MAZURSKI PARK KRAJOBRAZOWY różnorodność biologiczna i kulturowa

Krutyń 2019 Recenzent dr hab. Wojciech Gotkiewicz

Redakcja mgr inż. Krzysztof Wittbrodt Mazurski Park Krajobrazowy w Krutyni

dr Tomasz Janecki Stacja Badawcza w Mikołajkach Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN

Zdjęcie na okładce str. 1 – Okolice Łuknajna str. 4 – Rezerwat przyrody „Krutynia” w okolicach wsi Bobrówko Fot. Waldemar Bzura

© Mazurski Park Krajobrazowy, 2019

Mazurski Park Krajobrazowy w Krutyni Krutyń 66, 11-710 Piecki [email protected]

Wydanie I

Wydawnictwo LABRITA

ISBN 978-83-954839-2-9

Drukarnia Labrita Sp. z o.o. ul. Budowlana 3, 11-400 Kętrzyn [email protected] www.labrita.pl Spis treści

Przedmowa ...... 5 Liczebność i oddziaływanie bobra europejskiego na środowisko w Mazurskim Parku Krajobrazowym (Zygmunt Giżejewski) ...... 6 Autotroficzne i heterotroficzne organizmy planktonowe towarzyszące zakwitom sinicowym w jeziorze Warnołty (Krystyna Kalinowska, Agnieszka Napiórkowska- Krzebietke, Elżbieta Bogacka-Kapusta, Joanna Hutorowicz, Jakub Pyka, Konrad Stawecki, Andrzej Kapusta, Łucjan Chybowski, Piotr Traczuk, Dariusz Ulikowski) ...... 16 Wrotki (Rotifera) ekosystemów wodnych Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Jolanta Ejsmont-Karabin) ...... 28 Torfowiska Mazurskiego Parku Krajobrazowego – paleobotaniczny zapis w złożach wybranych obiektów (Marek Kloss) ...... 38 Pochodzenie filogenetyczne populacji jeleniowatych na Mazurach oraz aktualnie prowadzone badania nad poznaniem ich biologii rozrodu (Anna Justyna Korzekwa, Anna Zadroga, Dariusz Zalewski) ...... 52 Mięczaki wodne systemu rzeczno-jeziornego Krutyni (Krzysztof Lewandowski, Beata Jakubik) ...... 62 Chrząszcze z rodziny biedronkowatych (Coleoptera: Coccinellidae) Mazurskiego Parku Krajobrazowego i okolic (Piotr Ceryngier, Jerzy Romanowski) ...... 72 Stan poznania i perspektywy badań bioty porostów Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Dariusz Kubiak, Maria Dynowska, Anna Biedunkiewicz, Elżbieta Ejdys, Ewa Sucharzewska) ...... 81 Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Oleg Aleksandrowicz) ...... 99 Ichtiofauna Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Andrzej Kapusta, Łucjan Chybowski,Elżbieta Bogacka-Kapusta) ...... 116 Roślinność litoralu jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Hanna Ciecierska, Joanna Ruszczyńska) ...... 126 Das Gräberfeld von Moythienen bei Aweyden, czyli rzecz o historii i współczesnych perspektywach badawczych bałtyjskiego cmentarzyska w Mojtynach (Kamil Niemczak, Iwona Lewoc) ...... 157 Walory przyrodnicze Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Jerzy Kruszelnicki) ...... 167 Kulturowy szlak Krutyni – ujęcie geograficzno-turystyczne (Izabela Lewandowska) ....175

Przedmowa

Szanowni Państwo!

Z olbrzymią przyjemnością oddajemy w Państwa ręce publikację naukową poświęconą wielu aspektom przyrodniczym jak również kulturowym Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Mazurski Park Krajobrazowy jest najstarszym i największym z parków w województwie warmińsko-mazurskim. Od momentu jego utworzenia w 1977 roku powstały tu liczne prace badawcze poświęcone florze, faunie, krajobrazowi, czy też kulturze. Niemniej zdecydowana większość z nich nie została jak do tej pory zebrana w jednym opracowaniu. Dzięki zaangażowaniu Autorów i udostępnieniu przez nich wyników badań w tej publikacji prezentujemy Państwu informacje o przyrodzie ożywionej, nieożywionej, krajobrazie, historii i kulturze tego niezwykłego zakątka południowych Mazur.

Krzysztof Wittbrodt Dyrektor Mazurskiego Parku Krajobrazowego

5 Liczebność i oddziaływanie bobra europejskiego na środowisko w Mazurskim Parku Krajobrazowym

Zygmunt Giżejewski

Stacja Badawcza IRZiBŻ PAN w Popielnie, 12-220 Ruciane-Nida, e-mail: z.gizejewski@pan..pl

Abstract

Among the European fauna, beavers deserve a special attention, because of the impressive impact they have on their habitat. They are the main ecosystem engineers, adapting it to their needs. Beavers’ status and the natural meaning were formed over thousands of years, resulting in the balance of many environmental processes. Beavers activity cause for example elevation of surface water levels and slow down the streams, influence the physicochemical properties of soil as well as the neutralization processes on the extensive areas. In this publication, the characteristic of beaver population and impact on the natural conditions of “Promotional forest complex – Masurian Forests”, especially Masurian Landscape Park is described.

Streszczenie

Spośród europejskiej fauny na szczególne wyróżnienie zasługuje bóbr europejski, dzięki wpływom jakie wywiera na środowisko, w którym bytuje. Jest głównym tzw. inżynierem środowiska, dostosowując je do swoich potrzeb. Jego pozycja i znaczenie w naturze było kształtowane przez tysiące lat, przyczyniając się do wyważonej synchronizacji wielu ważnych procesów siedliskowych. W efekcie jego działalności m.in. podnosi się poziom wód powierzchniowych oraz spowolnia bieg cieków, zmianie ulegają warunki fizykochemiczne gleby, wpływając na dynamikę naturalizacji znacznego przyległego obszaru. W publikacji przedstawiono charakterystykę populacji bobra i jej wpływ na warunki naturalne w „Leśnym Kompleksie Promocyjnym Lasy Mazurskie”, z uwzględnieniem Mazurskiego Parku Krajobrazowego.

6 Informacje o gatunku Bóbr europejski (Castor fiber) jest największym po kapibarze gryzoniem. Średnia masa ciała wynosi 20 kg i może się wahać od 10 do ponad 30 kilogramów, a długość życia sięga 30 lat. Z cech zewnętrznych, najbardziej charakterystyczny jest plusk (płetwa ogonowa), który ma długość 20-25 cm, szerokość 11-18 cm i stanowi około 3/4 długości ciała, który u nasady pokryty jest futrem. Posiada on szereg funkcji związanych z trybem życia; w wodzie umożliwia dynamiczne pływanie oraz pełni funkcję steru, a na lądzie służy do uzyskania przeciwwagi lub podparcia (Bogusławski, 1999; Dzięciołowski, 1996). Ponadto ogon umożliwia komunikowanie się z innymi bobrami poprzez różnego typu uderzenia o wodę, przekazuje w ten sposób informacje (zwłaszcza o niebezpieczeństwie) innym członkom rodziny znajdującym się w wodzie (Panfil. 1960). Bóbr jest zwierzęciem prowadzącym nocny tryb życia, natomiast w ciągu dnia przebywa w żeremiach lub norach. Cecha ta została wywołana przez człowieka, poprzez setki lat polowania na niego. U bobra kanadyjskiego, który występuje na kontynencie o znacznie niższym zaludnieniu niż Europa, aktywność życiowa odbywa się w ciągu dnia. Można powiedzieć, że bóbr jest zwierzęciem typowym dla nizin, wolno płynących rzek, cieków i zbiorników wodnych. Środowisko roślinności nabrzeżnej jest bogate w gatunki drzew i krzewów chętnie zgryzanych, nie tylko w celu uzyskania odżywczej części korowej, ale również części zdrewniałych, które są wykorzystywane do budowy tam, żeremi oraz wyściółki legowiska. Jako zwierzę wyłącznie roślinożerne, w jego menu znajduje się 209 gatunków roślin, nie wyłączając ziół (Żurowski, 1977; Giżejewski i Raczek, 2012; Giżejewski i Goździewski, 2016). Podobnie jak inne zwierzęta dzikie klimatu umiarkowanego, bobry są sezonowo rozrodcze, u których okres kryć odbywa się w trakcie wydłużającego się dnia; w styczniu i lutym, a okres porodów wiosną, po średnio 107 dniach ciąży. Młode boberki rodzą się owłosione o średniej masie 520 g z reguły z zamkniętymi powiekami, które otwierają od 0,5 do 3 godzin. Na fermie bobrów w Stacji Badawczej PAN w Popielnie, na 90 analizowanych porodów uzyskano w miocie 2,8 noworodka od pary, w proporcji samce do samic 1:1 (105:104). Przyjmuje się, że w naturze u bobrów rodzi się od jednego do pięć noworodków (Żurowski, 1977). Od dwóch ostatnich dekad XX wieku, liczebność bobra w Polsce systematycznie wzrasta i według przeprowadzonych szacunków w 1998 roku, jego populacja liczyła 17.000 sztuk, natomiast w 2003 roku liczebność oceniono już na 20.000 sztuk (Giżejewski

7 i Goździewski, 2016; Mapa 1). W chwili obecnej ocenia się ilość bobrów w Polsce na 60 – 70.000 osobników. Powodów gwałtownego wzrostu liczebności bobra, poza jego ochroną, reintrodukcją, wzrostem świadomości społecznej, brakiem typowych naturalnych wrogów, należy się dopatrywać w spadku popularności na wyroby futrzarskie oraz poprawianiu się jakości wód (Czech, 2000; Dzięciołowski, 1999).

Mapa 1. Zagęszczenie stanowisk bobra europejskiego na terenie Polski.

Bobry są znane z pomysłowych rozwiązań w budowie tam, zejść, żeremi, nor, co świadczy o wysokim stopniu ich adaptacji do warunków środowiskowych, a również uporze w działaniu i inteligencji. Żeremia budowane przez bobry zazwyczaj mają kształt regularnego kopca o podstawie koła lub owalu i podobnie jak w przypadku nor z wejściem znajdującym się poniżej lustra wody. Mogą one przekraczać 2 metry wysokości, a jako budulec służą okorowane fragmenty drzew i krzewów, pędów, traw, zespolone mułem, piaskiem, kamieniami, a także w skrajnych przypadkach odpady plastikowe (Fot. 2). Interesująca jest również technika budowy nor, których długość może przekraczać 10 metrów. Mogą one posiadać podziemne zakręty, łączyć się z drugą norą i w zależności od terenu, kończyć się komorą – domkiem, czasem pod korzeniami znacznej średnicy drzew. Komora ta jest wyściełana wiórkami zgryzionego drewna, przypominającymi kawałki słomy oraz liśćmi i miękkimi fragmentami roślinnymi. Komora rodzinna, w której zamieszkuje para

8 rodzicielska i dwie generacje potomstwa, ma znaczną objętość mogącą osiągać 0,6 - 0,8 m3. Bobry oddychają powietrzem atmosferycznym, z tego powodu komory nor znajdują się płytko pod powierzchnią gruntu, a żeremia pomimo zwartej na pozór konstrukcji, są do pewnego stopnia ażurowe.

Pozytywne i negatywne aspekty działalności Jednym z ważniejszych oddziaływań bobra jest wpływ na gospodarkę wodną. Mówiąc o małej retencji w lasach trzeba pamiętać, że jej podstawową rolą nie jest gromadzenie zapasów wody, lecz zmiana uwilgotnienia siedlisk i podniesienia poziomu wody gruntowej. W osiągnięciu tego celu większą rolę odgrywa łączna powierzchnia zalewów nawet płytkich, niż większa objętość wody zawarta np. w jednym zbiorniku. Potrzeba odbudowy retencji powierzchniowej i gruntowej stała się szczególnie widoczna w ostatnim suchym dziesięcioleciu, kiedy to przy małych opadach, braku śniegu w okresie zim, doszło także w lasach do znacznego obniżenia się poziomu wód. W wyniku działalności bobra, polegającej na budowie tam, spiętrzania i zatrzymywania wody, powstają specyficzne mikro środowiska (Fot. 3, 4). Z tego powodu, problem zwiększania retencji jest coraz częściej zauważany, doceniany i podnoszony przez praktyków leśników, administrację leśną jak również naukowców (Tyszka, 1997; Czech, 2014).

Do negatywnych oddziaływań bobra należą: • możliwość przenoszenia chorób na zwierzęta domowe i człowieka (Demiaszkiewicz i in., 2014). Jest to jeden z ważniejszych negatywnych oddziaływań, który jest w trakcie badań. Ograniczenie naturalnych rejonów występowania zwierząt wolno-żyjących zmuszają je do „zbliżania się” do aglomeracji ludzkich. Takie tendencje obserwuje się w przypadku ptaków, rudych lisów, dzików. Skutki bliskiego przebywania w rejonie zwierząt domowych (człowieka), stwarzają możliwości transferu pasożytów (chorób), na które same nie chorują, lub ich skutki dla nich są niewielkie. Taka sytuacja może być przyczyną wielu nieznanych interakcji, które rzadko są poruszane w mediach. • ścinanie i podgryzanie drzew liściastych (iglastych), owocowych, ozdobnych, • w gospodarstwach warzywnych; zjadanie buraków, kapusty, kukurydzy, itp., • zalewanie łąk i niskich pastwisk, • niszczenie skarp i brzegów, poprzez kopanie nor; obrywanie i zapadanie się gruntu, • uszkodzenia wałów przeciwpowodziowych, grobli na stawach rybnych,

9 • zatykanie przepustów mostów na rzeczkach i urządzeniach hydrotechnicznych, a także rur na kanałach melioracyjnych, • budowanie tam na kanałach melioracyjnych i przy elektrowniach, • uszkodzenia elementów drewnianych; słupów elektrycznych, ogrodzeń, itp.

Liczebność bobra oraz oddziaływanie na środowisko Mazurskiego Parku Krajobrazowego Jak dotąd brak jest szczegółowych opracowań dotyczących bobra w Mazurskim Parku Krajobrazowym (MPK), dlatego niniejszy artykuł jest oparty o zebrane dane dla „Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Mazurskie”, który obejmuje również jego obręb (Giżejewski, 2014). Powierzchnia MPK wynosi 53 655 ha i stanowi około połowę powierzchni LKP Lasy Mazurskie. Z tego powodu zarówno liczebność jak i oddziaływanie bobra dotyczą w części powierzchni Nadleśnictw: Maskulińskiego i (RDLP Białystok), Strzałowo, , Mrągowo (RDLP Olsztyn), za wyjątkiem obszaru Stacji Badawczej Instytutu Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN w Popielnie, który w całości jest położony na terenie parku.

Nadleśnictwo Maskulińskie Do Nadleśnictwa Maskulińskiego należy 18 leśnictw, których obszar całkowity wynosi 28 337 ha. Obecność bobrów stwierdzono w 17 leśnictwach, natomiast w 5 powodowały one szkody w postaci podtopień i zgryzień; Borek (pow. 1875,0 ha), Łuknajno (1713,2 ha), Baranowo (727,3 ha), Mikołajki (1660,4 ha) i (1210,5 ha). Łącznie w 2013 roku odnotowano 250 stanowisk; 167 nor oraz 83 żeremi, w sąsiedztwie których było 31 magazynów pokarmowych. Łączna powierzchnia podtopień wynosiła 151,85 ha, przy czym największe odnotowano w Leśnictwie Mikołajki – 88,33 ha i Łuknajno – 43,29 ha. Podtopienia młodników dotyczyło powierzchni od 0,12 do 0,88 ha. Łącznie szkody stwierdzono na 156,17 ha, z których 4,32 ha dotyczyły zagryzień w drzewostanach, młodnikach i uprawach, odpowiednio; 3,78 ha; 0,12 ha oraz 0,42 ha. Biorąc pod uwagę całkowitą powierzchnię leśnictw, powierzchnia oddziaływań powodowanych przez bobry dotyczyła średnio 2,17 % posiadanego areału. Analizując miejsca szkód, najwięcej podtopień i zgryzień odnotowano w bezpośredniej bliskości 52 stanowisk; 28 żeremi i 24 nor. W szacowaniu liczebności bobrów we wszystkich nadleśnictwach LKP przyjęto średnio cztery sztuki na stanowisko. W niniejszym opracowaniu liczba ta odnosi się do miejsc, gdzie odnotowano wyraźne szkody. W przypadku pojedynczych

10 zgryzień lub prób podtopień, przyjęto liczebność x 1,5 sztuki, przyjmując że powodują je osobniki migrujące lub młode pary. Biorąc pod uwagę takie założenia, liczebność bobrów na terenie leśnictw, gdzie stwierdzono szkody wynosi 208 sztuk (52 x 4 sztuki). W pozostałych leśnictwach, gdzie straty nie kwalifikowano jako znaczące stwierdzono 198 stanowisk, zajmowanych przez 297 sztuk (198 x 1,5 sztuki). Łączna ilość bobrów w Nadleśnictwie Maskulińskim wynosi 505 sztuk.

Nadleśnictwo Pisz Obecność szkód spowodowanych przez bobry stwierdzono w 11 spośród 23 leśnictw: Leszczyna (pow. 1732,22 ha), Snopki (1626,80 ha), Browarnik (1708,21 ha), Pogorzele (1504,93 ha), Jaśkowo (1555,85 ha), Zimna (1571,90 ha), Wilczy Dół (1614,23 ha), Łąki (1840,72 ha), (1511,27 ha), Dębniak (1437,90 ha) oraz Kumielsk (1337,84 ha). Łączna powierzchnia podtopień wynosiła 45,50 ha, przy czym największe odnotowano w Leśnictwie Leszczyna – 18,51 ha i Browarnik – 17,12 ha. Łącznie szkody wynosiły 75,73 ha, z których 30,23 ha dotyczyło zagryzień w drzewostanach, młodnikach i uprawach. Biorąc pod uwagę całkowitą powierzchnię analizowanych leśnictw, powierzchnia szkód powodowanych przez bobry wynosiła średnio 0,54 % posiadanego areału. Na terenie leśnictw, gdzie stwierdzono aktywność bobrów było 80 stanowisk, w tym 35 żeremi, 45 nor oraz 21 tam, których szacunkowa liczba wynosiła 320 sztuk (80 x 4 sztuki). W pozostałych leśnictwach, gdzie straty nie kwalifikowano jako znaczące, stwierdzono 123 stanowiska, stąd liczebność bobrów określono na 185 sztuk (123 x 1,5 sztuki). Łączna ilość bobrów w Nadleśnictwie Pisz oszacowano na 505 sztuk.

Nadleśnictwo Strzałowo Nadleśnictwo Strzałowo tworzą trzy obręby leśne: 1) Strzałowo, z leśnictwami: Jeziorko, Lipowo, Piersławek i Kołoin, o powierzchni 7 387,74 ha; 2) Krutyń, leśnictwa: Krutyń, Rostek i Uklanka, o powierzchni 6 481,14 ha oraz 3) Babięta, leśnictwa: Prusinowo, Babięta, Rańsk i Zimna Woda, zajmujących 6347,89 ha. Obecność bobrów powodujących szkody stwierdzono w 3 leśnictwach: Lipowo (pow. 1 633,54 ha), Piersławek (2 166,19 ha) oraz Kołoin (2 016,88 ha). Łączna powierzchnia podtopień wynosiła 4,22 ha oraz zgryzień 6,44 ha, które dotyczyły wyłącznie młodników. Biorąc pod uwagę całkowitą powierzchnię gruntów analizowanych leśnictw, powierzchnia aktywności bobrów wynosiła, średnio 0,18% posiadanego areału (Tab. 1).

11 Na terenie leśnictw, gdzie stwierdzono szkody było 23 stanowiska bobrów, na rzece Krutyni i ciekach (głównie żeremia), których liczebność szacunkowa wynosi 92 sztuki (23 x 4 sztuki). W pozostałych leśnictwach stwierdzono 50 stanowisk, gdzie straty nie kwalifikowano jako znaczące, stąd liczebność bobrów oszacowano na 75 sztuk (50 x 1,5 sztuki). Łączna ilość bobrów w Nadleśnictwie Strzałowo wynosiła 167 sztuk.

Tab. 1. Zestawienie powierzchni szkód gospodarczych w Nadleśnictwie Strzałowo

Stadium rozwojowe Dominujące Powierzchnia szkód Lp. Leśnictwo drzewostanu rodzaje szkód ha %

1 Lipowo DSTAN PODTOP 4,22 0,26

MŁOD ZGR 3,20 0,20

2 Piersławek MŁOD ZGR 2,23 0,10

3 Kołoin MŁOD ZGR 1.01 0,05

4 Razem DSTAN + MŁOD PODTOP 4,22

ZGR 6,44 0,18

Nadleśnictwo Spychowo Do Nadleśnictwa Spychowo należy 14 leśnictw, których obszar całkowity wynosi 24 060 ha. Obecność szkód spowodowanych przez bobry stwierdzono w 8 leśnictwach: Pupy (pow. 2123 ha), Kolonia (1963 ha), Strużki (1805 ha), Kobiel (1656 ha), Czajki (1494 ha), Spaliny (1637 ha), Kopytko (1502 ha) oraz Klon (1586 ha). Biorąc pod uwagę całkowitą powierzchnię gruntów analizowanych leśnictw, powierzchnia na której wystąpiła aktywność bobrów wynosiła, średnio 0,27 % posiadanego areału. Jak przyjęto w oszacowaniach, w podtopieniach w Nadleśnictwie Spychowo utracono 1 510 m3 drewna, które dotyczyło drzew wywróconych lub uschniętych. Największe ilości odnotowano w Leśnictwie Strużki – 1 200 m3 oraz w Leśnictwie Klon – 100 m3. W pozostałych leśnictwach; Pupy, Kolonia, Piecki, Czajki, Spaliny i Kopytko, ilości te wynosiły od 10 do 60 m3. Stwierdzono również szkody w użytkach zielonych (zalane łąki i pastwiska) na powierzchni 8,5 ha, najwięcej w Leśnictwie Czajki – 4,5 ha oraz Kokoszka – 3,0 ha. Biorąc pod uwagę techniczne możliwości przeciwdziałania podtopieniom, dobre efekty przynosi montowanie rur w tamach bobrowych (za zgodą RDOŚ). Wśród ocenianych Nadleśnictw, rozwiązanie to stosowane jest jedynie w Nadleśnictwie Spychowo (Fot. 4).

12 Na terenie leśnictw, gdzie stwierdzono zgryzienia i podtopienia było 52 stanowiska bobrów, których liczebność szacunkowa wyniosła 208 sztuki (52 x 4 sztuki). Stwierdzono ponadto 15 stanowisk, gdzie straty nie kwalifikowano jako znaczące, stąd liczebność bobrów określono na 23 sztuk (15 x 1,5 sztuki). Łączna ilość bobrów w Nadleśnictwie Spychowo wynosi 231 sztuk.

Nadleśnictwo Mrągowo Do Nadleśnictwa Mrągowo należy 14 leśnictw, których obszar całkowity wynosi 19 957 ha, z których około 1/3 wchodzi w skład LKP ‘Lasy Mazurskie”. Obecność niewielkich szkód spowodowanych przez bobry stwierdzono w 4 leśnictwach: Kromnice (pow. 1 778 ha), Borowo (1 761 ha), Ganty (1809 ha) oraz Borówko (1656 ha). Zgodnie z Instrukcją Ochrony Lasu z 2012 roku (tom II, § 105), w Nadleśnictwie Mrągowo szkód wyrządzonych przez bobry do 20% powierzchni drzewostanu nie wykazuje się, jako że są gospodarczo znośne. Zauważona działalność bobrów dotyczyła terenów podmokłych, a także cieków i zbiorników wodnych, która nie stanowiła przeszkód w prowadzeniu zrównoważonej gospodarki leśnej. Na ograniczoną wielkość szkód, a tym samym intensywność osiedlania się bobrów w tym Nadleśnictwie ma wpływ dominacja sosny w drzewostanie, która dla bobrów jest mało atrakcyjna. W wymienionych wyżej 4 nadleśnictwach, stwierdzono obecność 12 stanowisk bobra, których liczebność oszacowano na 48 sztuk (12 x 4 sztuki), które ze względu na specyficzne ukształtowanie terenu nie powodowały podtopień.

Stacja Badawcza PAN w Popielnie Teren Stacji położony jest na Cyplu Popielniańskim i obejmuje obszar lasu o powierzchni ok. 1800 ha, oblany jeziorami: Śniardwy, Mikołajskie, Bełdany i Warnołty. Poza rezerwatem, szkody zlokalizowano dodatkowo w obrębie 90 hektarów łąk przyległych do jeziora Warnołty. Łączna powierzchnia podtopień wynosiła 57 ha łąk oraz 48 ha drzewostanu oraz stwierdzono 1 ha zgryzień. Biorąc pod uwagę całkowitą powierzchnię gruntów analizowanego areału, powierzchnia szkód powodowanych przez bobry wynosiła, średnio 5,61 % (Tab. 2).

13 Tab. 2. Zestawienie powierzchni szkód gospodarczych w Stacji Badawczej PAN w Popielnie

Lp. Stadium rozwojowe Dominujące Powierzchnia szkód Leśnictwo drzewostanu rodzaje szkód ha % areału 11 Łąki PODT0P 57,0 3,02 22 DSTAN PODT0P 48,0 2,64 SB PAN 33 w Popielnie DSTAN ZGR 1,0 0,05

99 PODTOP 105,0 Razem DSTAN + ŁĄKI ZGR 1,0 5,61 Na analizowanym terenie odnotowano 10 stanowisk; 4 żeremia i 6 z norami; osiem dotyczyło brzegów jezior, natomiast 2 zlokalizowane są na ciekach wewnątrz cypla. Przyjmuje się, że 7 stanowisk dotyczy grup rodzinnych oraz 3 zwierząt migrujących. Całkowita ilość zwierząt wynosiła 28 (7 x 4 sztuki) oraz 5 sztuk (3 x 1,5 sztuki); łącznie 33 sztuki. Interesujące, że region rezerwatu o tak bogatym i zróżnicowaniu siedliskowym, nie jest celem osiedlania się bobrów, dla których teren ten powinien być bardzo atrakcyjny.

Fot. 1. Bóbr europejski (fot. M. Raczek-Zakrzewski) Fot. 2. Okazałe żeremie (fot. W. Misiukiewicz)

Fot. 3. Zwiększenie retencji wody poprzez Fot. 4. Rura PCW ɸ 150 mm montowana w tamę, tamowanie drożności starych kanałów pozwalająca na obniżenie poziomu wody z melioracyjnych (fot. M. Domański, terenu zalewowego (fot. archiw. Nadleśnictwo Pisz) Nadleśnictwo Spychowo)

14 Podsumowanie: W obrębie LKP „Lasy Mazurskie”, odnotowano łącznie; 344 ha podtopień oraz 42 ha zgryzień, które stanowią, odpowiednio; 0,29 % oraz 0,04 % całkowitego areału. Największe ilości bobrów występują w Nadleśnictwach Pisz i Maskulińskie - po 505 sztuk, natomiast mniejsze w Nadleśnictwie Spychowo - 231, Strzałowo - 167, Mrągowo - 48 i w Stacji Badawczej PAN w Popielnie – 33 sztuki. Łącznie na terenie LKP liczba bobrów wynosi 1 489 sztuk. Ze względu na bioróżnorodność środowiska Mazurskiego Parku Krajobrazowego i jego atrakcyjność dla egzystencji bobra można sądzić, że całkowita jego liczebność wynosi ok. 1 000 sztuk. Niemniej jednak dokładny ich szacunek wymaga dodatkowej inwentaryzacji i analiz. Biorąc pod uwagę wielkość strat z powodu podtopień i zgryzień, wydają się one być marginalne w działalności gospodarczej poszczególnych leśnictw, które zrekompensowane są zwiększoną retencją wody, podwyższaniem bioróżnorodności oraz uatrakcyjnianiem środowiska Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Czynniki te mają wpływ na status wydzielonych naturalnych enklaw i rezerwatów, gdzie bóbr jako ważny przedstawiciel rodzimej fauny jest jednym z gospodarzy tego terenu.

Literatura

1. Bogusławski Z., 1999. X lat Wigierskiego Parku Narodowego, Wyd. Łapiński, pp.230. 2. Czech A., 2000. Bóbr. Monografie przyrodnicze. Kraków. 3. Demiaszkiewicz A, Lachowicz J, Kuligowska I, Pyziel A, Belzecki G, Miltko R, Kowalik B, Gogola W. and Z. Gizejewski, 2014. Endoparasites of the European beaver /Castor fiber L. 1758) in north-eastern . Bulletin of the Veterinary Institute in Pulawy, 58; 223-227. 4. Dzięciołowski R., 1996. Bóbr. Monografie przyrodniczo - łowieckie. Warszawa. 5. Dzięciołowski R., 1999. Reintrodukcja bobrów w Polsce - historia sukcesu. Agricola. Pismo SGGW. Suplement, 40: 9-11. 6. Giżejewski Z., Raczek-Zakrzewski., 2012. Farm breeding of European beaver (Castor fiber L.) in Research Station of the Polish Academy of Sciences at Popielno. 6th International Beaver Symposium, 17-20 Sept. 2012, Ivanic-Grad, Croatia, Abs. 37. 7. Giżejewski Z., 2014. Wpływ bobra europejskiego na środowisko naturalne i gospodarkę na obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Mazurskie. Ekspertyza zamawiana - Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; 1- 24. 8. Giżejewski Z., Goździewski J., 2016. Zarządzanie populacją bobra europejskiego /Castor fiber/. W: Zarządzanie populacją zwierząt, Ed. SGGW, Łowiec Polski, Warszawa 2016: 60-69. 9. Panfil J.,1960. Bóbr zwierzę ginące w Polsce. Kraków. 10. Tyszka J. 1997. Retencja wodna w lasach. Wydawnictwo Świat, Warszawa, nr 87, 1-20. 11. Żurowski W., 1977. Rozmnażanie się bobrów europejskich w warunkach fermowych. PAN, Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt, Rozprawy habilitacyjne, nr 7.

Materiały internetowe

12. Czech, A., 2014. http://www.bobry.pl/docs/bobr-budowniczy-i-inzynier.pdf, dostępny: marzec 2014. 13. http://www.bibermanagement.de/Europa/Polen/body_polen.html, dostępny: listopad 2006,

15 Autotroficzne i heterotroficzne organizmy planktonowe towarzyszące zakwitom sinicowym w jeziorze Warnołty

Krystyna Kalinowska1, Agnieszka Napiórkowska-Krzebietke2, Elżbieta Bogacka-Kapusta2, Joanna Hutorowicz2, Jakub Pyka2, Konrad Stawecki2, Andrzej Kapusta2, Łucjan Chybowski1, Piotr Traczuk1, Dariusz Ulikowski1

1Zakład Rybactwa Jeziorowego, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie 2Zakład Ichtiologii, Hydrobiologii i Ekologii Wód, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie

Abstract The studies were carried out in Lake Warnołty from March 2016 to February 2017. Samples were collected from two sites, located at different distances from the island of the great cormorant. The aim of the study was to determine physical and chemical parameters, species composition, dominance structure and abundance of phytoplankton, ciliates, rotifers and crustaceans. Results of our studies suggest that the presence and activity of the great cormorant can influence the food web structure and functioning of the ecosystem of Lake Warnołty. Relatively high concentrations of total nitrogen and phosphorus could be the cause of intense blooms of filamentous cyanobacteria throughout the study period. As a consequence, there were observed high phytoplankton abundance and chlorophyll concentrations, low visibility of Secchi disc, rich taxonomic composition (95 algal, 74 ciliate, 30 rotifer, 7 cladoceran and 9 copepod taxa) and high abundances of all the studied groups of planktonic organisms.

Wstęp Sinice (obecnie cyjanobakterie) uważa się za nieodpowiedni i złej jakości pokarm dla roślinożernych zwierząt planktonowych. Mają one niską wartość odżywczą, nie zawierają wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, wytwarzają toksyny, a ponadto długie nici sinic zatykają aparaty filtracyjne zooplanktonu, np. u Daphnia pulex (Wilk-Woźniak i in. 2001, Burchardt i Pawlik-Skowrońska 2005, Bednarska 2009, Krztoń i in. 2017). Dane literaturowe wskazują, że skutkiem zakwitów sinicowych jest zahamowanie procesu fotosyntezy u innych gatunków glonów i głębokie deficyty tlenowe, wysoka obfitość bakterii, przede wszystkim w momencie rozkładu sinic, zanik różnorodności gatunkowej i obniżenie trwałości układu

16 biocenotycznego, a także dodatkowe wzbogacenie wód w związki azotu w wyniku wiązania azotu atmosferycznego (Burchardt i Pawlik-Skowrońska 2005). Ponadto, zakwity te są ważnym źródłem rozpuszczonego i cząsteczkowego węgla organicznego. Toksyny wydzielane przez sinice mogą być przyczyną zahamowania rozkładu materii organicznej przez grzyby, bakterie i pierwotniaki oraz upośledzonego rozwoju zooplanktonu, czego wynikiem mogą być masowe śnięcia wrażliwych stadiów rozwojowych ryb (Bednarz i in. 2002, Malbrouck i Kestemont 2006). Wartym podkreślenia jest również fakt, iż zakwity sinic i glonów mogą prowadzić do istotnych zmian w strukturze pętli mikrobiologicznej, takich jak przebudowa zespołu orzęsków i spadek ich liczebności (Kamiyama i in. 2000). Celem badań była analiza składu gatunkowego, struktury dominacji oraz liczebności i biomasy fitoplanktonu, orzęsków, wrotków i skorupiaków w płytkim jeziorze Warnołty zdominowanym przez nitkowate sinice.

Teren badań Jezioro Warnołty położone jest na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Stanowi ono zatokę jeziora Śniardwy, od którego oddzielone jest pasem roślinności wynurzonej o szerokości kilkunastu metrów. Jezioro zajmuje powierzchnię 337,8 ha. Jego głębokość maksymalna wynosi 5,3 m, zaś średnia – 2,3 m. Linia brzegowa, o łącznej długości ok. 13930 m, jest dobrze rozwinięta (rozwój – 2,14) (Jańczak 1999). Granica z łąkami zajmuje 44% długości linii brzegowej, z lasem – 41%, z bagnami – 10%, z gruntami ornymi – 4% i z terenem zabudowanym – 1% (Hillbricht-Ilkowska 1989). Jak podaje autorka, jezioro jest dość podatne na wpływy ze zlewni, jednak możliwość oddziaływania zlewni na jezioro (dostarczanie materii do zbiornika) jest niewielka z uwagi na rolniczo-leśno- pastwiskowy charakter zlewni. Ponadto, jezioro nie jest obiektem odprowadzania Ryc. 1. Stanowiska pobierania próbek wody na jeziorze Warnołty. B – stanowisko położone w odległości 5 m od wyspy, K – stanowisko położone w odległości 70 m od wyspy

17 ścieków ani też nie jest narażone na intensywny ruch turystyczny, gdyż objęte jest ochroną rezerwatową ze względu na ostoję ptactwa wodnego. Na wyspie jeziora Warnołty usytuowana jest najliczniejsza w północno-wschodniej Polsce kolonia kormorana, licząca w latach 2009- 2016 od 1000 do 1500 gniazd (Krzywosz i Traczuk 2012, Traczuk i in. 2016, Traczuk i Kapusta 2017). Gniazdujące tu kormorany, w ciągu ostatnich kilku lat, zdegradowały roślinność i drzewostan porastające wyspę (Traczuk i in. 2016). Jezioro Warnołty, pomimo statusu rezerwatu przyrody oraz swoich walorów przyrodniczych, rzadko było poddawane badaniom hydrobiologicznym. Nieliczne dane literaturowe (Hillbricht-Ilkowska 1989, Chróst 2012) wskazują, że jezioro jest silnie zeutrofizowane.

Materiał i metody Badania prowadzono w okresie od marca 2016 r. do lutego 2017 r. Materiał do badań pobierano z powierzchniowej warstwy wód, raz w miesiącu, z 2 stanowisk: stanowisko badawcze (B) położone w odległości 5 m od wyspy i stanowisko kontrolne (K) położone w odległości 70 m od wyspy (ryc. 1). W okresie od grudnia do lutego jezioro pokryte było lodem, stąd próbki wody były pobierane tuż spod pokrywy lodowej. W grudniu pobrane zostały próbki tylko ze stanowiska kontrolnego K ze względu na cienki lód, uniemożliwiający dotarcie do stanowiska B. Temperaturę i stężenie tlenu rozpuszczonego w wodzie mierzono in situ w profilu pionowym co 1 m, przy użyciu wieloparametrowej sondy YSI model 57. Przezroczystość wody określano przy pomocy krążka Secchiego i wyrażono jako widzialność krążka Secchiego (SD). Fosfor całkowity (TP) oznaczano kolorymetrycznie przy użyciu spektrofotometru Shimadzu UV 1601, po mineralizacji z molibdenianem amonu (Standard Methods 1999). Azot całkowity (TN) i rozpuszczony węgiel organiczny (DOC) oznaczano z zastosowaniem aparatu Shimadzu TOC-VCSH wyposażonego w detektor NDIR. Do pomiarów azotu całkowitego, próbki wody homogenizowano przy użyciu mieszadła magnetycznego, natomiast rozpuszczony węgiel organiczny oznaczano w próbkach wody przesączonej przez membranowe filtry o średnicy porów 0,45 μm. Chlorofil a oznaczano metodą spektrofotometryczną po ekstrakcji w acetonie sinic I glonów zatrzymanych na filtrach szklanych Whatman GF/C (Golterman 1969).

Na podstawie stężenia chlorofilu a, stężenia fosforu całkowitego i widzialności krążka Secchiego w okresie letnim (lipiec i sierpień) obliczono wskaźnik stanu trofii (WST) (Carlson 1979).

18 Fitoplankton określano w próbkach utrwalanych płynem Lugola, a następnie etanolem i przeglądano pod mikroskopem odwróconym (Nikon), zgodnie z metodą Utermöhla (1958). Skład gatunkowy określano przy użyciu mikroskopu świetlnego „Jenamed” (Carl Zeiss Jena). Biomasę wyliczano na podstawie objętości komórek, zgodnie z metodą standardową (Napiórkowska-Krzebietke i Kobos 2016). W pracy zastosowano aktualną systematyką podaną przez Guiry i Guiry (2016).

Orzęski określano w próbkach utrwalanych bezpośrednio po pobraniu płynem Lugola, następnie zagęszczonych i przeglądanych pod mikroskopem świetlnym (Nikon Eclipse E200). Skład gatunkowy określano na żywym materiale w próbkach pobranych siatką planktonową o wielkości oczek 10-m. Biomasę oceniano na podstawie objętości komórek, wyliczanej z przyrównania organizmów do odpowiadającym ich kształtom brył geometrycznych. Wrotki i skorupiaki szacowano w próbkach pobieranych 5-litrowym czerpaczem (łącznie 25 l), zagęszczanych za pomocą siatki planktonowej o wielkości oczek 30-m i utrwalanych bezpośrednio po pobraniu płynem Lugola, a następnie w laboratorium - 96% etanolem. Organizmy przeglądano w komorze Sedgwicka-Raftera z użyciem mikroskopu świetlnego (Nikon Eclipse 80i). Biomasę wrotków i skorupiaków określano korzystając ze wzorów opisujących zależność pomiędzy długością ciała a masą osobników poszczególnych gatunków wrotków (Ejsmont-Karabin 1998) i skorupiaków (Bottrell i in. 1976).

Wyniki Parametry fizyczne i chemiczne Temperatura powierzchniowych warstw wody wahała się od 0,4°C w grudniu do 23,0°C w lipcu (tab. 1). Stężenie tlenu zmieniało się od 6,9 mg l-1 zimą do 15,0 mg l-1 wiosną, co stanowiło 49-142% nasycenia wody tlenem. Najniższe nasycenie tlenem zanotowano zimą pod pokrywą lodową. Przezroczystość wody (widzialność krążka Secchiego) w sezonie wegetacyjnym była niska i wynosiła 0,5 - 0,6 m, jedynie w okresie zimowym wzrastała do 1,2 m. Tabela 1. Fizyczne i chemiczne parametry powierzchniowych warstw wód na stanowiskach B i K jeziora Warnołty. SD – widzialność krążka Secchiego, TP – fosfor całkowity, TN – azot całkowity, DOC – rozpuszczony węgiel organiczny.

Stanowisko Parametr B K Temperatura (oC) 0,5 - 23,0 0,4 - 22,5 Tlen (mg l-1) 8,1 - 14,9 6,9 - 15,0

19 Nasycenie wody tlenem (%) 56 - 142 49 - 141 SD (m) 0,5 - 1,2 0,5 - 1,2 TP (μg l-1) 72 - 146 95 - 137 TN (mg l-1) 0,9 - 2,4 0,8 - 2,4 DOC (mg l-1) 7,5 - 13,9 7,5 - 14,1 Chlorofil a (μg l-1) 24,6 - 122,2 25,9 - 118,0

Ogólnie, wody jeziora Warnołty charakteryzowały się stosunkowo wysokimi stężeniami pierwiastków biogennych i chlorofilu a (tab. 1). Koncentracja fosforu całkowitego wahała się od 72 μg l-1 zimą do 146 μg l-1 wiosną. Stężenia azotu całkowitego wykazywały stopniowy spadek - od 2,4 mg l-1 w marcu do 0,8 mg l-1 w grudniu. Najniższe wartości DOC (7,5 mg l-1) notowano w marcu, natomiast najwyższe (14,1 mg l-1) - w lipcu. Ilość chlorofilu a w okresie od wiosny do jesieni wzrastała od 72,7 do 122,2 μg l-1, natomiast w okresie zimowym obniżyła się do 24,6 - 44,2 μg l-1. Na obu stanowiskach, stężenia wszystkich, wyżej opisanych, parametrów w poszczególnych miesiącach były bardzo zbliżone (tab. 1). Średnia wartość wskaźnika stanu trofii jeziora Warnołty (WST = 71,7) wskazywała na hypereutrofię.

Fitoplankton W fitoplanktonie jeziora Warnołty stwierdzono 116 gatunków. Najbogatsze w gatunki były zielenice Chlorophyta (29 gatunków). Reprezentowane one były głównie przez Botryococcus braunii, Messastrum gracile, Monoraphidium contortum, Raphidonema planctonicum, Tetradesmus lagerheimii. Drugie miejsce pod względem jednostek taksonomicznych zajmowały okrzemki Bacillariophyta – 25 gatunków, a trzecie cyjanobakterie Cyanophyta – 21 gatunków. Wśród okrzemek najliczniej występowały Aulacoseira ganulata, Ulnaria acus, U. ulna. Należące do sinic gatunki to przede wszystkim Limnothrix redekei, Planktothrix agardhii, Pseudoanabaena limnetica, Planktolyngbya limnetica, Aphanizomenon gracile, Cuspidothrix issatschenkoi, Pseudoanabaena catenata. Pozostałe gromady fitoplanktonu reprezentowane były przez mniejszą ilość taksonów. Wśród bruzdnic Miozoa zanotowano 12 gatunków zaś wśród euglenin Euglenozoa – 10 gatunków. Natomiast ochrofity Ochrophyta i planktonowe charofity Charophyta były reprezentowane każdy po 7 gatunków. Bruzdnice reprezentowały Ceratium furcoides, C. hirundinella, Gymnodinium helveticum i Peridiniopsis cunningtonii. Przedstawicielami euglenin były między innymi Trachelomonas volvocina i Euglena viridis. Wśród Ochrophyta zaznaczyła się przewaga złotowiciowców Chrysophyceae, takich jak Mallomonas, Dinobryon, Chromulina, Bitrichia, natomiast wśród charofitów m.in. desmidie Desmidiales Closterium, Cosmarium i Staurastrum, zaliczane

20 poprzednio do zielenic. Najmniejszą liczbę gatunków (5) stwierdzono wśród kryptofitów Cryptophyta, które reprezentowane były głównie przez Cryptomonas erosa i Plagioselmis nannoplanctica. Dominującym składnikiem fitoplanktonu w jeziorze Warnołty były sinice (ryc. 2). Należące do nich formy nitkowate z rzędu Oscillatoriales tworzyły silne zakwity, utrzymujące się przez cały okres badań, łącznie z okresem zimowym pod pokrywą lodową. Sinice stanowiły 47-95% całkowitej liczebności fitoplanktonu (ryc. 2A). Najniższy ich udział obserwowano zimą pod pokrywą lodową o grubości 20-30 cm. Udział sinic w całkowitej biomasie był wysoki w całym okresie badań i wynosił 69-96% (ryc. 2B). Efektem zakwitów sinicowych była stosunkowo wysoka liczebność (6,98 - 73,93 mln os. l-1) i biomasa fitoplanktonu (9,38- 79,11 mg l-1). Zarówno liczebność, jak i biomasa fitoplanktonu były wyższe na stanowisku badawczym B, położonym bliżej wyspy, niż na oddalonym stanowisku kontrolnym K.

