Arkusz SPYCHOWO (217)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autor: El Ŝbieta Gawlikowska*, Krzysztof Seifert*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Bogusław B ąk*

Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 r. Spis tre ści I. Wst ęp – K. Seifert ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Seifert ...... 4 III. Budowa geologiczna – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 9 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 10 VII. Warunki wodne – E. Gawlikowska, K. Seifert ...... 11 1. Wody powierzchniowe...... 11 2. Wody podziemne...... 12 VIII. Geochemia środowiska ...... 14 1. Gleby – P. Kwecko ...... 14 2. Osady – I. Bojakowska ...... 17 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 20 IX. Składowanie odpadów – J. Król ...... 23 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – E. Gawlikowska ...... 24 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Gawlikowska ...... 25 XII. Zabytki kultury – K. Seifert ...... 33 XIII. Podsumowanie – E. Gawlikowska, J. Król ...... 34 XIV. Literatura ...... 35

I. Wst ęp

Arkusz Spychowo Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 został wy- konany w 2012 roku. Składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki korzystne do składo- wania odpadów. Plansza A została wykonana w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Insty- tutu Geologicznego. Przy jego opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Świ ętajno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2006 w Przedsi ębiorstwie SEGI-AT w Warszawie (Gała ś i in., 2006). Plansza B zo- stała wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (składo- wanie odpadów) i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (geochemia śro- dowiska). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MG śP (Instruk- cja, 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb s ą uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowa- nych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą

3 ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W trakcie opracowywania arkusza wykorzystano materiały archiwalne znajduj ące si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Departamencie Ochrony Środowiska Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskie- go i Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, starostwach powiatowych, urz ędach gminnych oraz nadle śnictwach. Informacje dotycz ące gleb chronionych uzy- skano w Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Dane archiwalne uzu- pełniono i zweryfikowano w czasie zwiadu terenowego przeprowadzonego w sierpniu 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo środo- wiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Spychowo wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 21°15’−21°30’ dłu- go ści geograficznej wschodniej oraz 53°30’−53°40’szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar ten nale Ŝy do województwa warmi ńsko-mazurskiego, obejmuj ąc swym zasi ęgiem: cz ęść powiatu szczycie ńskiego z gminami Świ ętajno i Rozogi, cz ęść powiatu mr ągowskiego z gmin ą Piecki oraz fragment powiatu piskiego z gminami Ruciane Nida i Pisz. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) teren arkusza nale- Ŝy do mezoregionu Równina Mazurska, Pojezierze Mrągowskie i Kraina Wielkich Jezior Ma- zurskich. Wymienione jednostki wchodz ą w skład makroregionu Pojezierze Mazurskie w podprowincji Pojezierze Wschodniobałtyckie (fig. 1). Równina Mazurska zajmuje wi ększ ą cz ęść obszaru arkusza Spychowo. Obejmuje pół- nocn ą cz ęść rozległych sandrów, przykrywaj ących utwory lodowcowe zlodowace ń północno- polskich. Od północy ograniczaj ą j ą moreny fazy pozna ńskiej, wyznaczaj ące granic ę pomi ę- dzy Pojezierzem Mr ągowskim i Krain ą Wielkich Jezior Mazurskich. Południow ą granicę tej jednostki mo Ŝna wyznaczy ć tylko w przybli Ŝeniu na podstawie przebiegu wzniesie ń morenowych nale Ŝą cych do wcze śniejszej rze źby lodowcowej, które miejscami wynurzają si ę spod utworów sandrowych. W centralnej cz ęś ci obszaru arkusza, w okolicy wsi Faryny, zaznacza si ę ci ąg wzniesie ń o wysoko ści wzgl ędnej do 45 m, z kulminacj ą 174 m n.p.m. koło Cegielni. Są to formy akumulacji szczelinowej. Powierzchnia równiny sandrowej obni Ŝa si ę od około 140 m n.p.m. na północy w okolicy Spychowa do około 130 m n.p.m. na południu w okolicy

4 Borków Rozoskich. Wschodnia cz ęść sandru le Ŝy nieco ni Ŝej, od 132 m n.p.m. w okolicy Majdanu do 122 m n.p.m. w dolinie Rudni na południu.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Spychowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002) 1 − granice podprowincji; 2 – granice mezoregionów; 3 – wi ększe jeziora

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierze Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregion: 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazur- skich, 842.87 – Równina Mazurska Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Północnomazowiecka Mezoregion: 318.65 – Równina Kurpiowska

Pojezierze Mr ągowskie zajmuje północny i północno-zachodni fragment obszaru arkusza. Jego charakterystyczn ą cech ą są południkowo zorientowane rynny lodowcowe oraz rów- nole Ŝnikowo biegn ące moreny. Wzdłu Ŝ rynien wyst ępuj ą kemy i małe ozy. Na obszarze arkusza wysoczyzna morenowa falista wyst ępuje jedynie w okolicach miejscowo ści Stare Kieł- bonki oraz Zyzdrojowy Piecek. Wschodnia granica Pojezierza Mr ągowskiego przebiega wzdłu Ŝ działu wodnego środkowej Krutyni ze zlewni ą Wielkich Jezior Mazurskich. Na połu- dniu granica regionu przebiega mi ędzy morenami fazy pozna ńskiej a sandrami.

5 W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę niewielki fragment Krainy Wiel- kich Jezior Mazurskich. Charakterystyczn ą cech ą tego regionu jest najwi ększy w Polsce ze- spół poł ączonych kanałami jezior. Krain ę t ę obrze Ŝaj ą gliny moreny czołowej fazy pozna ń- skiej i gliny zwałowe zagł ębie ń wytopiskowych w tej morenie. Najwi ększe zagł ębienie na arkuszu wypełnia jezioro Du ś. Obszar arkusza Spychowo, na tle podziału Polski na regiony klimatyczne, znajduje si ę w zasi ęgu regionu zachodniomazurskiego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6– 7°C, przy średniej temperaturze lipca około 17,7 °C i średniej temperaturze stycznia na po- ziomie -3,5 °C. Suma rocznych opadów zawiera si ę w przedziale 550–650 mm. Średni czas trwania zimy termicznej ( średnia dobowa temperatura poni Ŝej 0 °C) wynosi 80–90 dni. Po- krywa śnie Ŝna utrzymuje si ę przez około 85 dni. Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi od 160 do 190 dni. Wiatry najcz ęś ciej wiej ą z kierunków zachodnich, przy czym w okresie zimowym zwi ększa si ę udział wiatrów ze wschodu (Wo ś, 1999). Lasy pokrywaj ą ponad 70% powierzchni obszaru arkusza. Nale Ŝą one do zachodniej cz ęś ci Puszczy Piskiej. Gleby przydatne do produkcji rolnej wyst ępuj ą tylko na podło Ŝu glin morenowych i namułach torfiastych. Na glinach lekkich i piaskach gliniastych mocnych wykształciły si ę gleby brunatne, wykazuj ące na ogół IIIb i IVa klas ę bonitacyjn ą. Gleby te s ą u Ŝytkowane rol- niczo jako grunty orne na około 5% powierzchni omawianego arkusza, głównie w północnej cz ęś ci. Na piaskach wodnolodowcowych wykształciły si ę do ść jałowe gleby bielicowe i pseudobielicowe. Na gruntach organicznych powstały gleby murszowo-mineralne, torfowe oraz w niewielkim stopniu gleby mułowo-torfowe. Grunty te, skupione w dolinach Rozogi, Rudni i Ruczaju, s ą wykorzystywane przez du Ŝe kompleksy pastwisk i ł ąk. Omawiany obszar jest słabo zaludniony. Zamieszkuje około 3 tys. mieszka ńców. Osad- nictwo jest rozproszone, ma charakter wiejski. Najwi ększ ą miejscowo ści ą jest Spychowo (około 1 tys. mieszka ńców). Ze wzgl ędu na du Ŝą liczbę lasów i jezior jest to teren atrakcyjny turystycznie. Jedn ą z najwi ększych atrakcji turystycznych na omawianym obszarze jest kajakowy szlak Krutyni, która ł ączy szereg malowniczych jezior. W otoczeniu jezior znajduj ą si ę liczne osiedla dom- ków letniskowych oraz o środków wypoczynku sezonowego, m.in. w miejscowo ściach: Koczek (jeziora: Kierwik, Zdró Ŝno, Uplik), Kolonia–Racibór (jezioro Świ ętajno), Spychowo (Jezioro Spychowskie, jezioro Zyzdrój Mały). Źródłem dochodów mieszka ńców, obok prze- robu drewna i turystyki, jest produkcja rolna. W miejscowo ści Długi Borek znajduje si ę SA-

