.rs/G2019/Pdf/G201913046.pdf

18 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Sjenica – Tutin preko Raždaginje, Vrhsjenice, Buđeva, Ugla, Suhog Dola i Ljeskove. - Nekadašnji stari put Novi Pazar – Tutin također bi se prioritetno morao izgraditi po savremenim standardima, a naročito dionica Pa ralovo – Roginje – Vrbasiće – Sebečevo – Piskopovce – Radohovce, kao i krakovi Bajavica – Vrbasiće – Lukare, Kruševo – Gorandža, te Paljevo – Mađare – Ž�irče. - - Putni pravac Tutin – Vuča – Biševo – Rožaje također je važna in vremenim standardima. frastrukturna dionica koju treba rekonstruisati i izgraditi prema sa

- Izgradnja lokalnih puteva između pojedinih sandžačkih mjesta važan su faktor opstanka stanovništva i razvoja ekonomskih poten cijala. - U prioritetne lokalne puteve koji se hitno moraju uraditi svrsta vamo sljedeće: Na teritoriji opštine Tutin seoski putevi: Arapoviće, Baljen, Batrage, Baćica, Biohane, Blaca, Bovanj, Boroštica, Braćak, Bregovi, Brniševo, Bujkoviće, Veseniće, Vrapče, Vrba, Glogovik, Gluhavica, Gnila, Godovo, Crniš, Gradac, Gujiće, Gurdijelje, Guceviće, Devreč, Delimeđe, Detane, Dobri Dub, Dobrinje, Dolovo, Draga, Dulebe, Đerekare, Ervenice, Ž�irče, Ž�upa, Ž�uče, Mojstir, Izrok, Jablanica, Jarebice, Jezgroviće, Jeliće, Kočarnik, Kovače, Koniče, Ljeskova, Lipica, Lukavica, Melaje, Mitrova, Morani, Naboje, Nadumce, Namga, Noćaje, Oraše, Orlje, Ostrovica, Paljevo, Piskopovce, Plenibabe, Pokrvenik, Pope, Popiće, Potreb, Pružanj, Raduhovce, Raduša, Ramoševo, Reževiće, Ribariće, Rudnica, Ruđa, Saš, Smoluća, Starčeviće, Strumce, Suhi Do, Točilovo, Ć�ulije, Crkvine, Č�arovina, Č�manjke, Č�ukote, Š�aronje, Š�ipče, Š�piljani. - Osim mikro, to jest lokalne infrastrukture, potrebno je razviti i regionalnu putnu infrastrukturu kao i unaprijediti postojeće i inici 19 - rati uspostavljanje novih putnih pravaca posebno na relaciji na spa - janju Tutina sa ostalim sandžačkim gradovima i opštinama. Za razvoj saobraćajne infrastrukture, SPP će uraditi Master plan za optimal no korišćenje svih vrsta saobraćajnih sistema. Obzirom na to da je saobraćajna infrastruktura u Sandžaku nerazvijena, neophodno je utvrditi prioritet razvojnih projekata. Prvi prioritet jeste izgradnja autoputa putem Sandžaka. SPP će ulagati sve postojeće resurse da bi se realizirao ovaj historijski projekat. Pored političkog lobiranja, SPP autoput. će aktivno raditi na privlačenju investitora koji će iskoristiti budući - - Pored izgradnje autoputa, neophodno je efikasno povezivati san džačke gradove magistralnim putevima, i to u najkraćim varijanta ma sa direktnim vezama. Zato treba sanirati postojeće magistralne puteve i probijati nove puteve, koji će spajati sandžačke gradove u sjevernom, kao i napraviti veze sa sandžačkim gradovima u južnom Sandžaku.

Slika 5 – Trasa autoputa kroz Sandžak (izvor: ) https://sandzakpress.net/wp-content/uploads/2014/10/35ioks4_616w_ 80c_vhigh.jpg 20 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Za SPP posebno je bitno da što veći broj sela dobije pristup as faltiranim putevima koji će ih povezati sa značajnim magistralama kroz Sandžak. Na taj način, kvalitet života na selima će se povećati, - a pored poljoprivrede, tada će postojati mogućnosti razvoja drugih ekonomskih grana na seoskim područjima, naprimjer putem izgrad nje industrijskih parkova u ruralnim područjima.

Slika 7a - Mreža puteva koja spaja Tutin sa Sjenicom

- Kod sanacije i izgradnje puteva posebno treba voditi računa o kvalitetnom održavanju puteva i bezbjednosti saobraćaja uz priklad nu signalizaciju. Isto važi i za infrastrukturu unutar gradova. SPP se, također, zalaže za rješavanje problema parking prostora, prije svega u centrima gradova.

21 Slika 7b – Mreža puteva koja spaja Tutin sa Novim Pazarom

U skladu sa modernim strategijama u poslovnoj ekonomiji i po-

- trebi građana, treba sanirati i prošiti željezničku infrastrukturu u - Sandžaku. Ovo bi obuhvatilo proširenje pruge “Beograd – Bar” i po - vezivanje gradova Novi Pazar, Sjenica i Tutin sa željezničkom infra strukturom. Na taj način bi se povećao značaj Sandžaka kao logistič kog centra i omogućio bi se masovni transport ljudi i proizvoda na efikasan način. Pored toga, izgradnja modernih željezničkih stanica dodatna radna mjesta. će sadržati poslovni prostor sa različitim sadržajima, što će otvoriti

Također je veoma značajan putni pravac Tutin – Petnjica, gdje se SPP zalaže za ponovno uspostavljanje tog putnog pravca uz regulaciju prelaska granice Srbija – Crna Gora.

22 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Slika 8 – Mreža postojećih i budućih saobraćajnica koje spajaju Tutin i Rožaje

SPP se zalaže i za izgradnju civilnog aerodroma u Sandžaku. Ci vilni aerodrom bi olakšao transport ljudi i proizvoda iz Sandžaka i u - Sandžak. Povoljna geoprometna pozicija Sandžaka omogućila bi da sandžački aerodrom postane bitan transferni aerodrom za poveziva - nje međunarodnih letova. Radi privlačenja putnika, ovaj aerodrom bi trebao biti prepoznatljiv po jedinstvenim aerodromskim sadrža jima, koji će svakom putniku pružiti izuzetan ugođaj tokom boravka - na aerodromu. Mogućnost da se plasiraju trgovinski, ugostiteljski i smještajni objekti, kao i biblioteke, muzeji, spa centri u aerodro atraktivnost aerodroma. mu, povećava mogućnosti otvaranja novih radnih mjesta i povećava

23 Slika 9 – Aerodrom u Sjenici – potencijal za razvoj

Za razvoj saobraćajne infrastrukture u Sandžaku, SPP predlaže sljedeće mjere: • Asfaltiranje puteva do svakog naselja (seoskog i gradskog) prema prioritetima određenim dužinom puta i brojem stanovnika odnosno korisnika puta i značajem za razvoj poljoprivrede i turizma. • Izgradnja autoputa “Beograd – Bar” preko Sandžaka. • Izgradnja aerodroma u Sandžaku za civilno korišćenje. • Priključak Novog Pazara, Tutina i Sjenice na mrežu željeznice. • Rekonstrukcija magistrale Novi Pazar – Tutin. • Izgradnja moderne magistrale Tutin – Sjenica.

24 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

• Izgradnja novih i rekonstrukcija postojećih putnih pravaca prema južnom Sandžaku (Tutin – Rožaje i Tutin – Pet- njica). • Priključak sela na magistralne puteve modernim asfaltiranim putevima. • Otvaranje novih graničnih prijelaza između sjevernog i južnog Sandžaka. • Probijanje novih seoskih puteva i asfaltiranje istih. • Rekonstrukcija gradskih ulica i izgradnja parking prostora. • Izgradnja, rekonstrukcija i popravka mostova. • Izgradnja pločastih propusta i potpornih zidova. • Izrada studije za povećanje bezbjednosti u saobraćaju. • Uspostavljanje i širenje telekomunikacijske, radijske, televizijske i informacijske mreže sa jeftinom, kvalitetnom i pouzdanom uslugom na liberalnom tržištu sa konkurencijom koja će korisniku omogućiti izbor različitih alternativa.

25 2.2. Vodosnabdijevanje

U svim sandžačkim gradovima neophodno je što hitnije izvršiti rekonstrukciju postojećih vodovodnih sistema, zamijeniti azbestne cijevi i povećati kapacitet dotoka vode prema svim naseljima. Najalarmantnija situacija u ovom aspektu jeste u opštini Tutin - gdje gradski vodovod ne funkcioniše više decenija i u kome se sa postojeće vodovodne mreže često voda ne smije koristiti ni u teh ničke svrhe jer je uglavnom hemijski i bakteriološki neispravna. Filterska postrojenja nisu u funkciji. Drugi po stepenu hitnosti rješavanja problema vodosnab- dijevanja jeste Pešter u kome postojeći vodovod nema kapaciteta zadovoljiti potrebe svih naseljenih mjesta i domaćinstava. Mnoga naselja nemaju izgrađenu kišnu i fekalnu kanalizacionu mrežu. Neophodno je izvršiti rekonstrukciju i sanaciju postojeće i izgraditi kanalizacionu mrežu u mjestima u kojima je to još uvijek akutni problem. U svim gradovima neophodna je izgradnja i rekonstrukcija centralnih kolektora. izdvojena sredstva za rješavanje ovog problema, odnosno Nekoliko puta su iz domaćih budžeta i međunarodne pomoći izgradnje vodovoda u Tutinu, međutim ta sredstva su nestajala bez traga i veliki dio pripremnih cijevi i slično završavao je na drugim lokacijama kao dio kupoprodajne tranše lokalne vlasti. Krivične prijave, protiv više odgovornih lica za zloupotrebu položaja, stoje u Tužilaštvima i dan-danas i nikada ih niko nije procesuirao i tako već godinama problem građana nije riješen. Oni su žrtve ovih kriminalnih radnji koje kao takve traju u kontinuitetu, a traju od uvođenja višestranačkog sistema. Kao i neodlučnost državnih organa, da se obračunaju sa korumpiranim pojedincima iz lokalne 26 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

tutinske vlasti a koji su odgovorni za takvo stanje. Naravno, to žmirenje i ne činjenje dodatno ohrabruje lokalne vlastodršce da nastave držati stanovništvo u mraku i bijedi, bez minimuma osnova civilizacijske vrijednosti zarad ličnih interesa. koje treba sprovesti: U sektoru vodoprivrede SPP ističe sljedeće prioritetne akcije

• Prioritet kod eksploatacije lokalnih izvorišta dati resursima podzemnih voda i zaštititi ih od zagađivanja.

• Rezerve podzemnih voda visokog kvaliteta koristiti samo za snabdijevanje stanovništva vodom za piće i industrije u tehnološkim procesima koji zahtijevaju vodu najvi- šeg kvaliteta. Dinamiku eksploatacije prilagoditi dugoroč- nim zahtjevima bez uticaja na pogoršanje kvaliteta.

• Intenzivirati istražne radove na utvrđivanju stvarno potencijalnih kapaciteta uz mogućnost povećanja eksploatacionih mogućnosti vještačkim prihranjivanjem.

• Zaštititi zone sanitarne zaštite postojećih i potencijalnih izvorišta i slivnih područja podzemnih voda.

• U ravničarskim predjelima u slivnim područjima rijeka koje prihranjuju podzemne vode, a naročito u onim koji su zavisni od korišćenja tranzitnih voda, izvršiti prostornu preraspodjelu voda i stvoriti uslove za njihovo višenamjen- sko korišćenje, zaštitu od zagađivanja kao i zaštitu od voda.

• Povećati stepen snabdjevenosti stanovništva vodom za piće u ruralnim područjima i poboljšati kvalitet isporučene vode za stanovništvo.

27 • Povećati broj domaćinstava koja su priključena na kanalizacionu mrežu, i količine komunalnih i industrijskih otpadnih voda koje se adekvatno prečišćavaju, izgradnjom novih i rekonstrukcijom postojećih postrojenja.

2.3. Energetski sistem

Osnovni cilj energetske politike se sastoji u osiguravanju pouz danosti i održivosti snabdijevanja energijom privrede i stanovništva na efikasan način uz zaštitu životne sredine i zdravlja ljudi. Tutin posjeduje velike resurse za korišćenje obnovljivih i neobnovljivih energenata – bogatstvo šuma, uglja, rijeka, geotermalnih izvora kao i predispozicije za uspostavljanje vjetroparkova. Postojeća elektromreža u Sandžaku nema dovoljno kapaciteta da zadovolji potrebe građana. Hitno je potrebna temeljita rekonstrukcija i pojačavanje električnoga napona u svim gradovima, naročito Tutinu i Sjenici, kao i seoskim područjima. Posebnu pažnju u budućim godinama treba posvetiti projektu gasifikacije. Gasifikacija sandžačkih gradova neophodan je poduhvat koji će obezbijediti uslove za brži ekonomski razvoj i investicije. Prirodni gas će također omogućiti građanima ekonomičniju opciju za svakodnevne potrebe domaćinstva. Neophodno je izgraditi gasovod: Novi Pazar – Tutin – Sjenica – Nova Varoš – Prijepolje – Priboj koji će imati kapacitet da zadovolji potrebe svih privrednih subjekata i domaćinstava na teritoriji nabrojanihJoš gradova 09.02.2011. i opština. godine je potpisan ugovor o izgradnji gasovoda Aleksandrovac – Novi Pazar – Tutin5 i tada su

5 https://www.gradjevinarstvo.rs/vesti/3160/810/ srbija-i-slovacka-zajedno-grade-gasovod-aleksandrovac-novi-pazar-tutin

28 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

nadležni u ovim opštinama kao i Ministri iz Sandžaka objavili da će do kraja te godine biti završen projekat gasovoda a da će se za dvije godine završiti i sam gasovod. Evo skoro 10 godina nakon toga potrebno je postaviti pitanje – šta je sa obećanjem?