Ryc.2. Sezonowe zmiany liczebności (A) i biomasy (B) fitoplanktonu na stanowiskach B i K jeziora Warnołty.

Obfitość glonów (pozostała, niewielka część fitoplanktonu, będąca zasadniczym źródłem pokarmu dla zooplanktonu roślinożernego), kształtowała się w szerokim przedziale od 2,51-10,58 mln osobników i od 2,25-10,88 mg masy w litrze wody (ryc. 3). Pod względem liczebności dominowały kryptofity (głównie na początku i na końcu okresu badań), zielenice (od maja do listopada) i ochrofity (w styczniu) (ryc. 3A). Stanowiły one odpowiednio 40-76%, 39-71% oraz 74-84% całkowitej liczebności glonów. Natomiast pod względem biomasy,

21 kryptofity przeważały latem i zimą, zaś okrzemki wiosną i jesienią (ryc. 3B), stanowiąc odpowiednio 41-84% i 49-85% całkowitej biomasy glonów.

Ryc. 3. Sezonowe zmiany liczebności (A) i biomasy (B) dominujących grup glonów na stanowiskach B i K jeziora Warnołty.

Orzęski Ogółem stwierdzono obecność 74 taksonów orzęsków, należących do 10 rzędów. Przez znaczną część okresu badań dominowały Oligotrichida, stanowiąc 35-83% całkowitej liczebności oraz 29-96% całkowitej biomasy zespołu (ryc. 4). Rząd ten reprezentowany był przez glonożerne gatunki z rodzaju Rimostrombidium (głównie R. humile, R. hyalinum, R. lacustris) i Tintinnidium (T. fluviatile) oraz bakterio-glonożerne gatunki z rodzaju Strombidium (Pelagostrombidium mirabile, Limnostrombidium viride) i Halteria (głównie H. grandinella). Jesienią wyraźnie zaznaczyła się przewaga Haptorida (43-55% całkowitej liczebności, 31-41% całkowitej biomasy), wśród których najliczniej występował Mesodinium acarus i M. pulex. W pozostałym okresie dość licznie występującymi gatunkami z tego rzędu były: Belonophrya pelagica, Lagynophrya acuminata oraz gatunki z rodzaju Actinobolina i Askenasia. Latem na stanowisku K dominowały Prostomatida (reprezentowane przez wszystkożerne taksony z rodzaju Coleps, głównie miksotroficzny Coleps hirtus viridis), stanowiące 48% całkowitej biomasy. Przedstawicielami tego rzędu, mającymi duże ilościowe znaczenie w okresie wiosennym, były drobne, bakterio-glonożerne gatunki z rodzaju Urotricha (U. furcata, U. farcta, U. globosa, U. pelagica). Uwagę zwraca wysoki udział w całkowitej liczebności drobnych bakteriożernych Scuticociliatida (głównie Cyclidium glaucoma i Cinetochilum

22 margaritaceum), szczególnie w styczniu, kiedy to okazały się grupą dominującą, stanowiąc 50% i 47% całkowitej liczebności odpowiednio na stanowisku B i K (ryc. 4A). W okresie jesiennym, znaczny udział (do ok. 24%) w całkowitej biomasie miały Peritrichida (reprezentowane głównie przez osiadłe gatunki z rodzaju Vorticella). Udział pozostałych rzędów w całkowitej liczebności i biomasie był niski i nie przekraczał 12%. Gatunkiem charakterystycznym dla jeziora Warnołty była Hastatella radians – orzęsek wielkości ok. 40 μm, należący do rzędu Peritrichida. Zespół orzęsków charakteryzował się stosunkowo wysoką obfitością oraz nieznacznym zróżnicowaniem liczebności pomiędzy stanowiskiem B i K (ryc. 4). Najwyższe wartości liczebności (127,2 i 123,4 os. ml-1, odpowiednio na stanowisku B i K) zarejestrowano we wrześniu, najniższe (nieco powyżej 16 os. ml-1 na obu stanowiskach) - zimą pod pokrywą lodową (ryc. 4A). Nieco inaczej przedstawiała się biomasa orzęsków, która w okresie wiosennym i zimowym była dość znacznie zróżnicowana pomiędzy stanowiskami (ryc. 4B). Na stanowisku B, biomasa wykazała dwa wyraźne wzrosty: wyższy w maju (1,39 mg l-1) i drugi niższy w styczniu (1,05 mg l-1). Na stanowisku K, najwyższe wartości biomasy zanotowano we wrześniu (0,85 mg l-1) i w lutym (0,90 mg l-1). Natomiast najniższe wartości biomasy (ok. 0,20 mg l-1) na obu stanowiskach stwierdzono w czerwcu.

Ryc. 4. Sezonowe zmiany liczebności (A) i biomasy (B) dominujących rzędów orzęsków na stanowiskach B i K jeziora Warnołty.

23 Wrotki Łącznie w jeziorze Warnołty stwierdzono występowanie 30 gatunków wrotków. Cechą charakterystyczną zespołu była zmieniająca się w kolejnych miesiącach struktura dominacji. Trudno tu mówić o zdecydowanej dominacji któregoś gatunku (ryc. 5). Wyjątkiem była jedynie Keratella cochlearis cochlearis, która wyraźnie dominowała w maju, stanowiąc 80% całkowitej liczebności, Filinia longiseta – gatunek przeważający w całkowitej biomasie w lipcu (60%) i Asplanchna priodonta, która tworzyła znaczną część biomasy zespołu (48- 64%) w okresie od września do listopada. Ważnym składnikiem fauny wrotków były ponadto: Anuraeopsis fissa, Keratella quadrata, Polyarthra euryptera (gatunki stanowiące znaczący udział w liczebności - 26-36%), P. dolichoptera, Trichocerca similis, T. capucina (gatunki ze stosunkowo wysokim udziałem w biomasie - 18-24%) oraz Brachionus angularis, Keratella cochlearis f. tecta (gatunki ze znaczącym udziałem zarówno w liczebności, jak i biomasie - 23- 53%). Znalezione w jeziorze Warnołty gatunki wrotków są organizmami szeroko rozpowszechnionymi, charakterystycznymi dla eutroficznych jezior strefy umiarkowanej. Obfitość wrotków podlegała znacznym zmianom sezonowym (ryc. 5). Najwyższe wartości liczebności i biomasy (1890 os. l-1 i 1,15 mg l-1) zanotowano w lipcu, natomiast najniższe wartości liczebności (178 os. l-1) zarejestrowano w październiku, zaś biomasy (0,12 mg l-1) - w czerwcu.

Ryc. 5. Sezonowe zmiany liczebności (A) i biomasy (B) dominujących gatunków wrotków na stanowisku B jeziora Warnołty.

24 Skorupiaki Ogółem stwierdzono obecność 16 gatunków skorupiaków, w tym: 7 gatunków wioślarek Cladocera i 9 gatunków widłonogów Copepoda. Wioślarki reprezentowane były głównie przez Daphnia cucullata, Chydorus sphaericus, Bosmina longirostris i B. longispina. Wśród widłonogów, najliczniej występowały: Thermocyclops oithonoides (gatunek dominujący przez znaczną część okresu badań zarówno w liczebności, jak i biomasie), Eudiaptomus graciloides, Cyclops bohater, Acanthocyclops robustus (gatunki dominujące tylko w biomasie) oraz Cyclopoida naupli, których znaczny udział w całkowitej liczebności zaobserwowano wiosną i jesienią. Obfitość skorupiaków zmieniała się w szerokim zakresie od 90 do 887 os. l-1 i od 0,73 do 9,56 mg l-1 (ryc. 6). Przez cały okres badań, zarówno pod względem liczebności, jak i biomasy, zdecydowanie dominowały widłonogi, stanowiąc 61-100% całkowitej liczebności oraz 89-100% całkowitej biomasy skorupiaków. Jedynie w czerwcu zaznaczyła się przewaga wioślarek, których udział w całkowitej liczebności i biomasie wynosił odpowiednio 39% i 87%. W pozostałym okresie, udział wioślarek w całkowitej liczebności i biomasie był niewielki (<11%); w marcu i w listopadzie nie stwierdzono ich obecności.

Ryc. 6. Sezonowe zmiany liczebności (A) i biomasy (B) skorupiaków na stanowisku B jeziora Warnołty.

25 Podsumowanie i wnioski Badania kormorana przeprowadzone w jeziorze Warnołty w latach 2005-2015, wykazały negatywny jego wpływ na rybostan i gospodarkę rybacką (Krzywosz i Traczuk 2012, Traczuk i in. 2016). Niniejsze badania sugerują, że obecność i aktywność pokarmowa kormorana może mieć również znaczący wpływ na strukturę i funkcjonowanie sieci pokarmowej ekosystemu tego zbiornika. Kolonia kormorana dostarcza bowiem do jego wód duże ilości pierwiastków biogennych oraz substancji organicznych (Klimaszyk i Rzymski 2016). Stwierdzone stosunkowo wysokie stężenia całkowitych form azotu (TN) i fosforu (TP) mogły być przyczyną obserwowanych silnych zakwitów nitkowatych sinic przez cały rok (łącznie z okresem zimowym pod pokrywą lodową). Efektem zakwitów sinicowych była z kolei wysoka biomasa fitoplanktonu, wysokie stężenia chlorofilu a, niska przezroczystość wody, a także bogaty skład taksonomiczny (21 gatunków sinic, 95 – glonów, 74 – orzęsków, 30 – wrotków, 7 – wioślarek, 9 – widłonogów) i wysoka obfitość badanych zespołów organizmów, które świadczyć mogą, wbrew pozorom, o dogodnych warunkach do ich rozwoju. Zjawisko dominacji nitkowatych sinic oraz skład gatunkowy wrotków potwierdzają silnie eutroficzny charakter jeziora. Wśród orzęsków, gatunkiem charakterystycznym dla jeziora Warnołty była Hastatella radians – bakteriożerny gatunek rejestrowany przede wszystkim w drobnych, astatycznych zbiornikach wodnych (głównie w śródpolnych stawach) o wysokiej obfitości bakterii (Foissner i in. 1999). Jego obecność w jeziorze wskazywać może na dość znaczne, łatwo dostępne i ważne źródło pokarmu w postaci bakterii dla heterotroficznych organizmów planktonowych.

26 Literatura 1. Bednarska A. 2009. Interakcje sinice – wioślarki planktonowe w warunkach prognozowanego ocieplenia klimatu. Materiały 21 Konferencji Hydrobiologów Polskich, Lublin, Aneks 1. 2. Bednarz T., Starzecka A., Mazurkiewicz-Boroń G. 2002. Procesy mikrobiologiczne towarzyszące glonowym i sinicowym zakwitom wody. Wiad. Bot., 46: 45-55. 3. Bottrell H.H., Duncan A., Gliwicz Z.M., Grygierek E., Herzig A., Hillbricht-Ilkowska A., Kurosava A., Larssen P., Węgleńska T. 1976. A review of some problems in zooplankton production study. Norw. J. Zool. 24: 419-456. 4. Burchardt L., Pawlik-Skowrońska B. 2005. Zakwity sinic – konkurencja międzygatunkowa i środowiskowe zagrożenie Wiad. Bot., 49: 39-49. 5. Carlson R.E. 1979. A trophic state index for lakes. Limnol. Oceanogr., 22: 361-369. 6. Chróst R.J. 2012. Mazurskie Morze. Ocena aktualnego stanu jakości ekologicznej wód oraz analiza zagrożeń eutrofizacyjnych systemu Jeziora Śniardwy. Lokalna Grupa Działania „Mazurskie Morze” (2012 r.), ss. 25. 7. Ejsmont-Karabin J. 1998. Empirical equations for biomass calculation of planktonic rotifers. Pol. Arch. Hydrobiol., 45: 513-522. 8. Foissner W., Berger H., Schaumburg J. 1999. Identification and ecology of limnetic plankton ciliates. Bayerisches Landesamt für Wasserwirtschaft, München, ss. 793. 9. Golterman H.L. 1969. Methods for Chemical Analysis of Fresh Waters. IBP Handbook No 8. Blackwell Scientific Publications, Oxford, Edinburgh. 10. Guiry M.D., Guiry G.M. 2016. AlgaeBase. World-wide electronic publication, National University of Ireland, Galway, http://www.algaebase.org; searched on 13 October 2016. 11. Hillbricht-Ilkowska A. 1989. Jeziora Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Stan eutrofizacji, kierunki ochrony. Zesz. Nauk. Kom. PAN Człowiek i Środowisko, 1: 1-167. 12. Jańczak J. 1999. Atlas jezior Polski. Tom III. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe S.C., Poznań, s. 30-31. 13. Kamiyama K., Itakura S., Nagasaki K. 2000. Changes in microbial loop components: effects of a harmful algal bloom formation and its decay. Aquat. Microb. Ecol. 21: 21-30. 14. Klimaszyk P., Rzymski P. 2016. The complexity of ecological impacts induced by great cormorants. Hydrobiologia 771: 13-30. 15. Krztoń W., Pudaś K., Pociecha A., Strzesak M., Kosiba J., Walusiak E., Szarek-Gwiazda E., Wilk- Woźniak E. 2017. Microcystins affect zooplankton biodiversity in oxbow lakes. Environmental Toxicology and Chemistry, 36: 165-174. 16. Krzywosz T., Traczuk P. 2012. Kormoran na jeziorach Warmii i Mazur – liczebność, dieta oraz wpływ na rybostan i rybactwo. Materiały konferencji „Kormoran w aspekcie zrównoważonego korzystania z zasobów rybackich”, Morski Instytut Rybacki, Gdynia, s. 19-28. 17. Malbrouck C., Kestemont P. 2006. Effects of microcystins on fish. Environmental Toxicology and Chemistry, 25: 72-86. 18. Napiórkowska-Krzebietke A., Kobos J. 2016. Assessment of the cell biovolume of phytoplankton widespread in coastal and inland water bodies. Water Res., 104: 532-546. 19. Standard Methods for Examination of Water & Wastewater. 1999. Am. Publ. Health ASN., New York. 20. Traczuk P., Chybowski Ł., Ulikowski D., Kapusta A. 2016. Kormoran (Phalocrocorax carbo) w północno-wschodniej Polsce – podsumowanie dziesięciu lat badań. W: Mickiewicz M., Wołos A. (red.). Rybactwo i wędkarstwo w 2015 roku, Wyd. IRS, Olsztyn, s. 89-102. 21. Traczuk P., Kapusta A. 2017. Great cormorant (Phalacrocorax carbo) predation on pikeperch (Sander lucioperca L.) in shallow eutrophic lakes in Poland. Arch. Pol. Fish. 25: 123-130. 22. Utermöhl H. 1958. Guidance on the quantitative analysis of phytoplankton – Methods. Mitt. Int. Ver. Theor. Angew. Limnol., 9: 1-38. 23. Wilk-Woźniak E., Pociecha A., Bucka H. 2001. Phytoplankton-zooplankton interactions, size relations and adaptive responses. A short review. Ecohydrol. Hydrobiol., 1: 511-517.

27 Wrotki (Rotifera) ekosystemów wodnych Mazurskiego Parku Krajobrazowego

Jolanta Ejsmont-Karabin

Stacja Hydrobiologiczna w Mikołajkach, Instytut Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego Polskiej Akademii Nauk, ul. Pasteura 3, 02-093 Warszawa

Abstract Rotifers (Rotifera) of the Masurian Landscape Park have been studied since 1972. The studies covered both standing and running waters. As a result of the studies, 321 rotifer species were recorded from the MLP area, which represents 68% of rotifer species described so far from the whole country and 21% of species registered worldwide. Of the species described from the Park as many as 22 were new species for the fauna of Poland. The highest value of the index of faunistic originality was achieved by rotifer communities from the most intensively studied lakes: Kuc, Łuknajno and Kruczy Staw. It has been noted that as the recorded number of species increases, the originality of the communities in particular lakes increases as well. As the extremely high species richness of rotifer fauna is a result of the high diversity of the MPK's aquatic ecosystems, it is worthwhile to conduct further research, especially in such underserved habitats as river psammon and periphyton, or in small inter-forest reservoirs and drainage ditches.

Historia badań Rotifera w ekosystemach wodnych MPK Utworzenie w roku 1951 w Mikołajkach Stacji Terenowej Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego miało istotny wpływ na rozwój badań hydrobiologicznych na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Toteż, w ostatnich kilku dziesięcioleciach podejmowano liczne badania fauny wrotków w ekosystemach wodnych Parku. Zapoczątkowane zostały one pracą Kosickiego (1960) o pionowym rozmieszczeniu wrotków w pelagialu jezior Mikołajskiego i Śniardw. W kolejnych latach podejmowano badania również w wielu innych ekosystemach wodnych Parku, jednak nie były to badania, których jednoznacznym celem byłaby rejestracja gatunków Rotifera występujących na tym terenie. Tym niemniej, przy okazji badań sezonowych i monitoringów przyrodniczych w ramach

28 różnych projektów dokonano rejestracji gatunków Rotifera z 31 jezior oraz kilku cieków w obrębie MPK. Do jezior poddanych długotrwałym badaniom należy Flosek, który był obiektem eksperymentu obejmującego cały jego ekosystem. Do tego dystroficznego, niewielkiego (Tabela 1) jeziora wprowadzono w roku 1970 ok. 12 ton wapna. Jeszcze przed tym zabiegiem rozpoczęto badania jeziora i kontynuowano je w latach zabiegu i następnych tj.1970 – 1974. Stwierdzono utrzymujący się wzrost koncentracji wapnia i twardości ogólnej, jak też wzrost pH do 7-8. Obserwowany wzrost udziału nanofitoplanktonu i wzrost aktywności bakterioplanktonu mógł mieć wpływ na silny wzrost liczebności wrotków już w II roku po wapnowaniu. Pojawiały się też po wapnowaniu nowe, nie obserwowane wcześniej gatunki wrotków (Hillbricht-Ilkowska i in. 1977 a, b). W kolejnych latach zespół Rotifera ulegał silnym zmianom, przy czym nie powrócił już do struktury gatunkowej typowej dla jezior dystroficznych (Ejsmont-Karabin, 1996). Wydaje się, że o zagęszczeniu i składzie gatunkowym Rotifera decydowały głównie czynniki troficzne (tzn. niska produktywność), wapnowanie utrwaliło jednak wzrost różnorodności gatunkowej wrotków (Hillbricht-Ilkowska i in. 1998). Badania jeziora Majcz Wielki prowadzono w ramach projektu obejmującego 5 jezior zlewni rzeki Jorki. W opublikowanej w 1983 roku pracy (Węgleńska i in. 1983) wykazano, że zespół Rotifera tego jeziora charakteryzował się stosunkowo wyższym w porównaniu z innymi jeziorami tej zlewni bogactwem gatunkowym, wyższym udziałem gatunków rzadkich i mało licznych, jak też niższym stopniem dominacji. Występowały w nim gatunki charakterystyczne dla niskiej trofii takie, jak Conochilus hippocrepis i Ploesoma hudsoni. Wrotki tego jeziora były też analizowane w latach późniejszych. Badano m.in. zespoły psammonu (Ejsmont-Karabin 2003). Badania planktonu jeziora Łuknajno stanowiły część kompleksowych badań prowadzonych w tym jeziorze w roku 1993 w ramach grantu KBN (Kufel i Ozimek, 1994; Kufel i Kufel, 2002), fitoplanktonu, zooplanktonu (Karabin i in. 1997) oraz makrofitów i ptactwa wodnego. W badaniach Ejsmont-Karabin i in. (1996) wykazano, że wysokie tempo konsumpcji fitoplanktonu przez zooplankton zapobiega powstawaniu w tym jeziorze zakwitów fitoplanktonu. Regenerowany przez zooplankton fosfor jest wbudowywany przez bakterioplankton i w wyniku niskiej konsumpcji bakterii przez bakteriożerny zooplankton – wycofywany z obiegu. Wyniki wykonanych w roku 1987 badań zooplanktonu 17 jezior połączonych rzeką Krutynią zostały opublikowane przez Karabina i Ejsmont-Karabin w roku 1996. Opierając się na strukturze zespołu dominantów wyróżniono trzy grupy zooplanktonu charakteryzujące

29 jeziora górnego, środkowego i dolnego biegu rzeki. W jeziorach górnego biegu dominowały detrytusożerce, w biegu środkowym – nanofitoplanktonożerce, w dolnym biegu – gatunki glonożerne i drapieżne. Jezioro Kuc zostało objęte w roku 1996 badaniami sezonowymi. Co tydzień badano zespoły Rotifera zarówno w toni wodnej, jak też w siedliskach litoralowych. Wyników tych badań nie opublikowano. Opublikowano natomiast wyniki badania psammonu; wykazano w nich, że wrotki psammonu nie mają wpływu na cykl wewnętrzny fosforu w jeziorze (Ejsmont-Karabin, 2001). Położone w centrum systemu Wielkich Jezior Mazurskich Jezioro Mikołajskie badane było stosunkowo często, jednak w roku 1999 podsumowując badania faunistyczne prowadzone w tym jeziorze, Ejsmont-Karabin i Karabin uzmysłowili hydrobiologom, jak słabo została poznana fauna bezkręgowców wodnych w tym, najlepiej w Polsce przebadanym ekosystemie. Najczęściej badano wrotki planktonowe, a w ostatnich latach również psammonowe, natomiast wciąż słabo poznana jest fauna wrotków epifitonu. Do jezior szczególnie intensywnie badanych należał Kruczy Staw. Wyniki badań wrotków z toni wodnej i pła sfagnowego prowadzonych co tydzień w latach 1998-2000 w większości pozostały dotychczas nieopublikowane. Jednak w roku 2005 Karabin i Ejsmont- Karabin opisali zjawisko pionowych wędrówek dobowych dwóch gatunków Rotifera, Synchaeta pectinata i Trichocerca simoneae i wykazali, że wędrówki te wywołuje konkurencja o pokarm. Opublikowano ponadto pracę o m.in. roli wrotków w pętli mikrobiologicznej w tym jeziorze oraz dwóch innych jeziorach polihumusowych (Pietrzysko i Smolak) (Jasser i in. 2009). Od roku 1985 prowadzono monitoring naukowy stanu trofii jezior systemu Wielkich jezior Mazurskich. Badania te objęły też środkową i południową część systemu, a więc jeziora leżące na terenie Parku, takie jak (obok części Jeziora Mikołajskiego) Bełdany, Śniardwy, Łuknajno, Warnołty, Guzianki (Małą i Dużą). Wyniki tych badań posłużyły przede wszystkim do oceny stanu troficznego jezior w oparciu o wrotkowe wskaźniki stanu trofii (Ejsmont- Karabin, 2012, 2013). Większość badań obejmowała wody stojące, wrotki wód płynących badano znacznie rzadziej. Do tych drugich należą comiesięczne badania wykonane w latach 1995-1996 w śródleśnych i śródpolnych strumieniach w okolicy jezior Majcz Wielki i Gardyńskie (Ejsmont-Karabin i Kruk, 1998). Zarejestrowano wówczas 74 gatunki Rotifera, wśród których 4 były nowe dla Polski.

30 Bogactwo gatunkowe fauny Rotifera Mazurskiego Parku Krajobrazowego – analiza faunistyczna W latach 1973 – 2017 prowadzono szereg badań zespołów Rotifera, z których jedynie część została opublikowana. Do celów niniejszego opracowania zestawiono wszelkie zgromadzone dotychczas, publikowane i nie publikowane, materiały dotyczące występowania wrotków i ich struktury taksonomicznej w ekosystemach wodnych MPK. Analizie jakościowej i ilościowej poddano zespoły wrotków 31 jezior (Tabela 1) i 5 rzeczek z terenu Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Oznaczono ogółem 320 gatunków Rotifera, co stanowi 21% światowej listy gatunków i 67% liczby gatunków opisanych z Polski (Ryc. 1). Zależność liczba gatunków – powierzchnia należy do najlepiej poznanych cech makroekologicznych. Taka zależność została m.in. opisana dla fitoplanktonu (Smith i in. 2005). Pokazuje ona, że gdy wzrasta badana powierzchnia, a tym samym liczba “płatów” w zróżnicowanych siedliskach, rośnie również liczba zarejestrowanych gatunków. Zależność tę obserwuje się szczególnie wyraźnie w skali globalnej, kiedy porównuje się silnie zróżnicowane pod względem powierzchni (od jezior po kontynenty) tereny badawcze. Zależność między liczbą gatunków Monogononta i powierzchnią badawczą, przedstawioną na Ryc. 1, opisuje równanie: Liczba gatunków (Nsp) = 41,39 ln (powierzchnia) – 31,54; R² = 0,445; p =0.003) Zgodnie z tą zależnością w Parku powinno występować około 280 gatunków. Tymczasem zarejestrowano ich 320, a po zastosowaniu nieparametrycznego estymatora Chao (Chao, 1987) ich liczba wzrosła do 378. Większość gatunków wrotków występowała z niską frekwencją (Ryc. 2) i żaden z gatunków nie występował we wszystkich badanych obiektach. Jednak kilka gatunków charakteryzowało się bardzo wysoką frekwencją. Były to m.in.: litoralowy gatunek Lecane lunaris spotkany w 87% badanych jezior, planktonowe Polyarthra vulgaris (87%), Keratella cochlearis (84%) i Asplanchna priodonta (77%). O oryginalności faunistycznej (wg Puchalskiego 1987) zespołów Rotifera notowanych w poszczególnych jeziorach decydowały głównie gatunki rzadkie, obserwowane w pojedynczych ekosystemach wodnych. Im też dokładniejsze były badania fauny Rotifera, tym dłuższa była lista stwierdzonych w nich gatunków i większa odrębność (oryginalność) całego zespołu (Ryc. 3). Do najlepiej przebadanych pod względem struktury gatunkowej zespołów Rotifera jezior można zaliczyć przede wszystkich jezioro Kuc, które badane było, co prawda, tylko przez jeden rok, ale badania prowadzono co tydzień w strefie pelagialu, litoralu

31 i arenalu. W jeziorze tym zarejestrowano 163 gatunki wrotków, w tym 15 gatunków nie obserwowanych w pozostałych jeziorach. W jeziorze Łuknajno, w badaniach prowadzonych co 2 tygodnie w roku 1993, obejmujących strefę otwartej wody oraz plankton bytujący wśród kęp ramienic, stwierdzono występowanie 132 gatunków, w tym 9 – nowych dla Polski. Stosunkowo intensywnie były badane dwa jeziora śródleśne. W Kruczym Stawie badania całoroczne w pelagialu i w ple sfagnowym pozwoliły na zarejestrowanie 100 gatunków Rotifera, w tym 10 nowych dla kraju. Jezioro Piersławek badane było mniej intensywnie, tym niemniej stwierdzono występowanie w nim 114 gatunków wrotków, w tym 7 nowych dla Polski. W pozostałych jeziorach znajdowano od 22 do 93 gatunków wrotków, wśród nich do najbogatszych pod względem różnorodności gatunkowej zespołu Rotifera należały jeziora Kołowinek, Majcz Wielki, Śniardwy i Warnołty. W trakcie badań prowadzonych w Mazurskim Parku Krajobrazowym znaleziono 22 gatunki nowe w faunie Polski (Tabela 2). Głównym źródłem nowych i rzadkich gatunków Rotifera były rzadziej wcześniej badane strefy jezior, jak pło sfagnowe w jeziorach dystroficznych oraz litoral i arenal w jeziorach harmonicznych. Szczególnie wiele nowych gatunków Rotifera spotkano w strefie arenalu, zasiedlanej przez stosunkowo słabo poznane zespoły psammonu. W psammonie znaleziono m.in. osiadły gatunek Collotheca wiszniewski, gatunek rzadko podawany z innych krajów (Ejsmont-Karabin et al. 2004). Bardzo bogata w gatunki, w tym wiele z nich nowych lub rzadkich, była strefa przybrzeżna silnie zarastających jezior dystroficznych. To są tereny badawcze wciąż jeszcze słabo rozpoznane, które mogą przynieść liczne interesujące obserwacje faunistyczne.

Dyskusja Cechą, która jest szczególnie widoczna, kiedy analizujemy faunę wrotków Mazurskiego Parku Krajobrazowego jest bardzo wysokie bogactwo gatunkowe tej grupy zwierząt, wyższe niż na innych terenach o zbliżonej powierzchni. Najbardziej prawdopodobną tego przyczyną wydaje się być silne zróżnicowanie badanych siedlisk. Wg Tokeshi i Arakaki (2012) szczególnie w ekosystemach wodnych trójwymiarowa struktura silnie wpływa na wzrost różnorodności gatunkowej i umożliwia współwystępowanie gatunków. W MPK wrotki zasiedlają zarówno głębokie jeziora różnych typów troficznych, jak i płytkie stawy, kałuże i rozlewiska. W każdym ze zbiorników wodnych spotykamy charakterystyczne zespoły Rotifera w licznych mikrosiedliskach litoralu jeziornego. W rezultacie im więcej siedlisk badano w zbiorniku wodnym, tym większa była liczba zarejestrowanych w nim gatunków Rotifera.

32 Drobne zbiorniki wodne i mokradła są ekosystemami wodnymi o najwyższym bogactwie gatunkowym ich fauny wrotków (Kuczyńska-Kippen, 2009). Potwierdza to wynik badań przeprowadzonych przez Klimowicza (1970) na drobnych zbiornikach wodnych w okolicy Mikołajek. Opisał on występowanie w 16 zbiornikach 159 gatunków wrotków. Niestety, wszystkie badane przez niego zbiorniki mieściły się tuż poza granicą Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Wśród często wymienianych czynników wpływających na bogactwo gatunkowe zespołów Rotifera na określonym terenie jednym z istotniejszych jest tzw. „rotiferologists’ effect”, czyli wynikająca z obecności rotiferologów intensywność badań (Segers, 2008, Fontaneto et al. 2012). Jest to czynnik wynikający z faktu, że wrotki nie należą do bezkręgowców szczególnie intesywnie badanych i nie jest też łatwo oznaczać je do gatunku, toteż obecność doświadczonego rotiferologa na określonym terenie natychmiast powoduje wzrost liczby rejestrowanych gatunków. W okolicy Mazurskiego Parku Krajobrazowego pracowało kilku rotiferologów (Stanisław Kosicki, Anna Hillbricht-Ilkowska, autorka tej pracy), co musiało mieć silny wpływ na znajomość fauny wrotków, zarówno ich bogactwa gatunkowego, jak i funkcjonowania w zajmowanym siedlisku.

Ryc. 1. Liczba gatunków Rotifera zarejestrowanych na różnych terenach świata. Tereny te zostały ustawione w kolejności ich powierzchni, od największej (Ziemia) do najmniejszej (Jezioro Kuc).

33 Ryc. 2. Rozkład liczby gatunków o różnej frekwencji w analizowanych zbiornikach wodnych Mazurskiego Parku Krajobrazowego.

Ryc. 3. Zależność między liczbą gatunków zarejestrowanych w jeziorach i wskaźnikiem oryginalności faunistycznej (IFO).

Tabela 1. Zestawienie jezior i ich dane morfometryczne (wg Brodzińska i in. 1999), w których badano zespoły Rotifera oraz podstawowe informacje o liczbie gatunków i obfitości dominantów.

Jezioro Liczba Liczba Gatunek o najwyższej Pow. Głęb. prób gatunków liczebności (osobn. L-1) Nazwa maks.(m) (ha)

Bełdany 940,6 46,0 80** 111 Trichocerca pusilla (1560)

34 Borkowskie 2,9 5,0 4** 14 Trichocerca simoneae (13)

Flosek 4,0 9,0 230 57 Conochiloides coenobasis (7292)

Gardyńskie 82,6 11,5 5 37 Synchaeta kitina (771)

Gryżlewskie 4,3 5.0 4** 23 Kellicottia longispina (430)

Guzianka Mała 36,8 13,3 2 22 Keratella cochlearis (36)

Guzianka 59,6 25,5 7 28 Keratella cochlearis (440) Wielka

Klimunt 11,8 5,5 4** 30 Conochiloides coenobasis (230)

Kołowinek 18,2 6,4 11** 92 Keratella cochlearis (1286)

Kruczek 4,2 4,0 4** 27 Trichocerca simoneae (81)

Kruczek Mały 2,6 9,0 2** 30 Synchaeta pectinata (6)

Kruczy Staw 2,1 8,0 68** 100 Trichocerca simoneae (5842)

Kuc 98,8 28,0 592*** 163 Synchaeta kitina (3058)

Lisunie 3,8 9,0 4** 59 Kellicottia longispina (81)

Łuknajno 680,0 3,0 117** 132 Keratella cochlearis (9320)

Majcz Mały 20,0 3,3 2** 25 Polyarthra vulgaris (175)

Majcz Wielki 163,5 16,4 75*** 88 Keratella cochlearis (1788)

Mokre 841,0 51,0 6 30 Anuraeopsis fissa (939)

Nicponek 9,3 3,0 2** 36 Keratella cochlearis (2607)

Oczko 9,5 4,0 2** 44 Anuraeopsis fissa (4108)

Piersławek bd bd 18** 114 Ascomorpha ecaudis (268)

Pierwos bd bd 19** 126 Keratella cochlearis (256)

Sęczek 3,8 3,5 12** Keratella serrulata (1548)

Smolak Duży 9,9 3,0 35** 37 Polyarthra remata (6312)

Smolak 2,0 2,0 4** 15 Trichocerca simoneae (86) Malinówko

Smolak Mały 3,4 2,0 2** 24 Lecane galeata (25)

Śniardwy 11340,4 23,4 66** 79 Keratella cochlearis (1167)

Warnołty 337,8 5,3 2** 67 Polyarthra remata (878)

Wesołek 7,0 3,0 4** 34 Trichocerca simoneae (195)

Wygryny 26,6 2,3 2** 54 Lecane closterocerca (1339)

Zdrużno 6,8 5,0 1 21 Anuraeopsis fissa (746)

** - analizowane dwa siedliska *** - analizowano trzy siedliska

35 Tabela 2. Zarejestrowane na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowe gatunki Rotifera nowe dla Polski.

Gatunki Miejsce występowania w MPK

Cephalodella inquilina Myers, 1924 Kruczy Staw

Cephalodella tantilloides Hauer, 1935 Jezioro Sęczek

Collotheca wiszniewskii Varga, 1938 Psammon jezior Kuc i Mikołajskiego

Colurella geophila Donner, 1951 Strumień w pobliżu jeziora Majcz Wielki

Encentrum mustela (Milne, 1885) Psammon Jez. Mikołajskiego

Euchlanis contorta (Wulfert, 1939) Hydropsammon jeziora Śniardwy

Euchlanis dapidula Parise,1966 Jezioro Łuknajno

Lecane imbricata Carlin,1939 Lisunka

Lecane latissima Yamamoto,1955 Hydropsammon jeziora Kuc

Lecane monostyla (Daday,1897) Psammon jeziora Majcz Wielki

Lepadella rottenburgi (Lucks,1912) Jezioro Sęczek

Lindia anebodica Berzins,1949 Jezioro Mikołajskie

Lindia euchromatica Edmondson, 1938 W jeziorach Warnołty i Kuc

Proales globulifera (Hauer,1921) Jezioro Kuc

Proales wesenbergi Wulfert, 1960 Jezioro Majcz Wielki

Ptygura beauchampi Edmondson, 1940 Jezioro Kuc

Ptygura brachiata (Hudson,1886) Jezioro Kuc

Ptygura brevis (Rousselet, 1893) Jezioro Łuknajno

Ptygura furcillata (Kellicott, 1889) Jezioro Warnołty

Ptygura stygis (Gosse, 1886) Jezioro Kuc

Trichocerca agnatha Wulfert, 1939 Jeziora dystroficzne MPK

Trichocerca simoneae De Smet, 1989 Jeziora dystroficzne MPK

Literatura 1. Brodzińska B., Jańczak J., Kowalik A., Sziwa R. 1999. Atlas jezior Polski. Jeziora Pojezierza Mazurskiego i Polski południowej. Bogucki Wyd. Nauk. S.C., Poznań, 240 pp. 2. Chao A. 1987. Estimating the population size for capture-recapture data with unequal catchability. Biometrics, 43: 783–791. 3. Ejsmont-Karabin J. 1996. Long-term changes in the abundance and structure of the community of planktonic Rotifera in a humic lake, as a result of liming. Ekol. Pol., 44: 39-51. 4. Ejsmont-Karabin J. 2001. Psammon rotifers in two lakes of different trophy – their abundance, species structure and role in phosphorus cycling. Verh. Internat. Verein. Limnol., 27: 3856-3859. 5. Ejsmont-Karabin J. 2003. Rotifera of lake psammon: community structure versus trophic state of lake waters. Pol. J. Ecol., 51: 5-35

36 6. Ejsmont-Karabin J. 2012. The usefulness of zooplankton as lake ecosystem indicators: rotifer trophic state index. Pol. J. Ecol., 60: 339-350 7. Ejsmont-Karabin J. 2013. An analysis based on rotifer indices of the effects of water and sewage management on water quality in the system of interconnected glacial lakes. Limnol. Review, 13: 191- 194. 8. Ejsmont-Karabin J. Karabin A. 1999. Will faunal studies come into fashion? Some fairly pessimistic reflections suggested by the work on guides, monographs, or expertise. Acta Hydrobiol., 41: 55-60. 9. Ejsmont-Karabin J., Karabin A., Kornatowska R., Królikowska J., Ozimek T. 1996. The effect of zooplankton on phosphorus cycling in a shallow, hard-water and macrophyte-dominated lake. Ekol. pol., 44: 259-270. 10. Ejsmont-Karabin J., Kruk M. 1998. Effects of contrasting land use on free-swimming rotifer communities of streams in , Poland. Hydrobiologia, 387/388: 241-249. 11. Ejsmont-Karabin J., Radwan S., Bielańska-Grajner I. 2004. Monogononta – atlas gatunków. 32B. [W:] S. Radwan (red.). Wrotki (Rotifera). Fauna słodkowodna Polski. 32. Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne. Uniwersytet Łódzki. Oficyna Wydawnicza Tercja, Łódź: 147-448. 12. Fontaneto D., Barbosa A.M., Segers H., Pautasso M. 2012. The ‘ rotiferologist ’ effect and other global correlates of species richness in monogonont rotifers. Ecography, 35: 174–182 13. Hillbricht-Ilkowska A., Rybak J.I., Kajak Z., Dusoge K., Ejsmont-Karabin J., Spodniewska I., Węgleńska T., Godlewska-Lipowa W.A. 1977a. Effect of liming on a humic lake. Ekol. pol., 25: 379-420. 14. Hillbricht-Ilkowska A., Rybak J., Kajak Z., Węgleńska T., Dusoge K., Ejsmont-Karabinowa J., Karabin A., Godlewska-Lipowa A. 1977 b. Reakcja dvukh distrophnykh ozer na izvestkovanije i udobrenije. Gidrob. Zhurn., 13: 39-45 15. Hillbricht-Ilkowska A., Dusoge K., Ejsmont-Karabin J., Jasser I., Kufel I., Ozimek T., Rybak J.I., Rzepecki M., Węgleńska T. 1998. Long term effect of liming in a humic lake: ecosystem processes, biodiversity, food web functioning (Lake Flosek, Masurian Lakeland, Poland). Pol. J. Ecol., 46: 347-415. 16. Jasser I., Kostrzewska-Szlakowska I.., Ejsmont-Karabin J., Kalinowska K., Węgleńska T. 2009. Autotrophic versus heterotrophic production and components of trophic chain in humic lakes: the role of microbial communities. Pol. J. Ecol., 57: 423-439 17. Karabin A., Ejsmont-Karabin J. 1996. Struktura, obfitość oraz zróżnicowanie zooplanktonu jezior rzeki Krutyni (Pojezierze Mazurskie). W: A. Hillbricht-Ilkowska i R.J. Wiśniewski (red.). Funkcjonowanie systemów rzeczno-jeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze Mazurskie). Zeszyty Naukowe Komitetu „Człowiek i Środowisko”, 13: 155-172. 18. Karabin A., Ejsmont-Karabin J. 2005. An evidence for vertical migrations of small rotifers – a case of rotifer community in a dystrophic lake. Hydrobiologia, 546: 381-386. 19. Karabin A., Ejsmont-Karabin J., Kornatowska R. 1997. Eutrophication processes in a shallow, macrophyte-dominated lake - factors influencing zooplankton structure and density in Lake Łuknajno (Poland). Hydrobiologia, 342/343: 401-409. 20. Klimowicz H. 1970. Wrotki (Rotatoria) wód astatycznych. Zakł. Inf. Nauk.-Techn. i Ekon., Warszawa, ss. 254 21. Kosicki S. 1960. Pionowe rozmieszczenie wrotków pelagicznych w okresie stagnacji letniej w jeziorach Mikołajskim i Śniardwy. Pol. Arch. Hydrobiol., 21: 9-61. 22. Kuczyńska-Kippen N. 2009. Charakterystyka zbiorowisk zooplanktonu. W: Funkcjonowanie zbiorowisk planktonu w zróżnicowanych siedliskowo drobnych zbiornikach wodnych Wielkopolski, Kuczyńska- Kippen (red.), BONAMI, Poznań: 244-317. 23. Kufel L., Kufel I. 2002. Chara beds acting as nutrient sinks in shallow lakes—a review. Aquatic Botany, 72: 249-260 24. Kufel L., Ozimek T. 1994. Can Chara control phosphorus cycling in Lake Luknajno (Poland)? Hydrobiologia, 275/276: 277-283. 25. Puchalski W. 1987. Ugrupowania fitoplanktonu poeksploatacyjnych zbiorników wodnych. rozprawa doktorska, Instytut Ekologii PAN, Dziekanów Leśny, ss. 205. 26. Segers H. 2008. Global diversity of rotifers (Rotifera) in freshwater. Hydrobiologia, 387/388: 27-33 27. Smith, V., Foster, B., Grover, J., Holt, R., Leibold, M., de Noyelles F. 2005. Phytoplankton species richness scales consistently from laboratory microcosms to the world’s oceans. Proc Natl Acad Sci USA, 102: 4393–4396. 28. Tokeshi M., Arakaki S. 2012. Habitat complexity in aquatic systems: fractals and beyond. Hydrobiologia, 685: 27-47 29. Węgleńska T., Bownik-Dylińska L., Ejsmont-Karabin J. 1983. Biotic structure and processes in the lake system of r. Jorka watershed (Masurian Lakeland, Poland). VI. Structure and dynamics of zooplankton. Ekol. pol., 31: 679-717

37 Torfowiska Mazurskiego Parku Krajobrazowego – paleobotaniczny zapis w złożach wybranych obiektów

Marek Kloss Wydział Biologii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, ul. Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa e-mail: [email protected]

Abstract The Mazurian Landscape Park is characterized by a varied landscape shaped by the Vistulian (Weichselian) glaciation. There are numerous hills, next to also numerous lakes and hollows without outflow. Many of this depressions are filled by peatlands. Peatlands are also found on the shores of lakes and rivers. Peatland studies were conducted in the years 1980- 2005. Peaty areas occupy about 13% of studied area. The mires mostly have (above 70%) the post-lake character. Organogenic deposits reach large depths (single over 10 m). Most frequently fen deposits are composed of sedge-moss, moss and alder peat layers. Generally among low-moor peats sedge-moss and moss peats prevail. Usually they were formations, which were initiating further peat development (moss peat). Most often transition bog deposits are comprised of sphagnum-sedge peats and sedge-moss peats of a similar botanic composition. In raised bog deposits sphagnum-hummock peats and cotton grass-sphagnum peats prevail. A significant feature of the area is a high percentage of ombrotrophic mires. The record of plant succession in the deposits of four peatlands was reconstructed. The geological structure of selected mires was presented.