6 RIA Polska – jedno z najwi ększych i najnowocze śniejszych przedsi ębiorstw w kraju, kom- pleksowo zajmuj ących si ę gospodark ą odpadami pochodzenia zwierz ęcego. Przez Spychowo przebiegaj ą dwie drogi krajowe: w cz ęś ci północnej z zachodu na wschód droga nr 58 Olsztynek–Szczytno–Pisz–Białystok oraz z północy na południe droga nr 59 Mr ągowo–Spychowo–Ostroł ęka. Poza tym przebiega tu linia kolejowa Olsztyn– Szczytno–Ełk.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Spychowo przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Spychowo wraz z obja śnieniami ( śuk, 1999, 2000). Według podziału Polski na jednostki geologiczne, omawiany obszar poło Ŝony jest w obr ębie wyniesienia mazurskiego (zwanego te Ŝ mazursko-suwalskim), b ędącego cz ęś ci ą prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. W obr ębie wyniesienia, na krystalicznym podło Ŝu zalegaj ą osady mezozoiczne i kenozoiczne. Utwory starsze zostały usuni ęte podczas wyd źwigni ęcia garbu mazursko-suwalskiego w okresie kaledo ńsko-waryscyjskich ruchów górotwórczych. Podczas krótkotrwałych transgresji morskich, jakie miały miejsce od permu do górnej kredy, powstały osady piaskowcowo-mułowcowo-węglanowe, o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści. Serie kenozoiczne tworz ą utwory paleogenu o mi ąŜ szo ści około 40 m i neogenu o mi ąŜ szo ści do 60 m. Utwory plejstoce ńskie o mi ąŜ szo ści od około 100 m do około 230 m, są przykryte kilkumetrowej mi ąŜszo ści osadami holoce ńskimi. Powierzchnia stropowa podło Ŝa plejstocenu w północnej, środkowej i wschodniej cz ę- ści obszaru arkusza znajduje si ę na wysoko ści od 10 m p.p.m. do 20 m n.p.m. Obni Ŝa si ę ona do 60–90 m p.p.m. wzdłu Ŝ południowej i południowo-zachodniej granicy obszaru arkusza. Osady podło Ŝa plejstocenu s ą cz ęsto zaburzone glacitektonicznie w południowej, południo- wo-zachodniej i zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W wi ększo ści s ą to osady miocenu: piaski, mułki i iły z wkładkami w ęgla brunatnego. Dwa otwory, odwiercone w Wyst ępie i Kar- wicy Małej, natrafiły na obni Ŝenie erozyjne, w którym bezpo średnio pod osadami plejstocenu le Ŝą mułki i piaski kwarcowo-glaukonitowe, zaliczone do oligocenu. W depresji podło Ŝa neo- ge ńskiego i paleoge ńskiego na zachodzie obszaru, stwierdzono bezpo średnio pod glin ą more- now ą pstre iły neogenu, tworz ące prawdopodobnie kr ę glacjaln ą. Cały omawiany obszar pokrywaj ą osady plejstoce ńskie (fig. 2). Są one dobrze rozpo- znane dzi ęki odsłoni ęciom na powierzchni terenu oraz profilom kilkunastu wierce ń do gł ębo- ko ści od 50 do ponad 200 m.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Spychowo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), (2006) Czwartorz ęd: holocen: 3 – piaski i Ŝwiry; mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wy- dmach; plejstocen, zlodowacenia północnopolskie: 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki kemów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe

Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracje z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

W obr ębie plejstocenu wyró Ŝniono 10 poziomów glin zwałowych, z których najni Ŝszy zaliczono do najstarszego zlodowacenia – narwi. Trzy kolejne do zlodowace ń południowo- polskich (nidy, sanu i wilgi), cztery nast ępne do zlodowace ń środkowopolskich (odry i war- ty), a dwa najmłodsze do zlodowace ń północnopolskich (bałtyckie). Gliny zwałowe przeławi- cone s ą piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi oraz mułkami, iłami i piaskami zastoisko- wymi, a wyj ątkowo piaskami i Ŝwirami rzecznymi. Utwory zlodowace ń północnopolskich

8 tworz ą formy – akumulacji szczelinowej, moren martwego lodu, moren czołowych, kemów i sandrów. Na powierzchni najszerzej rozprzestrzenione s ą piaski wodnolodowcowe sandru kur- piowskiego, które tworzyły si ę na przedpolu moren leszczy ńsko-pomorskiej fazy zlodowace ń północnopolskich. Maj ą one mi ąŜ szo ść od kilku do kilkunastu metrów. Wa Ŝnym elementem geomorfologicznym są rynny subglacjalne. Ich powstawanie roz- pocz ęło si ę przed faz ą pomorsk ą – ostatni ą faz ą zlodowace ń i trwało a Ŝ po ostateczny zanik lądolodu. W rynnach przez długi czas zagrzebane były bryły martwego lodu, które wytapiały si ę stopniowo tworz ąc jeziora rynnowe. Tymi obni Ŝeniami nast ępował równie Ŝ odpływ wód roztopowych. Poło Ŝenie rynien mo Ŝna łatwo odczyta ć na podstawie przebiegu jezior Świ ętaj- no, Zyzdrój, Mokre oraz rzeki Krutyni i Spychowskiej Strugi. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza lob l ądolodu wytapiał si ę najdłu Ŝej pozostawiaj ąc charakterystyczn ą mis ę ko ńcow ą, otoczon ą od zachodu, południa i wschodu przez moreny martwego lodu z okresu deglacjacji. Obecnie znajduje si ę w niej jezioro Du ś. Znaczne powierzchnie zajmuj ą utwory holoce ńskie reprezentowane przez torfy, namuły torfiaste, zwłaszcza w północnej i zachodniej cz ęś ci terenu arkusza. Torfy pod ścielone s ą cz ę- sto gytiami wapiennymi. Utwory te powstały w obni Ŝeniach terenu, takich jak rynny subglacjalne i wytopiska po bryłach martwego lodu w północnej cz ęś ci arkusza oraz zagł ębienia w powierzchni sandru odwadnianej przez potoki na pozostałym obszarze. Niewielkie pola wydm piaszczystych i starsze, cz ęś ciowo zatarte, by ć mo Ŝe przedholoce ńskie formy eoliczne, wyst ępuj ą w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza nie udokumentowano złó Ŝ kopalin (Szuflicki i in. (red), 2011).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Spychowo nie prowadzi si ę eksploatacji kopalin. W trakcie wizji terenowej stwierdzono ślady dawnej niekoncesjonowanej eksploatacji piasków i Ŝwirów. W wyrobiskach nast ąpiła samorekultywacja, poprzez zakrzaczenie i zaro śni ęcie traw ą. Znaj- duj ą si ę one na północ od miejscowo ści Kolonia i Spychowo. Miejsca te na mapie zaznaczono jako punkty wyst ępowania kopaliny.