Većina gradova i opština u Sandžaku nema zadovoljavajuću javnu rasvjetu. Neophodno je postojeću javnu rasvjetu zamijeniti LED rasvjetom koja donosi do četiri puta veću i bolju osvijetljenost, osigurava zdraviji životni prostor i ekološko čistiju i sigurniju budućnost žitelja, te osigurava uštedu 60–80%. Regionalni putevi u naseljenim mjestima hitno moraju dobiti rasvjetu, naročito pri ulazima i izlazima iz njih. Prema prioritetu hitnosti, važno je uraditi javnu LED rasvjetu prije svega u sljedećim mjestima: Ribariće, Crkvine, Delimeđe, Ljeskova, a onda i u ostalim mjesnim zajednicama. - U mnogim segmentima iskorišćenja obnovljivih izvora energije se krenulo sa projektima, međutim cio taj proces ide sporo i netran sparentno. Podaci na zvaničnoj internet stranici grada su šturi i bez - podataka o ugovorima i lokacijama, bez skica projekata kao i bez analize uticaja na okolinu. O potencijalima obnovljivih izvora energi je na zvaničnoj prezentaciji grada stoji sljedeći tekst: - „Imajući to u vidu, prilikom izrade i usvajanja važećeg prostornog plana opštine Tutin uzete su u obzir sve potencijalne lokacije za iz gradnju vjetroparkova i minihidroelektrana. Prema master planu hidroenergetskog potencijala opštine Tutin, postoje 63 potencijalne lokacije za izgradnju mini hidroelektrana MHE (u toku je izgradnja prve MHE na Smolućkoj rijeci). Uslovi za gradnju su povoljni zbog specifičnosti riječnih korita sa usjecima i padovima riječnih tokova, blizine građevinskog kamena i drugih građevinskih materijala za gradnju pristupnih puteva i brana.

29 Na teritoriji opštine Tutin – Pešterska visoravan, postoje povoljni - uslovi – potencijali vjetra za izgradnju vjetrogeneratora (postavljen - je prvi vjetrogenerator snage 500 kW). Preliminarni rezultati mjere izvodnju energije na bazi vjetra ukazuju na dobre uslove za gradnju nja vjetra i veliko interesovanje poznatih svjetskih kompanija za pro vjetroparkova na Pešteri.

Postoje povoljni uslovi (optimalan broj sunčanih sati godišnje na području Pešterske visoravni) za proizvodnju energije na bazi - sunčeve svjetlosti 1940 sunčanih sati godišnje (na osnovu mjerenja RHMZ) su prema prognozama stručnjaka za ovu oblast dobar poten cijal za proizvodnju energije na bazi sunčeve svjetlosti. velike površine šumskog i poljoprivrednog zemljišta za proizvodnju Na teritoriji opštine Tutin postoje značajne zalihe biomase kao i biomase koja se koristi za dobijanje energije.

Postoje velike količine šumskog otpada (drvne mase) i oko 60 tona komunalnog otpada dnevno samo u gradskom području Tutina kojiOpština je moguće Tutin koristiti je potpisala za dobijanje ugovor električne sa dvije kompanije energije. za proizvodnju energije na bazi vjetra. - stavljanje osam vjetrogeneratora snage od po 1 MW i izvršena je pri- U ovom trenutku ima izdatih osam građevinskih dozvola za po java radova za početak postavljanja vjetrogeneratora. U toku je gradnja jedne MHE na Smolućkoj rijeci snage 150 kW. Opština Tutin na području Pešterske visoravni posjeduje pored investitore na kojima bi se moglo izvršiti postavljanje više spomenute dvije6 lokacije još povoljnih lokacija za potencijalne vjetroparkova.“6 http://www.tutin.rs/opstina-tutin/privredni-i-investicioni-potencijali/

30 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Nigdje u ovom dijelu nema podataka o ugovorimo, o kapacitetima pojedinih objekata, o njihovoj lokaciji i uticaju na okolinu, o doprinosu elektroenergetskoj stabilnosti i još mnogim drugim podacima koji bi trebali biti javno dostupni. Sa druge strane, nisu urađene studije o mogućim lokacijama koje su dostupne za investiranje od strane stručnih službi već se radi ad hock, po potrebi, kada se sam investitor javi sa potencijalnom lokacijom. Proces treba pokrenuti drugačije, potrebno je angažovati stručne timove koji će utvrditi gdje su optimalne lokacije za izgradnju kapaciteta za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora, javno predstaviti te lokacije, jasno se jave. Takvim, transparentnim i ozbiljnim pristupom bi se privukli istaći kapacitete koji tu mogu biti instalirani i pozvati investitore da investitori, kako domaći tako i investitori iz dijaspore, a i ostali da investiraju jer bi im to pokazalo da imaju sigurnost svoje investicije. i obezbijedi nesmetan pristup i da se tek onda govori da je nešto Do navedenih lokacija je potrebno da opština izradi infrastrukturu, izvora. urađeno u razvoju potencijala za proizvodnju energije iz obnovljivih

Oblasti unapređenja energetskog sistema u Tutinu potrebno je energijom na veoma niskom nivou a projekat gasovoda je samo dav- posvetiti posebnu pažnju, jer je zaista snabdijevanje električnom - ni naslov u novinama. Upravo iz navedenih razloga SPP definiše slje deće prioritete: • Podsticaj investicija privatnog sektora u oblasti energetike po modelu “izgradi i održavaj”. • Izgradnja gasovoda. • Dugoročna stimulacija investiranja u obnovljive izvore energije (hidroelektrane, vjetroparkovi, upotreba biomase,

31 geotermalnih izvora i sl.) • Potpuna transparentnost i otvorenost procesa izdavanja dozvola i licenci u oblasti energetike. • Primjena mehanizama zaštite životne sredine, naroči- to kod upotrebe neobnovljivih izvora energije, prije svega uglja, kako bi se spriječile negativne posljedice po životnu sredinu i zdravlje ljudi. • Promocija unapređenja energetske efikasnosti u svim segmentima privrede i društva u cjelini. • Racionalno korištenje drveta kao energenta. • Unapređenje kvaliteta i stabilnosti distributivne mreže električne energije. • Zamjena uličnog osvjetljenja i postavljanje LED svjetiljki.

32 3. PRIVREDA

- azvojem privrede (ekonomije) dobijamo preduslove za Rsprovođenje široke lepeze projekata, što ne bi bilo mo razvoj, prije svega, grana privrede kojim se stanovništvo u Tutinu guće bez finansijskog podsticaja. Fokus ćemo staviti na tradicionalno bavi, poput drvoprerađivačke industrije i industrije - namještaja i određenih grana poljoprivrede, da bi se kasnije širili nemo i razvijamo gradsko jezgro i prigradska i seoska naselja. Tutin kao ostalim granama privrede. Cilj nam je da ravnomjerno pokre - nim ljepotama i bogatstvima koja planiramo da ekspolatišemo na sa- je jedna od najvećih opština u Srbiji i bogata je raznovrsnim prirod vremen način u skladu sa ekološkim standardima tako da se ostvari - minimalan negativan uticaj na okolinu. Moramo ukazati na potrebu - razvijanja poslova vezanih za primjenu informaciono-komunikacio nih tehnologija i IT industrije, za koju je veliki broj omladine zainte resovan, a koja će definitivno imati budućnost. Znamo da je fokus na ekonomiji bez ulaganja u socijalnu strukturu – utopija, ali znamo i da je socijalnoOpština Tutinbez ekonomskog je opština sa neodrživo malim brojem i teži stanovnika,anarhiji. pozitivnom stopom nataliteta i prosječnom gustinom naseljenosti upola manjom od prosječne za Srbiju. - Stopa zaposlenosti stanovništva je jedna od najnižih u Srbiji (oko 15 od 100 stanovnika), i prosječne zarade su značajno ispod prosječ nih podataka za Srbiju. Broj zaposlenih u pravnim licima i u preduzetničkom sektoru je relativno mali, a Tutin ima najviše zaposlenih u upravi, zdravstvu i obrazovanju (42,5%), zatim u preduzetničkom sektoru (27,2%), u prerađivačkoj industriji 9,6%, i u građevinarstvu 5,5%. Opštinu Tutin čini gradsko naselje Tutin sa 92 sela. Na privre- menom radu u inostranstvu u trenutku popisa je skoro 10% od ukupnog broja stanovnika. Broj domaćinstava je oko 7000 (4,4 lica po domaćinstvu).U strukturi privrede opštine Tutin imamo u 2019. godini 398 aktivnih privrednih društava što je učešće u strukturi privrede od 25%, i manje je od tog učešća na nivou Republike Srbije gdje ono iznosi oko 30%, i oko 630 preduzetnika, što je učešće od oko 75%, naspram Republike Srbije gdje je to učešće oko 70%. - Od ukupnog broja preduzeća 386 su mikro preduzeća, a 12 malih preduzeća. Na dan 19.05.2020. godine u Tutinu nema srednjih i ve likih preduzeća. Tabela 8 – Struktura privrednih društava u Tutinu

Mikro preduzeća 386 Mala preduzeća 12 Srednja i velika preduzeća 0 Izvor: APR, podaci preuzeti 19.05.2020.

34 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Grafički prikaz tabele 8. Struktura privrednih društava u Tutinu

Dana 19.05.2020. preduzeće sa najviše zaposlenih je preduzeće Braća Dacić doo Tutin koje ima 100 zaposlenih radnika, nakon toga su po broju zaposlenih Elan MMS doo Tutin koje ima 54 zaposlena, pa sledi Fabrika namještaja Jelak doo sa 39 zaposlenih, Stil jasen doo sa također 39 zaposlenih, RPGP 23. novembar sa 38 zaposlenih, NT trgovina doo sa 38 zaposlenih i D-Zentrall sa 30 zaposlenih radnika, Stambenogradnja doo sa 29 radnika, DT Building and construction radnika. sa 20 radnika. Sva ostala preduzeća u Tutinu imaju manje od 15

35 Tabela 9 – Lista malih privrednih subjekata u Tutinu

Redni broj Firma Broj zaposlenih 1 Braća Dacić doo Tutin 100 2 Elan MMS doo Tutin 54 3 Fabrika namještaja Jelak 39 4 Stil jasen doo 39 5 RPGP 23. novembar 38 6 NT trgovina doo 38 7 D-Zentrall doo 30 8 Stambenogradnja doo 29 9 DT Building and construction 20 10 Hofmann doo 15 11 Reisen Bus doo 11 12 Preduzeće Nova trgovina doo 11 Ostalo su mikro preduzeća sa manje od 10 zaposlenih.

36 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Grafički prikaz tabele 9 . - Lista malih privrednih subjekata u Tutinu

- Izazovi koje sa sobom nosi odlazak radnosposobnih pojedinaca u - inostranstvo i to onih koji imaju kvalifikacije i iskustvo u radu u do maćoj privredi je u mnogome ugrozio poslovanje preduzeća i predu zetnika u Tutinu. Sa druge strane, to je uslovilo poboljšanje položaja preostalih zaposlenih u tim preduzećima.

37 3.1. Poljoprivreda i agrobiznis

- radnje, pogotovo ratarstva i povrtarstva, ali prostrani planinski paš- Na području Tutina ne postoje pogodni uslovi za razvoj zemljo poljoprivrednu granu. Znatna nadmorska visina i dosta oštri klimat- njaci pogoduju razvoju stočarstva, koje i danas predstavlja glavnu - - ski uslovi, koji determinišu relativno kratak vegetacioni period, ra zlozi su što se stanovništvo većinom nije bavilo biljnom proizvod njom. Zbog toga na području opštine uspijevaju samo jače i otpornije kupus, luk i druge vrste. vrste žita: ječam, ovas, raž i heljda. A od povrća uspijevaju krompir,

Opis Površina (u Prosječna površina po ha) gazdinstvu (u ha) Ukupan broj gazdinstava 3979 Korišćeno poljoprivredno ze- 29930 7,52 ha po gazdinstvu mljište Oranice i bašte 6422 1,61 ha po gazdinstvu Voćnjaci 348 0,09 ha po gazdinstvu Livade i pašnjaci 22849 5,74 ha po gazdinstvu Mada postoje relativno povoljni prirodni uslovi za razvoj planinskog stočarstva, zasnovanog na iskorišćavanju biomase pašnjaka i livada, kao i za uzgajanje ratarskih kultura sa kraćim vegetacionim periodom, pa i za neke vrste srednjoevropskog voća, poljoprivreda u Tutinu, i pored izvjesnog poboljšanja uslova života na selu, ostala je su: na dosta niskom nivou razvijenosti. Glavni faktori za ovakvo stanje • zapostavljanje sela i odliv sposobne radne snage sa sela zbog nepovoljnog položaja i statusa poljoprivrede u privrednom sistemu;