Wstęp Pojezierze Mazurskie nazywane jest „Krainą Tysiąca Jezior”, ale prawdziwe jest też określenie tych ziem jako „Krainy Tysięcy Torfowisk”. Urozmaicony krajobraz polodowcowy odznacza się bowiem bogactwem różnego typu bagien, w tym wielu o wysokim stopniu naturalności, z obecnością reliktów glacjalnych. Mokradła torfowiskowe towarzyszą brzegom jezior, ciekom i przede wszystkim wypełniają liczne zagłębienia bezodpływowe. Pojezierze Mazurskie to największy z makroregionów północno-wschodniej Polski ukształtowanych przez zlodowacenie Wisły (Kondracki 1988). Według opracowania Dembka

38 (2000) w jego granicach udokumentowano 8738 złóż torfowych o powierzchni powyżej 1 ha (Tabela 1). Wskaźnik zatorfienia wynosi 7,2%. Jest to blisko 2 razy więcej od średniej krajowej. Torfowiska w większości mają charakter pojezierny.

Tabela 1. Torfowiska w makroregionie Pojezierze Mazurskie (wg Dembka 2000). Makroregion Mezoregion Wybrane cechy Pojezierze Mazurskie KWJM Pojezierze Mrągowskie Zatorfienie [%] 7,2 14,8 6,2 Liczba złóż > 1 ha 8738 1794 1333 Śr. powierzchnia 11,3 14,3 8,5 torfowiska [ha] Śr. miąższość torfu [m] 1,8 1,8 1,8 Złoża pojezierne [%] 72,7 77,2 76,3 KWJM – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich

Najcenniejsze przyrodniczo obszary Pojezierza Mazurskiego znajdują się powstałym w 1977 r. Mazurskim Parku Krajobrazowym (MPK), zajmującym 536,6 km2 (ryc. 1). Obejmuje on moreny czołowe głównych faz ostatniego zlodowacenia, związane z oddziaływaniem tzw. lobu mazurskiego. Przeważający obszar Parku należy do mezoregionów: Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (KWJM) oraz Pojezierza Mrągowskiego (PM). Rozmieszczenie torfowisk jest nierównomierne. Zajmują one odpowiednio 14,8% i 6,2% areału wymienionych mezoregionów (Dembek 2000). Badania prowadzone, na poligonie o powierzchni 3147 ha, którego część obejmowała północny fragment MPK, wykazały stopień zatorfienia terenu sięgający 13% (Kloss i in. 1987). Zwraca uwagę wysoki odsetek torfowisk ombrotroficznych. Pierwsze procesy torfotwórcze, na niektórych obiektach, miały miejsce pod koniec późnego glacjału, w allerödzie (Kloss 1993). Na skutek wytopienia się zagrzebanych w podłożu brył lodu torfy te zostały zalane wodą. Natomiast początki zatorfienia wypłyconych osadami zbiorników wodnych przypadają na różne okresy holocenu. Te najstarsze torfy pochodzą z okresu preborealnego. Ekosystemy bagienne w gromadzonych złożach rejestrują własną historię. Celem niniejszego opracowania jest odsłonięcie, paleobotanicznej wymowy zapisu zmian, zawartego w biogenicznych osadach czterech wybranych torfowisk.

39 Ryc. 1. Lokalizacja badanych torfowisk. (mapa wg Lisickiego i Rychel /Rychel i in. 2014/) 1 – Łuknajno; 2 – ; 3 – Strzałowo; 4 – Kołowin.

Teren opracowania i wybór obiektów Pod względem geomorfologicznym Mazurski Park Krajobrazowy znajduje się w obrębie utworów i form zlodowacenia Wisły. Ulegający deglacjacji lodowiec, w miejscach dłuższego postoju, pozostawił ciągi pagórów morenowych (Kondracki 1972; Rychel i in. 2014; Hard, Böse 2016). Pierwsze od północy pasmo przebiega nad północnym krańcem jeziora Majcz Wielki, przez Mikołajki i towarzyszy północnym brzegom jeziora Śniardwy (ryc. 1). Ta strefa uznawana jest za granicę fazy pomorskiej. Ukształtowała się ona około 17000 lat temu. Rezultatem działalności lądolodu jest bogata rzeźba terenu. Na omawianym obszarze obok różnej genezy form wypukłych występują liczne zagłębienia o zróżnicowanej morfometrii. Dla MPK typowe są dwa gatunki krajobrazu młodoglacjalnego: pagórkowaty pojezierny i sandrowy pojezierny (wg Kondrackiego 1988). Pierwszy związany jest ze strefą czołowomorenową zbudowaną m.in. z glin zwałowych. Zmienność podłoża geologicznego oraz relief decydują tu o różnych głębokościach zalegania wód gruntowych. W krajobrazie sandrowym pojeziernym, ukształtowanie powierzchni jest również urozmaicone ale deniwelacje i spadki są mniejsze. Podłożem geologicznym są tu głównie warstwowane piaski i żwiry. Woda gruntowa tworzy w przepuszczalnym gruncie zazwyczaj jednolity poziom o swobodnym zwierciadle. Rozczłonkowanie rzeźby terenu oraz usytuowanie w niej torfowisk ilustrują transekty topograficzne (Kloss 1993). Pierwszy (ryc. 2) poprowadzono przez obszar sandru (okolice jeziora Majcz Wielki). Drugi transekt (ryc. 3) przedstawia zmianę sytuacji geomorfologicznej w strefie przejścia od moreny czołowej do bardziej wyrównanych terenów sandrowych (rejon jeziora Płociczno). W zależności od czynników hydrologicznych

40 warunkujących proces torfotwórczy, w MPK spotykamy torfowiska typu niskiego, przejściowego i wysokiego (Kloss 1993, 2007). Złoża typu niskiego zawierają zwykle warstwy torfów mechowiskowych i olesowych. Dominują torfy mechowiskowe. One to zazwyczaj inicjują zatorfienie (torfy mszyste). Złoża typu przejściowego budują najczęściej torfy mszarno-turzycowe i torfy mechowiskowe. W złożach typu wysokiego przeważają torfy mszarne kępowe i wełniankowo-mszarne. Podścielone są warstwą torfów mszarno- turzycowych lub mechowiskowych (zwykle mszystych). Pojedyncze torfowiska osiągają znaczne głębokości (ponad 10 m). Wśród osadów jeziornych dominują gytie detrytusowe.

Ryc. 2. Torfowiska w rzeźbie terenu. Transekt przez sandr. (źródło: Kloss 1993, zmienione). 1 – torf; 2 – torf szuwarowy; 3 – torf turzycowiskowy; 4 – torf turzycowo mszysty; 5 – torf mszysty; 6 – torf mszarny przejściowy; 7 – torf brzezinowy; 8 – torf mszarny wysoki; 9 – mursz; 10 – gytia; 11 – utwór ilasty; 12 – glina; 13 – piasek; 14 – woda.

Ryc. 3. Torfowiska w rzeźbie terenu. Transekt w strefie przejścia od moreny czołowej do sandru. (źródło: Kloss 1993, zmienione). Objaśnienia ryc. 2

Prace torfoznawcze na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego i w jego okolicach prowadzono z różną intensywnością w latach 1980-2005. Dotyczyły one przede wszystkim kopalnych (subfosylnych) zbiorowisk roślinnych i ich przemian od końca późnego glacjału.

41 Dla potrzeb niniejszej monografii wybrano cztery torfowiska: Łuknajno, Prawdowo, Strzałowo i Kołowin (rys. 1). Zastosowano następujące kryteria. Są to mokradła: wykazujące (przynajmniej współcześnie) cechy ombrotrofii, wypełniające zagłębienia powierzchniowo bezodpływowe, zlokalizowane w strefie czołowomorenowej fazy pomorskiej lub strefie sandru.

Metody badań Badania budowy geologicznej torfowisk. Stratygrafię złóż rozpoznano w oparciu o wiercenia torfowe wykonane według metod przyjętych w badaniach torfoznawczych (Kloss 1993, 2005, 2007; Tobolski 2000). Wykorzystano świder torfowy typu Instorf. Materiał do prezentowanych analiz paleoekologicznych pochodzi z czterech profili obejmujących pełne serie osadów biogenicznych, od powierzchni terenu do podłoża mineralnego. Badania paleofitosocjologiczne. Podstawą do identyfikacji subfosylnych zbiorowisk roślinnych są wyniki oznaczeń makroszczątków roślin w torfie (Kloss 1993, 2005, 2007). Diagramy dla czterech wierceń wykonano na podstawie analiz składu botanicznego 93 prób. Nazwy roślin naczyniowych przyjęto według Mirka i in. (2002), a mchów według Ochyry i in. (2003). Datowania radiowęglowe. Podawany wiek torfów określono metodą radiowęglową C14. Analizy wykonano w Laboratorium Radiowęglowym Instytutu Fizyki Politechniki Śląskiej (symbol Gd.) oraz w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym (symbol Poz.). Rozwój wybranych torfowisk Analizy makroszczątków roślinnych w rdzeniach torfowych umożliwiły ustalenie stadiów sukcesyjnych, które wyznaczają etapy rozwoju torfowisk. Torfowisko Łuknajno (5,1 ha; 125 m n.p.m.; ±53o49’01” N; ±21o40’30” E) znajduje się w mezoregionie KWJM (Kloss 1993). Grubość torfu osiąga około 5 m (ryc. 4). Złoże budują torfy: mszarne wysokie (dominujące), mszarne przejściowe oraz mszyste. Na bardzo ograniczonym obszarze, występują osady limniczne. Miąższości gytii detrytusowej wynosi poniżej 30 cm. Pod gytią stwierdzono obecność torfów niskich pochodzących z allerödu [11420 ± 150 lat BP (Gd.-5300)]. Dno zagłębienia budują piaski ze żwirem. Na torfowisku występuje zbiorowisko Ledo-Sphagnetum magellanici. Zapis sukcesji roślinnej (ryc. 5). Drobny i płytki akwen występujący na terenie obecnego mokradła Łuknajno, w jego północnej części, zanikł w połowie okresu preborealnego. Początek tworzenia się torfów wydatowano na 9350 ± 180 lat BP (Gd.-4257). Na przeważającej powierzchni torfowisko powstało w wyniku zabagnienia piaszczystego podłoża.

42 Etap torfowiska niskiego, mszystego (350-290 cm). Rozwój torfowiska, bezpośrednio na gruncie mineralnym, zainicjowały bogate w mchy brunatne fitocenozy Caricetum lasiocarpae bryopsidaetosum. Obecność w składzie botanicznym szczątków turzycy nitkowatej Carex lasiocarpa, t. dzióbkowatej C. rostrata, bobrka trójlistkowego Menyanthes trifoliata, sierpowca moczarowego Drepanocladus sendtneri, bagiennika żmijowatego Pseudocalliergon trifarium stanowi dowód wysokiego poziomu wody i silnego uwodnienia siedliska. Etap torfowiska przejściowego (290-190 cm). W miarę narastania torfu wilgotność wierzchnich warstw złoża coraz bardziej zależna była od podsiąku kapilarnego, co przyczyniło się do oligotrofizacji siedlisk i pojawienia się gatunków o mniejszych wymaganiach troficznych. Spływy z niewielkiej zlewni były zbyt małe by temu ubożeniu przeciwdziałać. Na torfowisku rozprzestrzeniły się początkowo zbiorowiska Caricetum lasiocarpae sphagnetosum (290-275 cm) a następnie Caricetum limosae (275-190 cm). Z fitocenoz ustąpiły mchy brunatne, wzrosło znaczenie torfowców, pojawiły się wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum i bagnica torfowa Scheuchzeria palustris. Etap mszaru wysokiego (190-0 cm). W wyniku postępującego ograniczenia roli wód spływowych, powierzchnia torfowiska podlegała narastającym wpływom wód opadowych. Zmiana gospodarki wodnej na ombrotroficzną spowodowała dalszy wzrost zakwaszenia i zubożenia siedlisk. Nastąpił rozwój mszarnych fitocenoz Sphagnetum magellanici. W składzie botanicznym zaznaczył się duży udział torfowca magellańskiego Sphagnum magellanicum, Eriophorum vaginatum oraz obecność krzewinek Ericaceae m.in. bagna zwyczajnego Ledum palustre i żurawiny błotnej Oxycoccus palustris. Natomiast zanikły minerotroficzne gatunki bagienne. W zależności od uwilgotnienia wierzchnich warstw mokradła mszary ombrotroficzne były reprezentowane przez płaty należące do różnych podzespołów. Różny był także ich okres utrzymywania się na torfowisku. Najmniejszym uwodnieniem odznaczały się mszary Sphagnetum magellanici eriophoretosum oraz Sphagnetum magellanici pinetosum. W warunkach umiarkowanej wilgotności siedliska występowały fitocenozy Sphagnetum magellanici typicum. Do najbardziej hydrofilnych należy zaliczyć mszar dywanowy Sphagnetum magellanici sphagnetosum fallacis. To ostatnie zbiorowisko zidentyfikowano w ostatniej fazie rozwoju torfowiska. Dominującą rolę odgrywał torfowiec kończysty Sphagnum fallax, przy redukcji obecności Eriophorum vaginatum i braku torfowców z sekcji Acutifolia.

43 Ryc. 4. Przekrój geologiczny przez torfowisko Łuknajno. (źródło: Kloss 1993, zmienione). Objaśnienia ryc. 2; W – miejsce analizowanego profilu.

Ryc. 5. Diagram makroszczątków roślinnych (udział szczątków w %) – torfowisko Łuknajno. (źródło: Kloss 1993, zmienione). Skróty: Caricetum limosae – Car. lim.; Caricetum lasiocarpae bryopsidaetosum – Car. las. bry.; Caricetum lasiocarpae sphagnetosum – Car. las. sph.; Caricetum lasiocarpae typicum – Car. las. typ.; Sphagnetum magellanici sphagnetosum fallacis – Sph. mag. sph. fall.; Sphagnetum magellanici typicum – Sph. mag. sph. typ.; Sphagnetum magellanici eriophoretosum – Sph. mag. erio.; Sphagnetum magellanici pinetosum – Sph. mag. pin. Torfowisko Prawdowo (2,4 ha; 133 m n.p.m.; ±53o47’30” N; ±21o31’40” E) leży w mezoregionie KWJM (Kloss 1993). Głębokość osadów wynosi około 11,5 m, w tym torfów 9,4 m (rys. 6). W spągu zalega gytia organiczna o grubości 2,1 m. Złoże torfowe zawiera torfy: mszarne wysokie (dominujące), turzycowo-mszyste z dużym udziałem elementów mszarnych

44 oraz mszyste. Dno misy uszczelniają utwory ilaste. Torfowisko porasta Vaccinio uliginosi- Pinetum. Zapis sukcesji roślinnej (ryc. 7). Etap jeziorny (1150-940 cm). O obecności zbiornika wodnego świadczy pokład gytii detrytusowo-ilastej i detrytusowej zalegającej pod torfami. W północnej Polsce okres topnienia pogrzebanych brył lodu i powstawania jezior miał miejsce przeważnie w allerödzie (Kozarski, Nowaczyk 1999). Na styku okresów borealnego i atlantyckiego nastąpiło całkowite zarośnięcie akwenu. Próbę torfu z dna złoża torfowego określono na 7990 ± 230 lat BP (Gd.-4258). Etap torfowiska niskiego (940-840 cm). Rozwój torfowiska rozpoczęło zbiorowisko mszysto-turzycowego pła Caricetum lasiocarpae bryopsidaetosum. W składzie botanicznym torfów przewodnia rola przypadła szczątkom mchów brunatnych Drepanocladus sendtneri i Pseudocalliergon trifarium. Stwierdzono też nieduży udział turzyc: Carex lasiocarpa, turzycy obłej C. diandra. Okres ten trwał względnie krótko. Etap torfowiska przejściowego (840-700 cm). Wyznacza go obecność zbiorowiska Caricetum lasiocarpae sphagnetosum. Spadek trofii podłoża potwierdza wzrost udziału torfowców oraz obecność turzycy bagiennej Carex limosa, krzewinek i Eriophorum vaginatum. Etap mszaru wysokiego (700-0 cm). Początek rozwoju mszarów ombrotroficznych nastąpił w pierwszej połowie okresu atlantyckiego. Wyznacza go data 7370 ± 140 lat BP (Gd.- 4259). Omawiany etap rozpoczęła faza mszaru kępowego Sphagnetum magellanici typicum (700-630 cm). Dominującą rolę odgrywał Sphagnum magellanicum. Torfowcom towarzyszyły licznie Eriophorum vaginatum i krzewinki m.in. Oxycoccus palustris. Występowanie wyżej wymienionych roślin oraz wycofanie się gatunków minerotroficznych są dowodem dużej oligotrofii biotopów. W okresach słabszego uwodnienia i gorszego bilansu wodnego na torfowisku rozwijały się podzespoły Sphagnetum magellanici eriophoretosum (630-525 cm) i Sphagnetum magellanici pinetosum (25-10 cm). Torfy mszarne kępowe odkładane przez fitocenozy Sphagnetum magellanici typicum zidentyfikowano jeszcze na głębokościach 525- 25 cm oraz 10-0 cm. Zachowane szczątki roślin świadczą też o utrzymującym się acydofilnym charakterze siedlisk.

45 Ryc. 6. Przekrój geologiczny przez torfowisko Prawdowo. (źródło: Kloss 1993, zmienione). Objaśnienia ryc. 2; W – miejsce analizowanego profilu.

Ryc. 7. Diagram makroszczątków roślinnych (udział szczątków w %) – torfowisko Prawdowo. (źródło: Kloss 1993, zmienione). Objaśnienia rys. 5.

Torfowisko Strzałowo (120,0 ha, 125 m n.p.m.; ±53o46’20” N; ±21o28’50” E) położone jest w mezoregionie KWJM (Kloss 2007). Pokład osadów osiąga grubość do 13 m. Na dnie niecki występuje przeważnie gytia ilasta, wyżej detrytusowa. W miejscu opisywanego wiercenia miąższość torfu wynosi 2,5 m. Złoże budują torfy: mszarne wysokie i przejściowe. W innych profilach występują też torfy turzycowo-mszyste, mszyste oraz turzycowiskowe. Podłoże

46 niecki budują piaski i żwiry. Na przeważającej części obiektu roślinność cechuje zbliżony do zonacyjnego układ zbiorowisk (rys. 8). Przeważają fitocenozy: Sphagno girgensohnii- Piceetum. Zapis sukcesji roślinnej (ryc. 9). Etap jeziorny (1300-250 cm). Spąg osadów wypełniających zagłębienie tworzy gytia ilasta, która przechodzi w gytię detrytusową. Całkowite wypłycenie jeziora nastąpiło w połowie okresu atlantyckiego, około 6010 ± 40 lat BP (Poz.-1239). Etap torfowiska przejściowego (250-100 cm). Początkowo wyznacza go faza trzęsawiska mszystego Caricetum lasiocarpae sphagnetosum (250-155 cm). W składzie tej torfotwórczej fitocenozy obecne były: Carex lasiocarpa, C. limosa, Drepanocladus sendtneri oraz Sphagnum fallax. Nieznaczny spadek poziomu wód na torfowisku określa kolejną fazę torfowcowo-turzycowego mszaru Caricetum limosae (155-100 cm). Zubożenie i zakwaszenie podłoża potwierdza duży wzrost obecność torfowców oraz ograniczenie udziału w fitocenozie mchów brunatnych.

Ryc. 8. Zbiorowiska roślinne torfowiska Strzałowo. (źródło: Kloss 2007, zmienione). a – Sphagno girgensohnii- Piceetum; b – Vaccinio uliginosi-Pinetum; c – Fraxino-Alnetum; d – Tilio- Carpinetum; e – Ledo- Sphagnetum magellanici; f – Sphagnum fallax-Carex rostrata; g – Molinietalia; h – wiercenie torfowe; W – miejsce analizowanego profilu.

Etap mszaru wysokiego (100-0 cm). W pierwszej połowie okresu subatlantyckiego torfowisko przeszło na gospodarkę ombrotroficzną. Głównym źródłem zasilania mokradła, stały się opady atmosferyczne. Płaty mszarów przejściowych ustąpiły fitocenozom mszaru wysokiego Sphagnetum magellanici. Etap ten wyróżnia gromadny udział torfowców Sphagnum magellanicum, S. fallax, obecność Eriophorum vaginatum oraz zanik gatunków

47 minerotroficznych. W warstwach 100-55 cm oraz 40-0 cm Sphagnum fallax stanowi dominujący składnik mszaru.

Ryc. 9. Diagram makroszczątków roślinnych (udział szczątków w %) – torfowisko Strzałowo. (źródło: Kloss 2007, zmienione). Objaśnienia rys. 5.

Torfowisko Kołowin (20,0 ha; 132 m n.p.m.; ±53o43’25” N; ±21o26’25” E) zlokalizowane jest w mezoregionie PM (Kloss 2007). Grubość torfów wraz gytią sięga do około 6 m (rys. 10). Poniżej leży piasek różnoziarnisty ze żwirem. W złożu torfowym o miąższości 3,8 m przeważają torfy typu niskiego: mszysty i turzycowo-mszysty. Górną część złoża budują torfy mszarne przejściowe oraz mszarne wysokie. Pod torfem występuje gytia, w spągu detrytusowo- ilasta, wyżej detrytusowa. W centrum torfowiska spotykamy mozaikę fitocenoz Sphagnetum magellanici i Eriophorum vaginatum-Sphagnum fallax. Mszar bardzo silnie zarasta brzozami. W tej części mokradła występuje reliktowa krzewinka chamedafne północna Chamaedaphne calyculata. Zapis sukcesji roślinnej (ryc. 11). Etap jeziorny (528-380 cm). Początek akumulacji gytii datowany jest na 11920±60 lat BP (Poz.-4740). Proces lądowienia jeziora trwał od początków allerödu do końca okresu borealnego. W stropowej warstwie gytii obok szczątków mchów brunatnych licznie zachowały się pozostałości hydrofitów. Etap torfowiska niskiego (380-75 cm). Na przełomie okresów borealnego i atlantyckiego, na wypełnione osadami jezioro wkroczyły zbiorowiska torfotwórcze. Był to początek fazy mszystej Caricetum lasiocarpae bryopsidaetosum (380-345 cm). Zbiorowiska z dominacją mchów brunatnych m.in. Pseudocalliergon trifarium i Drepanocladus sendtneri rozwijały się do środkowej części okresu atlantyckiego. Torfowisko, zwłaszcza w okresie inicjalnym, odznaczało się silnym podtopieniem. Nieznaczna obecność w składzie

48 gatunkowym fitocenoz torfowców i wełnianki wąskolistnej Eriophorum angustifolium świadczą o mezotroficznym charakterze siedlisk. Kolejna faza, turzycowo-mszysta Caricetum lasiocarpae typicum (345-75 cm) trwała przez większą część wzrostu złoża torfowego. Rozwój fitocenoz Caricetum lasiocarpae typicum przez ponad 5500 lat jest dowodem dużej stabilności warunków siedliskowych, w szczególności stosunków wodnych. Trwałe i silne podtopienie warunkowały podziemne dopływy ze zlewni. Duży udział turzycy sztywnej Carex elata wskazuje na stosunkowo dobre zaopatrzenie wód zasilających w sole mineralne. W połowie okresu subatlantyckiego nastąpiły stopniowe zmiany w gospodarce wodnej. Ich wyrazem było ustąpienie Carex elata z fitocenoz i zwiększenie udziału torfowców. Etap torfowiska przejściowego (75-32 cm). Wyznacza go obecność mszaru dolinkowego Caricetum limosae. Torfowisko Kołowin weszło w odmienną pod względem hydrologicznym fazę rozwojową. Egzystencja fitocenoz stała się coraz bardziej zależna od wód pochodzących z opadów. Stałymi składnikami mszarnych fitocenoz były: Carex lasiocarpa, C. limosa, C. rostrata, Scheuchzeria palustris, Sphagnum magellanicum i torfowiec jednoboczny S. subsecundum.

Ryc. 10. Przekrój geologiczny przez torfowisko Kołowin. (źródło: Kloss 2007, zmienione). 1 – torf mszarny wysoki; 2 – torf mszarny przejściowy; 3 – torf turzycowo-mszysty; 4 – torf mszysty; 5 – mursz; 6 – gytia; 7 – piasek ze żwirem; 8 – wiercenie torfowe; 9 – wiek C14; W – miejsce analizowanego profilu.

Etap mszaru wysokiego (32-0 cm). Reprezentuje go faza acydofilnych mszarów Sphagnetum magellanici. Narastanie torfów wysokich zostało zapoczątkowane w czasach nowożytnych. Pod względem florystycznym fazę tę wyróżnia znaczący udział Eriophorum vaginatum i Sphagnum magellanicum z domieszką Ericaceae (Oxycoccus palustris). W składzie fitocenoz pojawiła się Chamaedaphne calyculata. Brak jest gatunków z rodzaju

49 Carex. W aspekcie hydrologicznym rozwój mszarów kępowych jest przejawem gospodarki ombrotroficznej. Powierzchnia torfowiska została całkowicie odcięta od wpływu wód minerotroficznych. W warstwie stropowej (10-0 cm) dominujący udział w budowie mszarnej fitocenozy ma Sphagnum fallax. Sygnalizuje to wahania uwodnienia powierzchni torfowiska, w porównaniu ze stanem reprezentowanym przez poprzednie zbiorowisko.

Ryc. 11. Diagram makroszczątków roślinnych (udział szczątków w %) – torfowisko Kołowin. (źródło: Kloss 2007, zmienione). Objaśnienia rys. 5.

Uwagi końcowe 1. Każde z bagien torfowiskowych posiada właściwą sobie specyfikę przekształceń. Ekosystemy torfowiskowe, poprzez swoje długowiecznie tworzone pokłady torfu, są nieocenionymi archiwami przyrody. 2. Proces narastania torfów odbywał się przy postępującym zaniku łączności między torfotwórczymi fitocenozami a wodami podziemnymi. Hydrologiczna separacja powierzchni złóż skutkowała zakwaszeniem i ubożeniem siedlisk. 3. Ścieżka rozwoju bagien prowadząca do ich ombrotrofii polegała na przejściu od dobrze uwodnionych fitocenoz minerotroficznych z udziałem turzyc do zbiorowisk z dominacją torfowców: (Caricetum lasiocarpae sphagnetosum →) Caricetum limosae → Sphagnetum magellanici. 4. Rozpoznanie biostratygrafii złóż jest działaniem niezbędnym dla prawidłowej i wyczerpującej oceny specyfiki warunków siedliskowych każdego torfowiska.

50 Literatura: 1. Dembek W. 2000. Wybrane aspekty zróżnicowania torfowisk w młodo- i staroglacjalnych krajobrazach Polski wschodniej. Wydawnictwo IMUZ, Falenty, ss.175. 2. Hardt J., Böse M. 2016. The timing of the Weichselian Pomeranian ice marginal position south of the Baltic Sea: A critical review of morphological and geochronological results. Quaternary International. http://dx.doi.org/10.1016/j.quaint.2016.07.044. 3. Kloss M. 1993. Differentiation and development of peatlands in hollows without run-off on young glacial terrains. Pol. Ecol. Stud. 19, 3–4: 115–219. 4. Kloss M. 2005. Palaeobotanical studies of raised mires. Monogr. Bot. 94: 5–18. 5. Kloss M. 2007. Roślinność subfosylna na tle historii wysokich torfowisk mszarnych w północno- wschodniej i środkowej Polsce oraz w Sudetach. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary, ss. 141. 6. Kloss M., Kruk M., Wilpiszewska I. 1987. Geneza, charakterystyka przyrodnicza i przekształcenia antropogeniczne zagłębień bezodpływowych we współczesnym krajobrazie Pojezierza Mazurskiego. Kosmos. 36, 4: 621-641. 7. Kondracki J. 1972. Polska Północno-Wschodnia. PWN, Warszawa, ss. 272. 8. Kondracki J. 1988. Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa, ss. 464. 9. Kozarski S., Nowaczyk B. 1999. Paleogeografia Polski w vistulianie. W: Starkel L. (red.). Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa, s. 79–103. 10. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. Biodiversity of Poland 1. Institute of Botany PAS, Kraków, ss. 442. 11. Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalogue of Polish mosses. Biodiversity of Poland 3. Institute of Botany PAS, Kraków, ss. 372. 12. Rychel J., Lisicki S., Morawski M. 2014. Mapa geologiczno-turystyczna, skala 1:60000, Mazurski Park Krajobrazowy. Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa. 13. Tobolski K. 2000. Przewodnik do oznaczania torfów i osadów jeziornych. Vademecum geobotanicum 2. PWN, Warszawa, ss. 508.

51 Pochodzenie filogenetyczne populacji jeleniowatych na Mazurach oraz aktualnie prowadzone badania nad poznaniem ich biologii rozrodu

Anna Justyna Korzekwa1, Anna Zadroga1, Dariusz Zalewski2

1 Zakład Ochrony Bioróżnorodności, Instytut Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności Polskiej Akademii Nauk w Olsztynie 2 Katedra Hodowli Zwierząt Futerkowych i Łowiectwa, Wydział Bioinżynierii Zwierząt, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Abstract Cervidae is a family of hoofed mammals, which consists of about 40 species. Currently, 5 species of the Cervidae family live in Poland: roe deer (Capreolus capreolus), red deer (Cervus elaphus), fallow deer (Dama dama), moose (Alces alces) and sika deer (Cervus nippon). Phylogenetic studies showed that Cervidae have emerged as a separate family of ruminants in the oligocene. For phylogenetic analysis, the most commonly used mitochondrial DNA genes and short tandem repeat sequences, eg 16S rRNA and cytochrome b. The number of roe deer in Poland according to the Polish Hunting Association (PHA) is about 900 thousand (2016). Red deer population was estimated in Poland according to PHA on 220 thousand (2016). Elk status increased in 2017 to over 20 thousand individuals, whereas fallow deer population is determined for 30 thousands in our country (2016). There are more than 200 individuals of sika deer mostly on the Vistula Lagoon. Population of Cervidae on Mazury over the centuries is correlated with the historical events and activity of man in these areas. The first deer farm in Poland was established in 1956 at the Research Station of the Polish Academy of Sciences (PAS) in Popielno. At present, scientific activity concerning behavior and biology of Cervidae is continued in the Department of Biodiversity Protection of the Institute of Reproduction and Food Research of PAS, situated in .

52 Pochodzenie i liczebność jeleniowatych na terenie Polski i Europy Jeleniowate to rodzina ssaków parzystokopytnych, w której skład wchodzi około 40 gatunków. Obecnie w Polsce żyje 5 gatunków z rodziny Cervidae: daniel (Dama dama), jeleń szlachetny (Cervus elaphus), jeleń sika (Cervus nippon), łoś (Alces alces) oraz sarna europejska (Capreolus capreolus). Jeleniowate w gwarze łowieckiej określane są jako zwierzyna płowa (Bogdaszewska i Bogdaszewski, 2014). Z badań filogenetycznych wynika, że jeleniowate wyodrębniły się jako oddzielna rodzina przeżuwaczy w oligocenie. Do analiz filogenetycznych stosuje się najczęściej geny mitochondrialnego DNA oraz charakterystyczne krótkie sekwencje nukleotydowe (z ang. short tandem repeat), np. 16S rRNA i cytochrom b (Gilbert i in. 2006). Mitochondria posiadają własny materiał genetyczny w postaci kilku kopii kolistego nukleotydu. U ssaków, zawarta w nim informacja dziedziczona jest wyłącznie w linii żeńskiej. Dzieje się tak dlatego, że komórka jajowa posiada o wiele więcej cząsteczek mtDNA (ok. 100 000) niż plemniki (ok. 100), u których dodatkowo ulega on procesowi degradacji. Najstarsze znalezione poroże, wg którego rozpatruje się pochodzenie osobników z terenu Eurazji datuje się na (20 ± 2 milionów lat (Gilbert i in. 2006). Uważa się, że jeleniowate pierwotnie zasiedliły teren Eurazji, a następnie skolonizowały teren kontynentu amerykańskiego (Gilbert i in. 2006). Wypracowano liczne metody bezwzględnej oceny liczebności i zagęszczenia populacji dzikich kopytnych jednakże tylko niektóre z nich mogą być wykorzystane w gospodarce łowieckiej i ochronie populacji dzikich zwierząt. Wybór metody zależy od gatunku, którego będzie dotyczyła ocena, a także od możliwości technicznych oraz lokalnych warunków topograficznych i klimatycznych. Każda metoda oceny liczebności populacji powinna opierać się na pobraniu odpowiedniej liczby prób, a także podawać błąd oceny w założonym przedziale ufności (Bobek i in. 2013, Hespeler 2016). Sarna europejska jest najliczniejszym obecnie gatunkiem wśród jeleniowatych. Liczebność sarny w 2017 roku szacowano na 15 mln w Europie Centralnej wg International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN). Sarna występuje powszechnie w Europie, najliczniej w Europie Centralnej, za wyjątkiem Irlandii, Cypru, Korsyki, Sardynii i innych małych wysp. Na południu kontynentu występuje rzadziej, obserwuje się ekspansję sarny na północ, co koreluje z większą sylwetką. Liczebność sarny europejskiej utrzymuje obecnie tendencję rosnącą w Europie. W Polsce wg Polskiego Związku Łowieckiego (PZŁ) w 2016 roku liczebność wynosiła blisko 900 tysięcy i również utrzymuje tendencję wzrostową. Wg Hespelera (2016) u przodków saren nie występowały parostki, ale dysponowały one kłami w górnej szczęce. Także u saren obecnie żyjących można spotkać pozostałości po kłach.

53 Ze względu na środowiska bytowania można wyróżnić ekotyp sarny leśnej i polnej. Wg Hespelera sarna potrafi dobrze przystosować się do sąsiedztwa człowieka, jest gatunkiem synantropijnym, łatwo odnajduje się w krajobrazie przekształconym przez człowieka. Istnieją badania dotyczące różnorodności sekwencji aminokwasowej receptorów rozpoznających patogeny (TLR) u saren, z których wynika, że komórki układu immunologicznego sarny szybko rozpoznają patogenne drobnoustroje, co sugeruje szybką i ukierunkowaną odpowiedź immunologiczną organizmu na zakażenia (Quemere i in. 2015). Wskazuje się, że sarna to najstarszy ewolucyjnie obecnie żyjący przedstawiciel jeleniowatych w Europie (Hespeler 2016). Jeleń szlachetny występuje obecnie niemal w całej Europie. Masa ciała i poroża, jak wskazują Bogdaszewska i Bogdaszewski (2014), jest najmniejsza w rejonach północno- zachodniej Europy (Szkocja), a największa w południowo-wschodniej (Bułgaria, Rumunia). W Europie szacowano liczebność jelenia w 2005 r. na 2,4 milionów z tendencją wzrostową wg IUCN, a w Polsce wg danych prezentowanych przez PZŁ w marcu 2016 r. w obwodach dzierżawionych przez koła łowieckie i zarządzanych przez OHZ liczebność jelenia szlachetnego szacowano na ok. 220 tysięcy osobników. Jelenie pojawiły się na terenie Europy we wczesnym miocenie i pierwotnie były to zwierzęta o większych rozmiarach, masie i rozpiętości poroża od współczesnych jeleni. W średniowieczu jeleń był główną zwierzyną, co wpłynęło na sukcesywny spadek jego liczebności. W XIX w. na ziemiach polskich jeleń występował wyłącznie na zachód od Wisły. Równocześnie ze spadkiem liczebności jelenia rozpoczęto proces reintrodukcji tego gatunku poprzez przesiedlenia, w trakcie których przesiedlano jelenie z różnych miejsc Europy. Na przykład na tereny Warmii i Mazur przesiedlono jelenie z Węgier, okolic Poczdamu i Berlina, ale również z Puszczy Rominckiej, która położona jest na pograniczu północno-wschodnich rubieży Mazur. Podobnie sytuacja przedstawiała się w innych częściach obecnej Polski. Akcja przesiedlania jeleni przyniosła oczekiwane rezultaty i liczebność tego gatunku zaczęła szybko rosnąć, jednakże kłusownictwo występujące w okresie I i II wojny światowej ponownie zredukowało liczebność tego gatunku w Polsce. W związku z tym na początku lat 50. rozpoczęto ogólnopolską akcję przesiedlania jeleni, która trwała do lat 60 XX w. W trakcie powojennej reintrodukcji jelenia przesiedlono 1027 osobników (Dzięgielewski 1970). Liczebność tego gatunku systematycznie rosła w całym kraju. W roku 2000 oficjalne statystyki podawały stan populacji tego gatunku na 117 tys. osobników, a w roku 2011 już na 195 tys. (GUS Leśnictwo/Łowiectwo, 2012). Obecnie wyróżnia się kilka ekotypów jelenia szlachetnego (Radko i in. 2014) w Polsce, z których największy rozmiar osiąga tzw. jeleń bieszczadzki.

54 Szczątki kopalne daniela świadczące o jego bytowaniu odnaleziono na terenie Europy. Jednak oziębienie klimatu towarzyszące zlodowaceniom spowodowało wyginiecie pradawnych danieli w Europie, ale gatunek przetrwał na Bliskim Wschodzie. Rzymianie wprowadzali daniele na tereny swojego imperium. Obecnie żyjąca populacja daniela w Europie jest w większości introdukowana, ale w Parku Narodowym w Turcji żyje około 30 osobników, które przypuszczalnie żyją na tym terenie najdłużej (Beker i in. 2017). Na terenie Polski pojawiły się w XVIII w. jako zwierzyna parkowa w zagrodach i zwierzyńcach. Introdukcję na większą skalę rozpoczęto w kraju dopiero w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Po II wojnie światowej przesiedlano osobniki z przegęszczonych populacji w zachodniej i północnej części kraju do środkowej i wschodniej Polski. Pomimo tego, liczebność daniela wciąż była niska, w 1972 r. wynosiła 2573 osobniki, a w roku 1990 około 5400 osobników (Włodek 1979). Liczebność danieli przekraczała w 2012 r. 20 tys. osobników, a w 2016 r. wynosiła już blisko 30 tysięcy osobników (GUS Leśnictwo/Łowiectwo). Największe populacje występują w województwach: wielkopolskim, kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim. Poza wolno żyjącą populacją mamy w Polsce daniele utrzymywane w hodowlach. Łoś jest drugim co do wielkości, po żubrze żyjącym przedstawicielem ssaków lądowych Europy, wyewoluował w Azji, a następnie dokonał kolonizacji Europy oraz Ameryki Północnej (Hundertmark i in. 2002). Zapisy historyczne i wykopaliska archeologiczne wskazują, że jeszcze kilkaset lat temu łoś, który licznie występował w całej strefie leśnej Europy, w czasach historycznych podzielił los tura, żubra i tarpana ulegając presji gwałtownie rozwijającej się populacji ludzkiej (Raczyński 2006). W okresie od średniowiecza do połowy XIX wieku w wyniku kłusownictwa oraz rosnącego popytu na skóry przeznaczone na wyposażenie armii carskiej, łoś został wytępiony w większości krajów Europy Zachodniej i Środkowej. W czasach średniowiecza używany był jako zwierzę wierzchowe szczególnie przez rzezimieszków skrywających się w bagnach. Na początku XIX wieku został uznany za gatunek bliski wyginięciu w tych krajach Europy, w których obecnie tworzy trwałe i stabilne populacje, mianowicie w Szwecji (liczebność 300-400 tys.), Finlandii (liczebność około 200 tys.), Rosji (liczebność w części europejskiej około 270 tys) czy Polsce (Schmölcke i Zachos 2005). W okresie międzywojennym gatunek występował jedynie we wschodnich rejonach Rzeczpospolitej (Raczyński 2006). Autochtoniczną populacją, jaka przetrwała II wojnę światową była grupa kilkunastu osobników zamieszkujących dolinę Biebrzy, która przed wojną została poddana ochronie obszarowej, związanej z utworzeniem w 1925 roku rezerwatu Czerwone Bagno, mającej na celu zachowanie ciągłości występowania gatunku. Dzięki rozporządzeniu Ministra Leśnictwa z 1952 r. łosie zostały w Polsce objęte pełną ochroną. Obok

55 tej rozwijającej się od końca lat 40. XX wieku autochtonicznej populacji biebrzańskiej, dynamiczny rozwój przeżywała populacja łosia w Kampinoskim Parku Narodowym. W przeciwieństwie jednak do łosi z doliny Biebrzy, populacja ta została założona przez człowieka w 1951 roku. Szczyt liczebności populacja łosi osiągnęła w Polsce w 1981r. kiedy wielkość krajowej populacji oszacowano na blisko 6200 osobników (Dzięciołowski i Pielowski 1993). Nadmierna eksploatacja łowiecka, w latach 80. i 90. ubiegłego wieku doprowadziła do znacznej redukcji pogłowia łosia, dlatego decyzją Ministra Środowiska z 2001 roku (na wniosek Polskiego Związku Łowieckiego) wprowadzono moratorium na odstrzał łosia. Według urzędowej statystyki obejmującej obwody łowieckie i ważne dla łosia parki narodowe, stan łosi wzrósł w 2013 roku do około 16 000 osobników. Obecnie łoś zasiedla znaczne obszary Polski, wśród których możemy wyróżnić trzy podstawowe ostoje: największa, obejmująca około 70% wszystkich żyjących osobników, to Polska północno-wschodnia wraz z autochtoniczną populacją łosi w dolinie Biebrzy, następnie populacja w Kampinoskim Parku Narodowym i okolicznych nadleśnictwach oraz Poleski Park Narodowy. Liczebność populacji tego gatunku w 2017 r. przekroczyła 20 000 osobników. Jeleń sika, mniejszy od jelenia szlachetnego, pochodzi z dalekiego Wschodu, do Europy pierwsze osobniki zostały sprowadzone w 1860 r. na wystawę w Londyńskim Towarzystwie Zoologicznym (Lever 1977). Ze względu na walory ozdobne i łowieckie gatunek ten był celowo rozmnażany w zamkniętych hodowlach w Irlandii, Anglii i Szkocji. Osobniki z hodowli były introdukowane do naturalnego środowiska (Lever 1977, 1985). U schyłku XIX w. do lasów obecnego Nadleśnictwa Kobiór koło Pszczyny wypuszczono na wolność stado liczące 54 osobniki (Cenkier 1966). Drugim miejscem introdukcji jelenia sika na obszarze Polski był teren Nadleśnictwa Kadyny w okolicach miejscowości Tolkmicko nad Zalewem Wiślanym, gdzie w 1910 r. introdukowano 1 byka i 6 łań. Inwentaryzacje z lat 2005-2008 wykazują 19-27 jeleni sika w okolicach Pszczyny (Albertusiak 2008). Obecnie nad Zalewem Wiślanym występuje populacja licząca nieco ponad 200 jeleni sika. Wzrost liczebności tego gatunku w okresie od 1945 r. i jego ekspansja w kierunku wschodnim doprowadziła do podziału stada. Macierzysta populacja zasiedla głównie lasy kadyńskie w Nadleśnictwie Elbląg (to ponad 80%) oraz sąsiadujący od wschodu obszar Nadleśnictwa Zaporowo. Poza krótkodystansowymi przemieszczeniami, jelenie sika z Polski północnej podejmują długodystansowe migracje. Stado kilkunastu osobników było obserwowane w okolicach Pisza, w odległości około 200 kilometrów od centrum zwartego zasięgu populacji. Opnie na temat wpływu jelenia sika na rodzimą przyrodę są podzielone. Według niektórych źródeł (Sumiński 1965, Cenkier 1966), gatunek ten bezkonfliktowo koegzystuje z rodzimymi gatunkami jeleniowatych. Nie brak

56 jednak obserwacji wskazujących, że mimo mniejszych rozmiarów ciała, jeleń sika skutecznie konkuruje z jeleniem szlachetnym.