9 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar arkusza Spychowo jest słabo rozpoznany pod wzgl ędem surowcowym ze wzgl ędu na poło Ŝenie w obr ębie du Ŝego kompleksu le śnego Puszczy Piskiej. Na podstawie szczegółowej mapy geologicznej (śuk, 2000) i punktów wyst ępowania kopaliny wyznaczono trzy obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów, a na podstawie opracowania archiwalnego (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996) cztery obszary prognostyczne torfów. Na omawianym obszarze znajduje si ę wiele miejsc wyst ępowania torfów. Poło Ŝone s ą one głównie w rejonie jeziora Zyzdrój Wielki, Spychowa oraz Karwicy Mazurskiej. S ą to przewa Ŝnie torfowiska niskie i przej ściowe, olejowe lub turzycowiskowe. Wyznaczono cztery obszary prognostyczne (nr I–IV). Trzy z nich znajduj ą si ę one w okolicy Kawicy Mazurskiej, a jeden koło Spychowa. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe torfów w tych obszarach zestawiono w tabeli 1. Tabela 1 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Średnia Grubo ść Zasoby Po- Numer Rodzaj kompleksu grubo ść kompleksu w Zastoso- wierzch- Parametry obszaru kopa- litologiczno- nadkła- litologiczno- kategorii wanie nia jako ściowe na mapie liny surowcowe- du surowcowego D kopaliny (ha) 1 go (m) (m) (tys. m 3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść : 10,0% śr. 1,73 I 13,0 t Q stopie ń roz- 0 225 Sr maks. 2,20 kładu: 45% popielno ść : 3,30% śr. 2,88 II 23,4 t Q stopie ń roz- 0 677 Sr maks. 4,20 kładu: 35% popielno ść : 7,50% śr. 1,68 III 17,0 t Q stopie ń roz- 0 286 Sr maks.: 2,20 kładu: 35% popielno ść : 12,0% śr. 2,14 IV 3,5 t Q stopie ń roz- 0 75 Sr maks. 2,50 kładu: 40% Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

W zachodniej cz ęś ci terenu arkusza, w rejonie Kolonii, wyznaczono trzy obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów. Dwa z tych obszarów, poło Ŝone w Kolonii i na północ od

10 niej, obejmuj ą niewielkie wzgórza morenowe o wysoko ści do 10 m, zbudowane z piasków i Ŝwirów. Trzeci obszar, poło Ŝony na południowy wschód od Kolonii, obejmuje wzgórze zbudowane z piasków i Ŝwirów akumulacji szczelinowej. Kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe miejscami pokryte jest płatami glin zwałowych. Na terenie tego obszaru znajduje si ę całkowicie zaro śni ęte stare wyrobisko.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Spychowo znajduje si ę na terenie dwóch zlewni trzeciego rz ędu: zlewni Pisy oraz zlewni Rozogi (nazywana w ni Ŝszym biegu Szkw ą), będących dopływami Narwi. Zlewnia Pisy, obejmuj ąca około 75% obszaru arkusza, podzielona jest wododziałem czwarte- go rz ędu na zlewni ę Krutyni, zajmuj ącą północn ą i centraln ą cz ęść omawianego obszaru, oraz zlewni ę Jeziora Nidzkiego i Turo śli – w cz ęś ci wschodniej i południowo-zachodniej. Zlewnia Rozogi zajmuje południowo-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. Najwi ększ ą rzek ą jest Kruty- nia, która powy Ŝej Spychowa przyjmuje nazw ę Spychowskiej Strugi. Na odcinku obj ętym arkuszem Spychowo ł ączy ona jeziora: Zyzdrój Mały, Spychowskie, Zdru Ŝno, Uplik i Mokre, tworz ąc kr ęte koryto w śród równin torfowych. Prowadzi ni ą jeden z najpi ękniejszych szlaków kajakowych w Polsce. Ruczaj jest strumieniem uchodzącym do Jeziora Nidzkiego w Karwi- cy, około kilometr na wschód od granicy terenu arkusza. Podobnie niewielkim ciekiem jest Rudnia, rozpoczynaj ąca bieg na północny wschód od Faryn. Jest ona uregulowana w okolicy Ciesiny. Rudnia znajduje bezpo średnie uj ście do Narwi. Rozoga wypływa z jeziora Świ ętajno i na obszarze arkusza ma charakter strumienia lub rowu melioracyjnego. Liczne jazy na Ro- zodze reguluj ą poziom wody. Jeziora pokrywaj ą ponad około 5% omawianego obszaru. Skupione s ą w północnej cz ę- ści obszaru arkusza, w rynnach polodowcowych. Na skutek łatwej dost ępno ści wiele jezior uŜytkowanych jest w celach rekreacyjnych i turystycznych. Jezioro Świętajno, jest długie na 5 km i szerokie na 300–500 m. Ma charakter przepływowy. Jego powierzchnia wynosi 175 ha, gł ęboko ść do 12 m. Jezioro Zyzdrój ma długo ść 6,5 km, szeroko ść 200–800 m, powierzchni ę 210 ha, gł ęboko ść do 14,5 m. Przew ęŜ enie dzieli je umownie na Zyzdrój Wielki na północy i Zyzdrój Mały na południu. Jezioro Spychowskie tworzy owaln ą mis ę, przez któ- rej północn ą cz ęść przepływa Krutynia. Ma powierzchni ę 50 ha, gł ęboko ść do 8,5 m. Jezioro Zdru Ŝno ma urozmaicony kształt, powierzchni ę 250 ha i gł ęboko ść do 24 m. Jezioro Uplik tworzy długi na 3 km i w ąski (100–400 m) basen przepływowy. Ma powierzchni ę 60,6 do

11 63 ha, gł ęboko ść do 9,2 m. Jezioro Mokre nale Ŝy do do ść du Ŝych; ma szeroko ść 1–1,5 km, liczy blisko 8 km długo ści i si ęga gł ęboko ści 51 m. Ma powierzchni ę 841 ha, z czego na arkuszu Spychowo znajduje si ę około 25%. Jezioro Kierwik le Ŝy mi ędzy wsiami Koczek i Kierwik. Jest otwarte; wypływa z niego strumie ń do Krutyni. Ma powierzchni ę 59 ha i gł ęboko ść do 17 m. Jezioro Skarp jest małym owalnym zbiornikiem bezodpływowym, ukrytym w Puszczy Piskiej. Jego średnica wynosi około 500 m. Jezioro Du ś jest poł ączone z Krutyni ą w ąskim kanałem, silnie zaro śni ętym i zasiedlonym przez ptactwo wodne. Jezioro jest stosunkowo płytkie, ma średnio 3 metry, a jego powierzchnia wynosi 6 ha. W roku 2009 badano czysto ść rzeki Krutyni i Rozogi oraz Jeziora Mokrego (Raport…, 2010). Ocena stanu ekologicznego i chemicznego rzeki Krutyni i Rozogi (punkty pomiarowe zlokalizowane s ą poza granicami obszaru arkusza) wskazuj ą na dobry stan jednolitej cz ęś ci wód. Tak ą sam ą ocen ę uzyskały wody Jeziora Mokrego.

2. Wody podziemne Charakterystyka wód podziemnych na obszarze arkusza Spychowo została opracowana na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Spychowo (Bentkow- ski, 2000). Zgodnie z podziałem regionalnym na jednostki hydrogeologiczne (Paczy ński, 1995) obszar ten znajduje si ę w obr ębie regionu I – mazowieckiego. W celu lepszej ochrony, gospodarowania i poprawy stanu wód podziemnych wydzielono jednostkowe obszary – tzw. Jednolite Cz ęś ci Wód Podziemnych (JCWPd). Teren arkusza znajduje si ę w granicach JCWPd nr 33 i 50 (Paczy ński, Sadurski, 2007). Na omawianym terenie w utworach czwartorz ędowych wyst ępuje jeden główny u Ŝyt- kowy poziom wodono śny. W centralnej i zachodniej cz ęś ci terenu stanowi ącej około 70% powierzchni arkusza stwierdzono wyst ępowanie w utworach czwartorz ędowych drugiego poziomu wodono śnego o podrz ędnym znaczeniu. Poziom ten jest słabo rozpoznany, stwier- dzony został jedynie gł ębokimi otworami badawczymi i brak jest informacji o jego parame- trach hydrogeologicznych. Rozpoznanie poziomu trzeciorz ędowego w granicach arkusza jest słabe. Wodono śne utwory trzeciorz ędowe, stwierdzone w rejonie Karwicy Małej, gdzie ujęto poziom oligoce ński, uzyskuj ą wydajno ści około 16 m 3/h przy depresji 20,5 m. Maj ą one podrz ędne znaczenie jako u Ŝytkowe pi ęto wodono śne. Brak jest informacji o wyst ępowaniu w utworach starszych od trzeciorz ędu warstw wodonośnych. Główny poziom wodono śny wyst ępuje w piaskach oraz piaskach ze Ŝwirami wodnolodowcowymi zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich. W cz ęś ci północnej i północ-