38 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

• nepostojanje sposobnog nosioca unapređenja poljoprivredne proizvodnje; - • neriješeno pitanje organizovanog otkupa poljoprivrednih pro izvoda (viškova stoke, mlječnih proizvoda, poljsko-šumskih plodova, ljekovitog bilja i dr.), što uliva nesigurnost kod poljoprivrednika; - • otežana prodaja poljoprivrednih proizvoda na drugim tržišti ma, zbog zasićenja tržišta i sve veće konkurencije drugih proizvođača;- • velika zavisnost poljoprivrede od vremensko-klimatskih uslo va i nezagarantovanost naknade štete od elementarnih nepogoda, što također uliva nesigurnost; • udaljenost ovog područja od većih tržišnih centara; - • usitnjen i rascjepkan posjed, nepodesan za primjenu mehani zacije i drugih agromjera; • slab rasni sastav stoke; • nezagarantovanenerazvijeni kooperativni cijene poljoprivrednih odnosi. proizvoda; Poljoprivreda u opštini Tutin ima problema sa manjkom radne snage i dijelom sa nedostatkom kapitala. Uz činjenicu da je tražnja za poljoprivrednim proizvodima sa ovog područja skoro neograničena, prelijevanje kapitala iz zasićene industrije predstavljalo bi rješenje za izlazPrelijevanje cijelog regiona lokalnog iz nastalekapitala krize. iz industrije u poljoprivredu du- goročno ne nosi nužnost smanjenja industrijske proizvodnje već bi iskorištavanjem potencijala sela došlo i do razvoja prehrambene - prerađivačke industrije. Međutim, preduslov razvoja prerađivačke industrije je i razvoj kvalitetne sirovinske baze poljoprivrednih pro izvoda kroz, prije svega, povećanje stočnog fonda i obezbjeđivanje

39 osnovnihPoljoprivreda uslova za treba ostanak da se ljudi usmjeri na selu. na proizvodnju proizvoda za - - kojima postoji tražnja kako na domaćem tako, uz ispunjenje određe - nih uslova, i na stranim tržištima čime se otvara „beskonačno“ trži šte, poput sira, pešterske pršute i sudžuka, kajmaka, žive stoke i si doprinos razvoju privrede regiona. rovog mesa. Također, plasman vune i sirove kože može dati izuzetan

Kada novi procesi zažive, poljoprivredni proizvodi postat će jedan - od cijenjenih brendova. Ukoliko proizvodi iz Sandžaka žele uspješan nastup na inostranom tržištu, prije svega tržištu Evropske unije, neop hodna je proizvodnja po HCCP standardu, dok za nastup na tržištima islamskih zemalja Halal standard predstavlja preduslov izvoza. - Menadžeri prepoznaju važnost uvođenja HCCP standarda u pro - izvodnji hrane koji pored rasta proizvodnje, izvoza i prodaje blago - povećava i zaposlenost. Implementacija ovog procesa u principu tra je od 6 do 12 mjeseci. Zbog svega je jasno da je uvođenje ovog stan darda investicija, a ne trošak. - Muslimani širom svijeta žive i hrane se u skladu sa halal standar dom tako da svjetsko halal tržište čini populacija od preko milijardu muslimana u svijetu. To je ujedno i najbrže rastuće tržište koje je 2005. godine imalo ukupni promet od 550 milijardi dolara, od čega je 170 milijardi utrošeno na prehrambene proizvode. S druge strane, sve veći broj nemuslimana koristi halal proizvode jer ih smatraju zdravijim i sigurnijim za upotrebu, naročito kada je u - pitanju ishrana. Da bi neki proizvod bio označen kao halal, ne smije sadržavati tzv. haram sastojke (svinjsko meso, krv, alkohol, meso mr tvih životinja...). Pomenimo da su Halal standardom obuhvaćeni svi propisi u okviru HCCP regulative tako da uvođenje Halal standarda, pored toga što omogućava plasman proizvoda na tržište islamskih 40 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

zemalja, omogućava i slobodan izvoz na tržište Evropske unije i šire. Za korištenje ovog potencijala, SPP će preuzeti sljedeće korake: • Sve veća implementacija i sertifikovanje poljoprivredne proizvodne Halal i HCCP standardom. • Podrška organskom uzgoju hrane. • Uvesti jedinstvenu statističku bazu o proizvodnji organske hrane. • Imenovati i omogućiti lak kontakt sa sertifikacionim tijelima akreditovanim od strane Ministarstva poljoprivrede Re- publike Srbije. • Omogućiti kontakt sa internacionalnim sertifikacionim tijelima koja kontrolišu organski karakter ugovorene domaće proizvodnje direktno za inostrane kupce. • Omogućiti organizovanu edukaciju u organskoj proizvodnji. • Obezbijediti odgovarajuću podrška države i organizovano tržište. • Robu treba učiniti dostupnom na svim gradskim pijacama i u supermarketima. • Svi organski proizvodi moraju da budu sertifikovani, a ambalaža, objekti za skladištenje, pa i transport moraju da budu izdvojeni od konvencionalne hrane. • Pružiti podršku proizvođačima i udruženjima poljoprivrednih proizvođača u procesu dobijanja sertifikata o jedinstvenom geografskom porijeklu proizvoda.

41 3.2. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru drvoprerade i proizvodnje namještaja

Za potrebe ove naše analize ćemo industriju namještaja podi jeliti u dvije grane: proizvodnja pločastog namještaja i proizvodnja komadnog namještaja. Proizvodnja pločastog namještaja se sastoji u preradi prije svega drveta i drvnih derivata: iverice, medijapana i dr. Š�to se tiče drveta, Tutin je opština koja ima veliku površinu šuma tako da drvo kao resurs postoji, međutim dalje se nije išlo. Nemamo - proizvodnju iverice i medijapana već se ti repromaterijali uvoze iako imamo velike količine drveta na raspolaganju. Vezano za pločasti na - mještaj, izuzetno je važno navesti veoma jaku konkurenciju iz Kine i zemalja istočne Evrope. U poređenju sa ovim konkurentima naš plo časti namještaj nije konkurentan čak ni na našem tržištu, a pogotovo - nije konkurentan na međunarodnom tržištu. U svakom slučaju, sa rativne prednosti. aspekta međunarodne ekonomije, imamo apsolutne ali ne i kompa Kada govorimo o komadnom namještaju, on ima jednu veliku prednost koja se sastoji u tome što je kabast za transport. Tako da na - za imamo konkurentsku prednost. Tako da kada se ozbiljno analizi- našem tržištu, ako ni zbog čega drugog, zbog visokih troškova prevo - raju mogućnosti trenutnih potencijala veoma je teško naći odgovara juću granu u koju treba ulagati. - rade u sektore koji do sada nisu bili adekvatno razvijeni: Također je potrebo razmotriti mogućnosti proširivanja drvopre - Proizvodnja peleta, - Proizvodnja namještaja od lamiliranog drveta, - - - Proizvodnja lamiliranih građevinskih elementara (konstruk cije sportskih i proizvodnih hala, lamiliranih nosećih elemenata, la 42 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

miliranih krovnih konstrukcija…), - - Eko stanovanje – proizvodnja drvenih građevinskih materija la (od- drveneProizvodnja građevinske namještaja stolarije od punogpa do cijelihdrveta objekata kao i ekskluzivnog od drveta), namještaja (duborez…). - Svi navedeni pravci razvoja drvne industrije su relativna nepo - znanica za naše preduzetnike i njihove zaposlene. Potrebno je na stima proširivanja djelatnosti u oblasti drvoprerade, kasnije organi- nivou opštine Tutin organizovati seminare i predavanja o mogućno zovati posjete preduzećima u zemlji i inostranstvu koja se već bave - ovim djelatnostima. U tim posjetama bi preduzetnici i menadžeri - vidjeli kako je proces proizvodnje organizovan i naučili mnogo kori snih stvari. A kao treći dio podrške bi bila i finansijska podrška pre duzećima koja proširuju svoju djelatnost. - Istovremeno se mora voditi računa da se u proizvodnji i preradi drveta što više elemenata iskoristi, to jest da se podstiče proizvod nja bez drvnog otpada i da se u skladu sa potrošnjom, to jest sječom šume obavlja i proces pošumljavanja. Veoma je velika uloga šuma po svim osnovama života i privređivanja. Naročito je velika uloga šuma u zaštiti od erozije za prostrane, na eroziju osjetljive terene ovog područja. Također su značajne šume u očuvanju i regulaciji vodnog režima teritorije. Š�ume su izvor zdravih i visoko cijenjenih i traženih plodova (oko 400 vrsta ljekovitih, jestivih i industrijskih biljaka i gljiva), mjesto najkvalitetnijeg lova. Posebno je značajna prečišćujuća uloga vazduha, naročito zaštitnih šuma i industrijskog zelenila, kao i zelenila oko saobraćajnica. U svijetu je prisutan trend degradacije i devastacije šumskog fonda, koji nije mimoišao ni ovo područje. Degradacija i devastacija 43 šuma je posljedica niza faktora. Ti faktori se vezuju za uticaj čovjeka ili za djelovanje prirodnih pojava i procesa. Od antropogenih faktora - svakako da su najznačajniji šumski požari, kisele kiše i neadekvatna - sječa. Od prirodnih faktora su najznačajnije bolesti, mikroklimat ske promjene, prirodne nepogode, i uvećanje erozije zemljišta. Po sljednjih desetina godina širi se sušenje svih vrsta šuma u svijetu, - pa i ovdje. To predstavlja jedan od najakutnijih problema budućeg razvoja. Ekonomske posljedice se ogledaju u narušavanju moguć nosti obezbjeđenja potreba drvne i hemijske industrije kvalitetnim drvetom, što istovremeno znači i smanjivanje nacionalnog dohotka, ličnog i društvenog standarda. Kao ekonomska posljedica se može - iskazati i kroz smanjenje turističko-rekreativne motivacije područja i manju iskoristivost u turističke svrhe. Ekološke posljedice se vezu ju za pogoršanje klimatskih uslova, pogoršanje hidrološkog bilansa, intenziviranje erozije. Svakako da je nezamjenljiva uloga šumskih ekosistema u prirodnoj sredini kao regulator produkcije kiseonika i ekološke ravnoteže u prostoru. Problem sušenja šuma nije samo problem šumarske struke, već društva u cijelosti i čini ga jednim od najvećih društvenih problema za danas i sutra. U svemu rečenom o kapacitetima drvoprerađivačke i industrije namještaja treba reći da SPP ističe sljedeće prioritetne aktivnosti: • Podrška izvoznicima u oblasti prerađivačke industrije. • Podrška proizvođačima u uspostavljanju prodajno-dis- tributivnih centara u inostranstvu. • Podrška formiranju biznis inkubatora za novoosnovane firme. • Podrška klasterima – udruženjima proizvođača u kreiranju zajedničkog nastupa na tržištu.

44 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

• Podrška za unapređenje kapaciteta i uvođenje tehnologije u cilju smanjenja troškova proizvodnje. • U industiriji pločastog namještaja potrebna je izgradnja prerađivačkih kapaciteta i ulaganje u stručne kadrove koji bi mogli rukovoditi i raditi u preradi drveta. • U industriji namještaja razviti izradu ekskluzivnog na- mještaja (duborez itd.) ali i za to treba stručnih kadrova koji bi prenijeli znanja. • U industriji prerade kože i tekstila raditi na uspostavljanju kapaciteta za preradu otpadnih voda. • Regulisati mjere subvencije za: novootvorena preduze- ća, izvoznike, preduzeća koja upošljavaju nove radnike kao i preduzeća koja ulažu u proces oplemenjivanja sopstvenih proizvoda. • Regulisati mehanizme podrške mladim preduzetnicima u sklopu lokalne uprave i preduzeća čiji je osnivač opština. • Podržati aktivnosti sertifikacije proizvoda i usluga u skladu sa međunarodnim standardima.

45 3.3. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prehrambene industrije

Kako je već u ovom dokumentu rečeno, postoje veliki potencijali - za razvoj poljoprivrede u opštini Tutin. Ti se potencijali donekle i koriste. Međutim da bi se potencijali poljoprivrede iskoristili na naj bolji mogući način, potrebno je podržati uspostavljanje i razvoj već - postojećih kapaciteta za razvoj prerade poljoprivrednih proizvoda. Potrebno je u opštini Tutin uspostaviti kapacitete za preradu ratar - skih kultura, mlijeka i mesa. U industriji prerade mlijeka već postoje određeni kapaciteti i tim se preduzetnicima i preduzećima treba po svetiti dodatna pažnja da svoje kapacitete razviju i unaprijede. - - Preduzeća koja se bave preradom mlijeka i proizvodnjom mlječ nih proizvoda treba da budu u fokusu posmatranja opštinske upra - ve. Iz budžetskih sredstava treba odvojiti određene subvencije i po osnovu javnih i transparentnih konkursa podržati prerađivače mlije ka i proizvođače mlječnih proizvoda. - - Također treba raditi na razvoju ambijenta za uspostavljanje indu strijske prerade mesa i proizvodnje proizvoda od mesa i mesnih pre rađevina. Kako je već rečeno u dijelu o agrobiznisu u Tutinu postoje veoma veliki potencijali za razvoj stočarske proizvodnje, međutim sami proizvođači dobijaju relativno nisku cijenu prodaje žive stoke pa nisu dovoljno motivisani da maksimalno koriste svoje kapacitete - za proizvodnju žive stoke. Da bi se ovaj izazov prevazišao potrebno je raditi na uspostavi industrijskih kapaciteta za preradu mesa i me snih prerađevina. - Sve više stanovnika kako opštine Tutin tako i drugih gradova u - okolini, a i takav je trend u cijelom svijetu, kupuje industrijski obra đeno mlijeko i mlječne proizvode i meso i mesne prerađevine. In dustrijski pogoni imaju imlementirane standarde vezane za čistoću, 46 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

daju svoje povjerenje. bezbjednost, i uopšte kvalitet procesa i proizvoda pa im i potrošači