Jeleniowate zasiedlające Mazury na przestrzeni wieków W XIII w. 80% powierzchni Prus zajmowały lasy. Postępująca kolonizacja spowodowała sukcesywne wycinanie lasów. U progu XV w. lesistość Prus zmalała do 60%. Po klęsce Zakonu Krzyżackiego Warmia stała się lennem Polski i nastąpił drugi etap kolonizacji, czyli wycinanie puszcz od XVI do końca XVIII wieku. W 1800 r. lesistość Pomorza Wschodniego zmalała do

jelenie; łącznie byki i łanie b y k i ła n ie

1 2 5 0

1 0 0 0

7 5 0

5 0 0

2 5 0 1 5 0 1 0 0 liczebność (sztuki) 5 0 0 lata 2004 - 2016 lata 2004 - 2016 lata 2004 - 2016

Wykres 1. Liczebność jelenia szlachetnego w Nadleśnictwie Maskulińskie w ciągu ostatnich 12 lat (lata 2004- 2016). Wykres opracowany na podstawie danych udostępnionych przez Olsztyński Oddział Polskiego Związku Łowieckiego i Nadleśnictwa Maskulińskie.

33%. U progu XX w. osiągnęła swoje minimum – 17%, w 1936 r. obserwowano jej wzrost do 19%. W 1966 r. lesistość woj. olsztyńskiego wynosiła 24%, a obecnie 30%. Pozyskanie łowieckie w XVI i XVII w. i tym samym intensywność polowań na tych terenach, były wyjątkowo duże, co spowodowało, że w drugiej połowie XVII w. spadek liczebności zwierzyny objął całe Prusy. Przyczyny spadku liczebności to: pożar w 1834 r. pomiędzy Rucianym a Piszem, osiedlenie Filiponów z Rosji, 1848 r. – Wiosna Ludów. W latach 30. XIX w. z Puszczy Piskiej jelenie szlachetne zniknęły, obecne jedynie jako gatunek przechodni. Na początku XX w. introdukowano jelenia z Brandenburgii do Puszczy Piskiej, z Węgier, Poczdamu oraz Puszczy Romnickiej w okolice Sorkwit. W 1921 r. jelenie występowały już na terenie całej Puszczy Piskiej, w latach 1938-39 populacja liczyła 870 osobników (głównie Nadleśnictwo Spychowo). Należy zaznaczyć, że intensywnemu rozwojowi liczebności populacji jelenia europejskiego w ostatnim stuleciu towarzyszy negatywne zjawisko spadku masy tuszy i masy poroża pozyskiwanych jeleni (Niedziałkowska i in. 2011, Ciepluch 2005). Dla zobrazowania liczebności jelenia szlachetnego na terenie

57 Mazurskiego Parku Krajobrazowego posłużono się analizą liczebności w Nadleśnictwie Maskulińskie w ciągu ostatnich 12 lat (lata 2004-2016).

łosie: łącznie byki i klepy b y k i k lę p y 1 2 5

1 0 0

7 5

5 0

2 5 liczebność (sztuki)

0 lata 2004-2016 lata 2004-2016 lata 2004-2016

Wykres 2. Liczebność łosia euroazjatyckiego w Nadleśnictwie Maskulińskie w ciągu ostatnich 12 lat (lata 2004- 2016). Wykres opracowany na podstawie danych udostępnionych przez Olsztyński Oddział Polskiego Związku Łowieckiego i Nadleśnictwa Maskulińskie.

Obecnie obserwowany jest na Mazurach systematyczny wzrost liczebności łosia. Charakterystyczne dla łosi jest podejmowanie sezonowych wędrówek migracyjnych. Podobnie jak dla jelenia szlachetnego poniższy wykres na przykładzie liczebności łosia w Nadleśnictwie Maskulińskie obrazuje fluktuacje populacji w latach 2004-2016. Nie ma wielu danych dotyczących pochodzenia sarny na Mazurach. Wykonano natomiast badania filogenetycznego pochodzenia sarny z terenu Augustowa, Knyszyna i Białowieży.

s a rn y : ro g a c z e k o z y łącznie rogacze i kozy 2 0 0 0 1 7 5 0 1 5 0 0 1 2 5 0 1 0 0 0 7 5 0 5 0 0

1 5 0 1 0 0 liczebność (sztuki) 5 0 0 lata 2004-2016 lata 2004-2016 lata 2004-2016

Wykres 3. Liczebność sarny europejskiej w Nadleśnictwie Maskulińskie w ciągu ostatnich 12 lat (lata 2004-2016). Wykres opracowany na podstawie danych udostępnionych przez Olsztyński Oddział Polskiego Związku Łowieckiego i Nadleśnictwa Maskulińskie.

Efekt przesiedlenia sarny syberyjskiej na te tereny na przełomie XIX i XX w. potwierdzono ekspresją wspólnych alleli w mitochodrialnym DNA (Olano-Marin i in. 2014). Analogicznie jak dla zobrazowania profilu liczebności jelenia szlachetnego i łosia, poniżej przedstawiono liczebność sarny europejskiej w Nadleśnictwie Maskulińskie w latach 2004-2016.

58 Badania naukowe prowadzone dotychczas nad jeleniowatymi w Stacji Badawczej PAN w Popielnie Pierwsza ferma jeleniowatych w Polsce powstała w 1956 r. w Stacji Badawczej PAN w Popielnie i miała na celu prowadzenie badań nad biologią tych zwierząt. Chociaż próby udomowienia i hodowli jeleniowatych podejmowali już starożytni Chińczycy. Jednak współcześnie potentatem w hodowli jeleniowatych jest Nowa Zelandia. Na większą skalę hodowla jeleniowatych od lat prowadzona jest na terenie Mazur w Kosewie. Ferma w Kosewie należy do Instytutu Parazytologii PAN: http://www.kosewopan.pl. W Stacji Badawczej PAN w Popielnie przeprowadzono szereg ważnych odkryć naukowych, które stanowią podstawę obecnych badań. Zapoczątkowano tu prace nad mechanizmami wzrostu poroża, a zwłaszcza wykazaniem zależności pomiędzy sezonowymi zmianami długości dnia, a rocznymi cyklami poroża przez prof. Zbigniewa Jaczewskiego. Na fermie w Popielnie dr Andrzej Krzywiński pobrał nasienie od jelenia pionierską metodą sztucznej pochwy, tutaj również urodziły się pierwsze cielaki jeleni szlachetnych z inseminacji. Profesor Zygmunt Giżejewski przeprowadził natomiast analizę zmian jakości nasienia byków jeleni w cyklu rocznym. Badania te umożliwiły określenie okresu, kiedy jakość nasienia jest najwyższa i są kontynuowane w aspekcie konserwacji nasienia. Wykazano, ponadto iż u jelenia szlachetnego dochodzi do kumulacji ksenobiotyków w cyklicznie zrzucanym porożu, które może być wykorzystane do oceny stopnia zanieczyszczenia obecnie i wstecz. Obecnie Stacja badawcza w Popielnie należy do Instytutu Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności Polskiej Akademii Nauk.

Aktualny profil badawczy Zakładu Ochrony Bioróżnorodności IRZiBŻ PAN Strategia badań prowadzonych w Zakładzie Ochrony Bioróżnorodności, który jest częścią Instytutu Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności Polskiej Akademii Nauk przebiega dwutorowo. Na podstawie aktualnych potrzeb oraz rozwijającego się potencjału naukowego Zakładu zaplanowano długofalowy program naukowo badawczy oraz określono bieżące zadania badawcze, możliwe do wykonania w okresie początkowej organizacji Zakładu. Działalność Zakładu w wymiarze długofalowym obejmuje aspekty skoncentrowane na biologii rozrodu i rozwoju zwierząt wolno żyjących. Ponadto działalność naukowa Zakładu zostanie skupiona na badaniach różnorodności biologicznej jako indykatora zanieczyszczeń i stopnia degradacji środowiska naturalnego oraz ma wykrywać wpływ zmian i zaburzeń dotyczących bioróżnorodności zwierząt na ekosystemy naturalne. Długofalowym zadaniem naukowym Zakładu jest również opracowanie i rozwijanie metod biotechnik rozrodu,

59 biotechnologii i biologii molekularnej, które posłużą jako narzędzia diagnozowania, kontroli i zachowania bioróżnorodności zwierząt wolno żyjących. W początkowym okresie funkcjonowania Zakładu jego działalność naukowa koncentruje się wokół poznania mechanizmów immuno-endokrynnych kontrolujących rozród i rozwój zwierząt wolno żyjących, a w szczególności poszerzenie wiedzy z zakresu komórkowych, receptorowych i molekularnych mechanizmów działania substancji biologicznie aktywnych, które potencjalnie mogą być wykorzystane w regulacji procesów rozrodczych oraz w profilaktyce zaburzeń płodności zwierząt wolno żyjących. W najbliższe zadania badawcze Zakładu wpisuje się również opracowanie markerów oceny i ochrony potencjału rozrodczego zwierząt wolno żyjących oraz rozwijanie metod biotechnik rozrodu i biotechnologii jako narzędzi diagnozowania, kontroli i zachowania bioróżnorodności tych zwierząt. W celu realizacji tych zamierzeń naukowych planowane jest opracowanie i wprowadzenie metod wykorzystujących nieinwazyjny monitoring parametrów rozrodczych, jak przykładowo pomiar stężeń hormonów strategicznych dla wydajności rozrodu w kale pobieranym w określonych fazach cyklu rozwojowego i rozrodczego zwierzęcia.

Literatura 1. Albertusiak A. 2008. Sytuacja obecna i perspektywy bytowania populacji jelenia sika (Cervus nippon) w lasach pszczyńskich. Praca dyplomowa. Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Wydział leśny, Studium Podyplomowe Gospodarka łowiecka i ochrona zwierzyny, Kraków , 1-18. 2. Baker KH, Gray HWI, Ramovs V, Mertzanidou D, Akın Pekşen Ç, Bilgin CC, Sykes N, Hoelzel AR. 2017. Strong population structure in a species manipulated by humans since the Neolithic: the European fallow deer (Dama dama dama). Heredity (Edinb). 119: 16-26. 3. Bobek B, Merta D, Furtek J, Wojciuch-Płoskonka M, Kopeć K, Maślanka J, Ziobrowski M. 2013. Ocena dynamiki liczebności i zagęszczenia populacji dzikich kopytnych przy użyciu różnych metod w czterech regionach Polski. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 36; 3. 4. Bogdaszewska Z, Bogdaszewski M. 2014. Polskie jeleniowate. A.F.W. 5. Cenkier S. 1966. Jelenie sika na Śląsku. Łowiec Polski 5: 6-7. 6. Ciepluch Z. 2005. Jeleń w Nadleśnictwie Strzałowo: program hodowli jelenia Rejon Hodowlany 3/1 , Nadleśnictwo. 7. Dzięciołowski R., Pielowski Z. 1993. Łoś, Wydawnictwo Anton-5, Warszawa. 8. Dzięgielewski S. Jeleń. 1987. Wydanie II Państwowe Wydawnictwo Rolnicze I leśne. Warszawa. 9. Gilbert C, Ropiquet A, Hassanin A. 2006. Mitochondrial and nuclear phylogenies of Cervidae (Mammalia, Ruminantia): Systematics, morphology, and biogeography. Mol Phylogenet Evol. 40: 101- 17. 10. Hespeler B. 2016. Sarna w Europie. SITLiD. 11. Hundertmark KJ, Shields GF, Udina IG, Bowyer RT, Danilkin AA, Schwartz CC. 2002. Mitochondrial phylogeography of moose (Alces alces): late pleistocene divergence and population expansion. Mol Phylogenet Evol. 22: 375-87. 12. Lever C. 1977. The naturalized of the British Isles. Hutchinson & Co (Publishers) Ltd, Londyn: 1-600. 13. Lever C. 1985. Naturalized Mammals of the World. Longman, London and New York: 1-487. 14. Niedzialkowska M, Jedrzejewska B, Honnen A, Otto T, Sidorovich VE, Perzanowski K, Skog A, Hartl GB, Borowik T, Bunevich AN, Lang J, Zachos FE. 2011. Molecular biogeography of red deer Cervus elaphus from eastern Europe: insights from mitochondrial DNA sequences. Acta Theriologica 56. 1. 15. Olano-Marin J, Plis K, Sönnichsen L, Borowik T, Niedziałkowska M, Jędrzejewska B. 2014. Weak population structure in European roe deer (Capreolus capreolus) and evidence of introgressive hybridization with Siberian roe deer (C. pygargus) in northeastern Poland. PLoS One. 1;9:e109147.

60 16. Quéméré E, Galan M, Cosson JF, Klein F, Aulagnier S, Gilot-Fromont E, Merlet J, Bonhomme M, Hewison AJ, Charbonnel N. 2015. Immunogenetic heterogeneity in a widespread ungulate: the European roe deer (Capreolus capreolus). Mol Ecol. 24: 3873-87. 17. Raczyński J. 2006. Łoś w Polsce – stan i perspektywy. Czy jest miejsce dla łosia? Stowarzyszenie Uroczysko. Supraśl. 18. Radko A, Zalewski D, Rubiś D, Szumiec A. 2004. Genetic differentiation among 6 populations of red deer (Cervus elaphus L.) in Poland based on microsatellite DNA polymorphism. Acta Biol Hung. 65: 414-27. 19. Schmölcke U., Zachos F.E. 2005. Holocene distribution and extinction of the moose (Alces alces, Cervidae) in Central Europe. Mammalian Biology, 70: 329–344. 20. Sumiński P. 1965. Jeleń sika - nowy gatunek łowny. Łowiec Polski 18: 3-7. 21. Włodek K. 1979. Historia rozprzestrzeniania się daniela europejskiego w czasach nowożytnych i jego rozmieszczenie na świecie. Przegląd Zoologiczny 23: 84-91.

Podziękowania Autorzy dziękują Zarządowi Okręgowemu Polskiego Związku Łowieckiego oraz Nadleśnictwom Maskulińskie, Pisz, Strzałowo i Spychowo za udostepnienie danych dotyczących pozyskania i liczebności zwierzyny płowej.

61 Mięczaki wodne systemu rzeczno-jeziornego Krutyni

Krzysztof Lewandowski, Beata Jakubik

Instytut Biologii, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach, 08-110 Siedlce, ul. B. Prusa 12 e-mail:[email protected], [email protected]

Abstract Aquatic molluscs were surveyed in 2005-2015 in the Krutynia River and in 19 lakes through which the river flows. In all, 39 mollusc species were recorded in the whole system: 22 snails and 17 bivalves; 38 species in the river, 23 species in the lakes. Twenty two species were common to the lake and river zones. The species richness was greater in the river where the number of species per site ranged from 13 to 26; the number of species per lake was 6-15. The most common species, occurring in both lakes and the river, were Bithynia tentaculata, Viviparus contectus, Unio tumidus, Anodonta anatina and Dreissena polymorpha. Five of protected species were found. They were three bivalves of the family Unionidae: Unio crassus, Anodonta cygnea and Pseudanodonta complanata and also Sphaerium rivicola and snail Borysthenia naticina. Literature data from 100 years ago indicate the presence of the similar mollusc species in the Krutynia system, testifying to stable environmental conditions in long time.

Wstęp Krutynia jest jedną z ważniejszych rzek Pojezierza Mazurskiego. Charakterystyczny system rzeczno-jeziorny Krutyni jest typowy dla krajobrazu pojeziernego Polski północnej. Na odcinku 100 km swojego biegu Krutynia przepływa przez 19 bardzo różnych jezior. Rzeka ta w swoim środkowym i dolnym biegu przepływa przez Mazurski Park Krajobrazowy. Z Krutynią związanych jest kilka rezerwatów przyrody („Królewska Sosna”, „Krutynia”, „Krutynia Dolna”, „Pierwos”). Przez Krutynię, płynącą przez Puszczę Piską, przebiega najbardziej chyba popularny w Polsce, masowo odwiedzany, malowniczy szlak kajakowy (Skurzyński i in. 2006). W przeszłości Krutynia była obiektem wielu badań hydrobiologicznych (np. Hillbricht- Ilkowska, Wiśniewski 1996). Prowadzono w niej również badania nad mięczakami wodnymi, które z racji osiąganych zagęszczeń, częstej dominacji w biomasie i znaczenia w ekosystemach

62 słodkowodnych, są jednymi z ważniejszych składników biocenozy wód. Większość dotychczasowych, najczęściej jakościowych, badań mięczaków Krutyni dotyczyła albo czasów bardzo odległych (Hilbert 1913, Berger 1960), albo niewielkich odcinków rzeki (Lewandowski 1996b, Jakubik, Lewandowski 2008), albo niektórych tylko gatunków (Berger 1962, Piechocki 1989, Lewandowski 1996a, Lewandowski, Jakubik 2014). Najbardziej wszechstronne badania mięczaków w jeziorach i odcinkach rzecznych systemu Krutyni przeprowadzone zostały w latach 2008-2011 (Jakubik i in. 2014). Mięczaki wodne, jak widać, badane są w Krutyni już od ponad stu lat. Artykuł niniejszy przedstawia analizę stanu malakofauny systemu rzeczno-jeziornego Krutyni na początku XXI wieku i jest próbą odpowiedzi na pytanie: czy i jak zmieniała się malakofauna Krutyni w ciągu długiego czasu?

Teren i metody badań Jeziora systemu Krutyni są bardzo zróżnicowane. Ich wielkość zawiera się od niewiele ponad 20 ha (Malinówka, Kujno) do ponad 840 ha (Mokre), a głębokość maksymalna od 2-3 m (Jerzewko, Krutyńskie) do ponad 50 m (Mokre). W większości są to jeziora eutroficzne, czyli żyzne, nieliczne tylko są bardziej (Warpuńskie, Zyndackie) lub mniej (Gant, Mokre) zeutrofizowane (Hillbricht-Ilkowska i in. 1996). Odcinki rzeczne między jeziorami mają od kilkudziesięciu metrów długości do wielu kilometrów. Największa szerokość Krutyni, przy ujściu do jeziora Bełdany, wynosi ok. 20 m, a głębokość przy średnim stanie wody w zasadzie nie przekracza 1 m. Całościowe badania malakofauny Krutyni i wszystkich jezior, przez które ona przepływa, zostały przez nas zapoczątkowane w roku 2005 i prowadzone były z różną intensywnością corocznie do roku 2015. Badania prowadzono na dziesięciu stanowiskach w rzece i na kilku stanowiskach i różnych głębokościach w jeziorach (Ryc. 1). Zbiorów ilościowych dokonywano przy pomocy ramki kwadratowej o boku 0,5 m, kilkakrotnie rzucanej losowo na dno (w rzece i w płytszych miejscach jezior) oraz grabi Bernatowicza i aparatu Günthera (w głębszych miejscach jezior) – szczegółowa metodyka została opisana w pracy Jakubik i in. (2014). Oznaczenia mięczaków i nazewnictwo zostały zweryfikowane i uaktualnione wg Piechockiego i Wawrzyniak-Wydrowskiej (2016).

Omówienie wyników i dyskusja Łącznie w całym systemie rzeczno-jeziornym Krutyni stwierdzono 39 gatunków mięczaków, reprezentowanych przez żywe osobniki, w tym 22 gatunki ślimaków (Tab. 1) i 17

63 gatunków małży (Tab. 2). W odcinkach rzecznych było 38 gatunków, a w jeziorach – 23 gatunki. Wspólne dla stref rzecznych i jeziornych były 22 gatunki. Gatunków występujących tylko w odcinkach rzecznych było 16, a w jeziorach – 1. Większe bogactwo gatunkowe mięczaków notowano w odcinkach rzecznych – w różnych miejscach stwierdzano od 13 do 26 gatunków; w poszczególnych jeziorach notowano od 6 do 15 gatunków (Ryc. 2). Najpospolitszymi gatunkami występującymi i w jeziorach i w odcinkach rzecznych były ślimaki: zagrzebka pospolita Bithynia tentaculata, żyworódka pospolita Viviparus contectus, zatoczek rogowy Planorbarius corneus, błotniarka stawowa Lymnaea stagnalis i rozdepka rzeczna Theodoxus fluviatilis oraz małże: skójka zaostrzona Unio tumidus, skójka malarska U. pictorum, szczeżuja pospolita Anodonta anatina, szczeżuja wielka A. cygnea i racicznica zmienna Dreissena polymorpha. Gatunki te występowały w całym badanym systemie rzeczno- jeziornym, choć ich zagęszczenia były różne w różnych miejscach. Na przykład niewielki ślimak zagrzebka pospolita w niektórych jeziorach osiągał maksymalne zagęszczenie kilkuset osobników na jednym metrze kwadratowym dna. Inny gatunek ślimaka, żyworódka pospolita, osiągał zagęszczenia rzędu kilkunastu-kilkudziesięciu osobników na jednym metrze kwadratowym. Z kolei dwa, wszędzie pospolite, duże ślimaki, błotniarka stawowa i zatoczek rogowy, zawsze były mało liczne – ich zagęszczenia nie przekraczały 10 osobn./m2. Największe lokalne zagęszczenia osiągała racicznica zmienna w jeziorze Lampasz – średnio było to prawie 3000 osobn./m2, a maksymalnie ponad 11,5 tys. osobn./m2. Największe biomasy, dochodzące do 3 kg/m2 (przy zagęszczeniu 380 osobn./m2) stwierdzono w jeziorze Zyzdrój Mały w przypadku skójki zaostrzonej. W rzece stosunkowo duże lokalne zagęszczenia dochodzące do 300 osobn./m2 osiągały ślimaki: rozdepka rzeczna i wodożytka nowozelandzka Potamopyrgus antipodarum. Wodożytka nowozelandzka i racicznica zmienna to gatunki obcego pochodzenia, które jednak od wielu już lat notowane są w naszych wodach (Głowaciński i in. 2011). Wodożytka to mały ślimak, którego muszla w naszych warunkach dorasta do wysokości 5-6 mm. W Polsce, podobnie jak w całej Europie, występują tylko partenogenetyczne samice. O dużej odporności na warunki środowiskowe świadczy fakt, że zjedzona przez rybę wodożytka żywa przechodzi przez jej przewód pokarmowy. W systemie rzeczno-jeziornym Krutyni wodożytka nowozelandzka występowała na 6 stanowiskach rzecznych oraz w dwóch jeziorach (Lampackie i Lampasz), a w dwóch innych notowano jej puste muszle. Pospolita w całym systemie Krutyni była racicznica zmienna, przytwierdzająca się nićmi bisiorowymi do różnych trwałych przedmiotów podwodnych m.in. do żywych skójek

64 i szczeżuj (Ryc. 3). Jako jedyny nasz małż słodkowodny racicznica ma w swoim rozwoju swobodnie pływającą, mikroskopijnych rozmiarów, larwę planktonową. Obecność racicznic w systemie Krutyni stwierdzono w dwunastu jeziorach i na siedmiu stanowiskach rzecznych od odcinka górnego po ujście do jeziora Bełdany. W różnych jeziorach i odcinkach rzecznych systemu Krutyni obserwowano duże zróżnicowanie pod względem składu gatunkowego, zagęszczeń i zmienności w czasie w przypadku małży z rodziny skójkowatych Unionidae. Przedstawiciele tych małży należą do największych bezkręgowców słodkowodnych w Polsce. W jeziorach systemu Krutyni notowano cztery gatunki tych małży: szczeżuję pospolitą, szczeżuję wielką, skójkę zaostrzoną i skójkę malarską; w odcinkach rzecznych – sześć. Poza wymienionymi była to jeszcze skójka gruboskorupowa Unio crassus i szczeżuja spłaszczona Pseudanodonta complanata. W większości jezior (13) występowały 3-4 gatunki, tylko w jednym jeziorze nie stwierdzono obecności skójkowatych. Średnie zagęszczenia tych małży w jeziorach były najczęściej poniżej 50 osobn./m2 w strefie występowania, czyli w litoralu do głębokości ok. 5 m. Średnie zagęszczenia w odcinkach rzecznych zwykle nie przekraczały 80 osobn./m2, maksymalne dochodziły do 120 osobn./m2. Przykładem zmienności udziału różnych gatunków skójkowatych w stosunkowo długim czasie mogą być dane zbierane z jednego stanowiska Krutyni w rejonie ujścia do jeziora Bełdany. Próby zawsze były zbierane w okresie letnim, a zagęszczenia tych małży w tym miejscu wahały się od 20 do 120 osobn./m2. Nie występowała tu skójka gruboskorupowa, zawsze natomiast dominowała skójka zaostrzona (Ryc. 4). Poza gatunkami pospolitymi, często spotykanymi w systemie Krutyni, były w nim też gatunki notowane bardzo sporadycznie, na przykład takie, które przez cały okres badań zostały stwierdzone tylko jednorazowo. Należały do nich np. ślimak błotniarka Stagnicola palustris czy drobny małż z rodziny kulkówkowatych Sphaeriidae – kruszynka Musculium lacustre. Oprócz żywych mięczaków stwierdzono także obecność pustych muszli gatunków nie notowanych jako żywe. W rzece był to jeden gatunek ślimaka (zawójka płaska Valvata cristata), a w jeziorach dwa gatunki ślimaków (zawójka przypłaszczona V. macrostoma i zawójka rzeczna Borysthenia naticina). Wśród mięczaków systemu Krutyni występowało pięć gatunków prawnie chronionych. Były to trzy małże z rodziny skójkowatych: skójka gruboskorupowa, szczeżuja wielka i szczeżuja spłaszczona oraz gałeczka rzeczna Sphaerium rivicola i ślimak zawójka rzeczna (Dziennik Ustaw 2016). Najczęściej spotykanym gatunkiem chronionym w systemie Krutyni była szczeżuja wielka, którą notowano w większości jezior i prawie na połowie badanych

65 odcinków rzecznych. Najwyższe jej zagęszczenie (10 osobn./m2) stwierdzono w jeziorze Zyzdrój Wielki leżącym w środku systemu. W rzece (w górnej części) maksymalnie notowano 6 osobn./m2 (Ryc. 5). Wiek najstarszych szczeżuj, których długość przekraczała 11 cm, określono na 9-10 lat. Tylko w odcinkach rzecznych występowała skójka gruboskorupowa i gałeczka rzeczna. Osiągały one zagęszczenia 1-2 osobn./m2. Długość znalezionych na trzech stanowiskach Krutyni skójek gruboskorupowych zawierała się w granicach 17-64 mm, a wiek dochodził do 6 lat. Skójka gruboskorupowa to jedyny gatunek mięczaka występującego w Krytyni objęty ochroną ścisłą. Jest on wpisany na czerwoną listę zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, jest też jedynym polskim przedstawicielem małży uwzględnionym w Dyrektywie Siedliskowej Unii Europejskiej (Głowaciński, Nowacki 2004). Żywe szczeżuje spłaszczone znajdowano tylko w ujściowym odcinku Krutyni. Miały one długość 19-63 mm. Puste muszle tego gatunku notowano także w części środkowej biegu rzeki i w jeziorze Lampasz w górnej części systemu. Znaleziona największa pusta muszla tego gatunku miała długość 67 mm i należała do 7-letniego osobnika. Tylko w jednym jeziorze (Zyzdrój Mały) stwierdzono obecność zawójki rzecznej, ale były to jedynie puste muszle. Krutynia należy do rzek o stosunkowo bogatej malakofaunie i co istotne obecny skład gatunkowy mięczaków wodnych sytemu rzeczno-jeziornego Krutyni nie odbiega w ogólnych zarysach od sytuacji stwierdzanej w przeszłości. Zarówno Hilbert (1913) jak i Berger (1960) w swoich badaniach stwierdzili nieco większą liczbę gatunków mięczaków niż obecnie, ale uwzględniali oni gatunki, które teraz traktowane są jako formy czy synonimy innych notowanych gatunków. Spośród 39 gatunków mięczaków notowanych współcześnie aż 33 gatunki występują niezmiennie od dziesięcioleci. W ostatnich latach nie odnotowano występowania kilku gatunków stwierdzanych we wcześniejszych okresach, ale już wtedy występowały one bardzo sporadycznie. Były to: sadzawczak drobny Marstoniopsis scholtzi, zagrzebka sklepiona Bithynia leachii, rozdętka pospolita Physa fontinalis, zatoczek malutki Gyraulus crista i zatoczek spłaszczony Hippeutis complanatus. Natomiast tylko w ostatnim okresie stwierdzono obecność wodożytki nowozelandzkiej, błotniarki Stagnicola corvus, gałeczki rzecznej i kruszynki. Dawne dane literaturowe, pochodzące sprzed 100 i 50 lat dowodzą, że skład gatunkowy mięczaków systemu Krutyni cały czas jest podobny. Może to świadczyć o utrzymywaniu się tam ustabilizowanych warunków środowiskowych. Wydaje się więc, że istniejąca antropopresja, w postaci intensywnego latem ruchu turystycznego, okolicznego rolnictwa

66 i lokalnych źródeł zanieczyszczeń, nie zagraża środowisku Krutyni i występującej w niej bogatej malakofaunie, w tym kilku gatunkom chronionym.

Tabela 1. Występowanie ślimaków w systemie rzeczno-jeziornym Krutyni w okresie 2005-2015: xxx – bardzo częste, xx – częste, x – rzadkie, o – obecność tylko pustych muszli

Lp. Gatunek Odcinki Jeziora rzeczne

1 rozdepka rzeczna Theodoxus fluviatilis xxx xxx

2 żyworódka rzeczna Viviparus viviparus x xx

3 żyworódka pospolita Viviparus contectus xx xx

4 zawójka pospolita Valvata piscinalis xx x

5 zawójka płaska Valvata cristata o

6 zawójka przypłaszczona Valvata macrostoma o

7 zawójka rzeczna Borysthenia naticina o

8 wodożytka nowozelandzka Potamopyrgus antipodarum xxx xx

9 zagrzebka pospolita Bithynia tentaculata xxx xxx

10 błotniarka stawowa Lymnaea stagnalis xx xx

11 błotniarka moczarowa Galba truncatula x

12 błotniarka Stagnicola palustris x

13 błotniarka Stagnicola corvus x x

14 błotniarka uszata Radix auricularia xx xx

15 błotniarka jajowata Radix balthica xx

16 zatoczek pospolity Planorbis planorbis x x

17 zatoczek obrzeżony Planorbis carinatus x x

18 zatoczek białowargi Anisus leucostoma x

19 zatoczek ostrokrawędzisty Anisus vortex xx x

20 zatoczek skręcony Bathyomphalus contortus x

21 zatoczek białawy Gyraulus albus x x

22 zatoczek rogowy Planorbarius corneus xx xx

23 zawijka pospolita Aplexa hypnorum x

24 przytulik strumieniowy Ancylus fluviatilis xx

25 przyczepka jeziorna Acroloxus lacustris x x

67 Tabela 2. Występowanie małży w systemie rzeczno-jeziornym Krutyni w okresie 2005-2015 (oznaczenia jak w Tab. 1)

Lp. Gatunek Odcinki rzeczne Jeziora 1 szczeżuja pospolita Anodonta anatina xxx xx 2 szczeżuja wielka Anodonta cygnea xx xx 3 szczeżuja spłaszczona Pseudanodonta complanata x 4 skójka malarska Unio pictorum xx xx 5 skójka zaostrzona Unio tumidus xxx xxx 6 skójka gruboskorupowa Unio crassus x 7 racicznica zmienna Dreissena polymorpha xxx xxx 8 gałeczka rogowa Sphaerium corneum xxx xx 9 gałeczka rzeczna Sphaerium rivicola x 10 kruszynka Musculium lacustre x 11 groszkówka rzeczna Pisidium amnicum xx 12 groszkówka Pisidium casertanum xx 13 groszkówka Pisidium crassum x 14 groszkówka Pisidium henslowanum xx 15 groszkówka Pisidium nitidum x x 16 groszkówka Pisidium subtruncatum x 17 groszkówka Pisidium supinum x

Ryc. 1. System rzeczno-jeziorny Krutyni (I-X – stanowiska badawcze w odcinkach rzecznych) (źródło własne)

68 30

25

20

15

10 Liczba gatunków

5

0

Ryc. 2. Liczba gatunków mięczaków w jeziorach i odcinkach rzecznych (I-X) systemu Krutyni w okresie 2005-2015 (źródło własne)

Ryc. 3. Racicznice zmienne Dreissena polymorpha przytwierdzone do skójek Unio i szczeżuj Anodonta w Jeziorze Gielądzkim (fot. Krzysztof Lewandowski)

69 100%

80%

60% szczeżuja spłaszczona szczeżuja wielka 40% szczeżuja pospolita skójka malarska 20% skójka zaostrzona

0% 1989 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Lata badań

Ryc. 4. Zmiany udziału małży z rodziny skójkowatych w ujściowym odcinku Krutyni w różnych latach (rok 1989 – wg Lewandowskiego 1996a) (źródło własne)

Ryc. 5. Chronione szczeżuje wielkie Anodonta cygnea zebrane w odcinku rzecznym między jeziorami Warpuńskim i Zyndackim (Fot. Krzysztof Lewandowski)

70 Literatura 1. Berger L. 1960. Badania nad mięczakami (Mollusca) Pojezierza Mazurskiego. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., 6: 7- 49. 2. Berger L. 1962. Uwagi o rozmieszczeniu małżów Sphaeriidae w Krutyni na Pojezierzu Mazurskim. Fragmenta Faunistica, 10: 1-9. 3. Dziennik Ustaw 2016. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. Poz. 2183. 4. Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Kraków-Poznań, ss. 448. 5. Glowacinski Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.) 2011. Gatunki obce w faunie Polski. 1. Przegląd i ocena stanu. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, ss. 524. 6. Hilbert R. 1913. Die Molluskenfauna des Kruttinflusses, Kr. Sensburg, Ostpr. Archiv fűr Naturgeschichte, 12: 91-96. 7. Hillbricht-Ilkowska A., Kostrzewska-Szlakowska I., Wiśniewski R. J. 1996. Zróżnicowanie troficzne jezior rzeki Krutyni (Pojezierze Mazurskie) – stan obecny, zmienność wieloletnia, zależności troficzne. Zeszyty Naukowe Komitetu „Człowiek i Środowisko”, 13: 125-153. 8. Hillbricht-Ilkowska A., Wiśniewski R. J. (red.) 1996. Funkcjonowanie systemów rzeczno-jeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze Mazurskie). Zeszyty Naukowe Komitetu „Człowiek i Środowisko”, 13: 1-461. 9. Jakubik B., Koperski P., Lewandowski K. 2014. Diversity of Mollusca in lowland river-lake system: lentic versus lotic patches. Pol. J. Ecol., 62: 335-348. 10. Jakubik B., Lewandowski K. 2008. Molluscs of the outlet stretch of the Krutynia river (Masurian Lakeland). Annales UMCS Lublin – Polonia, 63: 53-58. 11. Lewandowski K. 1996a. Występowanie Dreissena polymorpha (Pall.) oraz małży z rodziny Unionidae w systemie rzeczno-jeziornym Krutyni (Pojezierze Mazurskie). Zeszyty Naukowe Komitetu „Człowiek i Środowisko”, 13: 173-185. 12. Lewandowski K. 1996b. Bentos rzeczno-jeziornych stref przejściowych systemu rzeki Krutyni (Pojezierze Mazurskie). Zeszyty Naukowe Komitetu „Człowiek i Środowisko”, 13: 303-312. 13. Lewandowski K., Jakubik B. 2014. Małże z rodziny skójkowatych (Unionidae) w systemie rzeczno-jeziornym Krutyni (Pojezierze Mazurskie). Chrońmy Przyr. Ojcz., 70: 423-430. 14. Piechocki A. 1989. The Sphaeriidae of Poland (Bivalvia, Eulamellibranchiata). Ann. Zool., 42: 249-320. 15. Piechocki A., Wawrzyniak-Wydrowska B. 2016. Guide of freshwater and marine Mollusca 16. of Poland. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, ss. 279. 17. Skurzyński P., Lityński M., Mateusiak A. 2006. Najpiękniejsze trasy kajakowe w Polsce. Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała, ss. 386.

71 Chrząszcze z rodziny biedronkowatych (Coleoptera: Coccinellidae) Mazurskiego Parku Krajobrazowego i okolic

Piotr Ceryngier, Jerzy Romanowski

Wydział Biologii i Nauk o Środowisku, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, ul. Wóycickiego 1/3, 01-938 Warszawa e-maile: [email protected], [email protected]

Abstract Species composition and relative abundances of ladybird were surveyed in the Masurian Landscape Park and its close proximity (NE Poland) between 2015 and 2017. Altogether, 5502 ladybird individuals belonging to 51 species were recorded. The most frequent among them were Coccinella septempunctata (24.3% of all individuals), Exochomus quadripustulatus (13.7%), Calvia quatuordecimguttata (9.5%), Aphidecta obliterata (8.3%), Coccinula quatuordecimpustulata (5.3%) and Propylea quatuordecimpustulata (5.1%). The contribution of the invasive harlequin ladybird Harmonia axyridis to the ladybird communities was low (1.3% of all ladybirds recorded, 5.1% of ladybirds collected on deciduous trees and shrubs, 0.3% of those collected on conifers and 0.4% on herbaceous vegetation). Several species recorded during this study are considered rare in Poland. Those include Coccinella hieroglyphica, Hyperaspis campestris, H. pseudopustulata, Nephus bipunctatus, N. redtenbacheri, Oenopia impustulata, Scymnus abietis, S. femoralis, S. limbatus and S. schmidti.

Wstęp Biedronkowate to rodzina chrząszczy mająca w Polsce około 75 przedstawicieli (Coleoptera Poloniae: http://baza.biomap.pl/pl/taxon/family-coccinellidae/default/tlpl/y). Znajomość ich rozmieszczenia i częstości występowania w poszczególnych rejonach kraju jest niejednorodna. Centralna część Pojezierza Mazurskiego i leżący w jej obrębie Mazurski Park Krajobrazowy (MPK) należą do obszarów słabo pod tym względem poznanych. Opublikowane

72 dane o biedronkach tego regionu są nieliczne i w większości mało precyzyjne. Wyrywkowe informacje można znaleźć w starych pracach autorów niemieckich (Lentz 1879, Vorbringer 1896) oraz w powojennych publikacjach Nunberga (1976) i Gałeckiej (1980). Z danych przytoczonych przez wymienionych autorów zaledwie jedno stwierdzenie odnosi się z pewnością do obszaru dzisiejszego parku krajobrazowego: Lentz (1879) podaje Harmonia quadripunctata (Pontoppidan) (pod synonimiczną nazwą Coccinella marginepunctata Schaller) znad jeziora Łuknajno (Luckneiner See). W nowszych pracach Nunberga (1976) i Gałeckiej (1981) wymienianych jest odpowiednio 11 i 16 gatunków Coccinellidae, jednak bez podania szczegółowej lokalizacji ich odłowów. Nunberg pozyskiwał materiały z terenu byłego Nadleśnictwa Szeroki Bór, zaś Gałecka z okolic Mikołajek. W obu przypadkach odłowy mogły być dokonywane zarówno w obrębie dzisiejszego MPK, jak i poza jego granicami. Niniejsza praca przedstawia wyniki pierwszych szerzej zakrojonych badań nad Coccinellidae MPK i obszarów w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Badania miały na celu określenie składu gatunkowego oraz ocenę częstości występowania na tym terenie poszczególnych gatunków biedronek, ze szczególnym uwzględnieniem inwazyjnej biedronki azjatyckiej Harmonia axyridis. Od końca lat 80. XX wieku biedronka ta rozprzestrzenia się, z początku w Ameryce Północnej, a później również na innych kontynentach (Europa, Ameryka Południowa, Afryka), przyczyniając się do spadku bioróżnorodności kolonizowanych obszarów (Roy i in. 2016). W Polsce została po raz pierwszy stwierdzona w 2006 roku (Przewoźny i in. 2007).

Materiał i metody Odłowy i obserwacje Coccinellidae prowadzono przez trzy kolejne lata (2015-2017), w okresach: 1-11 lipca 2015, 6-16 lipca 2016, 31 maja – 1 czerwca 2017 oraz 4-15 lipca 2017. Owady łowiono w różnych środowiskach i z różnych roślin, stosując standardowe metody odłowów – koszenie roślinności czerpakiem entomologicznym, otrząsanie owadów z drzew i krzewów na płachtę o wymiarach 1 m x 1 m oraz zbiór bezpośrednio zaobserwowanych osobników. Odnotowywano każdego odłowionego osobnika. Większość odłowionych osobników po oznaczeniu i odnotowaniu wypuszczano w miejscu złowienia.

Wyniki Ogółem, w latach 2015-2017, zarejestrowano 5502 osobniki Coccinellidae (3781 dorosłych, 1677 larw i 44 poczwarki) należące do 51 gatunków (Tabela 1). Gatunkiem najczęściej odławianym była biedronka siedmiokropka Coccinella septempunctata (24,3%

73 odłowionych biedronek). Pospolite były również: gałecznik czteroplamek Exochomus quadripustulatus (13,7%), gielas czternastoplamek Calvia quatuordecimguttata (9,5%), reszka Aphidecta obliterata (8,3%), biedroneczka łąkowa Coccinula quatuordecimpustulata (5,3%) i wrzeciążka Propylea quatuordecimpunctata (5,1%).

Tabela 1. Wykaz Coccinellidae stwierdzonych podczas niniejszych badań wraz z liczbą zarejestrowanych osobników

Liczba osobników Gatunek imagines larwy poczwarki Adalia bipunctata (L., 1758) 83 - 2 Adalia decempunctata (L., 1758) 52 8 - Anatis ocellata (L., 1758) 21 13 3 Anisosticta novemdecimpunctata (L., 1758) 27 2 - Aphidecta obliterata (L., 1758) 393 63 - Calvia decemguttata (Linnaeus, 1767) 39 23 - Calvia quatuordecimguttata (L., 1758) 256 267 - Calvia quindecimguttata (Fabricius, 1777) 7 5 - Ceratomegilla notata (Laicharting, 1781) 19 50 1 Chilocorus bipustulatus (L., 1758) 2 10 Chilocorus renipustulatus (Scriba, 1791) 6 17 1 Coccidula rufa (Herbst, 1783) 3 - - Coccidula scutellata (Herbst, 1783) 22 - - Coccinella hieroglyphica L., 1758 14 - - Coccinella magnifica Redtenbacher, 1843 90 62 4 Coccinella quinquepunctata L., 1758 147 31 - Coccinella septempunctata L., 1758 957 352 26 Coccinula quatuordecimpustulata (L., 1758) 252 39 - Exochomus quadripustulatus (L., 1758) 249 502 4 Halyzia sedecimguttata (L., 1758) 14 - - Harmonia axyridis (Pallas, 1773) 37 36 1 Harmonia quadripunctata (Pontoppidan, 1763) 20 11 - Hippodamia tredecimpunctata (L., 1758) 1 - - Hippodamia variegata (Goeze, 1777) 55 13 - Hyperaspis campestris (Herbst, 1783) 24 - - Hyperaspis pseudopustulata Mulsant, 1853 1 - - Myrrha octodecimguttata (L., 1758) 4 - - Myzia oblongoguttata (L., 1758) 10 6 - Nephus bipunctatus (Kugelann, 1794) 1 - - Nephus redtenbacheri (Mulsant, 1846) 1 - - Oenopia conglobata (L., 1758) 18 1 - Oenopia impustulata (L., 1767) 1 6 - Platynaspis luteorubra (Goeze, 1777) 28 15 - Propylea quatuordecimpunctata (L., 1758) 185 94 2 Psyllobora vigintiduopunctata (L., 1758) 74 17 - Rhyzobius chrysomeloides (Herbst, 1792) 37 2 - Scymnus abietis (Paykull, 1798) 1 - - Scymnus auritus Thunberg, 1795 27 - - Scymnus femoralis (Gyllenhal, 1827) 6 - - Scymnus ferrugatus (Moll, 1785) 13 - - Scymnus frontalis (Fabricius, 1787) 125 13 - Scymnus haemorrhoidalis Herbst, 1797 17 - - Scymnus limbatus Stephens, 1832 3 - - Scymnus nigrinus Kugelann, 1794 23 1 - Scymnus schmidti Fürsch, 1958 1 - - Scymnus suturalis Thunberg, 1795 121 - -

74 Sospita vigintiguttata (L., 1758) 23 2 - Stethorus pusillus (Herbst, 1797) 61 - - Subcoccinella vigintiquatuorpunctata (L., 1758) 134 4 - Tytthaspis sedecimpunctata (L., 1761) 74 12 - Vibidia duodecimguttata (Poda, 1761) 2 - -

Udział inwazyjnej biedronki azjatyckiej w całości materiału wyniósł zaledwie 1,3%. Na preferowanych przez H. axyridis drzewach i krzewach liściastych osobniki tego gatunku stanowiły 5,1% wszystkich biedronek, zaś na drzewach i krzewach iglastych oraz w warstwie roślinności zielnej jego udział był znikomy (odpowiednio 0,3% i 0,4%) (ryc. 1).