12 no-wschodniej wyst ępuje on bezpo średnio od powierzchni terenu i ma swobodne zwierciadło wody. W cz ęś ci zachodniej i południowo-zachodniej wyst ępuje pod przykryciem glin zlodowace ń północnopolskich o niewielkiej mi ąŜ szo ści. Tylko lokalnie mi ąŜ szo ść glin przekracza 15 m (na zachód o jeziora Zyzdrój Wielki, w rejonie Kolonii). Gł ęboko ść wyst ępowania głównego poziomu wodono śnego nie przekracza 5 m w strefach przyjeziornych i obniŜeń terenu wzdłu Ŝ cieków, a maksymalnie si ęga 26 m w rejonach lokalnych wzniesie ń pagórów morenowych i stref gdzie ten poziom wyst ępuje pod przykryciem glin. Na wi ększości obszaru swobodne zwierciadło wody wyst ępuje na gł ęboko ści od 2 do 8 m p.p.t. Mi ąŜszo ść utworów wodono śnych zmienia si ę w przedziale od 10 do ponad 40 m. Najwi ększe mi ąŜ szo ści wyst ę- puj ą we wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, gdzie dochodz ą do 55 m. No około 80% powierzchni arkusza mi ąŜ szo ść tej warstwy jest wi ększa od 20 m, a w cz ęś ci północno- wschodniej przekracza 40 m. Potencjalne wydajno ści studni w cz ęś ci obszaru, gdzie mi ąŜ- szo ść warstwy wodono śnej przekracza 40 m mog ą wynosi ć ponad 120 m3/h. Na pozostałej cz ęś ci obszaru wydajno ści potencjalne wynosz ą od 70 do 120 m 3/h. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego obszaru główny, u Ŝytkowy poziom wodono śny nie jest izolowany od powierzchni lub wyst ępuje ze słab ą izolacj ą powierzchniow ą. Naturaln ą ochron ę wód stanowi pokrycie terenu przez lasy Puszczy Piskiej. Zalesienie znacznie ogranicza antropogeniczny wpływ na wody podziemne. Wody poziomu czwartorz ędowego do celów komunalnych s ą ujmowane w dwóch uj ę- ciach: w Spychowie (wydajno ść około 250 m 3/dob ę) i w Farynach (około 400 m 3/dob ę). Na- tomiast do celów przemysłowych słu Ŝą uj ęcia w Długim Borku – dla zakładu utylizacji (wydajno ść prawie 300 m 3/dob ę) i w Spychowie – dla rozlewni gazu (wydajno ść około 150 m3/dob ę). Według opracowania A. S. Kleczkowskiego (1990) obszar arkusza Spychowo w cało- ści znajduje si ę w obr ębie trzeciorz ędowego zbiornika Subniecka Warszawska (nr 215). Dla tego zbiornika nie wykonano dokumentacji. Większ ą cz ęść obszaru (za wyj ątkiem północne- go i północno-wschodniego obszaru) obejmuje czwartorz ędowy Sandr Kurpie (nr 216). Ob- szar tego zbiornika podlega najwy Ŝszej ochronie (ONO) (fig. 3). Zbiornik Sandr Kurpie został udokumentowany w wyniku szczegółowego rozpoznania hydrogeologicznego (Rendak i in., 1998). Jego granice uległy zmianom w stosunku do wyznaczonych w opracowaniu Klecz- kowskiego (1990). Granice tego zbiornika zaznaczono na mapie, a jego szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą 134 tys. m 3/d.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Spychowo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO); 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 – wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q), 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorz ęd (Tr), 216 – Sandr Kurpie, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 217 – Spychowo, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

14 Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 217 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Spychowo bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra szu 217 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Spychowo

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7–40 19 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 13–43 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–3 <1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–3 1 3 Pb Ołów 50 100 600 4–12 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 217 – Spychowo 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie pr zyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnyc h z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 217 – Spychowo do poszczególnych grup u Ŝytko- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, wania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

15 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Rozporz ądzenie…, 2002).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i o- łowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść rt ęci.

16 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000, Rozporz ądzenie…, 2002).

17 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Rozporz ądzenie…, 2002). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 3 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – Macdonald D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

18 Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charak- teryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Guzianka Ma- ła, Zdro Ŝno, Zyzdrój Mały I Zyzdrój Wielki (tabela 4). Osady jeziora charakteryzuj ą si ę ni- skimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, za wyjątkiem ołowiu, zbli Ŝo-

19 nymi do ich warto ści tła geochemicznego. Jednak Ŝe stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowi- ska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której ob- serwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego. Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Guzianka Mała Zdro Ŝno Zyzdrój Mały Zyzdrój Wielki Parametr 2004 r. 2001 r. 2001 r. 2001 r. Arsen (As) 5 6 5 <5 Chrom (Cr) 4 5 7 11 Cynk (Zn) 60 61 48 50 Kadm (Cd) 0,5 0,7 <0,5 <0,5 Mied ź (Cu) 8 9 8 10 Nikiel (Ni) 4 4 5 6 Ołów (Pb) 24 35 27 24 Rt ęć (Hg) 0,087 0,085 0,073 0,058 * WWA 11 WWA n.o. n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA n.o. n.o. n.o. n.o. PCB *** n.o. n.o. n.o. n.o.

* – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝ- szonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Cze- chy).

20 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 20 do około 32 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 25 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 12 do około 62 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 29 nGy/h. W profilu zachodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma s ą do ść niskie i bardzo wyrównane, co świadczy o tym, Ŝe zalegaj ące wzdłu Ŝ profilu utwory – piaszczysto- Ŝwirowe osady wodnolodowcowe zlodowacenia północnopolskiego oraz torfy charakteryzuj ą si ę podobnymi warto ściami promieniowania gamma. W profilu wschodnim takŜe przewa Ŝaj ą niskie warto ści promieniowania gamma (z zakresu: 20–35 nGy/h). Są one zwi ązane z osadami wodnolodowcowymi dominuj ącymi wzdłu Ŝ tego profilu pomiarowego. Warto ść maksy- malna (62 nGy/h) i warto ść minimalna (12 nGy/h) promieniowania w profilu wschodnim pochodz ą prawdopodobnie od wyst ępuj ących lokalnie w dolinach rzecznych torfów. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,9 do 13,6 kBq/m2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 2,6 do 10,2 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszone lokalnie warto ści st ęŜ eń cezu w obu profilach pomiarowych (ok. 10-13 kBq/m 2) s ą zwi ązane z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ędzy Olsztynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarzaj ą Ŝadnego zagro Ŝenia radiolo- gicznego dla ludno ści.

21 217 W PROFIL ZACHODNI 217 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5948667 5947258 5946663 5944409

5944747 5938576 m m 5942732 5936512

5940843 5933903

5930768 5930946 0 5 10 15 20 25 30 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 22

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5948667 5947258 5946663 5944409

5944747 5938576 m m 5942732 5936512

5940843 5933903

5930768 5930946 0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Spychowo (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza) IX. Składowanie odpadów

Na obszarze arkusza Spychowo nie wyznaczono miejsc predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Podstaw ę do oceny mo Ŝliwo ści składowania odpadów, przy opracowaniu tej warstwy tematycznej mapy stanowiły: „Ustawa o odpadach” (Ustawa…, 2001), Rozporz ądzenie Mini- stra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie, 2003) oraz Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie, 2009). Wył ączenie bezwzgl ędne, obejmuj ące niemal cał ą powierzchni ę arkusza wynika przede wszystkim z jego poło Ŝenia w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. S ą to: obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska” (PLB 280008) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Piska” (PLH 280048). Na terenach poło Ŝonych w obr ębie obszarów NATURA 2000 istniej ą dodatkowe uwarunkowania środowiskowe powoduj ące wykluczenie ich z mo Ŝliwo ść lokalizacji składowisk odpadów. Nale Ŝą do nich: − obszar obj ęty stref ą ochronn ą udokumentowanego czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 216 „Sandr Kurpie” (Rendak i inni, 1998); zajmuje on około 87% powierzchni arkusza; − tereny rezerwatów przyrody: „Czaplisko-Ławny Lasek”, „Królewska Sosna”, „Jezioro Nidzkie” i „Pupy”; − tereny przykryte osadami holoce ńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, gytii, namu- łów torfiastych, namułów piaszczystych, piasków jeziornych i humusowych, namułów den dolinnych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach cieków i zagł ębieniach o ró Ŝnej genezie oraz w rynnach jezior; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, wyst ępuj ące głównie w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − otoczenie jezior (Mokre, Zyzdrój Wielki i Mały, Zdru Ŝno, Świ ętajno, Uplik, Kierwik, Spychowskie, Du ś, Skarp) i mniejszych zbiorników wód stoj ących – w odległo ści 250 m od linii brzegowej;