- Pokretanje industrijskih kapaciteta za proizvodnju mlijeka i mlječnih proizvoda i unapređenje postojećih kao i kapaciteta za pre radu mesa imalo bi trostruki pozitivni efekat: - - Povećalo bi spremnost poljoprivrednika da intenziviraju svo ju proizvodnju poljoprivrednih proizvoda. - Povećalo bi broj zaposlenih u samim industrijskim pogonima. - - Poboljšalo bi tržišnu poziciju domaćih proizvoda i učinilo ih ma. dostupnijim i, usljed ekonomije obima, jeftinijim krajnjim potrošači -

Također je zanimljivo pitanje prerade žitarica i pokretanja proi zvodnje različitih tipova brašna i peciva. U današnjim uslovima sve je više potrošača koji traže domaće proizvode koji žele da imaju - proizvod sa specifičnim karakteristikama. Danas mnogo učestalije nego ranije možete vidjeti ražovno, heljino, ovseno i druga integral na brašna na policama prodavnica robe široke potrošnje. Taj trend bi trebalo iskoristiti i pokrenuti preradu žita i proizvodnju hljeba i peciva a istovremeno unaprijediti neke male proizvodne pogone koji već postoje. Također je moguće unaprijediti ambijent za uspostavljanje pogona proizvodi na teritoriji opštine Tutin, ali se tu i u okolnim opštinama i za preradu, oplemenjivanje i pakovanje različite vrste hrane koja se ne gradovima koristi. I u tom sektoru postoje potencijali za instaliranje kapaciteta i upošljavanje radnika pa i tu treba osmisliti mjere podrške.- - Na osnovu rečenog o mogućnostima unapređenja industrije pro ritetne aktivnosti: izvodnje i prerade prehrambenih proizvoda SPP ističe sljedeće prio

47 • Organizovati seminare i savjetovanja za preduzetnike i menadžere koji već imaju uspostavljene kapacitete za proizvodnju i preradu prehrambenih proizvoda. • Uspostaviti modele saradnje sa velikim trgovinskim lancima uz garanciju opštine Tutin da će uslovi ugovora biti ispoštovani. • Raditi na uspostavljanju zadruge na principu javno privatnog partnerstva. • Pokrenuti zaposlene u odjeljenju LER-a i PSS-a da se angažuju na terenu u objašnjavanju mogućih akcija za uspostavljanje kapaciteta za proizvodnju i preradu hrane. • Raspisati konkurse i dati podsticaje za proizvođače koji uspostavljaju ili proširuju proizvodne kapacitete u sektoru proizvodnje i prerade hrane. • Podržati proizvođače u prehrambenoj industriji u uspostavljanju proizvodnje po HCCP, Halal i ISO standardima.

48 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

3.4. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prerade ljekovitog bilja

Posebno florističko bogatstvo Tutinske opštine predstavlja više - stotina ljekovitih, jestivih, aromatičnih, vitaminoznih i medonosnih - biljnih vrsta. Na području opštine Tutin, prema dosadašnjim istraži vanjima, ima oko 300 biljnih vrsta koje se smatraju ljekovitim. Me - đutim, nekontrolisana berba ljekovitog bilja u posljednjoj deceniji dovela je do toga da su neke vrste, naročito bijeli pelin, bulka, bu - nika, gorka djetelina, lipa, kamilica, đurđevak, lincura i dr. svedene na ivicu biološkog opstanka. Zato za sakupljanje i korišćenje ljeko vitog i aromatičnog bilja, šumskih plodova i jestivih gljiva potrebno je stručno znanje da bi svaka vrsta bila pravovremeno ubrana i na način koji će smanjiti rizik od njenog uništenja. - - Područje opštine Tutin se odlikuje velikim specijskim, ekosistem - skim i predionim diverzitetom. Potrebno je istaći da je u pogledu bi ološke raznovrsnosti i mogućnostima korišćenja njenih komponen ti, ono nedovoljno istraženo, ali da postoje određeni pokazatelji koji navode na zaključak da se radi o prostoru sa velikim diverzitetom organizama i nedovoljno korišćenim biološkim resursima. - Kada se govori o vegetaciji, biodiverzitetu i biotičkim potencijali ma nekog područja treba uzimati u obzir da se radi o ekosistemima u cijelosti, sa svim vrstama biljnih zajednica. - Vegetacija utiče na stvaranje zemljišta, uslovljava promjene i ka rakter mikro i mezoklime, a nerijetko je i izvor privređivanja lokalnog stanovništva (ljekovito bilje i šumski plodovi). Na području opština Novi Pazar, Sjenica i Tutin su zastupljeni sljedeći tipovi ekosistema: 1. Veliko bogatstvo vrsta divlje flore i faune (specijski diverzitet).- 2. Veliki broj endemičnih, endemo-reliktnih i reliktnih vrsta flo 49 re i faune. - 3. Veliki broj različitih tipova i varijanti ekosistema (ekosi stemski diverzitet). 4. Velika koncentracija vrsta i ekosistema na malom prostoru. - Brdske livade i pašnjaci opštine Tutin su značajne ne samo kao resurs biljne biomase već i zbog svog visokog diverziteta čije kompo - nente (pojedinačne biljne vrste) imaju veliki i još uvijek nedovoljno istražen farmakološki značaj, a čitavi ekosistemi kao kvalitetna pče linja paša. Zamjenu naših prirodnih livada kosanica fertilizovanim zeljastim zajednicama skromnog diverziteta u cilju dobijanja veće - biomase, a što je bila česta praksa u planinskim dijelovima srednje Evrope (npr. u Alpima), treba odbaciti kao ideju iz više razloga. Je dan od najvažnijih je što bi se na taj način kvalitet sijena, a sa tim u vezi i kvalitet stočarske proizvodnje bitno ugrozio, a opšte pozitivne - vrijednosti livada kosanica (biodiverzitet, medonosna i medicinska - flora, antierozivna funkcija, itd.) značajno smanjile. Takve livade ko sanice predstavljaju sastavni dio planinskih pejzaža izuzetne vrijed nosti, kojih je danas u Evropi sve manje. Visokoplaninska žbunasta vegetacija je također značajna u preradi ljekovitog bilja. Iznad gornje šumske granice; zajednice borovnice i planinske kleke na silikatima i krečnjacima iz sveze Juniperion sibiricae (tip zajednice Vaccinio-Juniperetum sibiricae), Vaccinion uliginosi i Bruckenthalion spiculifoliae, zajednice bora krivulja pretežno na krečnjacima i serpentinitima, rjeđe silikatima iz sveze Pinion mugi. Zona niskih žbunića koju na planinama izgrađuju planinska (sibirska) kleka, borovnice i bor krivulj od davnina je pod negativnim antropogenim uticajem. Upravo ovi stanovništvo, a da istovremeno predstavljaju i sirovinsku bazu za predjeli mogu da budu potencijalne mogućnosti zarade za lokalno

50 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

pokretanje kapaciteta za preradu ljekovitog bilja. ako se u obzir uzme da se radi o proizvodima koji su strogo organski Ovaj sektor može biti posebno interesantan za investiranje, još i koji dolaze iz čiste prirode uz istovremeno povećanje tržišta baziraju na ljekovitom bilju onda on zaista predstavlja jedan od farmaceutskih i proizvoda koji spadaju u dodatke ishrani a koji se potencijala za razvoj privrede. - Razmatrajući mogućnosti pokretanja industrijskih kapaciteta za tetne aktivnosti: preradu ljekovitog bilja u opštini Tutin SPP predlaže sljedeće priori

• Pokrenuti kurseve o značaju ljekovitog bilja i mogućno- stima upotrebe. • Istražiti rasprostranjenost ljekovitog bilja na teritoriji opštine i formirati mape sa regijama gdje se pretežno i u koje vrijeme može pronaći ljekovito bilje. • Uspostaviti kontakt sa prerađivačima ljekovitog bilja i inicirati osnivanje otkupne stanice. • Raspisati konkurs za dodjelu podsticaja za uspostavljanje domaćih zasada ljekovitog bilja. • Raspisati konkurs i dati podsticaje za pokretanje industrijske prerade ljekovitog bilja.

51 3.5. Mogućnosti za unapređenje turističke ponude

Da bi imali ravnomjerno razvijene dijelove opštine, moramo prihvatiti da je u nekim ruralnim dijelovima potrebno sistematski strane koje sa sobom nosi ekonomska nerazvijenost opštine Tutin, unaprijediti skoro svaki dio ekonomije. Imajući u vidu sve negativne moramo se okrenuti potencijalima za razvoj. Naši krajevi su bogati pašnjacima, plodnom zemljom i rijekama. Navedeni potencijali se mogu koristiti za unapređenje poljoprivrede, ali i ruralni razvoj u krajevima. Tutin ima ogromnu vodenu površinu u vidu jezera cjelini. A tu se podrazumijeva i razvoj turističke ponude u ruralnim Gazivode koje se treba tretirati kao bogatstvo, prije svega za razvoj turizma. Također Tutin ima potencijale za razvoje etno i eko turizma. Etno sela, razna prirodna bogatstva i dijelovi koji spadaju u zaštićena dobra poput Godovske pećine, već i sada u uslovima kada opštinska uprava nema jasnu podršku razvoju turizma, privlače turiste koji dolaze u neformalnoj organizaciji. Tu su i ljepote Draškomojstirskih planina i Mokre gore i potencijali za razvoj planinskog turizma to jest ekskurzionog i izletničkog turizma. Planinarski domovi na planinama koje treba unaprijediti i izgraditi infrastrukturu do njih samo čekaju da budu centri koje će turisti u velikom broju posjećivati. Ljepote i čistote rijeka su potencijal za razvoj ribolova a brdsko planinski predjeli potencijal za razvoj lovnog turizma. Mogućnosti razvoja turističke djelatnosti na rijekama teritorije prima glavnu rijeku opštine Tutin – Vidrenjak. Vidrenjak Ibar na području opštine Tutin teče u pravcu zapad – istok. Sa ove - rut. dovodi vode u Ibar sa južnog dijela Pešterske visoravni i planine Ja

52 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Rijeka Vidrenjak, kao i rijeka Godulja (dobila ime po selu Godovu) koju se one ulijevaju kao lijeve pritoke. Vidrenjak i Goduna su svakog nalaze se na teritoriji ribarskog područja Tutin, kao i rijeka Ibar u proljeća posebno zaštićene od strane ribočuvarske službe, zbog mresta ribe iz Ibra u njima. Rijeka Ibar je bogata sljedećim vrstama riba: potočnom pastrmkom, kalifornijskom pastrmkom, lipljenom klenom, krkušom, belicom i u manjim količinama mladicom. Do sedamdesetih godina prošlog vijeka gornji tok Ibra je bio izuzetno bogat ribom lipljenom, bilo ga je u izobilju, ali je nekakvim čudom desetkovan i sada ga ima u malim količinama, u odnosu na prethodni period. Ibar je pregrađen i stvoreno je jezero Gazivode, koje se prostire od teritorije opštine Zubin Potok do mjesta Ribarići SO Tutin. U jezeru ima sljedećih vrsta riba: šarana, babuške, grgeča, skobalja, klena, krkuše i dr. u manjim količinama. Na dijelu Ibra od Ribarića prema granici sa Crnom Gorom, mnogi majstori ribolova su oprobali svoje umijeće a naročito na mjestima poznatim po dobrom ulovu kao što su: Š�ljivik, Bektov vir, Strehe, Crni vir, Zlo mjesto, Milina glava, Kapavci, Mehov krš i dr. Karakteristično za nazive ovih mjesta je to da su pojedina od njih dobijala ime po nečijem stradanju ili utopljenju na istim mjestima. - - Jer ranije je bilo veoma malo ljudi plivača, pa su mnogi radeći po slove oko divlje rijeke stradali. Obično su se utopljavali prilikom spu štanja drvne građe niz planinsku rijeku jer bi se spuštali niz rijeku zajedno sa trupcima. Mogućnosti promocije ljepote vrela i izvora

U Tutinskom kraju poznata vrela nalaze se u dolini rijeke Ibra i to najpoznatije vrelo je Milina Glava nalazi se u Ataru sela Mojstir, a može se i nazvati desnom pritokom Ibra.

53 Crna rijeka je također desna pritoka Ibra izvire između visokih planinskih vrhova Mokre Gore (Š�iljati krš i Staračko brdo). Oko 1,5 ponovo javlja blizu jezera Gazivode gdje se u njega uliva ispod naselje km iznad istoimenog manastira Crna Rijeka, ponire pa se nakon 2 km

Ribariće. Poznato je i Smolućko vrelo koje predstavlja izvorište istoimene rijeke koja protiče kroz selo Smoluću i sa Kovačkom rijekom u selu Crkvine se spaja, nizvodno kroz Sebečevo teče kao Sebečevska rijeka, uliva se u rijeku Rašku kod Pazarišta. Promuklice su svakako najinteresantnije vrelo u ovom kraju. Promuklice spadaju u potajnice ili mukavice koje rade na principu spojenih sudova gdje voda periodično u određenim intervalima izbije na površini i usahne. Ovo neobično vrelo nalazi se u klisuri rijeke Vidrenjak, na desnoj obali nedaleko od sela Koniča. Voda iz ovog vrela naglo ističe uz šum da bi nakon desetak minuta potpuno prestala, a izvor presušio. Pauza između dva javljanja vode traje različito. Ponekad se voda ponovo javlja nakon sat vremena ali se Opština Tutin je bogata izvorima i vrelima pored najpoznatijeg vrela događa da se ne pojavi i cio dan, to zavisi od godišnjeg perioda.