Ryc. 1. Struktura dominacji Coccinellidae zarejestrowanych na drzewach i krzewach liściastych (A), drzewach i krzewach iglastych (B) oraz w warstwie roślinności zielnej (C). Inwazyjna biedronka azjatycka Harmonia axyridis została wyróżniona kolorem czerwonym.

75 Dwa z 51 stwierdzonych gatunków nie zostały zarejestrowane w MPK, a jedynie w jego bliskim sąsiedztwie: Hippodamia tredecimpunctata na terenie Stacji Hydrobiologicznej w Mikołajkach oraz Scymnus abietis w parku w centrum Mikołajek. W zebranym materiale znalazły się gatunki rzadko w Polsce notowane. Poniżej przedstawiamy szczegółowe dane dotyczące ich odłowów na objętym badaniami obszarze.

Coccinella hieroglyphica L, 1758 Przy północno-zachodniej granicy rezerwatu Pierwos (53o45’11”N, 21o28’52”E), podmokła łąka, 16 VII 2016 – 10 exx., 15 VII 2017 – 4 exx.

Hyperaspis campestris (Herbst, 1783) Nad j. Smolak (53o43’31”N, 21o36’20”E), runo w borze, 12 VII 2016 – 1 ex.; nad j. Smolak Mały (53o42’30”N, 21o36’35”E), borówczysko w borze 12 VII 2016 – 1 ex.; wschodni brzeg J. Mokrego (53o39’48”N, 21o23’37”E), 11 VII 2017, 1ex. z borówczyska, 1 ex. ze stromej skarpy nad jeziorem, 1 ex. z pobocza drogi leśnej; torfowisko nad j. Kruczek Duży (53o39’31”N, 21o24’20”E), 11 VII 2017, 1 ex. z niskiej roślinności; Kol. Wejsuny (53o40’47”N, 21o38’43”E), 12 VII 2017, 1 ex. z borówczyska w borze sosnowo-świerkowym, 7 exx. z runa na torfowisku, 7 exx. z Betula pubescens na torfowisku; k. j. Zgniłka (53o39’43”N, 21o40’4”E), 12 VII 2017, 3 exx. z borówczyska w borze sosnowym.

Hyperaspis pseudopustulata Mulsant, 1853 Piersławek (53o45’35”N, 21o22’44”E), 11 VII 2015, 1 ex. z murawy.

Nephus bipunctatus (Kugelann, 1794) Nad j. Dłużec (53o43’3”N, 21o32’18”E), 11 VII 2016, Alnus glutinosa na torfowisku wokół jeziora.

Nephus redtenbacheri (Mulsant, 1846) Torfowisko Kołowin (53o43’23”N, 21o26’32”E), 10 VII 2017, 1 ex. z otwartej części torfowiska.

Oenopia impustulata (L., 1767) Torfowisko nad j. Kruczek Duży (53o39’31”N, 21o24’20”E), 11 VII 2017, 1 ex.(larwa wyhodowana w laboratorium do stadium imago) z Quercus robur na obrzeżu torfowiska;

76 Końcewo (53o42’30”N, 21o39’23”E), 12 VII 2017, 1 ex. z Q. robur na skraju boru mieszanego; k. leśniczówki Dębie (53o44’43”N, 21o26’29”E), 15 VII 2017, 5 exx. (larw wyhodowanych w laboratorium do stadium imago) z Q. robur w borze mieszanym.

Scymnus abietis (Paykull, 1798) Mikołajki (53o48’13”N, 21o34’21”E) (poza granicami MPK), 8 VII 2016, 1 ex. z Picea abies w parku miejskim.

Scymnus femoralis (Gyllenhal, 1827) (53o46’51”N, 21o34’41”E), z pobocza drogi leśnej, 2 VII 2015 – 1 ex., 10 VII 2015 – 1 ex.; (53o44’14”N, 21o32’52”E), 7 VII 2015, 1 ex. z suchej murawy; Nowy Most (53o43’45”N, 21o31’12”E), 7 VII 2015, 1 ex. z murawy; Mikołajki (53o48’5”N, 21o34’24”E) (poza granicami MPK), 9 VII 2016, 1 ex. z Humulus lupulus; Osa k. j. Łuknajno (53o49’18”N, 21o39’6”E), 7 VII 2017, 1 ex. z murawy.

Scymnus limbatus Stephens, 1832 Dybowo (53o46’50”N, 21o36’44”E), 9 VII 2016, 3 exx. z Salix viminalis w zaroślach wierzbowych.

Scymnus schmidti Fürsch, 1958 Bobrówko (53o44’10”N, 21o30’14”E), 16 VII 2016, 1 ex. z suchej murawy.

Dyskusja Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku Nunberg (1976) odłowił na terenie byłego Nadleśnictwa Szeroki Bór kilka interesujących gatunków biedronek: Adalia conglomerata (L., 1758), Calvia quindecimguttata, Ceratomegilla notata, Coccinella hieroglyphica i Hyperaspis reppensis (Herbst, 1783). Podczas niniejszych badań nie udało nam się potwierdzić obecności w MPK i okolicy dwóch z tych gatunków, A. conglomerata i H. reppensis. Podczas, gdy A. conglomerata można bez zastrzeżeń zaliczyć do fauny opracowywanego obszaru, poprawność oznaczenia H. reppensis należałoby zweryfikować. W starszych pracach faunistycznych, przy oznaczaniu biedronek polscy entomolodzy bazowali zwykle na kluczu autorstwa Bielawskiego (1959), w którym zostały uwzględnione tylko trzy z sześciu znanych z Polski gatunków z rodzaju Hyperaspis. Prawdopodobnie część dawniejszych danych na temat

77 występowania w naszym kraju H. reppensis odnosi się do podobnego, lecz nie uwzględnionego w kluczu Bielawskiego (1959) H. pseudopustulata. Szczególnie ciekawym gatunkiem wykazanym przez Nunberga (1976) z okolic Szerokiego Boru była C. notata, bardzo rzadka wówczas biedronka o borealno-górskim typie zasięgu. Mazurskie stanowisko było pierwszym wykazanym stanowiskiem tego gatunku na północy Niżu Polskiego. Wcześniej C. notata była w obrębie dzisiejszej Polski podawana tylko z Karpat (Babia Góra, Tatry, Pieniny) i Dolnego Śląska (Wrocław, Piekary Wielkie k. Legnicy), a ponadto ogólnikowo z Prus Wschodnich (Burakowski i in. 1986). Obecnie C. notata wydaje się być gatunkiem dość pospolitym na Mazurach i Suwalszczyźnie (Bubienko i in. 2010, Ceryngier i in. 2015, obecne badania), jak również na południe od pasa pojezierzy – na Podlasiu i Mazowszu (Marczak 2010, P. Ceryngier npubl.). Można więc zaryzykować stwierdzenie, że od kilkudziesięciu lat we wschodniej części Niżu Polskiego ma miejsce ekspansja terytorialna tego gatunku z północy na południe, a więc w kierunku przeciwnym do związanych z ocieplającym się klimatem większości obserwowanych obecnie zmian zasięgów. Do listy gatunków zarejestrowanych w MPK należy jeszcze dodać Hyperaspis concolor (Suffrian, 1843). Ten dość rzadki gatunek został ostatnio stwierdzony przez K. Komosińskiego w świetlistej dąbrowie w Nadleśnictwie Strzałowo (http://www.strzalowo.olsztyn.lasy.gov.pl/aktualnosci/- /asset_publisher/R2vAJMXpRjkU/content/bardzo-rzadkie-gatunki-chrzaszczy-w- odtwarzanej-na-terenie-nadlesnictwa-strzalowo-swietlistej-dabrowie-#.WWEuHn0wHdE). Tak więc, udokumentowana badaniami fauna Coccinellidae MPK i okolicy liczy 53-54 gatunki (A. conglomerata, wymagający weryfikacji H. reppensis, H. concolor + 51 gatunków stwierdzonych w ramach niniejszych badań). Stanowi to ok. 71-72% znanych z Polski gatunków biedronek. Jest to wartość przeciętna w porównaniu z bogactwem gatunkowym Coccinellidae innych, przebadanych pod tym względem obszarów na niżu Polski: w Rezerwacie Biosfery „Puszcza Kampinoska” Ceryngier i Marczak (2016) stwierdzili obecność 58 gatunków (77%), w okolicach Rogowa Borowski (2015) stwierdził 56 gatunków (75%), w Cedyńskim Parku Krajobrazowym Ceryngier i in. (2016a) stwierdzili 51 gatunków (68%), w polskiej części Puszczy Białowieskiej Jędryczkowski i Gutowski (2014) stwierdzili 50 gatunków (67%) zaś w Wigierskim Parku Narodowym Ceryngier i in. (2015,2016b) zarejestrowali 45 gatunków (60%). W przyszłości możliwe jest odnalezienie w MPK kilku dalszych gatunków biedronek, takich jak Hippodamia septemmaculata (DeGeer, 1775), Nephus quadrimaculatus (Herbst, 1783), Scymnus ater Kugelann, 1794, S. interruptus (Goeze, 1777) czy S. rubromaculatus (Goeze, 1777).

78 Odnotowana w MPK i okolicy częstość występowania inwazyjnej biedronki azjatyckiej oraz jej udział w zgrupowaniach Coccinellidae (1,3%) są niskie w porównaniu z danymi dla tego gatunku z regionów leżących bardziej na zachodzie i południu kraju. W badaniach przeprowadzonych niedawno w Cedyńskim PK, H. axyridis dominowała w zgrupowaniach biedronek, z udziałem wynoszącym prawie 20% (Ceryngier i in. 2016a). W Parku Skaryszewskim w Warszawie stanowiła ona 25% odłowionych biedronek (Ceryngier i in. 2016c), zaś w innym warszawskim parku (Pole Mokotowskie) aż 64% (Ceryngier i Romanowski 2017). Rzadkość występowania H. axyridis na Mazurach należy tłumaczyć przede wszystkim położeniem tego regionu blisko aktualnej, północno-wschodniej granicy inwazyjnego zasięgu gatunku. Równie rzadka lub rzadsza niż w MPK jest H. axyridis na Suwalszczyźnie (Ceryngier i in. 2015, 2016b). Na zakończenie, chcielibyśmy zwrócić uwagę na niepokojąco niski udział w zebranym materiale Hippodamia tredecimpunctata. Ten związany z wilgotnymi środowiskami (szuwary, podmokłe łąki, torfowiska), do niedawna pospolity w Polsce gatunek (Burakowski i in. 1986), w krajobrazie pojeziernym powinien mieć optymalne warunki bytowania. Tymczasem w obfitym materiale 5,5 tysiąca zarejestrowanych przez nas biedronek znalazł się zaledwie jeden osobnik tego gatunku (ok. 0,02% całości materiału).

Literatura

1. Bielawski R. 1959. Chrząszcze – Coleoptera, Biedronki – Coccinellidae. Klucze do Oznaczania Owadów Polski, 19, 76: 1-92. 2. Borowski J. 2015. Beetles (Coleoptera) of the Rogów region. Part II – ladybirds (Coccinellidae). International Letters of Natural Sciences, 7: 90-101. 3. Bubienko K., Kosewska A., Ciepielewska D. 2010. Ladybirds /Coleoptera, Coccinellidae/ of midfield thickets. Aphids and Other Hemipterous , 16: 107-117. 4. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1986. Chrząszcze – Coleoptera. Cucujoidea, część 2. Katalog Fauny Polski, 23, 13: 1-278. 5. Ceryngier P., Marczak D. 2016. Różnorodność i stan poznania chrząszczy (Insecta: Coleoptera) Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny. W: Romanowski J., Dzwonkowska D. (red.). Przyroda Kampinoskiego Parku Narodowego i jej znaczenie dla społeczeństwa. Wydawnictwo Naukowe UKSW, Warszawa, s. 61-112. 6. Ceryngier P., Romanowski J. 2017. Biedronki. W: Opracowanie przyrodnicze podsumowujące projekt społeczny „Przyroda Pola Mokotowskiego”, Warszawa, s. 61-63. 7. Ceryngier P., Krzysztofiak A., Romanowski J. 2015. Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Wigierskiego Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr., 34 (1): 13-24. 8. Ceryngier P., Romanowski J., Romanowski M. 2016a. Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Cedyńskiego Parku Krajobrazowego. Wiad. Entomol. 35: 41-58. 9. Ceryngier P., Krzysztofiak A., Romanowski J. 2016b. Nowe dane o biedronkowatych (Coleoptera: Coccinellidae) Wigierskiego Parku Narodowego. Kulon, 21: 69-82. 10. Ceryngier P., Romanowski J., Romanowski M. 2016c. Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Parku Skaryszewskiego w Warszawie. W: Romanowski J. (red.). Park Skaryszewski w Warszawie – przyroda i użytkowanie. Wydawnictwo UKSW, Warszawa, s. 177-186.

79 11. Gałecka B. 1980. Structure and functioning of community of Coccinellidae (Coleoptera) in industrial and agricultural-forest regions. Pol. ecol. Stud., 6: 717-734. 12. Jędryczkowski W. B., Gutowski J. M. 2014. Biedronkowate (Coleoptera: Coccinellidae) Puszczy Białowieskiej. Wiad. Entomol., 33: 200-213. 13. Lentz F. L. 1879. Catalog der preussischen Käfer. Beitr. Naturk. Preussens, 4, Königsberg, ss. II + 64. 14. Marczak D. 2010. Stan poznania biedronek (Coleoptera: Coccinellidae) Kampinoskiego Parku Narodowego. Wiad. Entomol., 29 Supl.: 135-139. 15. Nunberg M. 1976. Nowe dla północno-wschodniej Polski gatunki i odmiany chrząszczy (Coleoptera). Pol. Pismo Entomol., 46: 721-727. 16. Przewoźny M., Barłożek T., Bunalski M. 2007. Harmonia axyridis (Pallas, 1773) (Coleoptera: Coccinellidae) new species of ladybird for Polish fauna. Pol. J. Entomol., 76: 177-182. 17. Roy H. E., Brown P. M. J., Adriaens T. i in. 2016. The harlequin ladybird, Harmonia axyridis: global perspectives on invasion history and ecology. Biol. Invasions, 18: 997-1044. 18. Vorbringer G. 1896. Ein für Deutschland neuer Lixus. Berl. Entomol. Z., 41: 277-278.

Podziękowania Większość materiałów do prezentowanych tu badań została zebrana w czasie trwania zajęć terenowych studentów I roku biologii Wydziału Biologii i Nauk o Środowisku UKSW, które odbywały się w pierwszej połowie lipca w latach 2015-2017 na Stacji Hydrobiologicznej Instytutu Biologii Doświadczalnej Polskiej Akademii Nauk im. Marcelego Nenckiego w Mikołajkach. Za pomoc w zbieraniu materiałów chcielibyśmy podziękować studentom i absolwentom WBNS UKSW, w szczególności Karolinie Bodzon, Marcie Piotrowskiej, Dominice Sitarskiej, Pawłowi Adamusowi, Maciejowi Panufnikowi oraz Mateuszowi Romanowskiemu.

80 Stan poznania i perspektywy badań bioty porostów Mazurskiego Parku Krajobrazowego

Dariusz Kubiak, Maria Dynowska, Anna Biedunkiewicz, Elżbieta Ejdys, Ewa Sucharzewska

Katedra Mykologii, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, ul. Oczapowskiego 1A, 10-719 Olsztyn, e-mail: [email protected]

Abstract This paper contributes to studies on the diversity and habitat preference of lichens in Masurian Landscape Park (NE Poland). Based on the data published so far by different researches as well as unpublished results obtained by the authors in 1999-2017 the total number of species found within this area has been estimated at 270 taxa. The lichenological importance of Masurian Landscape Park is emphasized by the presence of many rare and interesting species. The lichen biota is represented by 35 species legally protected in Poland, including 16 strictly protected species and 19 partially protected species. Red-listed lichens are represented by 96 species. They represent the following threat categories: critically endangered (CR) – 3 species, endangered (EN) – 35, vulnerable (VU) – 33, least concerned (LC) – 3, near threatened (NT) – 18, data deficient (DD) – 3. Apart from protected and threatened lichens several interesting species, rare or poorly known in Poland have been found, e.g.: Buellia violaceofusca, Caloplaca lucifuga, and Parmelia barrenoae. Current results indicate that the lichen biota of the Masurian Landscape Park is unique, though still incompletely known. We hope this study will stimulate further research on this fascinating group of organisms.

Wstęp Wśród bogatej w gatunki i zróżnicowanej ekologicznie grupy organizmów, jaką stanowią grzyby, specyficzną budową, biologią oraz znaczeniem w przyrodzie wyróżniają się porosty (grzyby zlichenizowane). Jak wszystkie grzyby są organizmami heterotroficznymi, uzależnionymi od zewnętrznych źródeł pokarmu. W odróżnieniu od pozostałych, grzyby zlichenizowane wykorzystują jako źródło węgla część cukrów prostych, wytwarzanych na drodze fotosyntezy przez autotroficzne komórki glonów (zielenic) lub cyjanobakterii. Proces ten odbywa się wewnątrz plech o bardzo specyficznej dla tych organizmów strukturze, która w danych warunkach siedliskowych umożliwia optymalne wykorzystanie wody i energii

81 słonecznej. Plechy porostów zbudowane są głównie przez komórki (strzępki) grzyba, ale w rzeczywistości stanowią wspólnotę życiową dwóch, a niekiedy większej liczby organizmów (Czarnota, 2009). Mimo, że dany gatunek porostu, a niekiedy również taksony niższej rangi, wyróżniamy tradycyjnie na podstawie cech morfologicznych, z punktu widzenia biologii, a szczególnie taksonomii organizmów, utożsamiamy go z jego grzybowym komponentem - mykobiontem. Pojęcie porostu ujmowane jest więc obecnie w kategoriach ekologicznych

(podobnie jak grzyby mykoryzowe) a nie systematycznych (Tehler, 1996). Złożone z mykobionta i fotobionta porosty ze względu na swoją symbiotyczną naturę stanowią w pewnym sensie samowystarczalne, miniaturowe ekosystemy zdolne do opanowywania siedlisk i substratów często niedostępnych dla innych organizmów. Możemy je spotkać na korze drzew i krzewów (epifity), martwym drewnie (epiksylity), nagiej glebie (epigeity) oraz różnego typu podłożach skalnych (epility), naturalnych lub antropogenicznych. Towarzyszą nam na co dzień, jednak z ich obecności i znaczenia najczęściej nie zdajemy sobie sprawy. A szkoda, bowiem organizmy te mogą nam wiele powiedzieć o środowisku w którym żyjemy (Kubiak, 2013a, b). Uwarunkowania przyrodnicze i klimatyczne Mazurskiego Parku Krajobrazowego, w połączeniu ze stosunkowo niewielkim antropogenicznym przeobrażeniem tego terenu, doprowadziły do wytworzenia niepowtarzalnego w skali kraju krajobrazu, obfitującego zarówno w elementy o charakterze typowo kulturowym, jak i odpowiadające naturalnym układom ekologicznym. Różnorodność krajobrazów i siedlisk, przy znacznym oddaleniu od dużych aglomeracji miejskich i większych zakładów przemysłowych, stwarza na tym obszarze dogodne warunki do wzrostu zróżnicowanej bioty porostowej. Mimo to, Mazurski Park Krajobrazowy nie był nigdy objęty szeroko zakrojonymi badaniami lichenologicznymi. Ich brak stanowi nie tylko lukę w badaniach podstawowych na danym obszarze ale uniemożliwia także ocenę dynamiki organizmów. Mimo, że niektóre gatunki porostów zasiedlają różnorodne siedliska, na których pojawiają się niekiedy jako gatunki pionierskie, to przeważają w tej grupie taksony wrażliwe lub bardzo wrażliwe na antropogeniczne przekształcenia środowiska, w szczególności zanieczyszczenie powietrza i zmiany mikroklimatyczne. Dokumentują to kolejne wydania krajowej Czerwonej Listy, gdzie od początku publikacji pośród różnych grup organizmów porosty zajmują stałą pozycję najbardziej narażonych na wymarcie (Cieśliński i in., 2006). Celem tej pracy jest synteza dotychczasowych danych o zasobach gatunkowych porostów na obszarze Mazurskiego Parku Krajobrazowego i próba wypełnienia niewątpliwej luki w poznaniu różnorodności organizmów tego obszaru.

82 Stan i zakres badań lichenologicznych Pierwsze wzmianki o występowaniu porostów w okolicach Mrągowa i Pisza odnaleźć można w opracowaniach lichenologów niemieckich, pracujących na tych terenach w drugiej połowie XIX oraz na początku XX wieku (Ohlert, 1863; 1870, Lettau, 1912). Stanowiska gatunków podawano wówczas bez dokładnej lokalizacji, co nie pozwala dziś na jednoznaczne przypisanie ich do granic obecnego parku krajobrazowego. Przez ponad 100 lat środkowe Mazury należały do regionów najsłabiej rozpoznanych lichenologicznie, nie tylko w kraju ale również w regionie północno-wschodniej Polski. W latach 80-tych ubiegłego wieku rozpoczęto systematyczne badania nad opracowaniem porostów Polski Północno-Wschodniej, prowadzone m.in. na obszarze Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Ich efektem jest monograficzne opracowanie „Atlas rozmieszczenia porostów w Polsce Północno-Wschodniej” (Cieśliński, 2003). Uzyskane wyniki przedstawiono w formie kartogramu, gdzie stanowiska poszczególnych gatunków zawarto w siatce kwadratów o boku 10 km. Mimo że w kilku przypadkach trudno jednoznacznie określić położenie stanowisk, liczbę gatunków podaną z obszaru parku można określić na ponad 200. Uzyskane w ramach tych badań dane (m.in. bogate materiały zielnikowe) wykorzystano również w kilku opracowaniach monograficznych, poświęconych wybranym rodzajom lub gatunkom porostów (Kukwa, 2006, 2011; Czarnota, 2007; Jabłońska i Kukwa, 2007; Olszewska i in., 2014) oraz zeszytach „Atlasu rozmieszczenia geograficznego porostów w Polsce” (Cieśliński, 1993; Czarnota, 2002; Czarnota i Krzewicka, 2004; Krzewicka i Czarnota, 2004; Kukwa, 2004). Na przełomie ubiegłego i obecnego wieku badania lichenologiczne na terenie parku rozpoczęli pracownicy Katedry Mykologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, skoncentrowane przede wszystkim na poznaniu zróżnicowania taksonomicznego i ekologicznego porostów w lasach grądowych parku (Kubiak, 1999, 2002; Kubiak i Ryś, 2000; Kubiak i in., 2003; Kubiak, 2010, 2011, 2012; Kubiak i in., 2010; Felbur, 2011; Kubiak i Westberg, 2011; Kubiak i Sucharzewska, 2014; Kubiak i Łubek, 2016; Kubiak i Osyczka, 2017). W 2001 roku rozpoczęto badania dotyczące występowania granicznika płucnika w Polsce północno-wschodniej, obejmujące m.in. obszar parku (Ryś, 2005). W ich efekcie stwierdzono blisko 60 nieznanych dotychczas stanowisk (drzew) tego gatunku (Nadleśnictwo Strzałowo), co zapewne stanowi tylko przybliżony obraz statusu tego interesującego gatunku na obszarze parku. Na podstawie analizy materiałów bibliograficznych oraz niepublikowanych danych, zebranych przez autorów tego opracowania ogólną, liczbę gatunków porostów występujących na obszarze Mazurskiego Parku

83 Krajobrazowego można określić na 269 gatunków, spośród których jeden (chrobotek leśny) obejmuje dwa podgatunki (Tabela 1).

Porosty nadrzewne Ze względu na charakter Mazurskiego Parku Krajobrazowego, obejmującego w większości obszary leśne, biota porostów na tym terenie jest zdominowana przez gatunki nadrzewne (epifityczne). Liczna grupa gatunków występuje wyłącznie w naturalnych zbiorowiskach leśnych, charakteryzujących się największym stopniem złożoności i dużym bogactwem nisz (mikrosiedlisk) dostępnych do zasiedlenia przez porosty. O takich właściwościach lasu decyduje przede wszystkim obecność starych drzew, osiągających kres biologicznego życia. Najbardziej dzikie ostępy leśne stanowią często jedyne ostoje stenotopowych gatunków porostów, określanych jako wskaźniki niżowych lasów puszczańskich (relikty puszczańskie) (Czyżewska i Cieśliński, 2003). Na obszarze Mazurskiego Parku Krajobrazowego odnotowano dotychczas 30 gatunków tego rodzaju, w tym 29 porostów oraz jeden gatunek porostokształtnego grzyba saprobiontycznego (picik żółtawy Microcalicium disseminatum). Grupę tę reprezentują zarówno, stosunkowo łatwe do obserwacji, gatunki wielkoplechowe (np. granicznik płucnik, nibypłucnik mnisi, nibypłucnik wątpliwy) jak i niepozorne porosty skorupiaste (np. bielczyk proszkowaty, jasenka ziarnista, oczarka jodłowa, pałecznik skupiony, plamica plamista, złociszek jaskrawy). Porosty puszczańskie preferują głównie zbiorowiska lasów liściastych (grądy, łęgi, olsy). Jedynie kilka z nich wykazuje wyraźne przywiązanie do zbiorowisk borowych (np. krużynka gronkowa, krużynka czarniawa, szarek zieleniejący). Biota porostów epifitycznych zbiorowisk leśnych różni się dość istotnie od tej, jaką można zaobserwować w terenie otwartym (drzewa śródpolne, przydrożne, alejowe, parkowe, cmentarne, itp.), zwłaszcza w pobliżu zabudowań i częściej uczęszczanych dróg. Przeważają tu gatunki od umiarkowanie do silnie światłolubnych, w dużej mierze nitrofilne. W porównaniu do innych regionów kraju, w szczególności Polski zachodniej i centralnej, dużym bogactwem gatunkowym charakteryzuje się biota porostowa drzew przydrożnych. Stosunkowo często spotkać można na obszarze parku dobrze wykształcone i liczne plechy chronionych i zagrożonych w skali kraju porostów z rodzaju odnożyca - bałtycka, mączysta, kępkowa, jesionowa (ryc. 1) i opylona, oraz takie gatunki jak: brązowniczka brzozowa, obrostnica rzęsowata, wabnica kielichowa, włostka brązowa. O ich występowaniu na terenie parku decyduje nie tylko znacznie niższe niż w innych regionach kraju zanieczyszczenie powietrza,

84 ale także bardziej zróżnicowany krajobraz kulturowy, obfitujący w odpowiednie dla wielu gatunków siedliska i substraty.

Porosty zasiedlające drewno W warunkach Polski, martwe drewno jest podłożem mało specyficznym dla porostów (Chlebicki i in., 1996). Z tego substratu korzysta jednak dość liczna grupa gatunków, obejmująca na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego 64 taksony. Rosną one w lasach - na murszejących pniakach, powalonych kłodach lub stojących, martwych już pniach drzew, oraz w terenie otwartym - na starych płotach, ogrodzeniach oraz wielu innych drewnianych konstrukcjach stworzonych przez człowieka. Do najczęściej spotykanych na martwym drewnie gatunków można zaliczyć m.in.: chrobotka strzępiastego, paznokietnika ostrygowego, pustułkę pęcherzykowatą, popielaka pylastego (ryc. 2), płaskotkę rozlaną, płucnika modrego, szarka pogiętego i szarka gruzełkowatego. Do najrzadszych przedstawicieli tej grupy, rosnących wyłącznie na murszejącym drewnie w dobrze zachowanych zbiorowiskach leśnych należą: błończyk wątły, chrobotek delikatny, szarek humusowy i szarek zieleniejący. Na drewnie ogrodzeń w terenie otwartym spotkać można ponadto bardzo rzadkiego oczlika zielonego, ginącą w skali kraju płucnicę płotową oraz jaskrawo zabarwioną złotlinkę jaskrawą, która sporadycznie pojawia się również na drewnianych ogrodzeniach w uprawach leśnych.

Porosty naziemne Obecność porostów naziemnych (epigeitów) uwidacznia się szczególnie wyraźnie w murawach napiaskowych oraz w niektórych typach zbiorowisk leśnych (np. w borach sosnowych suchych lub w ubogich postaciach borów sosnowych świeżych), rzadko reprezentowanych na obszarze Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Hołdyński, 2010). Najczęściej spotykamy tego typu gatunki na przydrożnych skarpach dróg leśnych. Do najczęstszych należą: szarek gruzełkowaty, ziarniak próchnicowy oraz grzybinka brunatna. Skorupiaste plechy tych porostów wiążą cząsteczki mineralnej gleby, zapobiegając jej obsypywaniu się. Do bardziej interesujących gatunków w tego typu siedliskach można zaliczyć chrobotka darenkowatego i szarka zwodniczego. Na poboczach rzadko uczęszczanych dróg leśnych spotkać możemy m.in. wielkoplechowe pawężnice: drobną, Neckera i rudawą. Towarzyszą im zazwyczaj pospolite chrobotki: strzępiasty, szydlasty, rogokształtny i widlasty. Na szczątkach roślinnych leżących bezpośrednio na glebie odnotowano na obszarze Parku bardzo rzadko stwierdzany w kraju gatunek - welonkę mchową (Cieśliński, 2003).

85 Porosty naskalne Podłożem występowania porostów epilitycznych są zarówno substraty naturalne (głazy narzutowe i różnej wielkości kamienie) jak i antropogeniczne (beton, tynk, cegła, eternit, itp.). Stan poznania zasobów gatunkowych tej grupy ekologicznej na obszarze parku jest niedostateczny. Jest to szczególnie niepokojące, ponieważ grupa ta poniosła w minionym okresie na niżu Polski największe straty i należy obecnie do najbardziej zagrożonych (Cieśliński i Czyżewska, 1992; Fałtynowicz, 1997). W szczególności dotyczy to terenów zurbanizowanych i wykorzystywanych rolniczo, gdzie liczba pozostawionych przez lądolód głazów została znacznie zredukowana w stosunku do pierwotnej, zaś położenie tych nielicznych, które się zachowały, zazwyczaj uległo zmianie (Woźniak i in., 2015). Na obszarach pojeziernych głazy narzutowe zbudowane są ze skał o podobnych parametrach fizyko-chemicznych. Są to przede wszystkim skały kwaśne i bezwęglanowe - granity, gnejsy i granitognejsy. Czynnikiem różnicującym skład gatunkowy porostów na tego typu siedliskach są więc głównie warunki świetlne i wilgotnościowe oraz szeroko rozumiana antropopresja. Najbogatszą i najbardziej „naturalną” biotę mają głazy leżące w miejscach otwartych, w pewnym oddaleniu od dróg i pól uprawnych. W takich warunkach rosną na terenie parku m.in.: żełuczki - brunka, izydiowa (ryc. 3) i wąskolistna, dzbanusznik popielaty, liszajecznik koralkowaty, misecznica zwyczajna i wielosporek brunatny. Głazy leżące w pobliżu dróg i zabudowań zdominowane są zazwyczaj przez obficie występujące, ale nieliczne gatunkowo porosty pyłolubne i azotolubne, z rodzajów: obrost, orzast i złotorost. Głazy leżące w pobliżu starych drzew zasiedlane są nierzadko przez opadające diaspory epifitów, przede wszystkim o najszerszej skali ekologicznej, do których można zaliczyć m.in. pustułkę pęchęrzykowatą i tarczownicę bruzdkowaną. Z powodu zacienienia i większej wilgotności powietrza oraz podłoża, głazy położone na obszarach leśnych charakteryzuje niewielkie zróżnicowanie lichenobioty epilitycznej. Dominują na nich cienioznośne i wilgociolubne mchy oraz wątrobowce, a spośród porostów pojawiają się najczęściej: czarenka łuskowata, gatunki z rodzaju brodawnica oraz niektóre liszajce. Ciekawym zjawiskiem jest zasiedlanie przez porosty naturalnych skał i głazów ustawianych przez człowieka jako słupki graniczne, drogowskazowe czy też w celu upamiętnienia różnych postaci i wydarzeń historycznych. Przykładem może być zasiedlanie granitowych słupków leśnych linii oddziałowych przez przystrumycznika pustułkowego (ryc. 4). Gatunek ten występuje w kraju najczęściej na korze drzew liściastych (głównie na olszy)

86 w zbiorowiskach leśnych o charakterze łęgów i olsów (Cieśliński, 2003) i ma status wskaźnika lasów puszczańskich (Czyżewska i Cieśliński, 2003). Na terenie parku nie występują naturalnie substraty skalne o charakterze węglanowym. Ich odpowiednikiem są antropogeniczne konstrukcje z betonu oraz zbliżonych pod względem chemicznym substratów. Na podłożach tego rodzaju występują najczęściej pospolite w kraju gatunki wapieniolubne. Spośród bardziej ciekawych gatunków z tej grupy wymienić można odnotowany na zwietrzałym betonie obrost pośredni (Cieśliński, 2003).

Porosty chronione, zagrożone, rzadkie i interesujące Biota porostów parku obejmuje 35 porostów objętych w kraju ochroną, w tym 16 ścisłą i 19 częściową. 96 gatunków ma w Polsce status zagrożonych w różnym stopniu wymarciem. Wśród nich, na szczególną uwagę zasługują cztery gatunki krytycznie zagrożone (CR): jasenka ziarnista, złociszek jaskrawy, włostka spleciona i plamica plamista. Dalsze kategorie zagrożenia reprezentowane są odpowiednio przez gatunki: wymierające (EN) - 35 taksonów, narażone (VU) - 33, bliskie zagrożenia (NT) - 18, słabo zagrożone (LC) - 3 , o niedostatecznych danych (DD) - 3. Mazurski Park Krajobrazowy jest miejscem występowania kilku bardzo interesujących gatunków, rzadkich w kraju lub o bardzo niewielkiej liczbie poznanych dotychczas stanowisk. Do gatunków bardzo rzadkich zaliczyć można m.in. jaskrawca złotawego i brunatkę białawą. Są to porosty prawdopodobnie w znacznym stopniu zagrożone w skali kraju ale ze względu na ograniczoną ilość danych nie zostały dotychczas pod tym kątem sklasyfikowane (Kubiak i Zalewska, 2009; Kubiak i in., 2013). Interesującym porostem, stwierdzonym ostatnio na terenie parku, jest tarczownica prostochwytnikowa – gatunek opisany niedawno jako nowy dla nauki gatunek (Divakar i in., 2005), znany w kraju zaledwie od roku (Ossowska i Kukwa, 2016).

Stan i warunki zachowania Obecność licznej grupy gatunków objętych ochroną, zagrożonych wymarciem oraz rzadkich w kraju, w tym wielu stenotopowych porostów leśnych, czyni Mazurski Park Krajobrazowy ważną w skali kraju ostoją różnorodności tych organizmów. Rozległość jego obszaru oraz zróżnicowanie i dobry stan zachowania siedlisk stwarzają warunki do zachowania tej różnorodności w przyszłości. Konieczne są jednak działania hamujące lub ograniczające nasilającą się presję człowieka, w tym obejmujące także czynną ochronę najbardziej zagrożonych porostów oraz ich siedlisk. Mazurski Park Krajobrazowy (nadleśnictwo

87 Strzałowo) stanowi jedno z niewielu miejsc w kraju, w których podjęto zabiegi takiej właśnie ochrony. Badania w ramach projektów „Ochrona stanowisk granicznika płucnika Lobaria pulmonaria w Polsce północno-wschodniej” oraz „Rozmieszczenie i ochrona stanowisk granicznika płucnika Lobaria pulmonaria dla potrzeb programów ochrony przyrody dla nadleśnictw” (Ryś, 2005, 2007) zapoczątkowały pionierskie w kraju działania mające na celu czynną ochronę tego gatunku, m.in. poprzez implantację plech na nowe stanowiska. Na uwagę zasługują również inne, realizowane obecnie na terenie nadleśnictwa Strzałowo, zabiegi związane z odtwarzaniem zanikających w kraju zbiorowisk - muraw kserotermicznych oraz świetlistej dąbrowy, potencjalnie bardzo cennych również z lichenologicznego punktu widzenia. Istnieje pilna potrzeba poznania i ochrony najcenniejszych zasobów lichenobioty epifitycznej i epilitycznej terenów otwartych. Rola i znaczenie drzew przydrożnych dla różnorodności porostów epifitycznych w krajobrazie rolniczym jest powszechnie znana i podejmowane są liczne próby ich zachowania (Oleksa, 2012; Szymczyk i in., 2012). Aby w pełni wykorzystać potencjał istniejących, wiekowych niejednokrotnie drzewostanów konieczne są nasadzenia odtwórcze i uzupełniające, tak aby ograniczyć znaczne zróżnicowanie wiekowe między drzewami. Może ono skutkować w przyszłości izolacją populacji, ograniczeniem przepływu genów i w efekcie zanikiem wielu cennych porostów związanych z najstarszymi drzewami. W celu skutecznej ochrony zasobów lichenobioty epilitycznej należy chronić nie tylko „pomnikowe” eratyki ale także mniejsze głazy, kamienie i ich skupienia (naturalne i antropogeniczne) wraz z ich bezpośrednim otoczeniem, ponieważ walor lichenologiczny głazu nie pokrywa się zazwyczaj z jego wielkością (Karczmarz i in., 1988; Fałtynowicz, 1997).