23 − tereny predysponowane do wyst ępowania i rozwoju ruchów masowych. Zlokalizowane s ą one na zalesionych skarpach zachodniego brzegu Jeziora Zyzdrój Mały (Grabowski (red.), 2007); − rozległy kompleks le śny Puszczy Piskiej, zajmuj ący około 85% powierzchni arkusza; − obszary zwartej zabudowy miejscowo ści Spychowo. Ze wzgl ędu na istnienie wymienionych obszarów stanowi ących bezwzgl ędne wył ącze- nia, przede wszystkim jednak z uwagi na unikalne warto ści przyrodniczo-krajobrazowe Poje- zierza Mr ągowskiego i Puszczy Piskiej, w granicach arkusza nie ma mo Ŝliwo ści przedstawie- nia warunków lokalizacyjnych dla składowisk odpadów, jako obiektów uci ąŜ liwych dla śro- dowiska i zdrowia ludzi. Najbli Ŝsze tereny, które z punktu widzenia wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mog ą by ć trak- towane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk odpadów, zostały wyznaczone na zachód od omawianego obszaru, w granicach arkusza Myszyniec.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Spychowo ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Spychowo (śuk, 2000), Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bentkowski, 2000) i mapy topograficznej w skali 1:50 000. Okre ślenie geologiczno-in Ŝynierskich warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na około 10% powierzchni arkusza Spychowo. Zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, waloryzacja ogranicza si ę do wyró Ŝnienia obsza- rów: o warunkach korzystnych oraz niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z waloryzacji wył ączono tereny le Ŝą ce w granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego, rezerwatów przyrody, zwartej zabudowy Spychowa oraz tereny rolne o glebach klas I–IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz lasy. Warunki korzystne, sprzyjaj ące budownictwu wykazuj ą rejony wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów sypkich średniozag ęsz- czonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Warunki takie obejmuj ą w przewadze obszary wokół wi ększo ści osad, m.in.: Kolonii, Borków, Faryn, Wyst ępu, Wysokiego Gruntu i cz ęś ciowo Spychowa. Morfologia terenu na tych obszarach jest płaska, miejscami tylko lek- ko falista o deniwelacjach kilku metrów. Przewa Ŝaj ą tam bardzo rozległe równiny sandrowe. Piaski, piaski ze Ŝwirem i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich s ą średnio

24 zag ęszczone, z poziomem zwierciadła wód gruntowych zalegaj ącym gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Mi ąŜ szo ść tych osadów, z uwagi na ich zaleganie na starszych utworach o podobnej genezie, jest trudna do oszacowania. Ł ączna mi ąŜ szo ść utworów wodnolodowcowych si ęga kilkunastu metrów. Sporadycznie w podło Ŝu utworów okruchowych wyst ępuj ą nieskonsolidowane lub mało skonsolidowane gliny zwałowe piaszczyste, równie Ŝ o korzystnych warunkach dla bu- downictwa. Do gruntów o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich, utrudniaj ących budownictwo, nale Ŝą grunty słabono śne, do których zalicza si ę grunty organiczne, grunty spoiste plastyczne i mi ękkoplastyczne oraz grunty niespoiste w stanie lu źnym. Niekorzystne warunki geologiczno-in Ŝynierskie zwi ązane s ą ze wszystkimi terenami, na których zwiercia- dło wód gruntowych wyst ępuje płycej ni Ŝ 2 m od powierzchni terenu, b ądź wyst ępuj ą wody agresywne. Wydzieleniem tym obj ęte s ą ponadto tereny podmokłe i zabagnione, zalewane podczas powodzi oraz grunty, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. Na obszarze arkusza Spychowo tereny niekorzystne dla zabudowy zwi ązane s ą z lokal- nymi podmokło ściami i płytkim wyst ępowaniem wód gruntowych oraz do ść cz ęsto wyst ępu- jącymi równinami torfowymi. Szczególnie rozległe torfowiska znajduj ą si ę w południowym otoczeniu jeziora Świ ętajno, dolinie górnej Szkwy (Rozogi), Borków Rozoskich i Jeziora Spychowskiego. Torfom cz ęsto towarzyszy gytia. Lokalne podmokło ści wyst ępuj ą równie Ŝ nad jeziorem Zyzdrój w Zyzdrojowej Woli, koło Starych Kiełbonek oraz w cz ęś ci południo- wo-wschodniej arkusza koło Kolonii Faryny, Karwicy Małej i w dolinie Rudni koło Ciesiny. Grunty te nie s ą no śnym podło Ŝem budowlanym i lokalizacja obiektów wymaga specjalnych zabiegów geotechnicznych po uprzednich badaniach geologiczno-in Ŝynierskich. Tereny te cechuj ą si ę ponadto zwi ększon ą agresywno ści ą wód w stosunku do betonów, a zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje płycej ni Ŝ 2 m. Terenami predysponowanymi do wyst ępowania i rozwoju ruchów masowych s ą zale- sione stoki wzgórz nad zachodnim brzegiem jeziora Zyzdrój Mały (Grabowski (red.), 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Spychowo gleby chronione obejmuj ą klasy bonitacyjne od IIIa do IVa i zajmuj ą około 10% jego powierzchni. Wyst ępuj ą one płatami na niewielkim obszarze w miejscowo ściach: Faryny, Wojnowo, Stare Kiełbonki oraz Zyzdrojowa Wola. W obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby kompleksu pszennego dobrego, pszennego wadliwego oraz Ŝytniego bardzo dobrego.

25 Łąki na glebach pochodzenia organicznego zdecydowanie przewa Ŝaj ą nad gruntami rolnymi. W ich obr ębie wyst ępuj ą w przewadze gleby murszowo-mineralne, murszowate, torfowe i murszowo-torfowe. Niewielk ą powierzchni ę zajmuj ą gleby mułowo-torfowe oraz torfowo-mułowe. Ł ąki wyst ępuj ą w cz ęś ci południowo-zachodniej obszaru oraz miejscami w dolinach rzek i na śródleśnych polanach. Główn ą cz ęść omawianego obszaru pokrywa zwarty kompleks le śny nale Ŝą cy do Pusz- czy Piskiej. S ą to w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci bory sosnowe, a w rejonach podmokłych lasy mieszane. Najcenniejsze fragmenty Puszczy obj ęto ró Ŝnymi formami ochrony przyrody. Na północ od Spychowa przebiega granica Mazurskiego Parku Krajobrazowego (MPK). Został on utworzony w 1977 r. w celu zachowania warto ści przyrodniczych, kulturo- wych i historycznych tego obszaru dla potrzeb nauki, dydaktyki i turystyki. W granicach MPK znajduje si ę jezioro Śniardwy – najwi ększe jezioro w Polsce, oraz północna cz ęść Puszczy Piskiej z rzek ą Krutyni ą. Powierzchnia Parku wynosi 53 655 ha, a jego strefy ochronnej 18 608 ha. Jest to jeden z najwi ększych parków krajobrazowych w Polsce. Urozmaicona, polo- dowcowa rze źba terenu oraz g ęsta sie ć rzek i jezior sprzyjaj ą bioró Ŝnorodno ści. Na terenie MPK rosn ą liczne gatunki ro ślin chronionych, np.: storczyki (listera sercowata, obuwik, stor- czyk szerokolistny), pływacz zwyczajny (owado Ŝerny), dzwonecznik wonny. Bogate s ą zbio- rowiska ro ślin le śnych, ł ąkowych, torfowych, jeziornych, a tak Ŝe relikty okresu glacjalnego i borealnego, do których nale Ŝą m.in. chamedafne, zimoziół północny i wierzba borówkolist- na. Równie bogaty jest świat zwierz ąt, wyst ępuj ą tu zwierz ęta chronione, np.: wydry, wilki, rysie, gronostaje i liczne nietoperze. Spo śród ptaków gniazduj ą tu takie ptaki jak np. orzeł bielik, rybołów, orlik krzykliwy, puchacz, cietrzew, bocian czarny i wiele innych. Ekosyste- my wodne s ą bardzo ró Ŝnorodne i tworz ą warunki dla ró Ŝnych gatunków ryb, płazów i ga- dów. Omawiany arkusz znajduje si ę w granicach pi ęciu obszarów chronionego krajobrazu, które ustanowiono w 2003 roku. Najwi ększy zasi ęg na omawianym obszarze ma Spychowski Obszar Chronionego Kra- jobrazu (SPOChK) o pow. 12 101,8 ha, który obejmuje środkowy i zachodni fragment omawianego arkusza. Utworzono go w celu ochrony i zachowania dolin jezior rynnowych i fragmentów Puszczy Piskiej, które posiadaj ą du Ŝe walory krajobrazowe, przyrodnicze i wypoczynkowe. Obszar ten ma prawie naturalny charakter, obejmuje jezioro Świ ętajno, liczne bagna oraz Ŝyzne ł ąki. Stwarza on wy śmienite warunki dla gniazdowania licznych ptaków. Maj ą tu swoje tereny l ęgowe takie ptaki jak: orzeł bielik, bocian czarny, kraska i Ŝuraw. Bar- dzo liczny jest zespół zbiorowisk torfowych, np. Ŝurawina błotna, bagno zwyczajne i skalnica