Milina glava i Crna Rijeka poznato je još Paljevsko vrelo koje se javlja u vidu jakog vrela u dnu atara istoimenog sela i izvire tačno ispod Tupika. Zatim poznata vrela jesu: Crniško vrelo, Kapavci, Č�ukotsko vrelo, Crvena voda na Jarutu, Studeni bunar u Š�ipču, Bajraktarsko vrelo u Ljeskovi, Dobra voda Dobrača u Nabojama, Elezova česma i ploča u Rudnici, Bijele Vode – Krvavac u Dubovu, Studenac i Tursko vrelo u Gujićima, Kron u Baćici, Grozničavac u Kovaču, Groznica u Dobrom Dubu, Borovac u Orlju, Ograđenica u Noćajama, Koničko vrelo u Koniču, Kraljeva voda u Suvom Dolu, Grabovac u Detanima, Vrelo u Lipici, i dr.

54 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Jezero Gazivode kao turistički potencijal

Jezero Gazivode, na području opština Novi Pazar i Tutin, zajedno sa Sjeničkim jezerom u opštini Sjenica, jeste najznačajniji akvatički prostor u sandžačkom kraju za razvoj brojnih rekreativnih aktivnosti na vodi, od kojih u značajnoj mjeri zavisi ljetna ponuda područja. - Osnovni problem za razvoj rekreativnih aktivnosti predstavljaju - značajne oscilacije nivoa vode u jezeru u kratkim vremenskim in - tervalima. To se može prevazići sinhronizacijom funkcija akumula cije i rekreativnih aktivnosti na vodi. Moguće je i rješenje tog pro blema sa plutajućim pontonima (s kliznim privezama i stubovima i zglobnim mostovima za vezu obale i pontona), koji se prilagođavaju nivou vode u jezeru. Dopunskom plutajućom opremom pontoni se mogu staviti u funkciju plovnih sredstava – čamaca, jedrilica, srfova ili izletničkih brodića. priobalnoj zoni – mali akva zabavni park pored jezera Gazivode, s Jedno od rješenja je razvoj rekreativno-akvatičkih programa u prepumpavanjem vode iz jezera. Profitabilnost akvatičkih programa je u direktnoj zavisnosti temperaturnih uslova vode i vazduha, tretmanom vode. odnosno trajanja sezone, što se može prevazići solarijima i solarnim

Akvatički prostor treba prostornofunkcijski diferencirati na: - - zonu plaža, akvatičkog programa i uređenog prostora akvato rije za sidrište, privezište, pristan i sl; - - - zonu priobalja s izletničkim punktovima, biciklističkim i ribo lovnim stazama, sportskim terenima, smještajnim (pansioni, apar tmani, moteli i kampovi) i ugostiteljskim kapacitetima; - kontaktnu zonu priobalja s domaćinskim turizmom u selima;

55 - zaštitnu zonu Manastira Crna Rijeka (na području opštine Tutin). - - U priobalnom pojasu treba diferencirati komercijalne zone, pre - ko kojih će se obezbijediti finansiranje uređenja akvatorije i prioba lja za javne namjene, od seoskih naselja u kojima će se razvijati do maćinski turizam, slično kao kod skijališta. Mogućnosti za razvoj lovnog turizma

S obzirom na postojeće fondove divljači lovni turizam na području Tutina ima određene razvojne mogućnosti. Radi se o visokom lovnom turizmu inostranih lovaca, koji može da ostvari značajan devizni priliv. Posebno je bitno da se uopšte ne postavlja pitanje tražnje, odnosno mogućnosti obezbjeđenja ove vrste posjetilaca, s obzirom na ograničeni broj kvalitetnih lovišta, uz činjenicu da lovni turizam po svom karakteru ne spada u masovne oblike turističkog prometa.- Značajna karakteristika tražnje u lovnom turizmu jeste njena izu zetno velika kupovna moć, pa ova turistička klijentela zahtijeva vrlo visok nivo usluga, prije svega u pogledu organizacije i usluga vezanih za lov (vodiči, goniči, transport, prevodioci, dobri uslovi za odstrel itd.). Za lovce su smještajni uslovi i ostali turistički sadržaji od manjeg predstavljaju glavne kriterije prema kojima se opredjeljuje klijen- značaja. Kvalitet lovišta koji obećava dobar ulov i organizacija lova - tela u okviru lovnog turizma. Međutim, to je vrlo bogata i platežno sposobna turistička klijentela, veoma sklona i drugim oblicima po trošnje, pa kvalitetniji i bolji uslovi za njihov komforan i sadržajan boravak, direktno utiču na nivo ostvarivanja deviznog prihoda. - Tražnja za lovnim turizmom najviše je izražena u razvijenim za

56 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

- padnoevropskim zemljama. Uz intenzivne organizacione aktivnosti na liniji lovačka društva – lovna privreda – turističke agencije – ugo stiteljstvo, moguće je da se relativno brzo privuku inostrani lovci na područje Tutina. Mogućnosti razvoja ekskurzionog turizma

- Polazeći od ogromnog turističkog potencijala u okviru školskog - ekskurzionog turizma, a imajući u vidu prirodna bogatstva kao i geo prometni položaj, može se konstatovati da područje Tutina ima zna čajnu šansu u oblasti ekskurzionog boravka. Izgradnja i modernizacija putne mreže, formiranje adekvatnih aktivnosti, u doglednom vremenskom periodu, treba da dovede do smještajnih kapaciteta i preduzimanje potrebnih organizacionih - skurzija. ostvarenja odgovarajućeg turističkog prometa u oblasti školskih ek - - Pored opšteg unapređenja uslova boravka neophodno je predu skurzija, što s obzirom na izuzetne prirodne atraktivnosti ono sva- zeti mjere za uključivanje ovog područja u programe školskih ek kako zaslužuje. - - Rekreativna nastava, tzv. “škola u prirodi” predstavlja oblik omla dinskog turizma koji može također da nađe određeno mjesto u turiz mu Sjenice i Tutina. Nastava u prirodi je relativno nov oblik obrazovano-vaspitnog - procesa u osnovnim školama koju karakteriše duži boravak (do 15 dana) učenika van mjesta u kome se nalazi škola. Za razliku od škol skih ekskurzija, za vrijeme ovog boravka se odvija redovna nastava. Cilj rekreativne nastave je: - razvijanje kolektivnog duha i samostalnosti kod učenika, 57 - promjena životne sredine, - odmor i rakreacija u prirodi (zdravstveno-preventivni boravak), - upoznavanje novih područja, mjesta i ljudi, - kontakti sa drugim školama u učenicima. - Zdravstveno-preventivni ciljevi ovog boravka su prevashodni, po kojoj je nastava u prirodi prvenstveno namijenjena učenicima iz ve ćih urbanih i industrijskih naselja, gdje postoji problem zagađenja, prostora za slobodno kretanje i igru učenika, gdje nema dovoljno - uslova za druženje sa vršnjacima i sl. Odluku o rekreativnoj nastavi donose same škole, ali realizacija u visokom stepenu zavisi od rodi telja, odnosno od njihove saglasnosti. Potrebno je razmotriti uspostavljanje centara zimskih sportova sa skijalištima na Mokroj Gori (Pogled – 2154 mnv i Ponor). - Na osnovu svega rečenog o mogućnostima razvoja turizma u op štinu Tutin SPP ističe sljedeće prioritetne aktivnosti: • Sprječavati zagađivanje voda bacanjem otpada ne samo u urbanim zonama već i šire. • Staviti pod zaštitu sve šume pored vodotoka kako bi se očuvale prirodne vrijednosti i pejzažni ambijent. • Strogo sankcionisati bacanje piljevine u vodu riječnih korita. • Zabraniti korišćenje pijeska i šljunka u riječnim koritima. • Potrebno je razmotriti uspostavljanje centara zimskih sportova sa skijalištima na Mokroj Gori (Pogled – 2154 mnv i Ponor).

58 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

• Nužno je da se seoska domaćinstva organizuju u seosku turističko-poljoprivrednu kooperativu/asocijaciju. • Obezbijediti saobraćajne dostupnosti turističkih prostora visokog kvaliteta i blagovremeno pribaviti zemljišta za javne i komercijalne namjene i njegovo opremanje infrastrukturom, preko aranžmana u javnom i javno-privatnom sektoru. • Pružiti podršku preduzetnicima koji svoje aktivnosti žele zasnovati na dominantnim vidovima turizma: alpsko i nordijsko (na Pešterskoj visoravni) skijanje i zimski sportovi, rekreacija i sportovi na vodi, kulturološki, tranzitni, spe- leološki i ekološki turizam, sa komplementarnim vidovima turizma – etnološki, lovni, ribolovni i banjski turizam. • Investirati u razvoj pratećih sadržaja puta (odmorišta, parkirališta, servisi, usluge i smještajni kapaciteti) i informativnih turističkih punktova, tako i ponuda jednodnevnih i višednevnih tematskih itinerera za animiranje i zadržavanje tranzitnih putnika u tutinskom kraju. • Kao preduslov za intenzivniji razvoj ribolovnog turizma uraditi zaštitu i uređenje obala rijeka i jezera. • Urediti i aktivirati šumsko lovna područja za razvoj lovnog turizma. • Radi efikasnije organizacije i prezentacije turističke ponude i turističkog proizvoda trebalo bi organizovati „vizitor centar“ (prezentacija ponude, informisanje i edukacija turista) na pogodnoj lokaciji.

4. ZDRAVSTVENI SISTEM

akvo je stanje Zdravstvenog sistema u Tutinu najbolje Kilustruje broj stanovnika na jednog ljekara u Tutinu pore- đen sa prosječnim brojem stanovnika po jednom ljekaru ili ljekaru specijalisti na nivou Srbije. Broj stanovnika po Broj stanovnika po jednom ljekaru jednom ljekaru specijalisti Srbija 349 475 Tutin 737 1218

Kako se može vidjeti iz naprijed date tabele i grafičkog prikaza broj stanovnika po jednom ljekaru je 2,11 puta veći od prosječnog - broja stanovnika na jednog ljekara u Srbiji. Također, broj stanovnika po jednom ljekaru specijalisti je u Tutinu 2,57 puta veći od prosječ nog broja stanovnika po ljekaru specijalisti u Srbiji. Upravo zbog naprijed navedenog, opća bolnica u Tutinu mora se kadrovski, tehnički i prostorno osnažiti. Ova bolnica pokriva veliko - područje i neophodna je njena modernizacija kako bi se svi pacijenti adekvatno zbrinuli. Važno je raditi na razvijanju službi i osposoblja vanju ljekara specijalista u svim oblastima. Neophodno je upošljavanje dodatnog broja ljekara i tehničkoga osoblja kako bi sve službe profunkcionirale u punome kapacitetu. Postoje tri zdravstvene stanice koje zbrinjavaju stanovništvo u Delimeđu, Ribariću i Ljeskovi, dok ambulante postoje samo u pet sela (Crkvine, Morani, Draga, Mojstir i Dolovo). Također je dodatno potrebno razviti mrežu seoskih ambulanti koje će konstantno raditi. Uz sve ovo nije moguće očekivati značajne iskorake u pogledu unapređenja zdravstvene usluge bez korjenitog i odlučnog obračuna sa korupcijom u ovom sektoru. - Ukoliko se pogleda zvanična prezentacija opštine Tutin, mogu se naći sljedeći podaci: „U opštini Tutin ne postoji ni jedan Zdravstve okriljem jednog Doma zdravlja koji je smješten u samom gradu. Kao ni centar, i cjelokupna aktivnost zdravstvene zaštite se odvija pod i u susjednim opštinama, Dom zdravlja u opštini Tutin je veoma loše

- tehnički opremljen... Postojeća oprema je zastarjela (npr. rendgenski no neispravna, i, kao takva, nedovoljna da odgovori potrebama sa- aparat je proizveden 1972. godine), u lošem je stanju, često potpu - vremene dijagnostike i tretmana pacijenata. U okviru Doma zdravlja - postoji samo jedna apoteka. Farmaceutska zaštita je nedovoljno ra zvijena i sa kapacitetima koji mogu da zadovolje samo mali dio sta novništva. Poseban problem7 imaju stanovnici koji žive u udaljenim i teže pristupačnim dijelovima opštine, gdje farmaceutska zaštita i njega uopšte ne postoje.“ - štinska vlast uradila da se stanje promjeni na bolje, da se broj stanov- U ovom slučaju se zaista postavlja pitanje šta je u aktuelna op 7 http://www.tutin.rs/opstina-tutin/zdravstvena-zastita/

62 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

- nika po jednom ljekaru i ljekaru specijalisti poboljša, da se poboljša zaštite stanovnika Tutina. ju uslovi rada i da se na bilo koji način unaprijedi nivo zdravstvene

U oblasti zdravstvene zaštite SPP predlaže sljedeće aktivnosti: - upošljavanje dodatnog broja ljekara i tehničkog osoblja, - dodatno potrebno razviti mrežu seoskih ambulanti koje će konstantno raditi, - omogućiti već postojećim i novozaposlenim ljekarima usavršavanje na specijalizacijama koje su potrebne i planom predviđane, - pokretanje akcija osavremenjavanja opreme i - unapređenja prostornih uslova za prijem pacijenata, - u Tutinu i Sjenici izvršiti temeljitu rekonstrukciju po- stojećih medicinskih objekata i područnih ambulanti te izgraditi nekoliko javnih apoteka u Dugoj Poljani, Karajukića Bunarima, Ljeskovi, Delimeđu, Ribarićima i Crkvinama.