Tabela 1. Zasoby porostów w Mazurskim Parku Krajobrazowym (nazwy gatunków podano za Fałtynowiczem i Kossowską 2016)

Kategoria Status Gatunek zagrożenia Grupa ekologiczna ochrony * Absconditella lignicola błończyk wątły . . epiksylit Acarospora fuscata wielosporek brunatny . . epilit Acarospora moenium wielosporek łuseczkowaty . . epilit Acrocordia gemmata rzędnica pospolita . VU epifit Agonimia sp. drobik . . epifit Alyxoria varia szyfrzyk zmienny . NT epifit Amandinea punctata brudziec kropkowaty . . epifit/epiksylit

88 Anaptychia ciliaris obrostnica rzęsowata Śc. EN epifit Anisomeridium polypori rzędnik hubowy . . epifit Arthonia arthonioides plamica plamista . CR epifit Arthonia cf. exilis plamica cienka . VU epifit/epiksylit? Arthonia mediella plamica pośrednia . VU epifit Arthonia radiata plamica promienista . . epifit Arthonia spadicea plamica kasztanowata . . epifit Arthonia vinosa plamica ponura . NT epifit Arthotelium ruanum plamiec jasny . NT epifit Aspicilia cinerea dzbanusznik popielaty . . epilit Athalia holocarpa bezpleszek obojętny . . epilit Bacidia arceutina kropnica jałowcowa . EN epifit Bacidia biatorina kropnica wyprószkowa . EN epifit Bacidia rubella kropnica żółtawa . VU epifit Bacidia subincompta kropnica nikła . EN epifit Bacidina inundata kropniczka wodna . . epilit Bacidina phacodes kropniczka biaława . . epifit/epiksylit? Bacidina sulphurella kropniczka siarkowa . . epifit/epiksylit Baeomyces rufus grzybinka brunatna . . epigeit Biatora beckhausii wyprószek Beckhausa . VU epifit Biatora efflorescens wyprószek rozkwitający . VU epifit Biatora globulosa wyprószek główkowaty . . epifit Biatora hemipolia f. pallida wyprószek marmurkowy . . epifit f. blada . VU epifit Biatora ocelliformis wyprószek oczkowaty . NT epifit Biatoridium monasteriense zarodniczka nadobna Cz. VU epifit/epiksylit Bryoria fuscescens włostka brązowa Śc. CR epifit Bryoria implexa włostka spleciona . . epifit/epiksylit Buellia griseovirens brunatka szarozielona . . epifit Buellia violaceofusca brunatka biaława . EN epifit Calicium adspersum pałecznik skupiony . VU epifit Calicium glaucellum pałecznik jasny . . epifit Calicium parvum pałecznik wątpliwy . VU epifit Calicium salicinum pałecznik brązowy . VU epifit/epiksylit Calicium viride pałecznik zielony . . epilit Calogaya decipiens żółtaczek zwodniczy . . epifit Caloplaca lucifuga jaskrawiec złotawy . . epilit Caloplaca saxicola jaskrawiec murowy . . epilit Caloplaca teicholyta jaskrawiec siwy . . epifit Candelaria pacifica świetlinka oceaniczna . . epilit

89 Candelariella aurella liszajecznik złocisty . . epilit Candelariella coralliza liszajecznik koralkowaty . . epifit Candelariella efflorescens liszajecznik rozproszony . . epilit/epifit/epiksylit Candelariella vitellina liszajecznik żółty . . epifit/epiksylit Candelariella xanthostigma liszajecznik ziarnisty . . epifit Carbonicola anthracophila tocuż chrobotkowy . . epifit Catillaria croatica krużyk chorwacki . EN epifit Catinaria atropurpurea pokróżka czarnopurpurowa . . epigeit Cetraria aculeata płucnica kolczasta Ocz. VU epigeit Cetraria islandica płucnica islandzka Oś. EN epiksylit/epifit? Cetraria sepincola płucnica płotowa Oś. EN epifit Cetrelia monachorum nibypłucnik mnisi Oś. EN epifit Cetrelia olivetorum nibypłucnik wątpliwy . . epifit/epiksylit Chaenotheca chrysocephala trzonecznica żółta . . epifit/epiksylit Chaenotheca ferruginea trzonecznica rdzawa . NT epifit Chaenotheca furfuracea trzonecznica otrębiasta . EN epifit Chaenotheca phaeocephala trzonecznica zielonawa . NT epifit Chaenotheca trichialis trzonecznica łuseczkowata Oś. CR epifit Chrysothrix candelaris złociszek jaskrawy . . epilit Circinaria caesiocinerea czajenka niebieskoszara . . epilit Cirinaria calcarea czajenka wapieniowa . EN epilit Cirinaria gibbosa czajenka zielonawa Ocz. . epigeit Cladonia arbuscula subsp. arbuscula chrobotek leśny Ocz. . epigeit Cladonia arbuscula subsp. mitis chrobotek leśny . EN episylit Cladonia botrytes chrobotek gronkowaty . EN epigeit Cladonia caespitica chrobotek darenkowaty . . epigeit Cladonia cariosa chrobotek próchniejący . . epifit/epiksylit Cladonia cenotea chrobotek otwarty . . epigeit Cladonia cervicornis chrobotek okółkowy . . epifit/epigeit Cladonia chlorophaea chrobotek kieliszkowaty Ocz. . epigeit Cladonia ciliata chrobotek smukły . . epifit/epiksylit/epigeit Cladonia coniocraea chrobotek szydlasty . . epigeit Cladonia cornuta chrobotek rożkowaty . . epigeit Cladonia crispata chrobotek kędzierzawy . . epigeit Cladonia deformis chrobotek niekształtny . . epifit/epiksylit Cladonia digitata chrobotek palczasty . . epifit/episkylit/epigeit Cladonia fimbriata chrobotek strzępiasty . . /episkylit Cladonia floerkeana chrobotek Floerkego . . episkylit/epigeit? Cladonia furcata chrobotek widlasty . . epigeit Cladonia glauca chrobotek siwy . . epigeit

90 Cladonia gracilis chrobotek wysmukły . . epigeit Cladonia macilenta chrobotek cienki . . epiksylit/epifit Cladonia ochrochlora chrobotek rdzawy . EN epiksylit/epifit Cladonia parasitica chrobotek delikatny . . epiksylit Cladonia phyllophora chrobotek zwyrodniały . . epigeit Cladonia pyxidata chrobotek kubkowaty Ocz. . epigeit Cladonia rangiferina chrobotek reniferowy . . epigeit Cladonia squamosa chrobotek łuskowaty . . epigeit/epiksylit? Cladonia subulata chrobotek rogokształtny . CR epigeit Cliostomum corrugatum jasenka ziarnista . . epifit Coenogonium pineti cielistek dyskretny . EN epifit/epiksylit Cyphelium tigillare oczlik zielony . DD epiksylit Dendrographa decolorans drewnofreska bezbarwna . NT epifit Evernia prunastri mąkla tarniowa . LC epifit/epiksylit Fellhanera gyrophorica smerka drobna . . epifit Fellhanera subtilis smerka delikatna . LC epifit Fellhaneropsis vezdae smeraczek Vĕzdy Ocz. EN epifit Flavoparmelia caperata żółtlica chropowata . . epifit Flavoplaca citrina namurnik cytrynowy . . epilit Fuscidea arboricola ciemnik nadrzewny . . epifit Fuscidea pusilla ciemnik drobny . NT epifit Graphis scripta literak właściwy . VU epifit Gyalecta fagicola wgłębniczek buczynowy . . epifit Hypocenomyce scalaris paznokietnik ostrygowy . . epifit/epiksylit Hypogymnia physodes pustułka pęcherzykowata Ocz. NT epifit/epiksylit/epilit/e Hypogymnia tubulosa pustułka rurkowata Oś. EN pigeit Hypotrachyna revoluta przystrumycznik pustułkowy Ocz. . epifit/epiksylit Imshaugia aleurites popielak pylasty . EN epilit Inoderma byssaceum zaskórniaczek filcowaty . . epifit/epiksylit Lecania cyrtella miseczniczka drobna . . epifit Lecania naegelii miseczniczka Naegela . EN epifit Lecanora albella misecznica blada . . epifit Lecanora allophana misecznica pogięta . . epifit Lecanora argentata misecznica kasztanowata . . epifit Lecanora carpinea misecznica grabowa . . epifit Lecanora chlarotera misecznica jaśniejsza . . epifit Lecanora compallens misecznica kumarka . . epifit Lecanora conizaeoides misecznica proszkowata . . epifit Lecanora expallens misecznica bledsza . . epifit/epiksylit Lecanora farinaria misecznica pylasta . . epifit/epiksylit

91 Lecanora glabrata misecznica wygładzona . . epifit Lecanora intricata misecznica skupiona . DD epifit Lecanora persimilis misecznica zbliżona . . epilit Lecanora polytropa misecznica zwyczajna . . epifit Lecanora pulicaris misecznica brązowa . . epilit Lecanora rupicola misecznica skalna . . epifit/epiksylit Lecanora saligna misecznica wierzbowa . . epilit Lecanora subrugosa misecznica mocna . . epifit/epiksylit Lecanora symmicta misecznica niestała . . epifit Lecanora thysanophora misecznica kwaśna . . epifit Lecanora varia misecznica zmienna . EN epifit Lecidea erythrophaea krążniczka ciemniejsza . . epifit/epiksylit Lecidea fuscoatra krążniczka brunatnoczarna . . epifit Lecidea nylanderi krążniczka Nylandera . . epilit Lecidella eleaochroma amylka oliwkowa . . epifit/epiksylit Lecidella flavosorediata amylka żółtosorediowa . . epifit Lecidella stigmatea amylka znaczona . . epifit Lecidella subviridis amylka zieleniejąca . . epilit Lepraria elobata liszajec bezłatkowy . . epifit Lepraria finkii liszajec Finka . . epifit/epiksylit Lepraria incana liszajec szary . . epifit/epiksylit/epigeit Lepraria jackii liszajec Jacka . . epifit/epiksylit/epilit/e Lepraria rigidula liszajec najeżony . . pigeit Lepraria vouauxii liszajec Vouauxa Oś. EN epifit/epiksylit/epigeit Lobaria pulmonaria granicznik płucnik . EN epifit Loxospora elatina bielczyk proszkowaty . . epifit Melanelixia fuliginosa przylepnik okopcony . VU epifit Melanelixia subargentifera przylepnik brodawkowaty Ocz. . epifit Melanelixia subaurifera przylepnik złotawy . . epifit/epiksylit/epilit Melanohalea exasperatula przylepniczka . . epifit łuseczkowata . . epifit/epiksylit Micarea botryoides krużynka maczugowata . EN epifit/epiksylit Micarea denigrata krużynka czerniejąca . NT epifit Micarea elachista krużynka gronkowata . . epifit/epiksylit Micarea melaena krużynka czarniawa . . epifit Micarea micrococca krużynka drobniutka . . epifit/epiksylit Micarea misella krużynka półkulista . . epifit/epiksylit Micarea nigella krużynka czarnuszkowa . . epiksylit Micarea nitschkeana krużynka Nitschkego . . epiksylit Micarea prasina krużynka ziarenkowata . . epifit

92 Myriolecis albescens nocotnik białawy . . epifit/epiksylit Myriolecis crenulata nocotnik karbowany . . epilit Myriolecis dispersa nocotnik pospolity . VU2 epilit Myriolecis hagenii nocotnik Hagena . . epilit Ochrolechia bahusiensis ochrost winny . VU epifit Ochrolechia microstictoides ochrost proszkowany . . epifit Ochrolechia subviridis ochrost zielonkawy . VU epifit Ochrolechia turnerii ochrost Turnera . . epifit Opegrapha niveoatra pismaczek blady . . epifit/epiksylit Palicella filamentosa palicella niewiarka . . epifit Parmelia barrenoae tarczownica prostochwytnikowa . . epifit/epiksylit Parmelia saxatilis tarczownica skalna Oś. VU epifit Parmelia sulcata tarczownica bruzdkowana . . epifit/epiksylit Parmelina tiliacea szarzynka skórzasta Ocz. VU epifit/epiksylit/epilit Parmeliopsis ambigua płaskotka rozlana . . epifit Peltigera canina pawężnica psia Oś. NT epifit/epiksylit Peltigera didactyla pawężnica drobna Oś. VU epigeit Peltigera neckerii pawężnica Neckera . . epigeit Peltigera praetextata pawężnica łuseczkowata . . epigeit Peltigera ruscescens pawężnica rudawa . . epifit/epiksylit Pertusaria albescens otwornica zwyczajna . NT epigeit Pertusaria amara otwornica gorzka . VU epifit/epiksylit Pertusaria coccodes otwornica szkarłatna . EN epifit/epiksylit Pertusaria coronata otwornica uwieńczona . NT epifit/epiksylit Pertusaria flavida otwornica żółtawa . VU epifit Pertusaria leioplaca otwornica gładka . NT epifit Pertusaria pertusa otwornica dziurawa . . epifit Pertusaria pupillaris otwornica brodawkowata . . epifit Phaeophyscia nigricans orzast czarniawy . EN epifit Phaeophyscia orbicularis orzast kolisty . . epilit/epifit Phlyctis agelaea rozsypek gładki . . epifit/epilit Phlyctis argena rozsypek srebrzysty . . epifit Physcia adscendens obrost wzniesiony . VU epifit/epiksylit Physcia caesia obrost modry . . epifit/epilit Physcia dimidiata obrost pośredni . . epilit Physcia dubia obrost zmienny . . epilit Physcia stellaris obrost gwiazdkowaty . EN epilit/epifit? Physcia tenella obrost drobny . . epifit/epiksylit/epilit? Physconia distorta soreniec opylony . . epifit/epiksylit/epilit Physconia enteroxantha soreniec żółtawy . EN epifit

93 Physconia grisea soreniec popielaty . . epifit Physconia perisidiosa soreniec dachówkowaty . . epifit/epiksylit Placynthiella dasea ziarniak malutki . . epifit Placynthiella icmalea ziarniak drobny . . epiksylit/epifit/epilit Placynthiella oligotropha ziarniak próchnicowy . . epiksylit/epigeit/epifit Placynthiella uliginosa ziarniak humusowy Ocz. EN epigeit Platismatia glauca płucnik modry . . epigeit/epiksylit Pleurosticta acetabulum wabnica kielichowata . . epifit/epiksylit Polycaulonia candelaria złotorostka postrzępiona . . epifit Polycaulonia polycarpa złotorostka . . epifit/epiksylit wieloowocnikowa . . epifit/epiksylit Porina aenea przewiertnica grabowa . . epifit Porpidia crustulata kamusznik właściwy . NT epilit Porpidia soredizodes kamusznik sorediowy . . epilit Porpidia tuberculosa kamusznik siny . . epilit Protoparmelia badia gruboszek bury . VU epilit Protoparmeliopsis muralis rozetnik murowy . . epilit Pseudevernia furfuracea mąklik otrębiasty . VU epifit/epiksylit Pseudoschismatomma rufescens pawioczarka rudawa . EN epifit Pycnora sorophora pykniczka sorediowana Oś. EN epiksylit/epifit Pyrenula nitida otocznica lśniąca Ocz. VU epifit Pyrenula nitidella otocznica drobna Oś. EN epifit Ramalina baltica odnożyca bałtycka Oś. EN epifit Ramalina farinacea odnożyca mączysta Ocz. VU epifit/epiksylit Ramalina fastigiata odnożyca kępkowa . . epifit Ramalina fraxinea odnożyca jesionowa . . epifit Ramalina pollinaria odnożyca opylona . . epifit Rhizocarpon distinctum wzorzec pospolity . VU epilit Rinodina degeliana bruniec Degeliusa . . epifit Rinodina efflorescens bruniec rozprószek . . epifit Rinodina exigua bruniec drobny . . epifit Rinodina oleae bruniec oliwny . . epilit Rinodina pyrina bruniec gryszowy . EN epifit/epiksylit? Ropalospora viridis płasica zielonawa . . epifit Rusavskia elegans pysznorost wspaniały . . epilit Schismatomma pericleum oczarka jodłowa . . epifit Scoliciosporum chlorococcum szadziec . . epifit/epiksylit ciemnozielony . LC epifit Scoliciosporum sarothamnii szadziec żarnowcowy . EN epilit Scoliciosporum umbrinum szadziec skręcony . . epiksylit

94 Strangospora moriformis stuziarnka guzkowata . . epifit/epiksylit Strangospora pinicola stuziarnka sosnowa . . epigeit Thelenella muscorum welonka mchowa . . epiksylit Thelocarpon laureri siarczynka Laurera . DD epiksylit Thelomma ocellatum krupczyk pałecznikowy . . epilit Trapelia placodioides czarenka łuskowata . . epiksylit/epifit Trapeliopsis flexuosa szarek pogięty . NT epiksylit Trapeliopsis glaucolepidea szarek humusowy Ocz. VU epiksylit/epigeit/epifit Trapeliopsis granulosa szarek gruzełkowaty Ocz. VU epigeit Trapeliopsis pseudogranulosa szarek zwodniczy Ocz. VU epiksylit Trapeliopsis viridescens szarek zieleniejący Oś.1 EN epifit/epiksylit Tuckermanopsis chlorophylla brązowniczka . VU epifit/epiksylit brzozowa . . epifit/epiksylit Usnea dasopoda brodaczka zwyczajna . . epifit/epiksylit Usnea hirta brodaczka kępkowa Ocz. NT epifit Usnea subfloridana brodaczka kędzierzawa . . epilit Varicellaria hemisphaerica ospowiec półkulisty . . epilit Verrucaria muralis brodawnica murowa . . epiksylit/epifit? Verrucaria nigrescens brodawnica czarniawa Oś. . epilit Vulpicida pinastri złotlinka jaskrawa Ocz. . epilit Xanthocarpia lactea żółtecja mleczna . NT epilit Xanthoparmelia conspersa żełuczka izydiowa . . epilit Xanthoparmelia loxodes żełuczka brunka . VU epilit Xanthoparmelia pulla żełuczka drobna epifit/epiksylit/epilit Xanthoparmelia stenophylla żełuczka wąskolistna epifit Xanthoria parietina złotorost ścienny epifit Xylopsora caradocensis łuskwiątko brunatnawe Zwackhia viridis bukwik zielonawy * Cieśliński i in. (2006); Oś – ochrona ścisła; Ocz. – ochrona częściowa; 1 jako brodaczka nadobna Usnea florida; 2 jako Ochrolechia androgyna;

95 Fot 1. Odnożyca jesionowa na korze klonu Ryc. 2. Popielak pylasty na martwym drewnie. zwyczajnego. Krutyń, aleja przydrożna (Fot. D. Krutyń, nad jeziorem Mokrym (Fot. D. Kubiak). Kubiak).

Ryc. 3. Żełuczka izydiowa na głazie narzutowym. Ryc. 4. Przystrumycznik pustułkowy na słupku linii Wojnowo, nad jeziorem Duś (Fot. D. Kubiak). oddziałowych. Krutyń, nad jeziorem Mokrym (Fot. D. Kubiak).

Literatura: 1. Chlebicki A., Żarnowiec J., Cieśliński S., Klama H., Bujakiewicz A., Załuski T. 1996. Epixylites, lignicolous fungi and their links with different kinds of wood. W: Faliński J.B., Mułenko W. (red.). Cryptogamous plants in the forest communities of Białowieża National Park (Project CRYPTO 3). Phytocoenosis 8 (N.S.), Archiv. Geobot. 6: 75-109. 2. Cieśliński S. 1993. Hypocenomyce anthracophila (Nyl.) P. James & G. Schneider. W: Cieśliński S., Fałtynowicz W. (red.). Atlas of geographical distribution of lichens in Poland, 1. W. Szafer Inst. of Botany, PASc, Kraków, s. 35-39. 3. Cieśliński S. 2003. Atlas rozmieszczenia porostów (Lichenes) w Polsce północno-wschodniej. Phytocoenosis 15 (N.S.), Suppl. Cartogr. Geobot., 15: 1-430. 4. Cieśliński S., Czyżewska K. 1992. Problemy zagrożenia porostów. Wiad. Bot., 36(1/2): 5-17. 5. Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewski J. 2006. Red list of the lichens in Poland. W: (red.). Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Red list of plants and fungi in Poland Szeląg Z. W. Szafer Inst. of Botany, PASc, Kraków, s. 71-89. 6. Czarnota P. 2002. Micarea melaena (Nyl.) Hedl. W: Cieśliński S., Fałtynowicz W. (red.). Atlas of geographical distribution of lichens in Poland, 3. W. Szafer Inst. of Botany, PASc, Kraków, s. 51-57. 7. Czarnota P. 2007. The lichen genus Micarea (Lecanorales, Ascomycota) in Poland. Polish Bot. Stud., 23: 1-199. 8. Czarnota P. 2009. Symbiozy porostowe w świetle interakcji pomiędzy grzybami i fotobiontami. Kosmos, 58(1-2): 229-248. 9. Czarnota P., Krzewicka B. 2004. Schismatomma pericleum (Ach.) Branth. & Rostrup. W: Cieśliński S., Fałtynowicz W. (red.). Atlas of geographical distribution of lichens in Poland, 4. W. Szafer Inst. of Botany, PASc, Kraków, s. 89-94. 10. Czyżewska K., Cieśliński S. 2003. Porosty – wskaźniki niżowych lasów puszczańskich w Polsce. Monogr. Bot., 91: 223-239. 11. Divakar P.K., Molina M.C., Lumbsch H.T., Crespo A. 2005. Parmelia barrenoae, a new lichen species related to Parmelia sulcata (Parmeliaceae) based on molecular and morphological data. Lichenologist, 37: 37– 46. 12. Fałtynowicz W. 1997. Porosty głazów narzutowych Parków Krajobrazowych Trójmiejskiego i Kaszubskiego. Monogr. Bot., 81: 1-54. 13. Fałtynowicz W., Kossowska M. 2016. The lichens of Poland. A fourth checklist. Acta Bot. Siles. Monogr., 8: 3-122. 14. Felbur K.S. 2011. Porosty grądów w rezerwatach „Pierwos” i „Krutynia” (Mazurski Park Krajobrazowy. Praca magisterska, Wydział Biologii i Biotechnologii UWM w Olsztynie, Olsztyn, msc.

96 15. Hołdyński C. (red.) 2010. Siedliska i gatunki Natura 2000. Raport z inwentaryzacji przyrodniczej przeprowadzonej w lasach Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie i części Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku w latach 2006-2008. Wydawnictwo Mantis, Olsztyn, ss. 287. 16. Jabłońska A., Kukwa M. 2007. The lichen genus Ochrolechia in Poland I. O. androgyna s. lat. and O. arborea. Herzogia, 20: 13-27. 17. Karczmarz K., Mickiewicz J., Olech M. 1988. Epilityczna flora głazów narzutowych Pojezierza Suwalsko–Augustowskiego i Wysoczyzny Siedleckiej. Ochr. Przyr., 46: 121-158. 18. Krzewicka B., Czarnota P. 2004. Arthonia byssacea (Weigel.) Almq. W: Cieśliński S., Fałtynowicz W. (red.). Atlas of geographical distribution of lichens in Poland, 4. W. Szafer Inst. of Botany, PASc, Kraków, s. 7-12. 19. Kubiak D. 1999. Porosty drewnianych ogrodzeń w północno-zachodniej części Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Katedra Mykologii, Wydział Biologii i Biotechnologii uWM w Olsztynie, Olsztyn, msc. 20. Kubiak D. 2002. Nowe stanowiska rzadkich porostów (Ascomycota lichenisati) na Pojezierzu Mazurskim. Acta Bot. Warmiae et Masuriae, 2: 169-178. 21. Kubiak D. 2010. Rinodina degeliana: a corticolous lichen species overlooked in Poland. Acta Mycol., 45(1): 115-120. 22. Kubiak D. 2011. Distribution and ecology of the lichen Fellhanera gyrophorica in the Pojezierze Olsztyńskie Lakeland and its status in Poland. Acta Soc. Bot. Pol., 80(4): 293-300. 23. Kubiak D. 2012. Zróżnicowanie i środowiskowe uwarunkowania lichenobioty lasów grądowych (Carpinion betuli) Pojezierza Mazurskiego”. Katedra Mykologii, Wydział Biologii i Biotechnologii UWM w Olsztynie, Olsztyn, msc. 24. Kubiak D. 2013a. Porosty jako wskaźniki ciągłości ekologicznej zbiorowisk leśnych. W: M. Dynowska, H. Ciecierska (red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska Tom 1. Ekosystemy lądowe. Wyd. Mantis, Olsztyn, s. 125-151. 25. Kubiak D. 2013b. Porosty epifityczne jako bioindykatory zanieczyszczeń atmosferycznych. W: Dynowska, H. Ciecierska (red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska Tom 1. Ekosystemy lądowe. Wyd. Mantis, Olsztyn, 152-174. 26. Kubiak D., Kukwa M., Motiejũnaitė J. 2003. Notes on Pycnora sorophora (Lecanoraceae, Lichenised Ascomycota) in Poland and Lithuania. Bot. Lith., 9(4): 371-378. 27. Kubiak D., Łubek A. 2016. Bacidia hemipolia f. pallida in Poland – distribution and ecological characteristics based on new records from old-growth forests. Herzogia, 29(2): 712-720. 28. Kubiak D., Osyczka P. 2017. Specific distribution vicariance of two old-growth lowland forest lichen indicators. Environ. Manage., 59(6): 966-981. 29. Kubiak D., Ryś A. 2000. Nowe stanowiska Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm. w północno-wschodniej Polsce. Roczn. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra”, 4: 5-8. 30. Kubiak D., Sucharzewska E. 2014. Szarek humusowy Trapeliopsis glaucolepidea w lasach Polski. Stud. i Mat. CEPL w Rogowie, 16, 41(4): 169-176. 31. Kubiak D., Szymczyk R., Zalewska A., Kukwa M. 2010. Nowe stanowiska rzadkich i interesujących porostów w północnej Polsce. Część I. Skorupiaste i łuseczkowate porosty sorediowane. Fragm. Flor. Geobot. Pol., 17(1): 131-140. 32. Kubiak D., Westberg M. 2011. First records of Candelariella efflorescens (Lichenized Ascomycota) in Poland. Polish Bot. J., 56(2): 315-319. 33. Kubiak D., Zalewska A. 2009. Notes on Caloplaca lucifuga (Teloschistales, Ascomycota) in Poland. Acta Mycol., 44(2): 239-248. 34. Kubiak D., Zalewska A., Fiedorowicz G. 2013. Porosty i grzyby wielkoowocnikowe na tle zbiorowisk leśnych południowej Warmii i Mazur. W: Ciecierska H., Hołdyński C. (red.). Dziedzictwo przyrodnicze Warmii, Mazur i Powiśla. Przewodnik do warsztatów terenowych 56. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego pt. “Interdyscyplinarne i aplikacyjne znaczenie nauk botanicznych”, Olsztyn 24-30 czerwca 2013 r., s. 181-191. 35. Kukwa M. 2004. Lepraria incana (L.) Ach. W: Cieśliński S., Fałtynowicz W. (red.). Atlas of geographical distribution of lichens in Poland, 4. W. Szafer Inst. of Botany, PASc, Kraków, s. 45-57. 36. Kukwa M. 2006. The lichen genus Lepraria in Poland. Lichenologist, 38(4): 293-305. 37. Kukwa M. 2011. The lichen genus Ochrolechia in Europe. Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, ss. 309. 38. Lettau G. 1912. Beiträge zur Lichenenflora von Ost- und Westpreussen. Festschrift zum 50 Jährigen Bestehen der Preussische Botanische Vereins, Königsberg, 53: 17-91. 39. Ohlert A. 1863. Verzeichniss Prussischer Flechten. Schrifen Königl. Phys.-Ökon. Ges. Königsberg, 4: 6- 34.

97 40. Ohlert A. 1870. Zusamenstellung der Lichenen der Provinz Preussen. Schrifen Königl. Phys.-Ökon. Ges. Königsberg, 11: 1-51. 41. Oleksa A. 2012. Chronione porosty. W: Tyszko-Chmielowiec P. (red.). Aleje - skarbnice przyrody. Praktyczny podręcznik ochrony drzew przydrożnych i ich mieszkańców Fundacja EkoRozwoju, Wrocław, s. 107-116. 42. Olszewska S., Zwolicki A., Kukwa M. 2014. Chemistry and morphology of Chrysothrix candelaris in Poland, with notes on the taxonomy of C. xanthina. Mycotaxon, 128: 165-172. 43. Ossowska E., Kukwa M. 2016. Parmelia barrenoae and P. pinnatifida, two lichen species new to Poland. Herzogia, 29: 198-203. 44. Ryś A. 2005. Granicznik płucnik Lobaria pulmonaria w Lasach Państwowych i jego ochrona. Krutyń, ss. 28. 45. Ryś A. 2007. Granicznik płucnik Lobaria pulmonaria i jego ochrona w lasach państwowych. Studia i Materiały CEPL w Rogowie, 9, 2/3 (16): 288-302. 46. Szymczyk R., Zalewska A., Szydłowska J. 2012. Protection of lichen species along roadside tree rows in the region of Warmia and Mazury. W: Lipnicki L. (red.). Lichen Protection – Lichen Protected Species. Sonar Literacki, Gorzów Wlkp., s. 337-338. 47. Tehler A. 1996. Systematics, phylogeny and classification. W: Nash T.H. (red.). Lichen biology. Cambridge University Press, Cambridge, s. 217-239. 48. Woźniak P., Tylmann K., Kobiela A. 2015. Głazy narzutowe Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego – potencjał badawczy i geoturystyczny. Przegl. Geol., 63(4): 256-262.

98 Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) Mazurskiego Parku Krajobrazowego

Oleg Aleksandrowicz

Akademia Pomorska w Słupsku, ulica Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk. [email protected]

Abstract The results of the study on species composition of the (Coleoptera, Carabidae) of Mazurian Landscape Park were presented. In the material collected in the years 1998-2002 in the south of the Park there were 196 species of carabids, which constitutes 64.3% of the fauna of the Mazurian Lakeland and 36.8% of the fauna of Poland. The presence of 14 species listed on the Polish Red List of Endangered Species was established. Two species previously found in the Park have failed to find in recent years: Carabus menetriesi (category EN) and Nebria livida (category CR). The list of species with category VU included 8 species: Acupalpus exiguus, Oodes helopioides, Blethisa multipunctata, Demetrias imperialis, Philorhizus sigma, Odacantha melanura, Carabus marginalis, Masoreus wetterhallii. Two species are near threatened (NT category): Omophron limbatum and Carabus convexus. Two species of undefined risk (category DD): Broscus cephalotes and Miscodera arctica were established.

Streszczenie Prezentowano wyniki badań składu gatunkowego biegaczowatych (Carabidae) Mazurskiego Parku Krajobrazowego. W materiale zbieranym w latach 1998-2002 na południu Parku stwierdzono występowanie 196 gatunków biegaczowatych, co stanowi 64,3% fauny Pojezierza Mazurskiego oraz 36,8% fauny biegaczowatych Polski. Ustalono obecność 14 gatunków wymienionych na Czerwonej Liście gatunków zagrożonych (Pawłowski i inn. 2002). Dwóch gatunków biegaczowatych, stwierdzonych wcześniej z terenu Parku, nie udało się odnaleźć w ostatnich latach: Carabus menetriesi (kategoria EN) oraz Nebria livida (kategoria CR). Do gatunków narażonych (kategoria VU) zaliczono 8 gatunków: Acupalpus exiguus, Oodes helopioides, Blethisa multipunctata, Demetrias imperialis, Philorhizus sigma, Odacantha melanura, Carabus marginalis, Masoreus

99 wetterhallii. Dwa gatunki są bliskie zagrożeniu (kategoria NT): Omophron limbatum i Carabus convexus. Dwa gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia (kategoria DD): Broscus cephalotes oraz Miscodera arctica.

Wstęp Biegaczowate na terenie Pojezierza Mazurskiego są dobrze poznane (Burakowski i inn. 1973, 1974; Bercio, Folwaczny 1979; Aleksandrowicz i inn. 2003). Choć liczbę gatunków – 305 - trzeba jeszcze weryfikować, sama liczba jest bliska znanej dla Litwy – 323 - (Tamutis i inn. 2011) lub Łotwy: 326 gatunków (Telnov 2004). Lecz publikacji na temat biegaczowatych Mazurskiego Parku Krajobrazowego jest dużo mniej – można wymienić tylko artykuł Mądrzejowskiej i Skłodowskigo (2008) gdzie wymieniono 47 pospolitych przeważne leśnych gatunków. Jeszcze 11 gatunków wspomniano w wykazie nowych do Pojezierza Mazurskiego biegaczowatych (Aleksandrowicz i inn. 2003). Wymieniono bez dokładnych danych geograficznych po jednemu gatunku dla Puszczy Piskiej (Pawłowski 2005), Krutyni (Katschak 2004) oraz Ruciane-Nida (Bercio, Folwaczny 1979).

Teren i metody badań Badania prowadzono w latach 1998-2002 w południowej części Parku. Skład gatunkowy biegaczowatych opracowano na podstawie materiałów zebranych w trakcie badań monitoringowych realizowanych w latach 1998-2002 przez pracowników Katedry Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie (w latach 1998- 1999 WSP w Olsztynie). W roku 1998 w Ukcie była realizowana praktyka terenowa studentów biologii WSP. Specyfiką tych badań była ich krótki okres, obejmujący tylko kilku dni od drugiej połowy maja do pierwszej połowy lipca. Dla tego zastosowanie pułapek typu Barbera było ograniczono. Pułapki (po 10 sztuk z 4% roztworem formaliny) były instalowane w roku 2001 w grądzie i na łące w okolice Krutyni na 10 dni. Większość materiałów zebrana ręczne, metodą „na upatrzonego”. Na mokradłach stosowano czerpakowanie po trzcinach siatką entomologiczną. Wyrażam głęboką wdzięczność moim kolegom prof. dr hab. Eugeniuszowi Biesiadce, dr hab. Stanisławowi Czachorowskiemu, dr Maryli Cichockiej, dr Jerzemu Kruszelnickiemu i mgr Krzysztofowi Lewandowskiemu za pomoc w organizacji badań. Również jestem

100 wdzięczny studentom WSP w Olsztynie (roczniki 1998-1999) za pomoc w badaniach terenowych. Układ systematyczny przy ułożeniu listy gatunków przyjęty za Catalogue of Palaearctic Coleoptera (2003). Wewnątrz rodzajów gatunki ułożono alfabetyczne, podrodzaje nie były wymienione.

Wyniki Przegląd gatunków Rodzina Carabidae Latreille, 1802 Podrodzina Nebriinae Laporte, 1834 Plemię Nebriini Laporte, 1834 Leistus ferrugineus (Linnaeus, 1758) - 21.06.2001, 1 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, bór. Leistus terminatus (Panzer, 1793) - 29.06.2001, 2 ex, bagienny brzeg jez. Zakręt. Leistus rufomarginatus (Duftschmid,1812) – 19.06.2001, 6 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd. Nebria brevicollis (Fabricius, 1792) - 19.06.2001, 6 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd; 4 ex, 11.06.2000. Ukta. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; ; Ruciane-Nida, jez. Żegocin. Nebria livida (Linnaeus, 1758) – Ruciane-Nida (Bercio, Folwarczny 1979). Plemię Notiophilini Motschulsky, 1850 Notiophilus aquaticus (Linnaeus, 1758) - 19.06.2001, 1 ex, Rosocha, łaka. Notiophilus biguttatus (Fabricius, 1779) - 19.06.2001, 2 ex, Krutyń; prawy brzeg Krutyni, grąd. Notiophilus germinyi Fauvel, 1863 - 29.06.2001, 1 ex, bagienny brzeg jez. Zakręt. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Notiophilus palustris (Duftschmid, 1812) - 19.06.2001, 2 ex, Rosocha, łąka. Podrodzina Loricerinae Bonelli, 1810 Plemię Loricerini Bonelli, 1810 Loricera pilicornis (Fabricius, 1775) - 19.06.2001, 3 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, ols. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Podrodzina Cicindelinae Latreille, 1802 Plemię Cicindelini Latreille, 1802

101 Podplemię Cicindelina Latreille, 1802 Cicindela campestris Linnaeus, 1758 - 19.06.2001, 1 ex, Rosocha, łąka. Cicindela hybrida Linnaeus, 1758 - 15.06.2001, 3 ex, W brzeg jez. Jegocin, na piasku; 21.06.2001, 1 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, młodnik sosnowy. Cicindela sylvatica Linnaeus, 1758 - 21.06.2001, 2 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, bór, na leśnej drogie. Podrodzina Carabinae Latreille, 1802 Plemię Carabini Latreille, 1802 Carabus arcensis Herbst, 1784 - Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane-Nida, Jegocin Lake. Carabus cancellatus Illiger, 1798 - 19.06.2001, 2 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd, pod kłodą. Carabus convexus Fabricius, 1775 - Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Carabus coriaceus Linnaeus, 1758 - 21.06.2001, 1 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, bór. Carabus glabratus Paykull, 1790 - 21.06.2001, 3 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, bór. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Carabus granulatus Linnaeus, 1758 - 21.06.2001, 7 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, grąd. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Carabus hortensis Linnaeus, 1758 - 11.06.2000. 1 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Carabus marginalis Fabricius, 1794 - 15.06, 21.06.2001, 2 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, bór. Carabus menetriesi Hummel, 1827 - Puszcza Piska (Bercio, Folwaczny 1974; Pawłowski 2005). Carabus nemoralis O.F. Müller, 1764 - 21.06.2001, 4 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, grąd. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Ruciane-Nida, jez. Jegocin.

102 Carabus violaceus Linnaeus, 1758 - 21.06.2001, 2 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, grąd. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane- Nida, jez. Jegocin. Plemię Cychrini Laporte, 1834 Cychrus caraboides (Linnaeus, 1758) - 5.06.2001, 5 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, bór. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Podrodzina Elaphrinae Erichson, 1837 Plemię Elaphrini Latreille, 1802 Blethisa multipunctata (Linnaeus, 1758) - 29.06.2001, 1 ex, bagienny brzeg jez. Zakręt. Elaphrus cupreus Duftschmid, 1812 - 11.06.2000. 4 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni; 15.06.2001, 22 ex, bagienny brzeg rzeki Uklanka przy wodospadzie; 14.05.1998, 1 ex, W bagienny brzeg jez. Mokre Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Elaphrus riparius (Linnaeus, 1758) - 11.06.2000. 3 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Podrodzina Omophroninae Bonelli, 1810 Plemię Omophronini Bonelli, 1810 Omophron limbatum (Fabricius, 1776) - 15.06.2001, 2 ex, W brzeg jez. Jegocin, na piasku. Podrodzina Bonelli, 1810 Plemię Clivinini Rafinesque, 1815 Clivina collaris (Herbst, 1784) - 15.06.2001, 2 ex, Wojnowo, wysychający staw. Clivina fossor (Linnaeus, 1758) - 19.06.2001, 1 ex, Rosocha, łąka, kretowina. Plemię Dyschiriini W. Kolbe, 1880 aeneus (Dejean, 1825) - 15.06.2001, 2 ex, bagienny brzeg rzeki Uklanka przy wodospadzie. Dyschirius globosus (Herbst, 1784) - 14.06.1998, 7 ex, Rosocha, wilgotna łąka; 15.06.2001, 6 ex, bagienny brzeg rzeki Uklanka przy wodospadzie; Dyschirius neresheimeri Wagner, 1915 - 10.07.2001, jez. Bełdany, piaszczysty brzeg. Dyschirius nitidus (Dejean, 1825) - 15.06.2001, jez. Jegocin, W piaszczysty brzeg. Dyschirius politus (Dejean, 1825) - 11.06.2000, 1 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni u mostu.

103 Dyschirius thoracicus (Rossi, 1790) - 15.06.2001, 4 ex, jez. Jegocin, W piaszczysty brzeg. Dyschirius tristis Stephens, 1827 - 15.06.2001, 1 ex, Wojnowo, wysychający staw. Podrodzina Broscinae Hope, 1838 Plemię Broscini Hope, 1838 Podplemię Broscina Hope, 1838 Broscus cephalotes (Linnaeus, 1758) - 19.07.1999, 1 ex, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach, pod kupą trawy. Miscodera arctica (Paykull, 1798) - 21.06.2001, 1 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, bór. Podrodzina Trechinae Bonelli, 1810 Plemię Bembidiini Stephens, 1827 Podplemię Bembidiina Stephens, 1827 Asaphidion flavipes (Linnaeus, 1761) - 11.06.2000, 2 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Asaphidion pallipes (Duftschmid, 1812) – 19.06.2001, 1 ex, Rosocha, łąka. Bembidion argenteolum - 15.06.2001, 1 ex, jez. Jegocin, W piaszczysty brzeg. Bembidion articulatum (Panzer, 1796) - 11.06.2000, 16 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni; 13.07.2000, 3 ex, NE brzeg jeziora Duś. Bembidion assimile (Gyllenhal, 1810) - 15.06.2001, 1 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Bembidion biguttatum (Fabricius, 1779) - 13.07.2000, 1 ex, NE brzeg jeziora Duś. Bembidion bruxellense Wesmael, 1835 - 15.06.2001, 4 ex,bagienny brzeg rzeki Uklanka przy wodospadzie Bembidion dentellum (Thunberg, 1787) - 15.06.2001, 2 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Bembidion doris (Panzer, 1797) - 14.05.1998, 1 ex, W bagienny brzeg jez. Mokre; 15.06.2001, bagienny brzeg rzeki Uklanka przy wodospadzie. Bembidion femoratum (Sturm, 1825) - 11.06.2000, 8 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni; 15.06.2001, jez. Jegocin, W piaszczysty brzeg. Bembidion gilvipes (Sturm,1825) - 29.06.2001, 1 ex, brzeg jez. Zakręt. Bembidion guttula (Fabricius, 1792) - 29.06.2001, 3 ex, bagienny brzeg jez. Zakręt. Bembidion lampros (Herbst, 1784) - 14.05.1998, 4 ex, Wojnowo, miedza; 19.07.1999, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach. Bembidion litorale (Olivier, 1790) - 15.06.2001, 7 ex, jez. Jegocin, W piaszczysty brzeg.

104 Bembidion mannerheimii (C. Sahlberg, 1827) - 19.06.2001, 2 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd. Bembidion obliquum (Sturm, 1825) - 11.06.2000, 4 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Bembidion octomaculatum (Goeze, 1777) - 11.06.2000, 3 ex, Ukta, bagienny brzeg stawka Bembidion properans (Stephens, 1828) - 14.05.1998, 6 ex, Wojnowo, miedza; 29.06.2001, 7 ex, Nowa Ukta, miedza; 19.07.1999, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach. Bembidion punctulatum Drapiez,1821 – 12.06.2001, 3 ex, jez. Bełdany, piaszczysty brzeg. Bembidion quadrimaculatum (Linnaeus, 1761) - 14.05.1998, 2 ex, Wojnowo, miedza; 19.07.1999, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach. Bembidion ruficolle (Panzer, 1797) - 15.06.2001, 2 ex, jez. Jegocin, W piaszczysty brzeg. Bembidion schueppelii Dejean,1831 - 15.06.2001, 1 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Bembidion semipunctatum (Donovan, 1806) - 15.06.2001, 4 ex, W brzeg jez. Jegocin, zarastający piasek. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Występowanie w lesie wątpliwe. B. semipunctatum jest higrofilem i stenobiontem, występuje na brzegach rzek (Pawłowski 1974). Bembidion striatum (Fabricius, 1792) - 10.07.2001, 1 ex, jez. Bełdany, piaszczysty brzeg. Bembidion tetracolum Say, 1823 - 15.06.2001, 6 ex, W brzeg jez. Jegocin, zarastający piasek.

Bembidion varium (Olivier, 1795) - 11.06.2000, 9 ex, Ukta, bagienny brzeg stawka; 4 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Bembidion velox (Linnaeus, 1761) - 15.06.2001, 3 ex, W brzeg jez. Jegocin, na piasku. Podplemię Tachyina Motschulsky, 1862 Tachyta папа (Gyllenhal, 1810) - 19.06.2001, 2 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd, pod korą dęba. Plemię Patrobini Chaudoir, 1871 Patrobus atrorufus (Strøm, 1768) - 19.06.2001, 6 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, ols; 29.06.2001, 4 ex, bagienny brzeg jez. Zakręt. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Plemię Trechini Bonelli, 1810

105 Trechoblemus micros (Herbst, 1784) - 19.06.2001, 1 ex, Rosocha, łąka, kretowina. Blemus discus (Fabricius, 1792) - 21.06.2001, 1 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, młodnik sosnowy. Trechus quadristriatus (Schrank, 1781) - 19.07.1999, 2 ex, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach, pod kępą trawy. Epaphius secalis (Paykull, 1790) - 19.06.2001, 3 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd. Podrodzina Harpalinae Bonelli, 1810 Plemię Chlaeniini Brullé, 1834 Podplemię Chlaeniina Brullé, 1834 Chlaenius nigricornis (Fabricius, 1787) - 14.06.1998, 4 ex, Rosocha, wilgotna łąka. Plemię Cyclosomini Laporte, 1834 Podplemię Masoreina Chaudoir, 1871 Masoreus wetterhallii (Gyllenhal, 1813) - 19.07.1999, 1 ex, okolice Nowej Ukty, sucha łąką, słabo zarośnięta miedza. Plemię Harpalini Bonelli, 1810 Podplemię Anisodactylina Lacordaire, 1854 Anisodactylus binotatus (Fabricius, 1792) - 11.06.2000, 7 ex, Ukta, bagienny brzeg stawka, pod kępą trawy. Anisodactylus nemorivagus (Duftschmid,1812) - 6.06.2001, 1 ex, Krutynia, sucha łąka. Podplemię Harpalina Bonelli, 1810 Ophonus rufibarbis (Fabricius, 1792) - 19.07.1999, 1 ex, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach, pod kępą trawy. Harpalus affinis (Schrank, 1781) - 12.06.2000, 4 ex, Ukta, ogród, na miedze. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Harpalus anxius (Duftschmid, 1812) - 12.06.2001, 1 ex, jez. Bełdany, piaszczysty brzeg. Harpalus autumnalis (Duftschmid, 1812) - 19.07.1999, 1 ex, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach, pod kępą trawy. Harpalus calceatus (Duftschmid,1812) - 19.07.1999, 3 ex, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach, pod kępą trawy. Harpalus froelichii Strum, 1818 - 19.07.1999, 2 ex, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach, pod kępą trawy; 22.07.1999, 4 ex, okolice Ukty, zwabione do światła. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols.

106 Harpalus griseus (Panzer, 1797) - 22.07.1999, 2 ex, okolice Ukty, zwabione do światła. Harpalus latus (Linnaeus, 1758) - 8.06.2000, 3 ex, Nowa Ukta, łąka. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Harpalus laevipes Zetterstedt, 1828 - 21.06.2001, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, bór. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Harpalus luteicornis (Duftschmid, 1812) - 12.06.2000, 1 ex, Ukta, ogród, na miedze. Harpalus picipennis (Duftschmid, 1812) - 17.07.1999, 2 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Harpalus pumilus Sturm, 1818 - 21.06.2001, 1 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, młodnik sosnowy. Harpalus rubripes (Duftschmid, 1812) - 19.06.2001, 1 ex, Rosocha, łąka. Harpalus rufipalpis Sturm, 1818 – 21.06.2001, 1 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, młodnik sosnowy. Harpalus rufipes (De Geer, 1774) - 19.07.1999, 8 ex, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach, pod kępą trawy. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Harpalus signaticornis (Duftschmid, 1812) - 19.06.2001, 2 ex, Rosocha, łąka. Harpalus smaragdinus (Duftschmid, 1812) - 19.07.1999, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach, pod kępą trawy. Harpalus solitaris Dejean,1829 - Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Harpalus tardus (Panzer, 1797) - Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Podplemię Stenolophina Kirby, 1837

Bradycellus caucasicus (Chaudoir, 1846) - 11.06.2000, 1 ex, okolice Ukty, sucha łąka Bradycellus harpalinus (Audinet-Serville,1821) - 19.06.2001, 1 ex, Rosocha, łąka Acupalpus exiguus Dejean, 1829 – 29.06.2001, 1 ex, podmokła łąka, 1 km S Ukta, lewy brzeg Krutyni. Acupalpus flavicollis (Sturm, 1825) - 14.05.1998, 2 ex, W bagienny brzeg jez. Mokre. Acupalpus meridianus (Linnaeus, 1767) - 11.06.2000. 1 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Acupalpus parvulus Sturm, 1825 - 11.06.2000. 1 ex, Ukta, bagienny brzeg stawka.