26 torfowa. śeruj ą tu dzikie zwierz ęta, m.in. jelenie, sarny, dziki oraz wilki i borsuki, a spo śród ptaków: Ŝurawie, czaple i bociany. Przy wschodniej granicy obszaru arkusza, wyst ępuj ą dwa fragmenty Obszar Chronio- nego Krajobrazu Puszczy i Jezior Piskich (OChKPiJP) o powierzchni 43 629,8 ha. Pozostałe trzy obszary stanowi ą południow ą cz ęść otuliny Mazurskiego Parku Krajo- brazowego. S ą to obszary chronionego krajobrazu: Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazo- wego – Zachód (OChKOMPK-Z) o powierzchni 7381,0 ha, Otuliny Mazurskiego Parku Kra- jobrazowego – Kierwik (OChKOMPK-K) o powierzchni 250 ha oraz Otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego – Ruciane Nida (OChKOMPK-RN) o powierzchni 1636,5 ha. W granicach arkusza znajduj ą si ę cztery rezerwaty przyrody: faunistyczny „Czaplisko – Ławny Lasek” oraz le śne: „Królewska Sosna”, „Pupy” i „Jezioro Nidzkie” (tabela 5). Rezerwat „Czaplisko – Ławny Lasek” utworzono w celu ochrony kolonii czapli siwej nad jeziorem Uplik. W ostatnich latach czaple przeniosły si ę na drugi brzeg jeziora, ale las, który pozostał ma du Ŝą warto ść przyrodnicz ą. Jest to siedlisko subborealnego boru mieszane- go, którego głównym składnikiem jest 200-letni starodrzew sosnowy. W dziuplach drzew gniazduje wiele ptaków, w tym chroniony dzi ęcioł czarny. W rezerwacie „Królewska Sosna” ochronie podlega 200-letni starodrzew sosnowy z domieszk ą d ębu szypułkowego, świerka i brzozy. Na terenie tego rezerwatu znajduj ą si ę tak Ŝe trzy dystroficzne jeziorka z reliktow ą flor ą torfowisk wysokich (rosiczka okr ągłolistna, modrzewnica zwyczajna, bagno zwyczajne). Atrakcj ą turystyczn ą w omawianym rezerwacie są dwa pomniki przyrody: 400-letni d ąb o obwodzie 540 cm, który nazwano „D ębem nad Mukrem im. K. Małłka” i obumarła 300-letnia pomnikowa sosna „Królewska Sosna” o obwodzie 360 cm, od której pochodzi nazwa rezerwatu. W rezerwacie „Pupy” przedmiotem ochrony jest tu starodrzew mieszany zło Ŝony z świerka, sosny, dębu i buka. Około 30% drzewostanu stanowi ą drzewa licz ące ponad 100 lat, a niektóre maj ą nawet ponad 250 lat. Ciekawa jest historia nazwy tego rezerwatu. Pupy – tak nazywała si ę kiedy ś miejscowo ść Spychowo. Niemieckie Puppen , czyli lalka, przetłuma- czono po wojnie na Pupy. W 1959 r. zmieniono nazw ę na zaczerpni ęte z powie ści Henryka Sienkiewicza Spychowo. Le śnicy, aby zachowa ć historyczn ą nazw ę, postanowili nazw ę Pupy nada ć pobliskiemu rezerwatowi. Przy wschodniej kraw ędzi arkusza przebiega granica rezerwatu przyrody „Jezioro Nidzkie”. Jezioro to wypełnia dług ą na 23 km rynn ę polodowcow ą. Ma ona miejscami strome brzegi i jest sierpowato wygi ęta, przez co otwiera coraz to inn ą perspektywę. Jezioro Nidzkie nale Ŝy do najbardziej malowniczych jezior mazurskich. Otoczone jest głównie przez bory

27 z drzewostanami sosnowymi, nierzadko 200-letnimi, z niewielk ą domieszk ą świerka i brzozy. Gniazduj ą tu liczne gatunki ptactwa wodnego, w tym chronione, np.: czapla siwa, dzi ęcioł pstry du Ŝy, łab ędź niemy, perkoz dwuczuby. W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę fragment zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Zyzdrój” (tabela 5). Utworzony został w 2000 r., a w 2007 r. powi ęk- szono jego obszar. Zespół obejmuje podmokłe i zatorfione obszary w przedłu Ŝeniu rynny jeziora Zyzdrój Wielki wraz z obszarami przyległymi. Na obszarze omawianego arkusza utworzono 10 u Ŝytków ekologicznych (tabela 5). Dwa z nich – „Biele” i „Kosaciec”, utworzono dla ochrony kosa ćca syberyjskiego. Na terenie uŜytku „Biele” wyst ępuje dodatkowo pi ęciornik norweski i nasi ęź rzał pospolity. Pozostałe uŜytki ekologiczne utworzono dla ochrony małych, śródle śnych jeziorek dystroficznych. Na terenie arkusza wyst ępuj ą liczne pomniki przyrody (tabela 5). Na uwag ę zasługuj ą wymienione wcze śniej: d ąb szypułkowy „Nad Mukrem im. K. Miałłki” i sosna pospolita „Królewska Sosna” oraz liczne, wiekowe, rozło Ŝyste dęby, którym nadano cz ęsto imiona wła- sne, np.: „Jurand”, „Sm ętek”, „Nied źwied ź”, „Złote D ęby” itp. Pozostałe pomniki to duŜych rozmiarów d ęby, sosny i lipa. Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Nr obiektu Forma Miejscowo ść Gmina Rok Rodzaj obiektu na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Fn – „Czaplisko – Ławny Nadle śnictwo Strzało- Piecki 1. R 1963 Lasek” wo Mr ągowo (7,62) Nadle śnictwo Strzało- Piecki L – „Królewska sosna” 2. R 1959 wo Mr ągowo (97,42)* Nadle śnictwo Masku- Ruciane-Nida, Pisz L – „Jezioro Nidzkie” 3. R 1972 li ńskie, Pisz Pisz (2 934,71)* Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno L – „Pupy” 4. R 1995 chowo Szczytno (58,12) Nadle śnictwo Strzało- PŜ – d ąb szypułkowy Piecki 5. P wo, Le śnictwo Kruty ń, 1952 „D ąb nad Mukrem im. K. Mr ągowo oddz. 179a Miałłki” Nadle śnictwo Strzało- Piecki PŜ – sosna pospolita „Kró- 6. P wo, Le śnictwo Kruty ń, 1952 Mr ągowo lewska sosna” oddz. 179a Nowy Piecki 7. P 2007 PŜ – d ąb szypułkowy Zyzdrój Mr ągowo