5. OBRAZOVNI SISTEM I UNAPREĐENJA KULTURE

analizu obrazovnog sistema opštine Tutin može se krenu U ti od same web prezentacije opštine gdje se u dijelu koji tretira oblast obrazovanja navodi sljedeće: - „Obdaništa i jaslice su locirane u gradskoj zoni, a evidentan je nedostatak ustanova ovog tipa u seoskom području opštine Tutin. - - Odjeljenja osnovnih škola nisu lako dostupna učenicima koji žive u udaljenim dijelovima opštine, pa se postavlja pitanje adekvat nog- rješavanjaKao i u susjednim njihovog prijevoza, opštinama, posebno i u opštini tokom Tutin zimskog postoji perioda. nedostatak odgovarajućeg nastavnog osoblja. nastavnim sredstvima. - S�kole karakteriše prilično loša opremljenost savremenim

- - Pored dobre teritorijalne raspoređenosti, postoji problem skim sredinama. slabe saobraćajne povezanosti udaljenih naselja sa školama u seo

- Problem dostupnosti školskih ustanova, postaje posebno izražen tokom zimskih mjeseci. - 8 - U opštini Tutin ne postoji škola za djecu sa posebnim potre bama ni škole za odrasle.”

8 httpNaprijed://www.tutin navedeni.rs/opstina podaci-tutin/skolstvo su preuzeti/ sa zvanične prezentacije - opštine Tutin i svaka od navedenih stavki je u direktnoj ili indirek tnojPitanje nadležnosti koje se opštinske treba postaviti uprave. ovoj istoj opštinskoj upravi je: šta je urađenoPrvi segment u prethodnim obrazovnog godinama sistema po ovomkoji sepitanju? ovim dokumentom

- obrađuje je predškolsko vaspitanje. Pored prostornih kapaciteta, za kvalitetnu uslugu koju pružaju vrtići i predškolske ustanove ne ophodna su i tehnička i nastavna pomagala. Svi vrtići i predškolske pomagalima kako bi kvalitet usluge zadovoljio svjetske standarde. ustanove moraju se opremiti najsavremenijim tehničkim i nastavnim

- Uz obezbjeđenje preduslova osiguravanja tehničkih standarda, za potpunu i sveobuhvatnu uslugu u vrtićima i predškolskim usta novama neophodan je i stručan, mentalno stabilan i etički primjeran kadar koji će provoditi djecu kroz proces odrastanja, spoznavanja svijeta i usvajanja predviđenih znanja i vještina. Na osnovu izvještaja Republičkog zavoda za statistiku, vezanim za predškolsko obrazovanje mogu se izdvojiti sljedeći podaci: Tabela 8 – Sistem predškolskog obrazovanja u Tutinu prikazan u brojkama

Broj djece 0–4 Broj stanov- Djeca Broj vas- Broj stanovnika godine po vas- nika od 0–4 pitača po vaspitaču pitaču Srbija 6982604 328255 18661 374,18 17,59 Tutin 31670 2833 59 536,78 48,02 Podaci za 2019. godinu preuzeti sa

https://publikacije.stat.gov.rs/G2019/Pdf/ G201913046.pdf

66 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Grafički prikaz 8 – Sistem predškolskog obrazovanja u Tutinu prikazan u brojkama

Na osnovu podataka dobijenih analizom dokumenata Republič - kog zavoda za statistiku, a u skladu sa samim nedostacima sistema predškolskog vaspitanja koji su iznijeti i na internet prezentaciji op - štine Tutin može se zaključiti da je broj djece 0–4 godina 2,67 puta - veći u opštini Tutin od republičkog prosjeka. Također, statistički po daci postoje samo za djecu 0–4 godine, ako bi se ovom broju priklju čio i broj djece 4–6 godina, onda je to tek zabrinjavajuće stanje. Jer i samo na osnovu broja djece 0–4 godine u Tutinu je 48 mališana po - vaspitaču, i čak i da je to ukupan broj predškolske djece, ne bi bilo nikako moguće ovu djecu obuhvatiti sistemom predškolskog vaspi - tanja. Upravo zato je pod hitno potrebno angažovanje većeg broja vaspitača u predškolskoj ustanovi kao i organizacija jedinica predš kolske ustanove u većim mjesnim zajednicama. - kolsko obrazovanje. Drugi segment obrazovnog sistema koji se obrađuje je osnovnoš

Drugi stadij prerastanja djeteta u cjelokupnu višedimenzionalnu ličnost predstavlja osnovnoškolsko obrazovanje. Kako bi pristupili - odgojno-obrazovnim zadacima predviđenim za osnovnoškolski uzrast djeteta, neophodno je obezbijediti optimalne uslove za pozitivnu rad nu atmosferu. Osnovno polazište ka tom cilju jeste prostorni kapacitet koji zadovoljava standarde za kvalitetno izvođenje nastave.

67 opskrbljene prostorije, na kvalitet obrazovanja u osnovnim školama Uz katastrofalne tehničke, prostorne i neadekvatnom opremom utiču i drugi faktori. Prije ostalih, nastavni kadar koji također mora doživjeti reviziju, jer je u većini slučajeva uposlen prema partijskoj - podobnosti, preko porodičnih veza ili kupovinom radnoga mjesta. U - sva tri slučaja ovaj nastavni kadar je podložan ucjenama jer uglav nom dobija radno mjesto na određeno vrijeme, sa nepotpunom nor koruptivnim elementima koji su mu obezbijedili takvo radno mjesto. mom i obavezom da bude poslušan ne poslodavcu već kriminalnim i - - To proizvodi neetički odnos prema đacima i devalvira ulogu nastav nika, što za posljedicu ima i gubljenje odgojne dimenzije iz obra zovnoga sistema. Zato je neophodno uvesti standarde kompetencije ulogu prosvjetiteljstva. prema kojima će se nastavni kadar upošljavati i obavljati svoju svetu

Uzročno-posljedično u takvom ambijentu osnovnoškolska djeca su često izložena raznim bezbjednosnim rizicima, te je zato važno - sprovesti strategiju bezbjednosti učenika, koja će uključivati veći - broj školskih policajaca, zabranu otvaranja kladionica, bilijara i dru gih po odgoj štetnih lokala u blizini škola, te osiguravanje saobraćaj 9 nih prilaza školama. Na osnovu izvještaja Rebubličkog zavoda za statistiku za 2019. Tutinu: godinu dobijeni su sljedeći podaci o nastavnicima osnovnih škola u Tabela 9 – Struktura nastavnika po osnovu forme angažovanja

Nastavnici osnovnih Nastavnici OŠ sa punim Nastavnici OŠ angažovani škola radnim vremenom po drugom osnovu Srbija 53782 29325 24457 Tutin 414 273 141

9 https://publikacije.stat.gov.rs/G2019/Pdf/G201913046.pdf

68 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Grafički prikaz 9 – Struktura nastavnika po osnovu forme angažovanja

Kako je već rečeno, na zvaničnoj stranici opštine Tutin, „u opšti ni Tutin postoji nedostatak odgovarajućeg nastavnog osoblja“ ovom rečenicom se opravdava politika zapošljavanja po kojoj je svega 34% nastavnika ili 1/3 angažovano na osnovu ugovora o punom radnom vremenu, dok je prosjek na novu Srbije da se makar 45% nastavnika angažuje u punom radnom vremenu. - Sa druge strane, čak 66% ili 2/3 nastavnika je angažovano po ne kom od ostalih osnova i ovi nastavnici su uvijek u „grču“ šta će biti sa njihovim radnim mjestom. - vanja je naznaka nepoštovanja obaveza raspisivanja konkursa za Ovakvo stanje strukture nastavnika po osnovu forme angažo - stalno zaposlenje, kao i sklonosti rukovodilaca škola da nastavnike menom. Ovo je neispravno, kako moralno tako i suštinski, jer nastav- uvijek „drže u šaci“ ne dajući im ugovor o radu sa punim radnim vre nik koji nije siguran da li će i sljedećeg mjeseca imati to angažovanje neće uložiti maksimalan trud kako bi svoje znanje prenio učeniku. - Srednjoškolsko obrazovanje predstavlja prvi zreli stadij učenika - koji u periodu od petnaeste do osamnaeste godine života usmjera vaju svoja interesovanja prema profilima kojima će se u budućno sti baviti. Učenici u ovom stadiju biraju između općeg i usmjerenog obrazovanja, shodno svojim težnjama i pogledima prema karijeri i 69 potencijalnomeKada se govori zanimanju. o srednjoškolskom obrazovanju, tu je u Tutinu - sti lokalne uprave da organizuje dodatne smjerove u srednjim ško- bilo mnogo turbulencija u proteklih nekoliko godina. U nemogućno lama javili su se preduzetnici sa svojim idejama o srednjoškolskom obrazovanju. Nažalost, bez adekvatnog stručnog i profesionalnog - vođenja te ideje su uglavnom doživjele debakl i danas učenici koji su - pohađali te srednje škole imaju upitan kvalitet znanja sa jedne stra ne, a sa druge strane imaju problem validacije srednjoškolskih diplo ma i nastavka školovanja. Slična stvar je i sa visokim obrazovanjem gdje je neumjesno uopšte i komentarisati datu situaciju, a u mnogim slučajevima su inspekcijski i drugi organi reda morali reagovati kako bi seU nezakoniteposebno teškom radnje stanju okončale. je kultura u opštini Tutin. Da bi kultura u Tutinu zaživjela na pravi način potrebno je uraditi sljedeće: - Opština Tutin nema adekvatan park u kome bi stanovnici mjesto i izgraditi gradski park. mogli da prošetaju i odmore se, pa je potrebno pronaći adekvatno - Potrebno je obnoviti rad pozorišta i obezbijediti sredstva za organizaciju- Potrebno aktivnosti. je obnoviti bioskop. - Potrebno je otvaranje, to jest obnavljanje muzeja.

- Neophodno je renoviranje Doma kulture. Na osnovu svega rečenog o sistemu obrazovanja u opštini Tutin, SPP izdvaja sljedeće prioritetne aktivnosti:

70 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

- Proširiti prostorne kapacitete predškolske ustanove. - Povećati broj vaspitača i drugog osoblja u predškolskoj ustanovi. - Unaprijediti rad postojećih predškolskih ustanova na seoskom području i gdje je potrebno raditi na otvaranju novih. - Rekonstruisati i unaprijediti putnu infrastrukturu koja vodi ka školama u samom centru ali i na seoskom području. - Obezbijediti prijevoz djece od kuće do škole na seoskom području ali i prijevoz djece koja stanuju u udaljenim naseljima a pohađaju škole u centru. - Pokrenuti projekat Srednje šumarske škole i Srednje poljoprivredne škole u Tutinu. - Putem poštenog procesa zapošljavanja angažovati dodatni broj nastavnika i drugog nenastavnog osoblja u osnovnim i srednjim školama. - Prosvjetnim radnicima obezbijediti besplatne seminare vrhunskoga kvaliteta s ciljem poboljšanja prosvjetnog potencijala i obrazovnog sistema, a prema zakonskim obavezama. - Opremiti osnovne i srednje škole savremenim nastavnim sredstvima. - Pokrenuti projekat škole za djecu sa posebnim potrebama. - U toku zimskim mjeseci raditi na prioritetnom raščišća- vanju putnih pravaca prema seoskim školama. - Svi prosvjetni radnici koji imaju potrebne kvalifikacije, stručnu spremu i moralni kredibilitet trebaju dobiti šansu

71 za zasnivanje stalnog radnog odnosa bez obzira na to kojoj političkoj opciji pripadali. - Trebaju se poštivati zakonske regulative i svim prosvjetnim radnicima isplaćivati jubilarne nagrade i ostvarene prihode po drugim osnovama koji im pripadaju. - Potrebno pronaći adekvatno mjesto i izgraditi gradski park. - Potrebno je obnoviti rad pozorišta i obezbijediti sredstva za organizaciju aktivnosti. - Potrebno je obnoviti bioskop. - Potrebno je otvaranje, to jest obnavljanje muzeja. - Neophodno je renoviranje Doma kulture. - SPP posebno ističe potrebu dodjele stipendija najboljim učenicima i studentima kao i obezbjeđivanja mogućnosti, direktno ili indirektno (kroz subvencije), da isti rade u Tutinu.

72 6. ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE I UPRAVLJANJE OTPADOM

pravljanje otpadom od njegovog nastanka do odlaganja se -

Utreba odvijati na održiv i efikasan način uz poštovanje na - čela održivog razvoja, bezbjednosti, blizine i regionalnog - pristupa upravljanju otpadom i izbora najoptimalnije opcije za ži votnu sredinu. Za efektivno upravljanje otpadnom potrebno je sma - njenje količine proizvedenog otpada i otpadnih voda, sprečavanje izlivanja otpadnih voda u površinske i podzemne vodotokove, sma - njenje količine odloženog otpada na područjima primarne selekcije korisnog otpada, smanjenje udjela biorazgradivog otpada odlože - nom komunalnom otpadu, smanjenje negativnog uticaja odloženog otpada na životnu sredinu, klimu i zdravlje ljudi i upravljanje proi zvedenim otpadom na osnovu principa održivog razvoja. Radi postizanja ovih ciljeva, SPP će se zalagati za sljedeće mjere: • Izmještanje deponije smeća van grada. • Uspostavljanje efikasnih sistema upravljanja otpadom na način kojim se ne ugrožava zdravlje ljudi i životna sredina. • Ponovno iskorišćenje i reciklaža otpada, izdvajanje sekundarnih sirovina iz otpada i korišćenje otpada kao energenta. • Prevencija nastajanja otpada, posebno razvojem čistijih tehnologija i racionalnim korišćenjem prirodnih bogatstava, kao i otklanjanje opasnosti od njegovog štetnog dejstva na zdravlje ljudi i životnu sredinu. • Razvoj postupaka i metoda za odlaganje otpada. • Sanacija neuređenih odlagališta otpada i postojećih ne- sanitarnih deponija. • Praćenje stanja postojećih i novoformiranih odlagališta otpada. • Promocija održivog upravljanja otpadom. • Izgradnja kolektora za otpadne vode i fabrika za preči- šćavanje otpadnih voda uz pomoć raspoloživih međunarod- nih fondova za te namjene.