107 Anthracus consputus (Duftschmid, 1812) - 15.06.2001, 1 ex, bagienny brzeg rzeki Uklanka przy wodospadzie. Stenolophus mixtus (Herbst, 1784) - 1.06.2000, 4 ex, Wojnowo, wysychający staw. Stenolophus teutonus (Schrank, 1781) - 15.06.2001, 1 ex, W brzeg jez. Jegocin, zarastający piasek. Dicheirotrichus placidus (Gyllenhal, 1827) - 14.06.1998, 1 ex, Rosocha, wilgotna łąka. Dicheirotrichus rufithorax (Sahlberg,1827) - 19.07.1999, 1 ex, okolice Ukty, sucha łąka Plemię Lebiini Bonelli, 1810 Podplemię Demetriadina Bates, 1886 Demetrias monostigma Samouelle, 1819 - 19.06.2001, 3 ex, jez. Krutyńskie, S brzeg, na trzcinie. Demetrias imperialis (Germar,1824) - 19.06.2001, 2 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, na trzcinie. Podplemię Dromiina Bonelli, 1810 Dromius quadraticollis A. Morawitz, 1862 - 15.06.2001, 1 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, bór, pod korą martwego świerka. Dromius quadrimaculatus (Linnaeus, 1758) - 15.06.2001, 1 ex, Rezerwat Zakręt, pod korą dęba przy leśnej drogie. Philorhizus sigma (P. Rossi, 1790) - 19.06.2001, 2 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, na trzcinie. Paradromius linearis (Olivier, 1795) - 1.06.2000, 1 ex, Wojnowo, prawy brzeg Krutyni, mokradło, na trzcinie. Microlestes minutulus (Goeze, 1777) - 19.07.1999, 2 ex, okolice Nowej Ukty, sucha łąką, słabo zarośnięta miedza. [ Podplemię Lebiina Bonelli, 1810 Lebia chlorocephala (Hoffmannsegg,1803) - 19.06.2001, 3 ex, Rosocha, łąka. Lebia cruxminor (Linnaeus,1758) - 19.07.1999, 1 ex, okolice Nowej Ukty, sucha łąką, słabo zarośnięta miedza. Podplemię Lionychina Jeannel, 1948 Syntomus foveatus (Fourcroy, 1785) - 19.07.1999, 2 ex, okolice Nowej Ukty, sucha łąką, słabo zarośnięta miedza; 17.07.1999, okolice Ukty, sucha łąka (Aleksandrowicz i inn. 2003)

108 Syntomus truncatellus (Linnaeus, 1761) - 21.06.2001, 2 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, młodnik sosnowy. Plemię Licinini Bonelli, 1810 Badister bullatus (Schrank, 1798) - 19.06.2001, 1 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd. Badister dilatatus Chaudoir, 1837 – Krutynia (Katschak 2004). Badister lacertosus Sturm, 1815 - Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Badister peltatus (Panzer, 1797) - 13.07.2000, 2 ex, NE brzeg jeziora Duś. Badister sodalis (Duftschmid, 1812) - 25.07.1999, 1 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Badister unipustulatus Bonelli, 1813 - 11.06.2000, 1 ex, Ukta, bagienny brzeg stawka, pod kępą trawy. Plemię Odacanthini Laporte, 1834 Odocantha melanura (Linnaeus, 1761) - 19.06.2001, 3 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, na trzcinie. Plemię Oodini La Ferté-Sénectěre, 1851 Oodes helopioides (Fabricius, 1792) - 1.06.2000, 4 ex, Wojnowo, prawy brzeg Krutyni, mokradło. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Plemię Panagaeini Bonelli, 1810 Panagaeus cruxmajor (Linnaeus, 1758) - 1.06.2000, 2 ex, Wojnowo, prawy brzeg Krutyni, mokradło. Plemię Platynini Bonelli, 1810 Agonum dolens (Sahlberg,1827) - 11.06.2000, 2 ex, Ukta, bagienny brzeg stawka (Aleksandrowicz i inn. 2003). Agonum emarginatum (Gyllenhal, 1827) - 6.05.1998, 6 ex, Ławny Lasek, bagienny brzeg jez. Mokre; 1.06.2000, 4 ex, Wojnowo, prawy brzeg Krutyni, mokradło. Agonum fuliginosum (Panzer, 1809) - 14.05.1998, 11 ex, W bagienny brzeg jez. Mokre. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Ruciane-Nida, jez. Jegocin Agonum gracile Sturm, 1824 - 6.05.1998, 1 ex, Ławny Lasek, bagienny brzeg jez. Mokre. Agonum gracilipes (Duftschmid, 1812) - 11.06.2000, 1 ex, Ukta, sucha łąka. Agonum hypocrita (Apfelbeck, 1904) - 6.05.1998, 3 ex, Ławny Lasek, bagienny brzeg jez. Mokre.

109 Agonum lugens (Duftschmid,1812) - 29.06.2001, 1 ex, podmokła łąka, 1 km S Ukta, lewy brzeg Krutyni. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Agonum marginatum (Linnaeus, 1758) - 14.05.1998, 1 ex, W bagienny brzeg jez. Mokre. Agonum micans (Nicolai, 1822) - 29.06.2001, 2 ex, podmokła łąka, 1 km S Ukta, lewy brzeg Krutyni. Agonum muelleri (Herbst, 1784) - 11.06.2000, 2 ex, Ukta, kraj pola. Agonum piceum (Linnaeus, 1758) - 29.06.2001, 2 ex, podmokła łąka, 1 km S Ukta, lewy brzeg Krutyni. Agonum sexpunctatum (Linnaeus, 1758) - 11.06.2000, 2 ex, Ukta, łąka. Agonum thoreyi (Dejean, 1828) - 6.05.1998, 4 ex, Ławny Lasek, bagienny brzeg jez. Mokre; 8.05.1998, 4 ex, podmokła łąka, 1 km S Ukta, lewy brzeg Krutyni; 14.05.1998, 1 ex, W bagienny brzeg jez. Mokre. Agonum versutum Sturm,1824 - 11.06.2000, 5 ex, Ukta, bagienny brzeg stawka. Agonum viduum (Panzer, 1797) - 11.06.2000, 4 ex, Ukta, bagienny brzeg stawka oraz 2 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni. Anchomenus dorsalis (Pontoppidan, 1763) - 16.06.2000, 3 ex, okolice Wojnowa, pole i miedza. Oxypselaphus obscurus (Herbst, 1784) - 19.06.2001, 2 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, ols. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Limodromus assimilis (Paykull, 1790) - 11.06.2000, 3 ex, Ukta, brzeg rzeki Krutyni; 5.06.2001, brzeg rzeki Uklanka przy wodospadzie. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Platynus livens (Gyllenhal, 1810) - Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Plemię Pterostichini Bonelli, 1810

Poecilus cupreus (Linnaeus, 1758) - 19.06.2001, 1 ex, Rosocha, łąka, pod kępą trawy. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Poecilus lepidus (Leske, 1785) - 19.06.2001, 2 ex, Rosocha, łąka, pod kępą trawy. Poecilus versicolor (Sturm, 1824) - 19.06.2001, 3 ex, Rosocha, łąka. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży.

110 Pterostichus aethiops (Panzer, 1797) - 19.06.2001, 1 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Pterostichus anthracinus (Illiger, 1798) - 14.05.1998, 4 ex, W bagienny brzeg jez. Mokre; 19.06.2001, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, ols. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Pterostichus diligens (Sturm, 1824) - 29.06.2001, 4ex, bagienny brzeg jez. Zakręt. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Pterostichus melanarius (Illiger, 1798) - 11.06.2000. 3 ex, Ukta, łąka. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane-Nida, jez. Jegocin. Pterostichus minor Gyllenhal, 1827 - 14.05.1998, 3 ex, W bagienny brzeg jez. Mokre. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Pterostichus niger (Schaller, 1783) - 19.06.2001, 9 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Pterostichus nigrita (Fabricius, 1792) - 19.06.2001, 3 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, ols. Pterostichus oblongopunctatus (Fabricius, 1787) - 19.06.2001, 8 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Pterostichus quadrifoveolatus Letzner, 1852 – 19.06.2001, 2 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd. Pterostichus rhaeticus Heer, 1837 — 29.06.2001, 2 ex, bagienny brzeg jez. Zakręt. Pterostichus strenuus (Panzer, 1797) - 19.06.2001, 6 ex, Krutyń, prawy brzeg Krutyni, grąd. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Pterostichus vernalis (Panzer, 1796) - 22.06.2001, 1 ex, Rosocha, łąka, kretowina. Stomis pumicatus (Panzer, 1796) - 17.07.1999, 1 ex, okolice Ukty, łąka. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Plemię Sphodrini Laporte, 1834 Podplemię Calathina Laporte, 1834 Calathus ambiguus (Paykull, 1790) - 19.07.1999, 3 ex, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach.

111 Calathus erratus (C. R. Sahlberg, 1827) - 21.06.2001, 2 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, młodnik sosnowy. Calathus fuscipes (Goeze, 1777) - 19.07.1999, 3 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Calathus melanocephalus (Linnaeus, 1758) - 17.07.1999, 6 ex, okolice Ukty, łąka i miedza. Calathus micropterus (Duftschmid, 1812) - 13.07.2000, 1 ex, brzeg jez. Duś, las mieszany. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Podplemię Dolichina Audouin et Brullé, 1834 Dolichus halensis (Schaller, 1783) - 19.07.1999, 2 ex, okolice Nowej Ukty, pole uprawne po żniwach. Podplemię Synuchina Lindroth, 1956 Synuchus vivalis (Illiger, 1798) - 17.07.1999, 4 ex, okolice Ukty, łąka. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Plemię Zabrini Bonelli, 1810 Amara aenea (De Geer, 1774) - 8.06.2000, 2 ex, Nowa Ukta, łąka. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Amara apricaria (Paykull, 1790) - 17.07.1999, 4 ex, okolice Ukty, sucha łąka (Aleksandrowicz i in. 2003). Amara aulica (Panzer, 1797) - 17.07.1999, 2 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Amara bifrons (Gyllenhal, 1810) - 17.07.1999, 9 ex, okolice Ukty, łąka i miedza. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Amara brunnea (Gyllenhal, 1810) - Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Ruciane- Nida, jez. Jegocin; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży; Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Amara communis (Panzer, 1797) - 8.06.2000, 11 ex, Nowa Ukta, łąka. Amara consularis (Duftschmid, 1812) - 17.07.1999, 3 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Amara convexior Stephens,1828 – 11.06.2000, 1 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Amara curta Dejean, 1828 - 21.06.2001, 1 ex, Krutyński Piecek, prawy brzeg Krutyni, młodnik sosnowy. Amara equestris (Duftschmid, 1812) - 17.07.1999, 1 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Amara eurynota (Panzer, 1797) - 16.06.2000, 1 ex, okolice Wojnowa, łąka. Amara famelica Zimmermann,1831 - 29.06.2001, 1 ex, brzeg jez. Zakręt, mokradło. Amara familiaris (Duftschmid, 1812) - 8.06.2000, 2 ex, Nowa Ukta, łąka.

112 Amara fulva (De Geer, 1774) - 17.07.1999, 7 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Amara gebleri (Dejean,1831) - 11.06.2000, 1 ex, okolice Ukty, sucha łąka (Aleksandrowicz i in. 2003). Amara ingenua (Duftschmid, 1812) - 17.07.1999, 2 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Amara littorea Thomson,1857 - 16.06.2000, 1 ex, okolice Wojnowa, łąka. Amara lunicollis Schiødte, 1837 - 14.05.1998, 3 ex, Wojnowo, miedza i pole. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Ruciane-Nida, jez. Jegocin; Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Amara majuscula (Chaudoir, 1850) - 17.07.1999, 2 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Amara municipalis (Duftschmid, 1812) - 17.07.1999, 1 ex, okolice Ukty, sucha łąka. Amara ovata (Fabricius, 1792) - 16.06.2000, 1 ex, okolice Wojnowa, łąka. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols. Amara plebeja (Gyllenhal, 1810) - 16.06.2000, 4 ex, okolice Wojnowa, łąka. Mądrzejowska, Skłodowski (2008): Rezerwat Jezioro Nidzkie, ols; Wygryny, jez. Bełdany, bór sosnowy świeży. Amara similata (Gyllenhal, 1810) - 16.06.2000, 8 ex, okolice Wojnowa, łąka. Amara spreta Dejean, 1831 - 17.07.1999, 3 ex, okolice Ukty, sucha łąka i miedza. Amara tibialis (Paykull, 1798) - 16.06.2000, 1 ex, okolice Wojnowa, łąka.

Podsumowanie W faunie Mazurskiego Parku Krajobrazowego stwierdzono występowanie 196 gatunków biegaczowatych, co stanowi 64,3% fauny Pojezierza Mazurskiego oraz 36,8% fauny biegaczowatych Polski. Wykazany na podstawie materiałów pierwszej połowy wieku XX dla Puszczy Piskiej Carabus menetriesi jest gatunkiem zagrożonym (kategoria EC), prawne chronionym i bardzo cennym. Również cenny jest wykazany w tym czasie z Ruciane-Nida Nebria livida – krytyczne zagrożony gatunek (kategoria CR). Niestety ich obecności nie było potwierdzono w ani w moich badaniach w MPK, ani w licznych badaniach leśnych biegaczowatych Puszczy Piskiej poza południową granicą Mazurskiego PK (Grüm 1986; Skłodowski, Zdzioch 2006; Skłodowski, Garbalińska 2007; Garbalińska, Skłodowski 2008, 2009; Gutowski, Kubisz, Sućko, Zub 2010). Po za wymienionymi gatunkami ustalono obecność 12 gatunków wymienionych w Czerwonej liście gatunków zagrożonych (Pawłowski i inn. 2002). Do gatunków narażonych (kategoria VU) zaliczono 8 gatunków:

113 Acupalpus exiguus, Oodes helopioides oraz Blethisa multipunctata - stenobiontyczne hygrofilne gatunki, występują na torfowiskach niskich i mokradłach. Dość pospolite na północy kraju. Kolejnych trzy stenobiontyczne hygrofilne gatunki: Demetrias imperialis, Philorhizus sigma oraz Odacantha melanura występują na źdźbłach trzcin no brzegach zbiorników wodnych. Rzadko łowione za pomocom pułapek typu Barbera, dlatego uważany za rzadkość. Według moich obserwacji są pospolite w Parku. Carabus marginalis podlega częściowej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie… 2016). To stenobiotyczny mesofilny gatunek leśny, powiązany z borami sosnowymi. Na terenie MPK i Puszczy Piskiej jest pospolity. Prawdopodobne, tu jest najliczniejsza populacja tego gatunku w Europie. Masoreus wetterhallii – kserofilny psamofilny gatunek, zasiedla piaszczyste tereny otwarte ze skąpą roślinnością. W Parku występuje rzadko na suchych łąkach. Dwa gatunki bliskie zagrożeniu (kategoria NT): Omophron limbatum – stenobiontyczny hygrofilny i psamofilny gatunek, obecny w wilgotnym czystym piasku na brzegach zbiorników wodnych. Zarejestrowany na piaszczystych plażach jezior, nie jest liczny. Carabus convexus podlega częściowej ochronie gatunkowej (Rozporządzenie… 2016). To stenobiotyczny mesofilny gatunek leśny. Występuje na terenie MPK i Puszy Piskiej, nie jest rzadki. Dwa gatunki o nieokreślonym stopniu zagrożenia (kategoria DD): Broscus cephalotes oraz Miscodera arctica. Obaj gatunki są kserofile i psamofile, żyją zagrzebane w glebie (B. cephalotes) lub we mchu (M. arctica). B. cephalotes – zamieszkuje nasłonecznione piaszczyste tereny otwarte: suche łąki i pola uprawne. Jest pospolitym na terenie Pojezierza Mazurskiego i MPK. M. arctica zamieszkuje suche bory sosnowe, jest specjalizowanym drapieżnikiem larw briofagów z rodziny otrupkowatych (Byrrhidae). Rzadko łowione za pomocom pułapek typu Barbera, dlatego uważany za rzadkość. Bez wątpienia dalsze regularne badania inwentaryzacyjne, w dłuższym okresie fenologicznym i szczególne z wykorzystaniem innych metod – okiennych i świetlnych pułapek (window i light trap) w dużym stopniu poszerzą wiedze o biegaczowatych Mazurskiego Parku Krajobrazowego.

114 Literatura

1. Aleksandrowicz O.R., Gawroński R., Browarski B. 2003. New species of Carabid beetles (Coleoptera, Carabidae) from North-East Poland. Baltic Journal of Coleopterology. 3(2):153-154. 2. Bercio H., Folwaczny B. 1979. Verzeichnis der Käfer Preußens. Gedruckt im Rahmen der Veröffentlichungen des Vereins für Naturkunde in Osthessen. Verlag Parzeller & Co, 369 s. 3. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1973. Chrząszcze - Coleoptera. Biegaczowate - Carabidae 1. Katalog Fauny Polski. Warszawa: PWN. Cz. 23. T. 2. 233 s. 4. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1974. Chrząszcze - Coleoptera. Biegaczowate - Carabidae 2. Katalog Fauny Polski. Warszawa: PWN. Cz. 23. T. 3. 430 s. 5. Catalogue of Palaearctic Coleoptera, Vol. 1: Archostemata - Myxophaga - Adephaga. 2003. I. Löbl & A. Smetana (editors): Stenstrup: Apollo Books, 819 pp. 6. Garbalińska P., Skłodowski J. 2008. Body size differentiation in selected carabid species inhabiting Puszcza Piska forest stands disturbed by the hurricane. Baltic J. Coleopterol., 8(2): 101 - 114. 7. Garbalińska P., Skłodowski J. 2009. Nowe dane o występowaniu interesujących i rzadkich gatunków biegaczowatych (Coleoptera: Carabidae) w północno-wschodniej Polsce. Wiad. entomol. 28 (3): 192-194. 8. Grüm L. 1986. The energy flow through carabid communities inhabiting forests. In: den Boer P.J., Grum L. & Szyszko J. [Eds]. Feeding behaviour and accessibility of food for carabid beetles. Report of the Fifth Meeting of European Carabidologists held at the Field Station Stara Brda Pilska of the Institute of Forest Protection and Ecology of Warsaw Agricultural University -SGGW. Warsaw Agricultural University Press, Warsaw: 157-167. 9. Gutowski J.M., Kubisz D., Sućko K., Zub K. 2010. Sukcesja saproksylicznych chrząszczy (Coleoptera) na powierzchniach pohuraganowych w drzewostanach sosnowych Puszczy Piskiej. Leśne Prace Badawcze (Forest Research Papers), 71 (3): 279–298. 10. Katschak G. 2004. Masuren. Entomotouristische Impressionen - ein Reisebericht. Coleo, 5: 47-56. 11. Mądrzejowska K., Skłodowski J. 2008. Assemblages of carabid beetles (Coleoptera: Carabidae) as zoo- indicator of water tourism impact on forest – lake ecotones. Baltic J. Coleopterol., 8 (1): 1 - 14. 12. Pawłowski J. 1974. Biegaczowate - Carabidae. Podrodziny Bembidiinae, Trechinae. Klucze do oznaczania owadów Polski. Część XIX, Chrząszcze- Coleoptera. Zeszyt 3b, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 94 s. 13. Pawłowski J. 2005. The Carabus menetriesi Hummel, 1827 (Coleoptera, Carabidae), a postglacial (or glacial and may be preglacial?) relic in Poland and in adjacent countries of the Central and Eastern Europe. Angewandte Carabidologie. Supplement IV (2005) 14. Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002. Coleoptera Chrząszcze. Czerwona Lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Kraków, Polska Akademia Nauk, Instytut Ochrony Przyrody. / red.: Zbigniew Głowaciński. 88-110. 15. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183). 16. Skłodowski J., Garbalińska P. 2007. Zgrupowania biegaczowatych (Coleoptera, Carabidae) w trzecim roku regeneracji drzewostanów Puszczy Piskiej zniszczonych przez huragan. Sylwan 4: 49−63. 17. Skłodowski J., Zdzioch P. 2006. Biegaczowate (Coleoptera: Carabidae) w drugim roku spontanicznej regeneracji zniszczonych drzewostanów przez huragan Puszczy Piskiej. Wiadomości Entomologiczne 25. Supl. 1: 97−110. 18. Tamutis V., Tamutė B., Ferenca R. 2011. A catalogue of Lithuanian beetles (Insecta, Coleoptera). ZooKeys 121: 1–494. 19. Telnov D. (red.) 2004. Check-List of Latvian Beetles (Insecta: Coleoptera). Volume 1. Entomological Society of Latvia. Riga. 114 p.

115 Ichtiofauna Mazurskiego Parku Krajobrazowego

Andrzej Kapusta1, Łucjan Chybowski2,Elżbieta Bogacka-Kapusta1

1Zakład Ichtiologii, Hydrobiologii i Ekologii Wód, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie 2Zakład Rybactwa Jeziorowego, Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie e-mail: [email protected]

Abstract The Masurian Landscape Park (MLP) is a large freshwater landscape park in Poland. Despite its size, the fish fauna of MLP has received little study. Documentation of its fish fauna is important to better understand this dynamic natural system and to monitor changes to the fish community, including the spread of non-native species. Forty-two fish species representing fourteen families were recorded in the park. Lakes and rivers in the park are also the habitat for the protected bitterling Rhodeus amarus, weatherfish Misgurnus fossilis, bullhead Cottus gobio, stone loach Barbatula barbatula and spined loach Cobitis taenia. Eight non-native species such as peled Coregonus peled, brown bullhead Ameiurus nebulosus, monkey goby Neogobius fluviatilis carp Cyprinus carpio, Prussian carp Carassius gibelio, and three species of Chinese carps (Ctenopharyngodon idella, Hypophthalmichthys molitrix, Hypophthalmichthys nobilis) were recorded.

Wstęp Mazurski Park Krajobrazowy w powszechnej opinii kojarzony jest z lasami i wodami. Na terenie parku znajduje się największe w Polsce jezioro Śniardwy, a Krutynia jest jedną z najczęściej wykorzystywanych rekreacyjnie rzek w Polsce. Ryby są jednym z kluczowych komponentów fauny wodnej, dlatego ich stan poznania w wodach śródlądowych Polski jest zadawalający (Witkowski i Kotusz 2008). Badania ichtiofaunistyczne przeprowadzone powszechnie akceptowaną metodą elektropołowów objęły większość systemów rzecznych. Z niewielkimi wyjątkami, w większości rzek skład ichtiofauny został określony przynajmniej jednokrotnie, a niektóre z nich badane są przez kolejne dziesięciolecia (Penczak i in. 2008, Witkowski i in. 2015). W porównaniu do rzek stan poznania ichtiofauny jezior przedstawia się znacznie gorzej. Badania ichtiofauny jezior są utrudnione z uwagi na znacznie większe

116 zróżnicowanie siedlisk w porównaniu do rzek i zazwyczaj dużą powierzchnię (Kapusta i in. 2012b). Najczęściej skład gatunkowy ryb zasiedlających jeziora określano w trakcie badań dotyczących biologii gatunków użytkowanych gospodarczo (Zawisza 1961), podczas połowów kontrolnych (Tański i in. 2011, Kapusta i in. 2012b), bądź opierając się na wynikach połowów gospodarczych i informacjach uzyskanych od użytkowników rybackich (Chybowski i Białokoz 1992, Boroń i Szlachciak 2011). Badania dotyczące ryb w polskich jeziorach częściej koncentrowały się na opisie cech biologicznych lub ekologicznych (Czarkowski i in. 2007, Kozłowski i in. 2010), niż na ocenie jakościowej i ilościowej całego zespołu ryb (Hutorowicz i in. 2005, Rechulicz i in. 2014). Stosunkowo mało jest prac opisujących ichtiofaunę pojedynczych jezior, a zupełnie niewiele prac opisuje ichtiofaunę kilku czy kilkunastu jezior z jednego obszaru. W związku z tym kompozycja ichtiofauny jezior jest stosunkowo słabo poznana. Znajomość składu zespołu ryb wielu zbiorników wodnych opiera się wyłącznie na wiedzy rybackiej, związanej z komercyjnymi lub rekreacyjnymi odłowami. Również stan poznania ichtiofauny jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego nie odbiega od opisanego schematu. Z kolei rzeki na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego nie były obiektem szczegółowych badań ichtiofaunistycznych, z wyjątkiem niewielkich strumieni objętych projektem ochrony obszarów mokradłowych (Ryś 2011), w których przeprowadzono badania składu gatunkowego zespołów ryb (A. Kapusta dane niepublikowane). W niniejszym artykule dokonano przeglądu informacji dotyczących ichtiofauny jezior i rzek położonych na obszarze Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Opublikowane dane dotyczące ryb i rybactwa obszaru uzupełniono o dane niepublikowane znajdujące się w Instytucie Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie.

Dane historyczne dotyczące ryb Ekosystemy wodne położone obecnie na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego były obiektem mniej lub bardziej szczegółowych opracowań dotyczących ryb i gospodarki rybackiej (Benecke 1881, Bernatowicz 1947, Staff i Rudnicki 1949, Chybowski i Białokoz 1992). Niemniej nie powstała żadna publikacja traktująca szczegółowo o składzie gatunkowym i strukturze ilościowej zespołów ryb jezior lub rzek tego obszaru. W historycznych publikacjach znajdują się pobieżne informacje o występowaniu gatunków na obszarze Mazur (Benecke 1881, Bernatowicz 1953, Rembiszewski i Rolik 1975) lub bardziej szczegółowe opracowania analizujące gospodarkę rybacką (Bernatowicz 1947, Staff i Rudnicki 1949). Dodatkowe informacje dotyczące ichtiofauny wybranych rzek i jezior można znaleźć w literaturze popularnej (Małłek 1964) oraz niepublikowanych planach urządzania jezior opracowanych

117 przez pracowników Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie (IRS) w latach 1950. i 1960. Mazurski pisarz Karol Małłek w baśniowy sposób opisał złowienie ogromnego suma Silurus glanis przez rybaka w rzece Krutyni k. Iznoty. Na potwierdzenie tego faktu rybę dokumentuje fotografia przechowywana w archiwum Muzeum Ziemi Piskiej w Piszu. Z kolei w archiwalnych rękopisach IRS znajdują się informacje dotyczące gatunków ryb użytkowanych rybacko w 14 jeziorach położonych obecnie w Mazurskim Parku Krajobrazowym. Zestawienie materiałów źródłowych oraz dokumentacji rybackiej pozwala jedynie ogólnie określić skład gatunkowy ichtiofauny tego ternu. W porównaniu do innych obszarów kraju teren Mazur, w szczególności Mazurskiego Parku Krajobrazowego, pozostaje jednym z najsłabiej poznanych pod kątem ichtiofauny. Prawie zupełnie brak informacji dotyczących ryb z rzek płynących na obszarze Parku.

Bogactwo gatunkowe W wodach Mazurskiego Parku Krajobrazowego odnotowano występowanie przynajmniej 42 gatunków ryb należących do 14 rodzin (Tabela 1). Najwięcej gatunków należy do rodziny karpiowatych, a pozostałe rodziny reprezentowane są przez pojedyncze gatunki. Warto zauważyć, że aż w przypadku 12 rodzin odnotowano większość gatunków stwierdzonych w Polsce (Ryc. 1). Występowanie niektórych gatunków związane jest z gospodarką rybacką, w szczególności z zamierzonymi lub przypadkowymi zarybieniami. Amur biały Ctenopharyngodon idella, czy tołpygi Hypophthalmichthys spp. nie rozradzają się w wodach śródlądowych Polski (Grabowska i in. 2010), dlatego ich obecność jest uzależniona od zarybień. Z kolei moda na zarybienia jezior pelugą Coregonus peled na szczęście przeminęła, a jej dalsze występowanie czy chociażby hybrydyzacja z rodzimymi gatunkami z rodzaju Coregonus okazała się mało prawdopodobna (Popović i in. 2016). Pomimo tych uwag bogactwo gatunkowe ichtiofauny Mazurskiego Parku Krajobrazowego jest większe niż większości parków narodowych w Polsce (Ryc. 2). Jedynie w Biebrzańskim Parku Narodowym stwierdzono większą ilość gatunków ryb (Witkowski i Wiśniewolski 2005). W pozostałych parkach narodowych odnotowano mniej gatunków (Żołnierowicz i in. 2013).

Status ochronny Większość gatunków ryb odnotowanych w Mazurskim Parku Krajobrazowym występuje pospolicie w różnych typach wód śródlądowych Polski, charakteryzując się szerokimi zakresami tolerancji na czynniki środowiskowe (Brylińska 2000). Należy jednak

118 zauważyć, że odnotowano również gatunki posiadające wysoki status zagrożenia oraz podlegające ochronie gatunkowej. W sumie 27% gatunków stwierdzonych na tym obszarze należy do najwyższych kategorii zagrożenia Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (Ryc. 3). Węgorz europejski Anguilla anguilla jest krytycznie zagrożonym gatunkiem w całym areale występowania, a certa Vimba vimba na obszarze naszego kraju. Świnka Chondrostoma nasus posiada status gatunku silnie zagrożonego w Polsce. Z kolei sielawa Coregonus albula, sieja C. lavaretus, stynka Osmerus eperlanus, miętus Lota lota, brzana Barbus barbus, różanka Rhodeus amarus, piskorz Misgurnus fossilis i głowacz białopłetwy Cottus gobio posiadają status gatunków narażonych na wyginięcie, a karaś pospolity Carassius carassius, jelec Leuciscus leuciscus, boleń Aspius aspius i sum europejski gatunków bliskich zagrożenia (Tabela 1). Różanka, piskorz, głowacz, śliz Barbatula barbatula i koza pospolita Cobitis taenia podlegają częściowej ochronie gatunkowej. Dodatkowo różanka, koza, głowacz i piskorz znajdują się w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, a sieja, sielawa, brzana i boleń w załączniku V tej samej dyrektywy. Większość autochtonicznych gatunków ryb Polski dotkliwie odczuła wieloletnią presję człowieka, na którą zareagowała załamaniem się lokalnych populacji (Witkowski i in. 2009). Podobna sytuacja dotyczy również ichtiofauny Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Świnka I brzana występujące dawniej w Krutyni, od wielu lat nie są rejestrowane w połowach wędkarskich. Brak badań ichtiofaunistycznych nie pozwala na definitywne określenie ich statusu, ale biorąc pod uwagę stan populacji tych gatunków w sąsiednich systemach rzecznych (Białokoz i Chybowski 1997, Dębowski i in. 2004, Terlecki i in. 2001, 2004, Białokoz i in. 2009, Kapusta i in. 2012a), można przypuszczać, że są na skraju wyginięcia lub wyginęły w Krutyni. Jako ciekawostkę można traktować odnotowanie certy w pokarmie kormoranów Phalacrocorax carbo gnieżdżących się na wyspie jeziora Warnołty (Krzywosz i Traczuk 2010). Od wielu lat certa nie jest rejestrowana w połowach rybackich, a znalezione osobniki prawdopodobnie pochodziły od lokalnej formy, która występuje w jeziorze Roś, a nie można wykluczyć jej występowania w jeziorze Seksty. Certa w Polsce uważana jest za gatunek krytycznie zagrożony. Z dawnego areału występowania, który obejmował większość dopływów Wisły i Odry, aktualnie pozostały tylko niewielkie fragmenty. W kilku systemach rzecznych powstały słodkowodne populacje i być może z takim przypadkiem mamy do czynienia w jeziorach Roś i Seksty.

119 Gatunki obce Znaczną część ichtiofauny Mazurskiego Parku Krajobrazowego stanowią gatunki obce, których odnotowano aż osiem (Tabela 1). W wodach śródlądowych Polski dotychczas odnotowano około 40 obcych gatunków ryb (Witkowski i Grabowska 2012), a w Mazurskim Parku Krajobrazowym ich ilość jest duża w porównaniu do większości parków narodowych w Polsce (Ryc. 2). Większość obcych gatunków występuje w wodach parku w efekcie celowych lub przypadkowych zarybień. Sam proces rozprzestrzeniania się obcych gatunków ryb w wodach parku jest bardzo słabo udokumentowany. W efekcie zamierzonych zarybień w jeziorach występują karp Cyprinus carpio i karaś srebrzysty Carassius gibelio. Z kolei amur biały i tołpygi od kilku lat nie mogą być wpuszczane do jezior, ale powszechnie rozprzestrzeniają się naturalnie z ośrodków hodowlanych oraz są wpuszczane do wód otwartych wraz z materiałem zarybieniowym innych gatunków ryb z rodziny karpiowatych. Większość ze stwierdzonych obcych gatunków nie rozradza się w naszych szerokościach geograficznych (Brylińska 2000), niemniej wpływa niekorzystnie na rodzimą faunę i florę, a czasem także na stan ekologiczny i troficzny wód. Licznie wpuszczany do jezior karp żerując doprowadza do uwalniania biogenów skumulowanych w osadach dennych i wzrostu trofii (Weber i Brown 2009, Bajer i Sorensen 2015). Z obecnością karpia może wiązać się mechaniczne niszczenie makrofitów i degradacja środowiska. Rybaccy użytkownicy jezior planując zarybienia powinni wziąć pod uwagę zagrożenia jakie związane są z wprowadzaniem tego gatunku. Dlatego zarybienia powinny być planowane z rozwagą i wykonywane ze szczególną starannością. Grupę obcych gatunków ryb rozradzających się w wodach parku tworzą karaś srebrzysty, sumik karłowaty Ameiurus nebulosus i babka rzeczna Neogobius fluviatilis. Wszystkie powyższe gatunki posiadają status inwazyjnych w naszym kraju (Grabowska i in. 2010). Szczególne znaczenie ma występowanie sumika karłowatego w wodach na obszarze parku. Sumik konkuruje o pokarm z wieloma gatunkami ryb, a przez żerowanie na ikrze i narybku bezpośrednio przyczynia się do obniżenia liczebności, a nawet całkowitego zaniku słabszych konkurentów. W jeziorach i stawach, sumik po pewnym czasie staje się dominującym, a czasami jedynym gatunkiem ryby (Kornijów 2001). Ze względu na jego silną inwazyjność należy zalecać szczególną ostrożność przy zarybieniach wód otwartych bądź stawów hodowlanych, aby materiał obsadowy był od niego wolny, zwłaszcza jeśli pochodzi z obszarów aktualnego występowania sumika (Kotusz 2011).

120 Podsumowanie Ryby zasiedlające jeziora tworzą charakterystyczne zespoły, związane na ogół z typem limnologicznym. Podobnie w rzekach struktura ichtiofauny zależna jest w znacznym stopniu od warunków środowiskowych. Bogactwo gatunkowe i różnorodność biologiczna ichtiofauny jest odzwierciedleniem interakcji pomiędzy lokalnymi zgrupowaniami gatunków a warunkami środowiskowymi. Skład gatunkowy i struktura ilościowa zespołów ryb zasiedlających jeziora na obszarze parku podlega długotrwałym procesom sukcesji ekologicznej. Występowanie ryb w jeziorach uwarunkowane jest wieloma czynnikami, w których naturalne procesy kształtujące strukturę zespołów ryb zostały spotęgowane czynnikami antropogenicznymi (Mamcarz i Skrzypczak 2011). Stan poznania składu gatunkowego i struktury ichtiofauny w jeziorach i rzekach Mazurskiego Parku Krajobrazowego jest fragmentaryczny. Mimo to na obszarze parku odnotowano 42 gatunki ryb. Znaczną część ichtiofauny stanowią gatunki podlegające ochronie prawnej oraz posiadające wysoki status zagrożenia według kategorii IUCN. Głównymi zagrożeniami dla rodzimej ichtiofauny są przekształcenia siedlisk, eutrofizacja wód oraz rozprzestrzenianie obcych gatunków ryb.

Tabela 1. Lista gatunków ryb stwierdzonych w Mazurskim Parku Krajobrazowym. Ekologiczne grupy rozrodcze (Balon 1975, 1990), kategorie IUCN (Witkowski i in. 2009): CR – gatunki krytycznie zagrożone, EN – gatunki silnie zagrożone, VU – gatunki narażone, NT – gatunki bliskie zagrożenia, CD – gatunki zależne od ochrony, LC – gatunki najmniejszej troski, GO – gatunki obce

Rodzina Nazwa naukowa Nazwa Grupa Pochodzeni Status gatunkowa rozrodcza e Anguillidae Anguilla anguilla (L.) węgorz pelagofil R CR Salmonidae Salmo trutta L. pstrąg potokowy litofil R CD Coregonus peled Gmelin peluga litopelagofi O - l Coregonus albula (L.) sielawa litopelagofi R VU l Coregonus lavaretus (L.) sieja litofil R VU Osmeridae Osmerus eperlanus (L.) stynka litopelagofi R VU l Lotidae Lota lota (L.) miętus litopelagofi R VU l Esocidae Esox lucius L. szczupak fitofil R LC Cyprinidae Cyprinus carpio L. karp fitofil O - Carassius carassius (L.) karaś pospolity fitofil R NT Carassius gibelio (Bloch) karaś srebrzysty fitofil O GO Rutilus rutilus (L.) płoć fitolitofil R LC Scardinius erythrophthalmus wzdręga fitofil R LC (L.) Leuciscus leuciscus (L.) jelec fitolitofil R NT

121 Leusciscus idus (L.) jaź fitolitofil R LC Squalius cephalus (L.) kleń litofil R LC Leucaspius delineatus Heckel słonecznica fitofil R LC Abramis brama (L.) leszcz fitolitofil R LC Blicca bjoerkna (L.) krąp fitolitofil R LC Aspius aspius (L.) boleń litofil R NT Alburnus alburnus (L.) ukleja fitolitofil R LC Tinca tinca (L.) lin fitofil R LC Barbus barbus (L.) brzana litofil R VU Chondrostoma nasus (L.) świnka litofil R EN Vimba vimba (L.) certa litofil R CR Rhodeus amarus (Bloch) różanka ostrakofil R VU Gobio gobio (L.) kiełb psammofil R LC Ctenopharyngodon idella (Val.) amur biały pelagofil O - Hypophthalmichthys molitrix tołpyga biała pelagofil O - (Val.) Hypophthalmichthys nobilis tołpyga pstra pelagofil O - (Richardson) Nemacheilida Barbatula barbatula (L.) śliz psammofil R LC e Cobitidae Cobitis taenia L. koza pospolita fitofil R LC Misgurnus fossilis (L.) piskorz fitofil R VU Ictaluridae Ameiurus nebulosus (Lesueur) sumik karłowaty speleofil O - Siluridae Silurus glanis L. sum fitofil R NT Percidae Perca fluviatilis L. okoń fitolitofil R LC Sander lucioperca (L.) sandacz fitofil R LC Gymnocephalus cernuus (L.) jazgarz fitolitofil R LC Gasterosteida Gasterosteus aculeatus L. ciernik ariadnofil R LC e Pungitius pungitius (L.) cierniczek ariadnofil R LC Gobidae Neogobius fluviatilis (Pall.) babka rzeczna litofil O - Cottidae Cottus gobio (L.) głowacz speleofil R VU białopłetwy

122 35 Polska 30 Mazurski Park Krajobrazowy 25

20

15 Liczba gatunków Liczba

10

5

0

Ryc. 1. Porównanie liczby gatunków ryb należących do poszczególnych rodzin odnotowanych w wodach śródlądowych Polski i ekosystemach wodnych Mazurskiego Parku Krajobrazowego.

50

45 gatunki obce 40

35

30

25 gatunków

20 Liczba

15

10

5

0 Biebrzański Mazurski PK Drawieński Wielkopolski Wigierski PN PN Ujście Kampinowski PN Bory Narwiański Poleski PN PN PN PN Warty PN Tucholskie PN

Ryc. 2. Porównanie bogactwa gatunkowego ichtiofauny Mazurskiego Parku Krajobrazowego oraz wybranych parków narodowych w Polsce.

123 EN 2% CR GO 5% 19% VU 19%

NT 10%

LC 43% CD 2%

Ryc. 3. Udział gatunków ryb odnotowanych w Mazurskim Parku Krajobrazowym w poszczególnych kategoriach Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody. CR – gatunki krytycznie zagrożone, EN – gatunki silnie zagrożone, VU – gatunki narażone, NT – gatunki bliskie zagrożenia, CD – gatunki zależne od ochrony, LC – gatunki najmniejszej troski, GO – gatunki obce.

Literatura 1. Bajer P.G., Sorensen P.W. 2015. Effects of common carp on phosphorus concentrations, water clarity, and vegetation density: a whole system experiment in a thermally stratified lake. Hydrobiologia, 746: 303-311. 2. Benecke B. 1881. Fische, Fischerei und Fischzucht in Ost- und Westpreussen. Hartungsche Verlag, Königsberg. 3. Bernatowicz S. 1947. Na progu zagospodarowania Jezior Mazurskich. Prz. Ryb., 7/8: 259-263. 4. Bernatowicz S. 1953. Aktualny stan występowania sielawy (Coregonus albula L.) na Pojezierzu Mazurskim i Suwalszczyznie. Rocz. Nauk Rol., 67-B-1: 61-80. 5. Białokoz W., Chybowski Ł. 1997. Ichtiofauna systemu rzeczno-jeziornego Czarnej Hańczy. W: Krzysztofiak L. (red.). Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego. Stacja Bazowa Wigry, PIOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, s. 123-130. 6. Białokoz W., Chybowski Ł., Krzywosz T., Traczuk P. 2009. Ichthyofauna of the rivers in the Romincka Forest (Pregola River basin, northeastern Poland). Arch. Pol. Fish., 17: 77-84. 7. Boroń A., Szlachciak J. 2011. Ichtiofauna Olsztyna. W: Jankun M., Furgała-Selezniow G., Woźniak M., Wiśniewska A.M. (red.). Ocena i ochrona bioróżnorodności wód. Olsztyn; Wrocław: Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa UWM; Agencja Wydawnicza „Argi” SC R. Błaszak, P. Pacholec, J. Prorok: s. 179-189. 8. Brylińska M. 2000. Ryby słodkowodne Polski. PWN, Warszawa, ss. 521. 9. Chybowski Ł., Białokoz W. 1992. Analiza odłowów ryb w kompleksie jezior rzeki Krutyni. Komun. Ryb., 1: 9-11. 10. Czarkowski T.K., Martyniak A., Kapusta A., Wójcik A., Bowszys M., Wziątek B., Szymańska U., Kozłowski J. 2007. Feeding ecology of vendace, Coregonus albula (L.), in Lake Wigry (Northeastern Poland). Arch. Pol. Fish., 15: 117-128. 11. Dębowski P., Radtke G., Cegiel K. 2004. Ichtiofauna dorzecza Pasłęki. Rocz. Nauk. PZW, 17: 5 -33. 12. Hutorowicz A., Kapusta A., Krzywosz T., Hutorowicz J. 2005. The ichthyofauna of the dystrophic Lake Smolak (northern Poland) in light of selected physical and chemical water conditions thirty years after conclusion of liming and fertilization. Arch. Pol. Fish., 13: 207-225.