28 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Masku- Ruciane-Nida 8. P li ńskie, Le śnictwo 1965 PŜ – sosna pospolita Pisz Guzianka, oddz. 166h Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno PŜ – 6 d ębów szypułko- 9. P chowo, Kolonia- 1999 Szczytno wych „Złote D ęby” Racibór Nadle śnictwo Spy- chowo, Le śnictwo Świ ętajno PŜ – 30 d ębów szypułko- 10. P 2004 Nied źwiedzi K ąt, Szczytno wych oddz. 105i Nadle śnictwo Spy- chowo, Le śnictwo Świ ętajno PŜ – d ąb szypułkowy 11. P 1999 Nied źwiedzi K ąt, Szczytno „Nied źwied ź” oddz. 101y Nadle śnictwo Spy- chowo, Le śnictwo Świ ętajno PŜ – d ąb szypułkowy 12. P 1996 Nied źwiedzi K ąt, Szczytno „Nied źwiadek” parking le śny Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno PŜ – d ąb szypułkowy 13. P chowo, Le śnictwo 1999 Szczytno „Jurand” Szklarnia, oddz. 178a Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno PŜ – d ąb szypułkowy 14. P chowo, Le śnictwo 1999 Szczytno „Sm ętek” Szklarnia, oddz. 177b Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno PŜ – d ąb szypułkowy 15. P chowo, Le śnictwo 1999 Szczytno „Jan” Szklarnia, oddz. 177b Nadle śnictwo Masku- Ruciane-Nida 16. P li ńskie, Le śnictwo 1952. PŜ – d ąb szypułkowy Pisz Borek, oddz. 142f Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno 17. P chowo, Le śnictwo 1968 PŜ – d ąb szypułkowy Szczytno Czajki, oddz. 42 Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno 18. P chowo, Le śnictwo 1968 PŜ – d ąb szypułkowy Szczytno Czajki, oddz. 42 Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno 19. P chowo, Leśnictwo 1989 PŜ – d ąb szypułkowy Szczytno Czajki, oddz. 310l Nadle śnictwo Spy- Rozogi PŜ – d ąb szypułkowy 20. P chowo, Le śnictwo 1999 Szczytno „Krzy ś” Kopytko, oddz. 209b Nadle śnictwo Spy- Rozogi PŜ – d ąb szypułkowy 21. P chowo, Le śnictwo 1999 Szczytno „Zdzisław” Kopytko, oddz. 213p Nadle śnictwo Spy- Rozogi PŜ – d ąb szypułkowy 22. P chowo, Le śnictwo 1999 Szczytno „Trojan” Kopytko, oddz. 219g Nadle śnictwo Spy- Rozogi PŜ – lipa drobnolistna 23. P chowo, Le śnictwo 1999 Szczytno „Ule ńka” Kopytko, oddz. 219g

29 1 2 3 4 5 6 Nadle śnictwo Spy- Rozogi PŜ – d ąb szypułkowy 24. P chowo, Le śnictwo 1999 Szczytno „Czarny” Kopytko, oddz. 218d „Dziegciarek” – jezioro Nadle śnictwo Strzało- Piecki 25. U 2009 śródle śne wo Mr ągowo (1,89) „Piekiełko” – jezioro Nadle śnictwo Strzało- Piecki 26. U 1998 śródleśne wo Mr ągowo (1,41) „Ławny Lasek”– jezioro Nadle śnictwo Strzało- Piecki 27. U 1998 śródle śne wo Mr ągowo (2,55) „Kruczek” – jezioro śród- Nadle śnictwo Strzało- Piecki 28. U 1998 le śne wo Mr ągowo (4,24) „Kruczy Staw” – jezioro Nadle śnictwo Strzało- Piecki 29. U 1998 śródle śne wo Mr ągowo (2,08) „Kruczy Stawek” – jezio- Nadle śnictwo Strzało- Piecki 30. U 1998 ro śródle śne wo Mr ągowo (0,50) „Kruczek Mały” – jezioro Nadle śnictwo Strzało- Piecki 31. U 1998 śródle śne wo Mr ągowo (2,56) „Zaułek” – jezioro śródle- Nadle śnictwo Strzało- Piecki 32. U 1992 śne wo Mr ągowo (26,47) „Kosaciec” – stanowisko Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno 33. U 1992 kosa ćca syberyjskiego chowo Szczytno (0,2) „Biele” – stanowisko kosa ćca syberyjskie- Nadle śnictwo Spy- Świ ętajno go, pi ęciornika norwe- 34. U 1992 chowo Szczytno skiego i nasi ęŜ rzała pospo- litego (5,0) „Zyzdrój” – jezioro i jego Nadle śnictwo Strzało- Piecki; Świ ętajno 35. Z 2000 otoczenie wo, Spychowo Mr ągowo, Szczytno (1335,00)* Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L – le śny, Fn – faunistyczny, rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, * – cz ęś ciowo poza obszarem arkusza

Według koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) teren arkusza Spychowo znajduje si ę w wi ększo ści w granicach mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego – Puszczy Piskiej (14M), a tylko jego południowa cz ęść poło Ŝona jest w granicach drugiego mi ędzynarodowego obszaru w ęzłowego – Puszczy Kurpiowskiej (22M) (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Spychowo na tle systemu ECONET (Liro, 1998) 1 − granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski,

14M – Puszczy Piskiej, 22M – Puszczy Kurpiowskiej; 2 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – wi ększe jeziora

Zadaniem obszarów Natura 2000 jest ochrona cennych i zagro Ŝonych składników ró Ŝ- norodno ści biologicznej kontynentu europejskiego. Na terenie arkusza Spychowo znajdują si ę fragmenty dwóch obszarów Natura 2000 – obszar specjalnej ochrony ptaków Puszcza Piska PLB280008 oraz specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Piska PLH280048 (tabela 6). Obszar Puszcza Piska le Ŝy na granicy pomi ędzy krainą Wielkich Jezior Mazurskich a Nizin ą Mazursk ą. W jego północno-zachodniej cz ęś ci (poza arkuszem) znajduje si ę najwi ększe polskie jezioro – Śniardwy. Wyst ępuj ą tu głównie lasy iglaste z dominuj ącą sosn ą. W nasadzeniach li ściastych dominuj ą lipa i wi ąz. Wokół zbiorników wodnych na terenach podmokłych wyst ępuj ą zaro śla olchowe i ró Ŝnego rodzaju zabagnienia.

31 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Nazwa obszaru Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ ob- Kod punktu obszaru Lp. i symbol oznaczenia obszaru szaru obszaru Długo ść Szeroko ść Kod na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Świ ętajno, szczycie ński, PL344 Rozogi PLB Puszcza Piska warmi ńsko- 1. D E 21°28’24” N 53°39’15” 172 802,21 PL622 Piecki 280008 (P) mazurskie mr ągowski PL623 Ruciane-Nida piski Pisz szczycie ński Świ ętajno, PLH Ostoja Piska PL622 warmi ńsko- Rozogi 2 K E 21°21’42” N 53°33’35” 57 826,61 280048 (S) PL623 mazurskie mr ągowski Piecki piski Ruciane-Nida