74 7. MJERE SOCIJALNE POLITIKE

osnove za društveni razvoj i opstanak: SPP će preuzeti sljedeće mjere za zaštitu porodice, kao

Porodice sa troje i više djece

Kako sa lokalnog nivoa ne možemo uticati na to da se na nivou države donesu određena zakonska rješenja koja bi omogućila pomoć obezbijediti na lokalnom nivou. Izazov je jedino osmisliti model te porodicama sa troje i više djece, smatramo da se takva pomoć mora - - pomoći koji je zakonski moguć a finansijski održiv. Pomoć porodici ma sa troje i više djece može ići u dva smjera. Prvi je da im se poveća ju primanja novčanim davanjima, a drugi da im se smanje izdaci koje plaćaju državnim i lokalnim preduzećima i institucijama. Konkretno na lokalnom nivou se može djelovati u tom smjeru da se na nivou opštine raspiše konkurs za porodice sa troje i više djece - kojim bi se tražilo od porodica da se prijave, i nakon prikupljenih prijava bi se tim porodicama odobrila pomoć na sljedeći način: Op - ština bi preuzela plaćanje polovine iznosa koji ove porodice plaćaju preduzećima čiji je osnivač opština: Gradska čistoća, Vodovod i ka nalizacija, Gradska toplana, Dječiji vrtići... A za porodice sa pet i više djece opština bi preuzela plaćanje cijelog iznosa svih računa prema preduzećima čiji je osnivač opština. Djeca u seoskim sredinama

- Djeca u seoskim sredinama se suočavaju sa dva izazova. Prvi je odlazak u udaljenu seosku školu koju pohađaju djeca do četvrtog ra - zreda najčešće u istom ili nekom susjednom selu. A drugi je odlazak - u školu, od petog do osmog razreda, a koja je najčešće u nekom pri le. Prije svega se treba raditi na tome da svakom djetetu na seoskoj gradskom naselju ili na još većoj udaljenosti od četvorogodišnje ško teritoriji bude obezbijeđen prevoz do škole. Ukoliko opština nije u mogućnosti da obezbijedi organizovani prevoz, znači da tu obavezu - preuzima roditelj, u tu svrhu on mora izdvojiti materijalna sredstva, - kao i vrijeme. Trenutno postoji procedura da se roditeljima to nado no komplikovana. Opština mora, po automatizmu, svakom roditelju, knađuje u vidu određenih novčanih davanja, ali je procedura izuzet - matizmu nadoknaditi sredstva prevoza, u zavisnosti od udaljenosti na seoskom području, čijem djetetu nije obezbijedila prevoz po auto

škole po jednostavnoj proceduri. Djeca bez roditeljskog staranja

- - Kako na teritoriji opština sjevernog Sandžaka nema doma za dje cu bez roditeljskog staranja, neophodno je isti izgraditi u što kra ćem roku. Istovremeno opština mora raditi na podizanju svijesti i motivisanju porodica da se uključe u program hraniteljskih porodica u kome se djeci bez roditeljskog staranja obezbjeđuje odrastanje u krugu porodice. Djeca sa posebnim potrebama

- - Lokalna uprava mora preduzeti određene mjere da olakša poro dicama odgoj djece sa posebnim potrebama. Smatramo da se to ta

76 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

kođer može riješiti na sličan način kao i pomoć porodicama sa troje - i više djece gdje bi opština raspisivala poziv na koji bi se porodice prijavljivale, a opština tim pozivom preuzela plaćanje obaveza pre ma preduzećima čiji je osnivač, u cijelosti ili u jednom dijelu. - Kako postoje slučajevi u kojima situacija zahtijeva da dijete sa posebnim potrebama bude smješteno u ustanovu gdje će mu se sva - kodnevno pružati medicinska i stručna pomoć, a uzimajući u obzir da takva ustanova ne postoji na teritoriji sjevernog Sandžaka – neop hodno je izdvojiti lokaciju i krenuti u izradu projekta za jednu takvu ustanovu. Sa izrađenim projektom za jednu takvu ustanovu veoma je lako naći investitora, to jest donatora.

8. LISTA PRIORITETNIH AKTIVNOSTI U RAZVOJU OPŠTINE TUTIN

Oblast: Infrastruktura

Saobraćajna infrastruktura

• Asfaltiranje puteva do svakog naselja (seoskog i gradskog) prema prioritetima određenim dužinom puta i brojem stanovnika odnosno korisnika puta i značajem za razvoj poljoprivrede i turizma. • Izgradnja autoputa “Beograd – Bar” preko Sandžaka. • Izgradnja aerodroma u Sandžaku za civilno korišćenje. • Priključak Novog Pazara, Tutina i Sjenice na mrežu željeznice. • Rekonstrukcija magistrale Novi Pazar – Tutin. • Izgradnja moderne magistrale Tutin – Sjenica. • Izgradnja novih i rekonstrukcija postojećih putnih pravaca prema južnom Sandžaku (Tutin – Rožaje i Tutin – Petnjica). putevima. • Priključak sela na magistralne puteve modernim asfaltiranim -

• Otvaranje novih graničnih prijelaza između sjevernog i juž nog Sandžaka. • Probijanje novih seoskih puteva i asfaltiranje istih. • Rekonstrukcija gradskih ulica i izgradnja parking prostora. • Izgradnja, rekonstrukcija i popravka mostova. • Izgradnja pločastih propusta i potpornih zidova. • Izrada studije za povećanje bezbjednosti u saobraćaju. • Uspostavljanje i širenje telekomunikacijske, radijske, televizijske i informacijske mreže sa jeftinom, kvalitetnom i pouzdanom uslugom na liberalnom tržištu sa konkurencijom koja će korisniku omogućiti izbor različitih alternativa. Vodosnabdijevanje

• Prioritet kod eksploatacije lokalnih izvorišta dati resursima podzemnih voda i zaštititi ih od zagađivanja. • Rezerve podzemnih voda visokog kvaliteta koristiti samo za - snabdijevanje stanovništva vodom za piće i industrije u tehnološkim procesima koji zahtijevaju vodu najvišeg kvaliteta. Dinamiku eksplo kvaliteta. atacije prilagoditi dugoročnim zahtjevima bez uticaja na pogoršanje - - • Intenzivirati istražne radove na utvrđivanju stvarno potenci jalnih kapaciteta uz mogućnost povećanja eksploatacionih moguć nosti vještačkim prihranjivanjem. - • Zaštititi zone sanitarne zaštite postojećih i potencijalnih izvo - rišta i slivnih područja podzemnih voda, u ravničarskim predjelima u slivnim područjima rijeka koje prihranjuju podzemne vode, a na - ročito u onim koji su zavisni od korišćenja tranzitnih voda, izvršiti prostornu preraspodjelu voda i stvoriti uslove za njihovo višena mjensko korišćenje, zaštitu od zagađivanja kao i zaštitu od voda. 80 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

• Povećati stepen snabdjevenosti stanovništva vodom za piće stanovništvo. u ruralnim područjima i poboljšati kvalitet isporučene vode za -

• Povećati broj domaćinstava koja su priključena na kanalizaci - onu mrežu, i količine komunalnih i industrijskih otpadnih voda koje se adekvatno prečišćavaju, izgradnjom novih i rekonstrukcijom po stojećih postrojenja. Energetski sistem

• Podsticaj investicija privatnog sektora u oblasti energetike po modelu• Izgradnja “izgradi i gasovoda. održavaj”. -

• Dugoročna stimulacija investiranja u obnovljive izvore ener gije (hidroelektrane, vjetroparkovi, upotreba biomase, geotermalnih izvora i sl.) - • Potpuna transparentnost i otvorenost procesa izdavanja do zvola i licenci u oblasti energetike. • Primjena mehanizama zaštite životne sredine, naročito kod upotrebe neobnovljivih izvora energije, prije svega uglja, kako bi se spriječile negativne posljedice po životnu sredinu i zdravlje ljudi. - • Promocija unapređenja energetske efikasnosti u svim se gmentima privrede i društva u cjelini. • Racionalno korištenje drveta kao energenta. - • Unapređenje kvaliteta i stabilnosti distributivne mreže elek trične energije. • Zamjena uličnog osvjetljenja i postavljanje LED svjetiljki.

81 Oblast: Privreda

Poljoprivreda i agrobiznis

• Sve veća implementacija i sertifikovanje poljoprivredne proi zvodne Halal i HCCP standardom. • Podrška organskom uzgoju hrane. • Uvesti jedinstvenu statističku bazu o proizvodnji organske hrane. • Imenovati i omogućiti lak kontakt sa sertifikacionim tijelima akreditovanim od strane Ministarstva poljoprivrede Republike Srbije. - • Omogućiti kontakt sa internacionalnim sertifikacionim tijelima koja kontrolišu organski karakter ugovorene domaće proizvodnje di rektno za inostrane kupce. • Omogućiti organizovanu edukaciju u organskoj proizvodnji. • Obezbijediti odgovarajuću podršku države i organizovano tržište.- permarketima. • Robu treba učiniti dostupnom na svim gradskim pijacama i u su -

• Svi organski proizvodi moraju da budu sertifikovani, a ambala ža, objekti za skladištenje, pa i transport moraju da budu izdvojeni od konvencionalne hrane. - • Pružiti podršku proizvođačima i udruženjima poljoprivrednih skom porijeklu proizvoda. proizvođača u procesu dobijanja sertifikata o jedinstvenom geograf

82 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru drvoprerade i proizvodnje namještaja

• Podrška izvoznicima u oblasti prerađivačke industrije. - • Podrška proizvođačima u uspostavljanju prodajno-distribu tivnih centara u inostranstvu. • Podrška formiranju biznis inkubatora za novoosnovane firme. • Podrška klasterima – udruženjima proizvođača u kreiranju zajedničkog nastupa na tržištu. • Podrška za unapređenje kapaciteta i uvođenje tehnologije u cilju smanjenja troškova proizvodnje. - - • U industriji pločastog namještaja potrebna je izgradnja prera diti i raditi u preradi drveta. đivačkih kapaciteta i ulaganje u stručne kadrove koji bi mogli rukovo • U industriji namještaja razviti izradu ekskluzivnog namještaja - nja. (duborez itd.), ali i za to treba stručnih kadrova koji bi prenijeli zna -

• U industriji prerade kože i tekstila raditi na uspostavljanju ka paciteta za preradu otpadnih voda. - • Regulisati mjere subvencija za: novootvorena preduzeća, izvo znike, preduzeća koja upošljavaju nove radnike kao i preduzeća koja ulažu u proces oplemenjivanja sopstvenih proizvoda. • Regulisati mehanizme podrške mladim preduzetnicima u sklopu lokalne uprave i preduzeća čiji je osnivač opština. • Podržati aktivnosti sertifikacije proizvoda i usluga u skladu sa međunarodnim standardima.

83 Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prehrambene industrije

• Organizovati seminare i savjetovanja za preduzetnike i me- nadžere koji već imaju uspostavljene kapacitete za proizvodnju i preradu prehrambenih proizvoda. • Uspostaviti modele saradnje sa velikim trgovinskim lancima uz garanciju opštine Tutin da će uslovi ugovora biti ispoštovani. - nog partnerstva. • Raditi na uspostavljanju zadruge na principu javno-privat - - • Pokrenuti zaposlene u odjeljenju LER-a i PSS-a da se angažu ju na terenu u objašnjavanju mogućih akcija za uspostavljanje kapa citeta za proizvodnju i preradu hrane. - - • Raspisati konkurse i dati podsticaje za proizvođače koji us postavljaju ili proširuju proizvodne kapacitete u sektoru proizvod nje i prerade hrane. - • Podržati proizvođače u prehrambenoj industriji u uspostav ljanju proizvodnje po HCCP, Halal i ISO standardima. Mogućnosti za razvoj industrijskih kapaciteta u sektoru prerade ljekovitog bilja njegove upotrebe. • Pokrenuti kurseve o značaju ljekovitog bilja i mogućnostima -

• Istražiti rasprostranjenost ljekovitog bilja na teritoriji opšti ne i formirati mape sa regijama gdje se pretežno i u koje vrijeme može pronaći ljekovito bilje. - • Uspostaviti kontakt sa prerađivačima ljekovitog bilja i inicira ti osnivanje otkupne stanice. 84 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

• Raspisati konkurs za dodjelu podsticaja za uspostavljanje do maćih zasada ljekovitog bilja. prerade ljekovitog bilja. • Raspisati konkurs i dati podsticaje za pokretanje industrijske Mogućnosti za unapređenje turističke ponude

• Sprečavati zagađivanje voda bacanjem otpada ne samo u ur banim zonama već i šire. - • Staviti pod zaštitu sve šume pored vodotoka kako bi se očuva le prirodne vrijednosti i pejzažni ambijent. • Strogo sankcionisati bacanje piljevine u vodu riječnih korita. • Zabraniti korišćenje pijeska i šljunka u riječnim koritima. - • Potrebno je razmotriti uspostavljanje centara zimskih spor tova sa skijalištima na Mokroj Gori (Pogled – 2154 mnv i Ponor). - • Nužno je da se seoska domaćinstva organizuju u seosku turi stičko-poljoprivrednu kooperativu/asocijaciju. visokog kvaliteta i blagovremeno pribavljanje zemljišta za javne i • Obezbjeđenje saobraćajne dostupnosti turističkih prostora komercijalne namjene i njegovo opremanje infrastrukturom, preko aranžmana u javnom i javno-privatnom sektoru. - • Pružiti podršku preduzetnicima koji svoje aktivnosti žele za - snovati na dominantnim vidovima turizma: alpsko i nordijsko (na vi na vodi, kulturološki, tranzitni, speleološki i ekološki turizam, sa Pešterskoj visoravni) skijanje i zimski sportovi, rekreacija i sporto komplementarnim vidovima turizma – etnološki, lovni, ribolovni i banjski turizam. -