32 32 Rubryka 2: D – OSO (obszar specjalnej ochrony), który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO (specjalny obszar ochrony); K – SOO (specjalne obszary ochrony), cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 8: PL622 – olszty ński, PL623 – ełcki; PL344 – łom Ŝyński Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej i krajowej. Wyst ępuje tu co najmniej 37 ga- tunków ptaków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, 12 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Jest to bardzo wa Ŝna ostoja cietrzewia oraz bociana czarnego, orlika krzykliwego, puchacza, rybitwy rzecznej, włochatki i derkacza. Cz ęść wy Ŝej opisanej ostoi obejmuje drugi obszar Natura 2000 – Ostoja Piska. W skład obszaru weszły przede wszystkim tereny o najlepiej zachowanych lasach z cechami natural- nymi oraz o najwi ększym bogactwie gatunkowym.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Spychowo stanowiska archeologiczne datowane s ą od paleolitu po pó źne średniowiecze. Wyra źne ślady zasiedlenia tych ziem pochodz ą dopiero z wczesnej epoki Ŝelaza (V–III w p.n.e.) i wi ąza ć je nale Ŝy z osadnictwem kultury kurhanów zachodnio- bałtyjskich (nazwa kultury pochodzi od zwyczaju grzebania zmarłych pod okazałymi nasy- pami kurhanów). Ślady osadnictwa odkryto w rejonie Koczka, Spychowa i Kolonii. Na terenie Mazur ruch osadniczy zacz ął si ę rozwija ć do ść pó źno, dopiero w drugiej po- łowie XVII wieku. Spowodowane to było du Ŝą lesisto ści ą tych obszarów tworz ących zachodni kraniec dawnej Kniei Ja ńsborskiej (dzisiaj nazywanej Puszcz ą Pisk ą) oraz niezbyt urodzaj- nymi glebami. Osady, które w tym czasie powstawały, zajmowały si ę głównie eksploatacj ą bogactw puszczy. Tak te Ŝ stało si ę w przypadku wsi Spychowo, która była osad ą smolarzy i węglarzy wypalaj ących w ęgiel drzewny. Jej mieszka ńcy w przewa Ŝaj ącej mierze byli prote- stantami. Na omawianym terenie do najcenniejszych zabytków sakralnych zalicza si ę zespół klasztorny staroobrz ędowców z II poł. XIX wieku nad jeziorem Du ś. W jego skład wchodzi klasztor z molenn ą pw. Zbawiciela i Świ ętej Trójcy, dom zakonny, dwa domy furtianych, brama i cztery budynki gospodarcze. Przy zespole klasztornym znajduje si ę cmentarz staroobrz ędowców (na mapie te obiekty zaznaczono jednym symbolem). W Wojnowie do zabytków sakralnych nale Ŝy molenna staroobrz ędowców z 1923–1927 r., a we wsi Faryny cmentarz ewangelicki (mogiły ziemne). W wielu miejscach przetrwało jeszcze budownictwo drewniane b ędące cennym przy- kładem wiejskiej architektury. S ą to przede wszystkim oryginalne chaty wiejskie. Pochodz ą one głównie z XIX wieku, jednak ich styl architektoniczny jest du Ŝo starszy, si ęgający swymi korzeniami XVI/XVII w. Zabytkowe domy z tego okresu mo Ŝna spotka ć we wsiach: Faryny (dwie chałupy zaznaczono jednym symbolem), Nowy Zyzdrój (dwie chałupy zaznaczono

33 jednym symbolem), Zyzdrojowa Wola, Stare Kiełbonki (trzy chałupy zaznaczono jednym symbolem), Wojnowo i Zgon (cztery chałupy zaznaczono jednym symbolem). Zabytkiem technicznym jest pompownia z wiatrakiem z pocz. XX wieku w Zgonie.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Spychowo poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim stanowi cz ęść Mazur. Znaczna jego cz ęść pokryta jest lasami Puszczy Piskiej. Niewielkie tereny obj ęte s ą uprawami rolniczymi. Gleby, w wi ększej cz ęś ci nale Ŝą do III i IVa klasy bonitacji. W podmokłych cz ęś ciach dolin rzecznych i wokół jezior wyst ępuj ą ł ąki na glebach pochodzenia organicznego. Gospodarka rybacka jest oparta na zasobach kilku jezior, z których najwi ększe to Zyzdrój Wielki i Zyzdrój Mały, Świ ętajno, Mokre i Zdró Ŝno. Na obszarze arkusza nie udokumentowano złó Ŝ kopalin. Widoczne s ą ślady wydobywa- nia w przeszło ści piasków i Ŝwirów. Wyznaczono cztery obszary perspektywiczne torfów i trzy obszary piasków i Ŝwirów. Stan rozpoznania geologicznego oraz walory przyrodnicze obszaru obj ętego arkuszem nie daj ą podstaw do wyznaczenia obszarów perspektywicznych i prognostycznych innych kopalin. Zasoby wód podziemnych s ą duŜe, a dwa zbiorniki tych wód zaliczono do głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce: w czwartorz ędowym sandrze Kurpie i trzeciorz ędo- wym – subniecka warszawska. Ten drugi ma na omawianym obszarze podrz ędne znaczenie uŜytkowe ze wzgl ędu na znaczn ą gł ębokość potencjalnych uj ęć . Jednak Ŝe znaczenie tego zbiornika ro śnie na południe, w kierunku Mazowsza i jego ochrona przed zanieczyszczeniem jest istotna. Znaczenie u Ŝytkowe ma przede wszystkim czwartorz ędowe pi ętro wodonośne z jednym głównym poziomem wodono śnym – przypowierzchniowym. Drugi poziom wodono śny, zawarty mi ędzy glinami morenowymi, ma znaczenie podrz ędne. Najwi ększe komu- nalne ujęcia wód podziemnych znajduj ą si ę w Farynach i Spychowie. Na terenie arkusza Spychowo nie wyznaczono obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Ze wzgl ędu na uwarunkowania środowiskowe (obszary NATURA 2000, GZWP nr 216) oraz budow ę geologiczn ą, tereny te znajduj ą si ę w obszarze wył ączo- nym bezwzgl ędnie z lokalizacji tego typu inwestycji. Omawiany obszar jest w zasadzie płaski, równinny, a tylko w północnej cz ęś ci porozci- nany dolinami jezior rynnowych. Na równinie warunki podło Ŝa budowlanego s ą zwykle do- bre, natomiast w dolinach i wokół jezior pojawiaj ą si ę grunty organiczne, które utrudniaj ą budownictwo.

34 Najcenniejsze fragmenty Puszczy Piskiej obj ęto ochron ą. W granicach omawianego arkusza znajduje si ę Mazurski Park Krajobrazowy, pi ęć obszarów chronionego krajobrazu, cztery rezerwaty przyrody, 10 u Ŝytków ekologicznych, 1 zespół przyrodniczo-krajobrazowy i 20 pomników przyrody Ŝywej. Puszcza Piska została wł ączona do sieci NATURA 2000 (Ostoja Piska PLH280048 i Puszcza Piska PLB280008). Głównym atutem do wykorzystania w polityce zrównowaŜonego rozwoju gospodarcze- go omawianego obszaru s ą walory krajobrazowe jezior skupionych w cz ęś ci północnej i łącz ącej je urokliwej rzeki Krutyni, bogactwo lasów o zró Ŝnicowanych siedliskach, czyste powietrze i nieznacznie tylko zmienione środowisko przyrodnicze. Lasy i jeziora stwarzaj ą mo Ŝliwo ści rozwoju turystyki i rekreacji. Tereny te s ą atrakcyjne mi ędzy innymi dla kajaka- rzy, w ędkarzy i zbieraczy runa le śnego. O środki wypoczynkowe zlokalizowane s ą mi ędzy Spychowem i Zgonem. S ą to doskonałe miejsca wypadowe do spływu Krutyni ą i zwiedzania pobliskich Wielkich Jezior Mazurskich. Rozbudowa zaplecza turystycznego – bazy noclego- wej, wytyczenie szlaków turystycznych i ście Ŝek ekologicznych jest konieczna, lecz wymaga rozwa Ŝnych działa ń.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BENTKOWSKI A., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Spycho- wo (217). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1995. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400.

35 GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GAŁA Ś A., GŁOGOWSKA M., KRZAK M., PAULO A., 2006 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Świ ętajno (216) wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds . Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących ochrony, w skali 1:500 000. Akademia Górniczo- Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383. LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166.

36 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamina- tion and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201 – 230. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ, Fa- lenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski, skala 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom I. Wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009, 2010 – Woje- wódzki Inspektorat Ochrony środowiska w Olsztynie.

37 RENDAK M., JAWORSKA I., HAKENBERG H., KUSMIERZ A., 1998 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorz ędowych Sandr Kurpie – GZWP 216. Arch. Przeds. Geol. POLGEOL S.A. Warszawa. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

38 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31 XII 2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warsza- wa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. Wydawnictwo PWN, Warszawa. śUK R., 1999 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Spychowo (217). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. śUK R., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Spychowo (217). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.