• Investirati u razvoj pratećih sadržaja puta (odmorišta, par 85 - - kirališta, servisi, usluge i smještajni kapaciteti) i informativnih turi - stičkih punktova, tako i ponuda jednodnevnih i višednevnih temat pazarskom kraju. skih itinerera za animiranje i zadržavanje tranzitnih putnika u novo • Kao preduslov za intenzivniji razvoj ribolovnog turizma uraditi zaštitu i uređenje obala rijeka i jezera. - rizma. • Urediti i aktivirati šumskolovna područja za razvoj lovnog tu

- • Radi efikasnije organizacije i prezentacije turističke ponude - i turističkog proizvoda trebalo bi organizovati „vizitor centar“ (pre zentacija ponude, informisanje i edukacija turista) na pogodnoj lo kaciji. Zdravstveni sistem

• Upošljavanje dodatnog broja ljekara i tehničkog osoblja. konstantno raditi. • Dodatno potrebno razviti mrežu seoskih ambulanti koje će -

• Omogućiti već postojećim i novozaposlenim ljekarima usavr šavanje na specijalizacijama koje su potrebne i planom predviđane. • Pokretati akcije osavremenjavanja opreme. • Unaprijediti prostorne uslove za prijem pacijenata. • U Tutinu i Sjenici izvršiti temeljitu rekonstrukciju postojećih - medicinskih objekata i područnih ambulanti te izgraditi nekoliko javnih apoteka u Dugoj Poljani, Karajukića Bunarima, Ljeskovi, Deli među, Ribarićima i Crkvinama.

86 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

Obrazovni sistem

• Proširiti prostorne kapacitete predškolske ustanove. - novi. • Povećati broj vaspitača i drugog osoblja u predškolskoj usta -

• Unaprijediti rad postojećih predškolskih ustanova na seo skom području i gdje je potrebno raditi na otvaranju novih. • Rekonstruisati i unaprijediti putnu infrastrukturu koja vodi ka školama u samom centru ali i na seoskom području. - - • Obezbijediti prevoz djece od kuće do škole na seoskom po dručju, ali i prevoz djece koja stanuju u udaljenim naseljima a poha đaju• školePokrenuti u centru. projekat Srednje šumarske škole i Srednje poljoprivredne škole u Tutinu. broj nastavnika i drugog nenastavnog osoblja u osnovnim i srednjim • Putem poštenog procesa zapošljavanja angažovati dodatni školama. -

• Prosvjetnim radnicima obezbijediti besplatne seminare vr obrazovnog sistema, a prema zakonskim obavezama. hunskoga kvaliteta s ciljem poboljšanja prosvjetnog potencijala i • Opremiti osnovne i srednje škole savremenim nastavnim sredstvima.

• Pokrenuti projekat škole za djecu sa posebnim potrebama. • U toku zimskih mjeseci raditi na prioritetnom raščišćavanju putnih pravaca prema seoskim školama. - nu spremu i moralni kredibilitet trebaju dobiti šansu za zasnivanje • Svi prosvjetni radnici koji imaju potrebne kvalifikacije, struč

87 stalnog• Trebaju radnog odnosase poštivati bez obzirazakonske kojoj regulative političkoj i opcijisvim pripadali.prosvjetnim - gim osnovama koji im pripadaju. radnicima isplaćivati jubilarne nagrade i ostvarene prihode po dru

• Potrebno jeje pronaćiobnoviti adekvatno rad pozorišta mjesto i obezbijediti i izgraditi gradski sredstva park. za organizaciju• Potrebno aktivnosti. je obnoviti bioskop. • Potrebno je otvaranje, to jest obnavljanje muzeja.

• Neophodno je renoviranje Doma kulture. - • SPP posebno ističe potrebu dodjele stipendija najboljim uče nicima i studentima kao i obezbjeđivanja mogućnosti, direktno ili indirektno (kroz subvencije), da isti rade u Tutinu. Zaštita životne sredine i upravljanje otpadom

• Uspostavljanje efikasnih sistema upravljanja otpadom na na čin kojim se ne ugrožava zdravlje ljudi i životna sredina. - • Ponovno iskorišćenje i reciklaža otpada, izdvajanje sekundar nih sirovina iz otpada i korišćenje otpada kao energenta. - - • Prevencija nastajanja otpada, posebno razvojem čistijih teh klanjanje opasnosti od njegovog štetnog dejstva na zdravlje ljudi i nologija i racionalnim korišćenjem prirodnih bogatstava, kao i ot

životnu sredinu. • Razvoj postupaka i metoda za odlaganje otpada. - • Sanacija neuređenih odlagališta otpada i postojećih nesani tarnih deponija. 88 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

- da. • Praćenje stanja postojećih i novoformiranih odlagališta otpa

• Promocija održivog upravljanja otpadom. - • Izgradnja kolektora za otpadne vode i fabrika za prečišćava te namjene. nje otpadnih voda uz pomoć raspoloživih međunarodnih fondova za

PRINCIPI RAZVOJA KOJIM SE RUKOVODI STRANKA PRAVDE I POMIRENJA

- konomska misija Stranke Pravde i Pomirenja (SPP) je da Ese poveća blagostanje građana u Sandžaku. Sandžak po sjeduje veliki ekonomski razvojni potencijal sa svojim mladim i dinamičnim stanovništvom, bogatim prirodnim resursima, pojedince sa preduzetničkim duhom, historijske i prirodne ljepote kao i geostrateški položaj. - Ekonomski sektor je od najveće važnosti za socijalno blagosta - nje cijelog društva. Poslovni ljudi u sandžačkoj regiji nose veliku društvenu odgovornost. Oni su odgovorni za obezbjeđivanje priho svjesni svoje odgovornosti, nezavisno iz koje opštine dolaze, kojoj da hiljadama radnika, kao i njihovih porodica. Ovi poslovni ljudi su - nacionalnoj strukturi pripadaju, da li su politički opredijeljeni, ili ne. Nažalost, u sandžačkim opštinama nivo priznavanja zasluga po - slovnog sektora od strane političkog sektora kao i samih građana ne - podudara se sa njihovom važnošću. Glavni razlog leži u neizbalansi ranoj podjeli moći između političkog i ostalih sektora. Vlast ne do - zvoljava veći uticaj drugih aktera zbog straha od gubitka kontrole nad procesom podjele javnih pozicija. Kontrola nad javnim pozicija ma za njih označava glavni izvor njihove moći. Također je i poslovni - sektor suviše slab, mada u njemu ima potencijala za pozicioniranje sija SPP-a kao glavnog nosioca uticaja. Iz svih nabrojanih razloga politička mi biće apsolutno usmjerena u prevazilaženje ovih problema i stvaranje najboljeg mogućeg ambijenta kako bi se ekonomska slika Sandžaka u narednom periodu značajno poboljšala. - - Stranka Pravde i Pomirenja će implementirati strategiju konti nuiranog i održivog ekonomskog rasta, kako bi se mobilizirali po tencijali Sandžaka. Realizacija ove strategije će smanjiti siromaštvo i nezaposlenost, što će povećati životni standard naših građana. Tako će Sandžak postati atraktivno mjesto za život sadašnjim i budućim generacijama. Ekonomski razvoj i blagostanje vodi i do veće odgovornosti kod raspodjele stečenog bogatstva. SPP je mišljenja da treba provesti socijalnu politiku kako bi se osigurala dobrobit i sreća svih naših građana. Neizbježno je stalno unaprijediti koncept socijalne države, koja će brinuti o nezaposlenim, siromašnim, bolesnim i osobama sa posebnim potrebama što će ovim kategorijama, kao i svim ostalim građanima, omogućiti dostojanstven život. - U skladu sa ovom strategijom, SPP je odredila svoje socio-eko nomske principe, ciljeve i politike i uspostavit će koncept vlasti radi efikasne implementacije. SPP je usvojila sljedeće osnovne principe ekonomskog razvoja: - ba prilagoditi ekonomiju prema potrebama ljudi. • Ljudi su glavni resurs i subjekt ekonomskog razvoja, zato tre

• Privredni razvoj je neophodno bazirati na slobodi tržišta u ambijentu zdrave konkurencije. • Monopolizacija i nelojalna konkurencija treba se spriječiti po svaku• cijenu.Svi razvojni projekti moraju podrazumijevati ekonomski i ekološki održivi razvoj. 92 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

• Pretpostavka privrednog razvoja je izgradnja kvalitetne infrastrukture i saobraćajne mreže, prije svega autoputa i aerodroma u Sandžaku. - • SPP će podržati sve razvojne projekte u sferi energetike, u po gledu iskorištavanja prirodno obnovljivih resursa, kao što su riječni potencijali, vjetrovi i solarna energija. • SPP se zalaže za razvoj malih i srednjih preduzeća. • Budući privredni razvoj neophodno je bazirati na očuvanju postojećih privrednih grana, kao što su tekstilna i drvna industrija, i oživljavanju poljoprivrede, naročito stočarstva, kao i drugih ekonomskih grana poput turizma i prerade ljekovitog bilja. - • Važno je podstaći i oživljavanje tradicionalnih zanata i doma će radinosti. - - • Smatramo da treba pripremiti sandžačku ekonomiju za ula zak u globaliziranu privredu. Najbolji način jeste povećanje konku rentske prednosti putem efikasnog korištenja postojećih resursa. • Treba pripremiti uvjete za privlačenje stranog kapitala, sa posebnim naglaskom kapitala iz dijaspore, i međunarodnog znanja i iskustva za razvoj sandžačke ekonomije. - • Kroz dugoročnu edukaciju, nužno je oživjeti etičke tradicio nalne vrijednosti u poslovanju, jer su poštenje, odgovornost i tačnost osnovi profesionalizma. - • Mišljenja smo da država načelno treba da ostane izvan svih ni sektor. vrsta ekonomskih aktivnosti i da nosilac ekonomije treba biti privat - na. Stoga, smatramo da je stvaranje pozitivnog i pravednog ambije- • Funkcija države u ekonomiji treba biti regulatorna i kontrol nata putem državne uprave jedan od glavnih stubova za ekonomski 93 razvoj Sandžaka. • Smatramo da sve javne službe treba kvalitetno organizirati prema potrebama građana. - • Neophodno je razvijati koncept javno-privatnog partnerstva kod ponude javnih dobara, poput obrazovanja, zdravstva i komunal nih usluga. - • SPP će razvijati zajedno sa vjerskim zajednicama i nevladi - nim organizacijama posebne programe za siromašne, penzionere, siromašnu djecu, nezaposlene i građane koji se suočavaju sa teško ćama ne smiju se u društvu osjećati napuštenim i osamljenim. - • SPP će ponuditi projekte za rehabilitaciju djece uličara, pro sjaka i beskućnika u cilju smanjenja ovakvih pojava. ekonomiju: Za realizaciju ovih principa, SPP ima sljedeće osnovne ciljeve za -

• Ponuditi ambijent, gdje se privatno preduzetništvo može slo bodno razvijati bez suvišnih političkih i birokratskih barijera. - stva za razvoj ekonomije. • Ponuditi puteve, željeznicu i aerodrom kao neophodna sred

• Povećati proizvodnju roba i usluga. - zvoda. • Povećati izvoz lokalnih proizvoda i brendiranje lokalnih proi

• Smanjiti nezaposlenost, visoke troškove života i pravedno raspodijeliti dohodak. - • Iskorijeniti nepravedno profiterstvo i nelojalnu konkurenci ju, koje sprečavaju stabilan i pravedan ekonomski razvoj. Spriječiti svaki vid monopolizacije. - • Reforma administracije lokalnih uprava, kao i policijske, tuži 94 OPŠTINA TUTIN – RAZVOJNI PLAN

- nal sveli na minimum. lačke i pravosudne organe, kako bi se korupcija i organizirani krimi

• Nužno je poduzeti sve raspoložive mjere radi zaštite zdrave privrede od narko i drugih vidova prljavog kapitala.

Za postizanje ovih ciljeva, SPP će implementirati sljedeće mjere: • Korišćenje svih resursa za razvoj privrede zasnovanim na inovacijama, tehnologiji i produktivnosti. - • Ekonomski razvoj se može postignuti putem investicija. Zato nosti. će se promovisati obim i kvalitet investicija radi povećanja zaposle

• Finansijski sektor treba strukturisati prema potrebama svih učesnika u ekonomiji a ne obratno. - • Treba ublažiti regionalne neravnoteže u ekonomskoj snazi i štinama. ponuditi ambijent za korišćenje svih resursa u svim mjestima i op - - • Treba reformisati poreski sistem uzimajući u obzir ekonom reta. sku snagu poreskih obveznika i pravednost raspodjele poreskih te

• Treba reformisati način trošenja javnih rashoda i spriječiti zloupotrebe vezano za njih. • Javni rashodi trebaju se isključivo trošiti za opšte dobro svih građana,• Treba a prije obezbijediti svega za javne vladavinu investicije. prava, uz nezavisno sudstvo, za-

štićena imovinska prava i slobodni pristup tržištu. - nja konkurentnosti ekonomije. • Treba uključiti obrazovne i naučne institucije u cilju postiza