124 13. Grabowska J., Kotusz J., Witkowski A. 2010. Alien invasive fish species in Polish waters: an overview. Folia Zool., 59: 73-85. 14. Kapusta A., Brylewski A.C., Bogacka-Kapusta E., Martyniak A. 2012a. Charakterystyka ichtiofauny rzeki Kirsny (dorzecze Łyny). Parki nar. Rez. Przyr., 31: 51-61. 15. Kapusta A., Morzuch J., Bogacka-Kapusta E., Pająkowski J. 2012b. Ichtiofauna jeziora Mukrz w rezerwacie przyrody „Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego” w Wierzchlesie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 68: 435-442. 16. Kornijów R. 2001. Przyczyny sukcesu kolonizacyjnego sumika karlowatego Ictalurus nebulosus Le Sueur, 1819 w ekosystemach wodnych Polski. Prz. Zool., 45: 113-119. 17. Kotusz 2011. Ameiurus nebulosus (Le Sueur, 1819), sumik karłowaty. W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.). Gatunki obce w faunie Polski. I. Przegląd i ocena stanu. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 399-403. 18. Kozłowski K., Kozłowski J., Poczyczyński P., Martyniak A. 2010. Age and growth of vendace, Coregonus albula (L.), from Lake Wigry (northeast Poland). Arch. Pol. Fish., 18: 239-245. 19. Krzywosz T., Traczuk P. 2010. Lokalna populacja certy na Mazurach? Komun. Ryb., 1: 29. 20. Małłek K. 1964. Opowieści znad mazurskiego Gangesu. Czytelnik, Warszawa, ss. 117. 21. Mamcarz A., Skrzypczak A. 2011. Między bioróżnorodnością ichtiologiczną wód mazurskich a ich zagospodarowaniem – teorie, problemy i nadzieje. W: Jankun M., Furgała-Selezniow G., Woźniak M., Wiśniewska A.M. (red.). Gospodarowanie ichtiofauną w warunkach zróżnicowanego środowiska wodnego, Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa UWM, Agencja Wydawnicza „Argi” SC, Olsztyn- Wrocław: s. 7-38. 22. Penczak T., Kruk A., Marszał L., Zięba G., Galicka W., Tszydel M., Tybulczuk S., Pietraszewski D. 2008. Monitoring ichtiofauny systemu rzeki Gwdy: trzecia dekada badań. Rocz. Nauk. PZW, 21: 61-89. 23. Popović D., Szczepkowski M., Heese T., Weglenski P. 2016. Introgression of peled (Coregonus peled) into European whitefish (C. lavaretus) in Poland. Conserv. Genet., 17: 503-508. 24. Rechulicz J., Płaska W., Tarkowska-Kukuryk. 2014. The ichthyofauna of littoral of two shallow lakes on background of fishery management and angling pressure. Teka Kom. Ochr. Kszt. Środ., 11: 163-172 25. Rembiszewski J.M., Rolik H. 1975. Krągłouste i ryby – Cyclostomata et Pisces. Katalog Fauny Polski. 38. PWN, Warszawa, ss. 252. 26. Ryś A. 2011. Ochrona i regeneracja ekosystemów mokradłowych na terenie Nadleśnictwa Strzałowo w Puszczy Piskiej – efekty i kontrowersje. Prz. Przyr., 22: 46-67. 27. Staff F., Rudnicki A. 1949. Rybactwo Prus Polskich. Pojezierze Mazurskie. W: Staff F. (red.). Rybactwo Ziem Odzyskanych. Wyd. PIWR, Warszawa, s. 1-37. 28. Tański A., Czerniejewski R., Keszka S., Pender R. 2011. Struktura ichtiofauny w różnych typach rybackich jezior użytkowanych wędkarsko przez Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Szczecinie. W: Jankun M., Furgała-Selezniow G., Woźniak M., Wiśniewska A.M. (red.). Gospodarowanie ichtiofauną w warunkach zróżnicowanego środowiska wodnego, Wydział Ochrony Środowiska i Rybactwa UWM, Agencja Wydawnicza „Argi” SC, Olsztyn-Wrocław: s. 163-169. 29. Terlecki J., Białokoz W., Chybowski Ł., Kozłowski J., Martyniak A. 2001. Aktualny stan wiedzy o ichtiofaunie rzek Warmii i Mazur oraz Suwalszczyzny. Rocz. Nauk. PZW, 14 Suppl. 1: 129-134. 30. Terlecki J., Kozłowski J., Dostatni D., Hliwa P., Jozsa V., Martyniak A., Przybylski M., Wziątek B. 2004. Ichtiofauna rzeki Łyny oraz Gubra, Dajny i Sajny. Rocz. Nauk. PZW, 17: 35-54. 31. Weber M.J., Brown M.L. 2009. Effects of common carp on aquatic ecosystems 80 years after “carp as a dominant”: ecological insights for fisheries management. Rev. Fish. Sci., 17: 524-537. 32. Witkowski A., Wiśniewolski W. 2005. Ryby i minogi Biebrzy, jej starorzeczy i dopływów. W: Dyrcz A., Werpachowski C. (red.). Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego. Monografia, Biebrzański Park Narodowy, Osowiec - Twierdza, s. 247-255. 33. Witkowski A., Kotusz J. 2008. Stan ichtiofaunistycznych badań inwentaryzacyjnych rzek Polski. Rocz. Nauk. PZW, 21: 23-60. 34. Witkowski A., Grabowska J. 2012. The non-indigenous freshwater fishes of Poland: threats to the native ichthyofauna and consequences for the fishery: a review. Acta Ichthyol. Piscat., 42: 77-87. 35. Witkowski A., Kotusz J., Przybylski M. 2009. Stopień zagrożenia słodkowodnej ichtiofauny Polski: Czerwona lista minogów i ryb – stan 2009. Chrońmy Przyr. Ojcz., 45: 33-52. 36. Witkowski A., Popiołek M., Kotusz J., Wawer K., Stefaniak J. 2015. Ichtiofauna Dzikiej Orlicy (dorzecze Łaby, Polska) – dziesięć lat później. Rocz. Nauk. PZW, 28: 5-25. 37. Zawisza J. 1961. Wzrost ryb w jeziorach okolic Węgorzowa. Rocz. Nauk Rol., 77-B-2: 681-748. 38. Żołnierowicz K.M., Przybylska K., Urbańska M., Andrzejewski W., Mazurkiewicz J. 2013. Ichtiofauna na obszarach chronionych. Studia i Materiały CEPL w Rogowie, 15: 83-94.

125 Roślinność litoralu jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego

Hanna Ciecierska, Joanna Ruszczyńska

Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, e-mail: [email protected]; [email protected]

Abstract Macrophytes in the littoral zone of 41 (79 including replications) lakes with various trophy levels, located in the Masurian Landscape Park, were analyzed in 1970 and 1990–2016 using the macrophyte-based method for assessing the ecological status of lakes – ESMI (Ecological State Macrophyte Index, modified Rejewski’s method). The method was developed for the needs of routine monitoring programs in Poland, in accordance with the requirements of the EU Water Framework Directive. The aims of the study were to: identify macrophyte communities colonizing the entire littoral zone of lakes in the Masurian Landscape Park, assess the ecological status of the examined lakes, and determine long-term changes in vegetation structure in selected water bodies. A total of 68 and 63 plant communities (S) were identified in deep and shallow lakes, respectively. This is consistent with the general trend observed in north-eastern Poland where 69 plant communities were identified in deep lakes and 58 in shallow lakes. The most valuable plant communities in the analyzed lakes were associations forming extensive charophyte beds. A total of 11 charophyte communities were noted in the Park, 9 of which were found in both deep and shallow lakes: Nielelletum flexilis, Charetum fragilis, Ch. aspera, Ch. aculeolatae, Ch. contrariae, Ch. rudis, Ch. tomentosae, Ch. delicatuliae and Niellopsidetum obtusae; the Charetum jubatae community was identified in deep lakes, and Ch. hispidae – in shallow lakes. The assessment of the ecological status of lakes in the Masurian Landscape Park based on littoral vegetation revealed the presence of 4 deep water bodies (27%) and 12 shallow water bodies (46%) characterized by very high water quality (chara type, with a well developed charophyte zone). The above values are more desirable (particularly as regards shallow lakes)

126 than the results of a macrophyte-based evaluation of the ecological status of lakes in the Region of Warmia and Mazury. The percentage of lakes that achieved at least good ecological status was higher in the Masurian Landscape Park (73% deep lakes and 77% shallow lakes) than in the Region of Warmia and Mazury (65% and 60%, respectively). An analysis of long-term changes in littoral vegetation in selected lakes revealed that water bodies with a very good ecological status (deep lakes Kuc and Majcz Wielki, shallow lake Łuknajno) were characterized by progressing eutrophication, including gradual disappearance of charophyte beds, a decrease in the total area of the phytolittoral zone, and a decrease in Secchi depth (SD) values. In water bodies exposed to the greatest human pressure, i.e. lakes Mikołajskie and Bełdany, the changes in vegetation structure were slow. Despite an improvement in water quality, the above lakes did not achieve a good ecological status (their current status is moderate). The restoration of charophyte beds was noted in the degraded Lake Kołowin, but their diversity remains low and the phytolittoral zone is still unstable.

Streszczenie Analizę makrofitów litoralu 41 (w powtórzeniach 79) jezior typu harmonijnego, eutroficznego Mazurskiego Parku Krajobrazowego, badanych w latach 1970, 1990–2016, dokonano metodą oceny stanu ekologicznego na podstawie makrofitów ESMI (zmodyfikowaną metodą Rejewskiego), opracowaną na potrzeby monitoringu krajowego, zgodnie z zaleceniami europejskiej Ramowej Dyrektywy Wodnej. Celem pracy było: wyróżnienie zbiorowisk całego litoralu jezior MPK, ocena stanu ekologicznego oraz wykazanie wieloletnich zmian struktury roślinności wybranych zbiorników. Ogólnie w jeziorach MPK wyróżniono 68 zbiorowisk (S) w jeziorach głębokich i 63 w jeziorach płytkich, co jest cechą reprezentatywną dla regionu całej Północno-Wschodniej Polski, głównie w stosunku do jezior głębokich (69) oraz nieco mniej w płytkich (58 fitocenoz). Do najcenniejszych zbiorowisk jezior parku należą asocjacje tworzące, czasem bardzo rozległe łąki ramienicowe (strefa charofitów). Wyróżniono w parku łącznie 11 zbiorowisk charofitów, 9 wspólnych, występujących zarówno w jeziorach głębokich, jak i płytkich: Nielelletum flexilis, Charetum fragilis, Ch. aspera, Ch. aculeolatae, Ch. contrariae, Ch. rudis, Ch. tomentosae, Ch. delicatuliae i Niellopsidetum obtusae oraz Charetum jubatae w jeziorach głębokich i Ch. hispidae w zbiornikach płytkich.

127 Ocena stanu ekologicznego jezior MPK na podstawie roślinności litoralu wykazała istnienie 4 zbiorników głębokich (27%) i 12 zbiorników płytkich (46%) charakteryzujących się bardzo dobrą jakością wód (typ florystyczny chara, z dobrze rozwinięta strefą ramienic), co jest wynikiem (szczególnie w przypadku jezior płytkich) lepszym od oceny jezior na podstawie makrofitów w całym Województwie Warmińsko-Mazurskim. Jezior spełniających tzw. warunki środowiskowe (co najmniej dobrego stanu jakości wód) jest w parku więcej (73% jeziora głębokie i 77% jeziora płytkie), niż w całym województwie W-M (65% i 60%). Zmiany wieloletnie roślinności litoralu kilku jezior wykazały: w zbiornikach reprezentujących bardzo dobry stan jakości wód (w głębokich Kuc i Majcz Wielki i płytkim Łuknajno) – przekształcenia świadczące o postępującej eutrofizacji: powolnym ustępowaniu łąk ramienicowych oraz zmniejszaniu się całego fitolitoralu, czego przyczyną jest tendencja spadkowa widzialności wód (SD). Natomiast w zbiornikach poddanych największej presji człowieka w MPK: Mikołajskie i Bełdany – zaobserwowano powolne zmiany roślinności świadczące o poprawie jakości wód, ale nie na tyle aby spełniały obecne wymagania siedliskowe co do zachowania co najmniej dobrego stanu ekologicznego (obecnie stan umiarkowany) oraz w jeziorze Kołowin, w którym po katastrofalnych przejściach odbudowują się łąki ramienicowe, ale ich różnorodność jest mniejsza, a cały fitolitoral nadal wykazuje cechy bardzo zmienne (niestabilne).

Wstęp Głównym celem powołania Mazurskiego Parku Krajobrazowego w 1977 roku była ochrona naturalnego, szczególnie zróżnicowanego i nie zniekształconego fragmentu krajobrazu polodowcowego Mazur, który tworzą między innymi jeziora. W parku znajduje się 60 jezior o powierzchni powyżej 1ha (32% parku), zarówno w różnym stadium zarastania (sukcesji), jak i zmian antropogenicznych. W jego granicach znajduje się kilka szczególnie dużych i cennych jezior. Należą do nich Śniardwy (największe jezioro w Polsce), które z jeziorami Mikołajskim i Beładany stanowi południową część Wielkich Jezior Mazurskich (Hillbricht-Ilkowska, 1989). Makrofity tych wielu zbiorników były obiektem badań licznych autorów zarówno ośrodka warszawskiego - np. Ozimek, 1978, 1983, 1992; Ozimek, Kowalczewski, 1984; Ozimek i in. 1976, 1986; Pieczyńska, 1988, 1993; Pieczyńska i in. 1975, 1988; Pereyra-Ramos, 1981; Kłosowski, 1988, 1992, rzeka Krutynia; Kufel, Ozimek, 1994; Kufel i in. 1996; Kufel, Kufel 2002; Królikowska, 1996; Ejsmont-Karabin i in. 1996, jak i ośrodka olsztyńskiego - np. Bernatowicz, 1960; Bernatowicz, Zachwieja, 1966, Dziedzic (Polakowski i in. 1973, 1976A,

128 B, 1979, 1980); Ciecierska, 2003, 2004A, B, 2008; Hirsz, Endler, 2004; Dąbrowska, 2012; Ruszczyńska, Ciecierska, 2015 i inni). Celem tego opracowania jest: przedstawienie roślinności (zbiorowisk) całego litoralu jezior MPK badanych w okresie 1970-2016, ocena stanu ekologicznego na jej podstawie oraz wykazanie wieloletnich zmian struktury szaty roślinnej wybranych zbiorników.

Analizowane jeziora Badania roślinność litoralu 41 jezior MPK prowadzono w latach 1970, 1990 – 2016 (tab. 1; ryc. 1). Wiele z nich badano wielokrotnie, dlatego można dokonać obserwacji ich 20-45. letnich zmian. Analizowane zbiorniki reprezentują typ harmonijny, eutroficzny jezior: stratyfikowane – głębokie (15 jezior, 35 jezior w powtórzeniach – tab. 2.1-2.3) oraz niestratyfikowane – płytkie (26 jezior, 44 jezior w powtórzeniach – tab. 3.1-3.3, ryc. 1). Większość wyników badań makrofitów pochodzi z inwentaryzacji własnych: z lat 1989- 2016 (Ciecierska, 2003, 2004A,B; 2008; Ruszczyńska, Ciecierska 2015) oraz innych autorów: Dziedzic 1970 (Polakowski i in. 1973), Dąbrowska, 21012; WIOŚ Olsztyn 2010-2015 (tab. 2.1-2.3; 3.1-3.3).

Metody badań Badania roślinności przeprowadzono metodą ESMI - zmodyfikowaną metodą Rejewskiego (1981) (Ciecierska 2008, Ciecierska, Kolada 2014), opracowaną w Polsce zgodnie z zaleceniami europejskimi Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW; Directive 2000) i wdrożoną do oceny stanu ekologicznego jezior do ich monitoringu kolejnymi Rozporządzeniami Ministra Środowiska (2008, 2014, 2016). Terenowe badania przeprowadza się zgodnie z metodą ESMI – na transektach: 30m szerokości, długości od brzegu jeziora do miejsca najgłębiej występującej roślinności (Cmax), określa się pokrycie roślinnością całego transektu (%), wyróżnia zbiorowiska roślinne (czyli tylko te rośliny, które zajmują co najmniej 1m2 powierzchni z pokryciem ≥24%) oraz przypisuje się tym zbiorowiskom ilościowość w skali Baraun-Blanqut’a (Ciecierska, 2008; Kolada, Ciecierska, 2009; Ciecierska i in. 2013). Tak uzyskane dane służą do wyliczenia licznych wskaźników określających rzeczywiste i maksymalne zróżnicowanie fitocenotyczne (H, Hmax – z formuły Shannon-Weaver’a), wskaźnika zasiedlenia (Z - powierzchnia całego fitolitoralu N do powierzchni pasa pomiędzy brzegiem, a izobatą 2,5m) oraz multimetrikasa oceny stanu ekologicznego na podstawie roślinności litoralu jeziora ESMI (Makrofitowego Wskaźnik Oceny Stanu Ekologicznego). Na

129 podstawie wielkości wskaźnika ESMI oraz struktury roślinności jeziora każdy zbiornik klasyfikuje się do jednego z pięciu klas stanu ekologicznego: bardzo dobry (1; zakres indeksu ESMI 1,000 – 0,680), dobry (2; 0,680 – 0,410), umiarkowany (3; 0,410 – 0,205), słaby (4; 0,205 – 0,070) oraz zły (5; <0,070) (Ciecierska, 2008; Kolada, Ciecierska, 2009; Ciecierska i in. 2013; Ciecierska, Kolada, 2014).

Struktura szaty roślinnej jezior W ciągu ponad 45. letnich badań roślinności jezior leżących od 1977 roku w Mazurskim Parku Krajobrazowym wyróżniono 68 zbiorowiska (S) w jeziorach głębokich (tab. 2.1-2.3) i 63 w jeziorach płytkich (tab. 3.1-3.3). Roślinność litoralu jezior obszaru MPK jest reprezentatywna dla regionu północno-wschodniej Polski (N-E) co do jezior głębokich, ponieważ uzyskano tam podobne wyniki - 69 fitocenoz (n = 55 jezior) oraz nieco mniej w zbiornikach płytkich N-E - 58 fitocenoz (n = 69 jezior; Ciecierska 2008). Do najcenniejszych fitocenoz wszystkich zbiorników MPK należą zbiorowiska tworzące tzw. łąki ramienicowe (charofity – makroglony), które w całej Europie są wyznacznikiem najlepszego stanu jakości wód ekosystemów jeziornych. W parku wyróżniono łącznie 11 zbiorowisk charofitów, 9 wspólnych, występujących zarówno w jeziorach głębokich, jak i płytkich: Nielelletum flexilis, Charetum fragilis, Ch. aspera, Ch. aculeolatae, Ch. contrariae, Ch. rudis, Ch. tomentosae, Ch. delicatuliae i Niellopsidetum obtusae oraz Charetum jubatae w jeziorach głębokich (tab. 2.1) i Ch. hispidae w zbiornikach płytkich (tab. 3.1). Układ przestrzenny zbiorowisk charofitów jest również typowy nie tylko dla całej części N-E kraju. Najgłębiej występują pasy zbiorowisk Nitellopsidetum obtusae (3-5m głębokości), płycej płaty Charetum tomentosae lub Ch. rudis (1-3m; Ciecierska 2008). Podobne układy były opisywane również z innych części Polski (Podbielkowski, Tomaszewicz, 1977; Tomaszewicz, 1979; Tomaszewicz, Kłosowski, 1985; Ciecierska, 2001, 2004A, B; 2008). Zbiorowiska ramienic zajmują w wielu zbiornikach parku znaczne powierzchnie, zaliczając tym samym jeziora do bardzo dobrego stanu ekologicznego. Do takich jezior należą: Kuc, Majcz Wielki, Jegocin Wielki (jezioro reperowe w Województwie Warmińsko- Mazurskim), Nawiady (tab. 2.1; ryc. 2A), Krutyńskie, Łuknajno, Kołowin oraz wiele małych płytkich zbiorników: Kiełbonki, Majcz Mały, Mojtyny, Duś, Skarp, Duże i Małe, Nawiadki (tab. 2.1.; ryc. 1, 2B). Obszar MPK wyróżnia się przede wszystkim bardzo dużą liczbą małych, płytkich zbiorników z dobrze rozwiniętą strefą charofitów (8 jezior; tab. 3.1). Są to szczególnie cenne ekosystemy, tym bardziej, że leżą najczęściej w otoczeniu krajobrazu rolniczego. Istnienie zatem łąk ramienicowych zawdzięczają pasowi dookoła jeziora, który

130 tworzą fitocenozy zachylnika błotnego (paproci) z trzciną pospolitą Thelypteri-Phragmitetum oraz olsze. Ich systemy korzeniowo-kłączowe stanowią dobrą barierę dla spływów zanieczyszczeń z otaczającej zlewni.

Ocena jakości jezior w oparciu o makrofity Jakość wód zbiorników wodnych odzwierciedlają strukturalno-przestrzenne układy roślinności. Im lepsza przeźroczystość wody, tym roślinność może występować głębiej. Fitolitoral jest duży, dlatego zbiorniki zaklasyfikowane do najlepszego stanu ekologicznego na podstawie makrofitów mają fitolitoral (N) największy, zarówno w jeziorach głębokich, jak i płytkich (ryc. 3A, B). Roślinność również w tych zbiornikach zajmuje najgłębsze miejsca

(Cmax, ryc. 3A, B). Również inny wskaźnik określający rozmiary fitolitoralu – indeks zasiedlenia (Z), w tych jeziorach jest największy (ryc. 4A, B). Inaczej jest z wartościami wskaźnika różnorodności fitocenotycznej (H), ponieważ wartości tego indeksu zależą od liczby zbiorowisk w poszczególnych jeziorach, ale często o jego wartości decyduje wzajemny rozkład wielkości (powierzchni) poszczególnych zbiorowisk w danym zbiorniku. Im zajmowane przez nie powierzchnie są równiejsze względem siebie – tym wartości są wyższe (a w przyrodzie rzadko tak się zdarza). Ponadto liczba zbiorowisk w zbiornikach wodnych zależy w znaczący sposób od wielkości akwenu (P), dlatego zarówno wartości H i Hmax mają różne wartości niezależnie od oceny stanu ekologicznego (ryc. 4A, B).

Wskaźniki określające wielkość fitolitoralu (N, Cmax- ryc. 3A, B oraz Z – ryc. 4A, B), maleją w kolejnych grupach określających stan ekologiczny. Wraz ze spadkiem przeźroczystości wody (który spowodowany jest rozwojem glonów – fitoplanktonu) makrofity wycofują się lub giną (z powody braku światła) i są to przede wszystkim zbiorowiska hydrofitów (roślinność wodna: charofity + elodeidy + nymfeidy). Dlatego w zbiornikach zaklasyfikowanych do najgorszych grup stanu ekologicznego pozostaje bardzo niewiele hydrofitów lub najczęściej tylko szuwary (tab. 2.1-2.3, 3.1-3.3; ryc. 2.A, B). Ocena stanu ekologicznego jezior MPK na podstawie roślinności litoralu wykazała istnienie 4 zbiorników głębokich (27%; ryc. 5A) i 12 zbiorników płytkich (46%; ryc. 5B) charakteryzujących się bardzo dobrą jakością wód, co jest wynikiem (szczególnie w przypadku jezior płytkich) lepszym od oceny jezior na podstawie makrofitów w całym Województwie Warmińsko-Mazurskim (WW-M, ryc. 5C, D; WIOŚ Olsztyn, 2010-2015). Na tle całego województwa również procentowy udział jezior spełniających warunki co najmniej dobrego stanu jakości wód (zbiorniki bardzo dobrego + dobrego stanu ekologicznego - główny cel RDW w Europie; Directive, 2000) – jest w parku lepszy: 73%

131 jeziora głębokie i 77% jeziora płytkie oraz odpowiednio w WW-M: 65% i 60% (ryc. 5A-D). Zatem odwrotnie co do liczby jezior, które nie spełniają warunków siedliskowych, które nakłada obecnie na każdy kraj europejski polityka wodna - w MPK jest ich odpowiednio: 27% i 23%, zaś więcej w WW-M 35% i 40%. Należy jednak zaznaczyć, że w rutynowym monitoringu jezior w Polsce badaniami objęte są jeziora ≥ 50ha, a domeną parku jest istnienie wielu małych, płytkich jezior w bardzo dobrym stanie ekologicznym - zatem zbiorników, które nie są objęte Państwowym Monitoringiem w Polsce.

Typy florystyczne jezior Analiza typów florystycznych jezior (Bernatowicz, 1960) pozwala określić nie tylko rodzaj dominującej roślinności wodnej (hydrofitów) w jeziorze, ale również ocenić stan jakości całego ekosystemu jeziornego. Typ florystyczny chara (ramienicowy) reprezentuje najlepsze jeziora (jak opisano wyżej), natomiast typ ceratophyllum (rogatkowy) znacznie gorsze. Zależy oczywiście od stopnia dominacji zbiorowisk Ceratophylletum w fitolitoralu jeziora, a najgorszy stan jest wtedy gdy brakuje nawet rogatka. Zbiorowiska rogatkowe przeciwstawia się ramienicom, ponieważ fitocenozy te mogą występować nawet w bardzo zeutrofizowanych siedliskach wodnych, natomiast ramienice wręcz odwrotnie - są bardzo wrażliwe na biogeny. W jeziorach MPK 4 zbiorniki głębokie (27%) i 12 zbiorników płytkich (46%) reprezentuje typ chara, natomiast 7 zbiorników głębokich (46%) i w 10 zbiornikach płytkich (39%) stwierdzono typ ceratophyllum (ryc. 6A, B). Jest to stan o tyle niepokojący, że ponad 40% (41,5%) wszystkich jezior MPK reprezentuje typ florystyczny ceratophyllum. Są to eutroficzne jeziora, w których pogorszenie jakości wód spowoduje silne zubożenie fitocenotyczne na korzyść rogatka lub ich całkowite wyginięcie (brak hydrofitów), a tym samym słaby i zły stan ekologiczny.

Wieloletnie zmiany struktury szaty roślinnej wybranych zbiorników

Jezioro Kuc Jezioro Kuc należy do najcenniejszych ekosystemów nie tylko w parku, ale całego regionu i Polski. W zbiorniku występują nadal rozległe łąki ramienicowe, chociaż najwięcej zbiorowisk charofitów zarejestrowano w 1995, natomiast w kolejnych latach 2003-2014 prawie o połowę mniej (tab. 3.1; ryc. 7A). W 2016 zajmowały więcej w % fitolitoralu, ale ponieważ obserwuje się ciągły sadek powierzchni całego fitolitoralu (N; 1995 - 56,3 % całego jeziora, 2003 – 55,1%, 2010 – 48,6%, 2014 -52,6% oraz 2016 – 50,2%), dlatego powierzchnie ramienic

132 również zajmują coraz mniejsze areały (ryc. 7A). Liczba zbiorowisk wyróżniana w kolejnych latach wynosiła 5-8, przy czym szczególnie w pierwszym roku (1995) stwierdzano duże płaty Charetum asperae, której obecnie nie zaobserwowano, natomiast pojawiły się fitocenozy Nitellopsidetum obtusae (na 5-6m głębokości, tab. 2.1). Spadła w ostatnich latach liczba taksonów ramienic, ale przede wszystkim zmniejszyło się pokrycie dna roślinnością, dlatego zmniejsza się powierzchnia fitolitoralu. Ograniczanie powierzchni zajętej przez roślinność obrazują również wartości wskaźnika zasiedlenia (Z; ryc. 7B). Przyczyną takiego stanu jest spadek widzialności wód jeziora (SD; ryc. 7B), którą powodują zanieczyszczenia za zlewni rolniczej. O przejawach i zagrożeniu eutrofizacją jeziora Kuc informują od wielu lat min. Bajkiewicz-Grabowska i in. (1989) czy Dunalska (2010).

Jezioro Majcz Wielki Jezior Majcz Wielki należy również do jednych z najpiękniejszych zbiorników nie tylko w parku. Znajduje się poza szlakiem Wielkich Jezior Mazurskich, w zlewni w większości leśnej (ryc. 1). Zbiornik ten reprezentuje również typ chara (ramienicowy) z rozległymi łąkami tych makroglonów, które tworzy 6-3 zbiorowisk charofitów (tab. 2.1; ryc. 8A), zaklasyfikowany do bardzo dobrego stanu ekologicznego (tab. 2.1). Przy czy podobnie jak w poprzednim zbiorniku powierzchnie co do struktury (liczby fitocenoz) i powierzchni ulegają zmniejszaniu. Szczególnie niebezpieczne okazały się prace związane z tzw. małą retencją, którą przeprowadzono w zlewni jeziora w latach 2002-2007 (Ryś, 2011). Do wód jeziora dostały się związki humusowe z torfowiska obok zbiornika oraz zlewni leśnej (z powodu podniesienia poziomu wody), zmniejszyła się widzialność (SD; z 4.0m w 1995-2004, do 3.2m w 2014; ryc. 8B), która spowodowała wyginięcie ramienic z najgłębszych miejsc jeziora (5-6m). Badania przeprowadzone w 2016 wykazały jednak, że cofniecie projektu, spowodowało obecnie powrót łąk ramienicowych (tab. 2.1; ryc. 8A). Przy czym wartości widzialności (SD; ryc. 8B) mają tendencje spadkową, podobnie zresztą jak w poprzednim jeziorze Kuc (ryc. 7B). Przykład zabiegów w jeziorze Majcz Wielki pokazuje jak niestabilne są warunki w zbiorniku, dlatego należy w szczególny sposób dbać o właściwe zarządzanie tym akwenem, który już od lat 80. był uważany za wyraźnie zagrożony eutrofizacją (Bajkiewicz-Grabowska i in. 1989). Jeziora Kuc, Majcz Wielki i Jegocin Wielki zostały wytypowane z Polski do europejskiej sieci interkalibracji stanu b. dobrego – dobrego (REJESTR JEZIOR, UE 2005), jako jezioro referencyjne (CIECIERSKA, 2004A; ECOSTAT, 2006).

133 Jezioro Mikołajkie Badania makrofitów jeziora Mikołajskiego wykazały słaby stan ekologiczny w 2001 i umiarkowany w kolejnych latach inwentaryzacji (2011-2015; tab. 2.1), czyli nadal niezadawalający w świetle RDW (Directive 2000). Od 2001 znacznie powiększył się fitolitoral jeziora (ryc. 9A – wysokość słupków), wzrosły tym samym wartości wskaźnika zasiedlenia (Z) oraz maksymalna głębokość występowania roślinności (Cmax, ryc. 9B), ponieważ poprawiły się warunki świetlne w zbiorniku (tendencja wzrostowa SD, ryc. 9B). Zmienia się również struktura roślinności, pojawiają coraz większe areały makrofitów wodnych (hydrofitów), głównie elodeidów (tab. 2.2; ryc. 9A). W 2012 zarejestrowano nawet pojawienie się większych płatów ramienicy Nietellopsidetum obtusae (tab. 2.1) W zbiorniku wiele zmienia się na korzyść, wybudowanie oczyszczalni, skanalizowanie otoczenia jeziora przynosi rezultaty, ale nadal jest wiele do życzenia w tym szczególnie silnie poddanym antropopresji zbiorniku.

Jezioro Bełdany Analiza wyników roślinności jeziora Bełdany, podobnie jak w poprzednim zbiorniku wykazała słaby stan ekologiczny w 2001 i umiarkowany w 2013 (tab. 2.1). Poprawie uległo wiele wskaźników makrofitowych: powierzchnia fitolitoralu (wysokość słupków (ryc. 10A), warości wskaźnika zasiedlenia (Z), głębokości występowania roślinności (Cmax; ryc. 10B) oraz struktura zbiorowisk na korzyść roślinności zanurzonej (elodeidów) i liściach pływających (nymfeidów; tab. 2.2; ryc. 10A). Podobnie jak w poprzednim zbiorniku jakość wód (na podstawie makrofitów) nadal nie spełnia wymagań siedliskowych dla tego typu ekosystemów. Poczynione w ostatnich latach zabiegi przynoszą rezultaty, ale obydwa zbiorniki należą do jednych z najbardziej obciążonych ekosystemów jeziornych w Polsce, szczególnie w okresie letnim (głównie rekreacją).

Jezioro Łuknajno Jezioro Łuknajno jest rezerwatem biosfery – jedynym jeziornym w Polsce, a od 2017 pod nazwą Rezerwat Biosfery Jeziora Mazurskie został istotnie powiększony (Hołdyński i in. 2015; www.unesco.org). Ekosystem ten jest przykładem zmian roślinności, mieszczących się ciągle w stanie bardzo dobrego stanu ekologicznego (tzw. jezioro makrofitowe - prawie całkowicie zarośnięte roślinnością), w którym rolę stabilizującą i kontrolującą jakość wód pełnią głównie charofity (tab. 2.1; ryc. 11A; Polakowski i in. 1973; Królikowska, 1996; Kufel, Ozimek, 1996; Kufel, Kufel, 1997). W kolejnych latach ich powierzchnia wynosiła

134 odpowiednio: 1970 – 79,4% fitolitoralu, 1993 – 61,6%, 2003 – 51,6% oraz 2015 już tylko 48,0% (ryc. 11A). Od wielu lat podnoszony jest jednak problem wypierania łąk ramienicowych (ich ginięcia), na korzyść elodeidów (głównie fitocenoz jezierzy morskiej Najadetum marinae) i nymfeidów (ekspansywnych zbiorowisk osoki aloesowatej Stratiotetum aloidis; tab. 2.1; ryc. 11A). Pierzchnie tych ostatnich wynosiły odpowiednio: 1970 – 0,0% fitolitoralu, 1993 – 5,0%, 2003 – 8,8%, a w 2015 już 27,8% (ryc. 11A). Szczególnie ostatnie badania wskazują na: mniejszy zasięg roślinności (Cmax: 1970-2003 – prawie 3,0m głębokości, 2015 – 1,7m), spadek powierzchni fitolitoralu widoczny w wielkości wskaźnika zasiedlenia (Z), co jest spowodowane również zmniejszeniem przeźroczystości wody (tendencja spadkowa widzialności - SD; ryc. 11B).

Jezioro Kołowin Szczególnym przypadkiem zmian roślinności jezior płytkich jest jezioro Kołowin, które w 1984 uległo katastrofie ekologicznej spowodowanej dostaniem do wód dużych ilości pestycydu, a następnie zarybienia tołpygą. Analiza roślinności, wykonana po katastrofie, wykazała bardzo dobry stan (1986 – 24,6 % fitolitoralu zajmowały charofity, roślinność występowała do 5,0 m, SD – 5,0; ryc. 12B). Natomiast po 10 latach nie zaobserwowano żadnych fitocenoz ramienic (nawet jednego osobnika, tab. 3.1), które uległy zniszczeniu przez dorosłe osobniki tołpygi (roślinność występowała do 2,0 m, SD – 1,0). Po wyłowieniu ryb (w 1996) nastąpiło sukcesywne odnawianie się roślinności, głównie strefy charofitów (tab. 3.1; ryc. 12A). ). Z chwilą ustąpienia stresora (tołpygi) nastąpiła poprawa warunków świetlnych w zbiorniku, które umożliwiły wzrost leżących na dnie turionów i fragmentów roślin. Nastąpiła rekolonizacja roślinności litoralu (w tym charofitów) poprzez zasoby banku nasion i zarodników znajdujących się w osadach. Podobne procesy obserwowano w innych zbiornikach (Van der Berg i in. 1999; Casanova, Broc, 1999; Ozimek, 2002). Ramienice wróciły, ale nie co do liczby taksonów. Obecnie obserwuje się 3-2 zbiorowiska, gdy w 1986 było ich 5 (tab. 3.1). Ze względu na wielkości strefy charofitów stan jeziora w latach 1996 – 2003 zaklasyfikowano do dobrego, natomiast w 1986 i 2010-14 do bardzo dobrego dobrego (tab. 3.1). Jezioro Kołowin to jednak nadal ekosystem rozchwiany, wartości różnych wskaźników makrofitowych oraz własności jakości wody są zmienne, w kolejnych latach badań przyjmują różne wartości (ryc.12B).

135 Jezioro Kołowin zostało również wytypowane z Polski do europejskiej sieci interkalibracji stanu b. dobrego – dobrego i dobrego – umiarkowanego (REJESTR JEZIOR, UE

2005), jako jezioro referencyjne (CIECIERSKA, 2004A; ECOSTAT, 2006).

Posumowanie Analiza 41 roślinności jezior leżących w Mazurskim Parku Krajobrazowym, w ciągu ponad 45. letnich badań wykazała istnienie 68 zbiorowisk (S) w jeziorach głębokich i 63 w jeziorach płytkich; Do najcenniejszych zbiorowisk fitolitoralu parku należą ramienice, których wyróżniono łącznie 11 zbiorowisk, 9 wspólnych, występujących zarówno w jeziorach głębokich, jak I płytkich: Nielelletum flexilis, Charetum fragilis, Ch. aspera, Ch. aculeolatae, Ch. contrariae, Ch. rudis, Ch. tomentosae, Ch. delicatuliae i Niellopsidetum obtusae oraz Charetum jubatae w jeziorach głębokich i Ch. hispidae w zbiornikach płytkich; Ocena stanu ekologicznego jezior MPK na podstawie roślinności litoralu wykazała istnienie 4 zbiorników głębokich (27%) i 12 zbiorników płytkich (46%) charakteryzujących się bardzo dobrą jakością wód, co jest wynikiem (szczególnie w przypadku jezior płytkich) lepszym od oceny jezior na podstawie makrofitów w całym Województwie Warmińsko-Mazurskim; Procentowy udział jezior spełniających warunki co najmniej dobrego stanu jakości wód na tle całego województwa jest również w parku lepszy: 73% jeziora głębokie i 77% jeziora płytkie oraz odpowiednio w Województwie W-M: 65% i 60%; Roślinność 39% jezior MPK reprezentuje typ florystyczny chara (ramienicowy – świadczący o b. dobrej jakości wód), natomiast 41,5% typ ceratophyllum (rogatkowy, który z jest wskaźnikiem umiarkowanej lub silnej trofii); Zmiany wieloletnie roślinności litoralu kilku jezior wykazały: W przypadku jezior głębokich reprezentujących bardzo dobry stan jakości wód, z dobrze nadal zachowaną strefą charofitów (zbiorników: Kuc i Majcz Wielki) – przekształcenia świadczące o postępującej eutrofizacji: powolnym ustępowaniu łąk ramienicowych oraz zmniejszaniu się całego fitolitoralu, czego przyczyną jest tendencja spadkowa widzialności wód, a wiec eutrofizacja; W jeziorach głębokich poddanych największym zmianom antropopresji w MPK: Mikołajskie i Bełdany – powolne zmiany roślinności świadczące o poprawie jakości wód, ale nie na tyle aby spełniały obecne wymagania siedliskowe co do zachowania co najmniej dobrego stanu ekologicznego, który wymagany jest w monitoringu jezior w całej Europie;

136 W dwóch płytkich jeziorach: Łuknajno (rezerwacie biosfery) również powolne ginięcie strefy ramienic, poprzez zastępowanie ich płatami zbiorowisk jezierzy morskiej Najadetum marinae (elodeidów) i ekspansywnych płatów osoki aloesowatej Stratiotetum aloidis (nymfeidów) oraz jeziorze Kołowin, w którym po katastrofalnych przejściach odbudowują się łąki ramienicowe, ale ich różnorodność jest mniejsza, a cały fitolitoral nadal wykazuje cechy bardzo zmienne (niestabilne).

ryc. 1. Położenie jezior w Mazurskim Parku Krajobrazowym

137 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Kuc 16 Kuc Tyrkło 97 Tyrkło Mokre 14 Mokre Bełdany 13 Bełdany Zdrużno 96 Nawiady 01 Nawiady Jegocinek 97 Białoławki 01 Białoławki Probarskie 11 Probarskie Mikołajskie 15 Mikołajskie Majcz Wielki 16 Majcz Wierzbowskie 12 Jegocin Wielki 15 Jegocin Guzianka Duża 97 Guzianka Duża Guzianka Mała 97 Guzianka Mała 1 2 3 4

charofity elodeidy nymfeidy helofity

A – jeziora głębokie (n = 15)

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Duś 96 Uplik 96 Uplik Skarp 96 Skarp 95 Inulec Zjadłe 95 Zjadłe Tuchlin 97 Tuchlin 97 Zdrężno 98 Kołowin 14 Kołowin Wigryny 12 Mojtyny 03 Mojtyny Pawełek 97 Wejsuny 97 Wejsuny Luknajno 15 Luknajno Śniardwy 15 Śniardwy Kiełbonki 97 Nawiadki 01 Nawiadki Płociczno 01 Płociczno Krutyńskie 97 Krutyńskie Gardyńskie 97 Gardyńskie Majcz Mały 12 Majcz Wągiel Duży 95 Wągiel Duży Wągiel Mały 95 Wągiel Mały Lisunie Duże 12 Lisunie Lisunie Małe 00 Małe Lisunie Kołowinek 2013 Kołowinek 1 2 3 4 5

charofity elodeidy nimfeidy helofity

B – jeziora płytkie (n = 26) ryc. 2. Wielkości (% fitolitoralu) poszczególnych grup ekologicznych roślinności litoralu jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego; 1-bardzo dobry, 2-dobry, 3-umiarkowany, 4-słaby, 5 zły stan ekologiczny

138 100,0 7,0 6,0 80,0 5,0 60,0 4,0 3,0 40,0 Cmax 2,0 % fitolitoralu% 20,0 1,0 0,0 0,0 Kuc 16 Kuc Tyrkło 97 Tyrkło Mokre 14 Mokre Bełdany 13 Bełdany Zdrużno 96 Nawiady 01 Nawiady Jegocinek 97 Białoławki 01 Białoławki Probarskie 11 Probarskie Mikołajskie 15 Mikołajskie Majcz Wielki 16 Majcz Wierzbowskie 12 Jegocin Wielki 15 Jegocin Guzianka Duża 97 Guzianka Duża Guzianka Mała 97 Mała Guzianka 1 2 3 4 Stan ekologiczny

N% Cmax

A – jeziora głębokie (n = 15)

100,0 7,0 6,0 80,0 5,0 60,0 4,0 3,0 40,0 Cmax 2,0 % fitolitoralu% 20,0 1,0 0,0 0,0 Duś 96 Uplik 96 Uplik Skarp 96 Skarp Inulec 95 Inulec Zjadłe 95 Zjadłe Tuchlin 97 Tuchlin Kierwik 97 Zdrężno 98 Kołowin 14 Kołowin Wigryny 12 Mojtyny 03 Mojtyny Pawełek 97 Wejsuny 97 Wejsuny Luknajno 15 Luknajno Śniardwy 15 Śniardwy Kiełbonki 97 Nawiadki 01 Nawiadki Płociczno 01 Płociczno Krutyńskie 97 Krutyńskie Gardyńskie 97 Gardyńskie Majcz Mały 12 Majcz Wągiel Duży 95 Wągiel Duży Wągiel Mały 95 Wągiel Mały Lisunie Duże 12 Lisunie Lisunie Małe 00 Małe Lisunie Kołowinek 2013 Kołowinek 1 2 3 4 5 Stan ekologiczny

N % C max

B – jeziora płytkie (n = 26) ryc. 3. Powierzchnia fitolitoralu (N) oraz maksymalny zasięg roślinności (Cmax) jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego; 1-bardzo dobry, 2-dobry, 3-umiarkowany, 4-słaby, 5 zły stan ekologiczny

139 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Kuc 16 Kuc Tyrkło 97 Tyrkło Mokre 14 Mokre Bełdany 13 Bełdany Zdrużno 96 Nawiady 01 Nawiady Jegocinek 97 Białoławki 01 Białoławki Probarskie 11 Probarskie Mikołajskie 15 Mikołajskie Majcz Wielki 16 Majcz Wierzbowskie 12 Jegocin Wielki 15 Jegocin Guzianka Duża 97 Guzianka Duża Guzianka Mała 97 Guzianka Mała 1 2 3 4 Stan ekologiczny

H Hmax Z Liniowa (Z)

A – jeziora głębokie (n =15)

4,00 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Duś 96 Uplik 96 Uplik Skarp 96 Skarp Inulec 95 Inulec Zjadłe 95 Zjadłe Tuchlin 97 Tuchlin Kierwik 97 Zdrężno 98 Kołowin 14 Kołowin Wigryny 12 Mojtyny 03 Mojtyny Pawełek 97 Wejsuny 97 Wejsuny Luknajno 15 Luknajno Śniardwy 15 Śniardwy Kiełbonki 97 01 Nawiadki Płociczno 01 Płociczno Krutyńskie 97 Krutyńskie Gardyńskie 97 Gardyńskie Majcz Mały 12 Majcz Wągiel Duży 95 Wągiel Duży Wągiel Mały 95 Wągiel Mały Lisunie Duże 12 Lisunie Lisunie Małe 00 Małe Lisunie Kołowinek 2013 Kołowinek 1 2 3 4 5 Stan ekologiczny

H Hmax Z Liniowa (Z)

B – jeziora płytkie (n =26) ryc. 4. Wartości wskaźników zróżnicowania fitocenotycznego: rzeczywistego (H) i maksymalnego (Hmax) oraz wartości wskaźnika zasiedlenia (Z) jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego; 1-bardzo dobry, 2-dobry, 3- umiarkowany, 4-słaby, 5 zły stan ekologiczny

140 1; 4% 1; 6% 2; 8%

4; 27% 3; 11% 4; 27% 12; 46%

8; 31% 6; 40%

bardzo dobry dobry umiarkowany słaby bardzo dobry dobry umiarkowany słaby zły

A – jeziora głębokie (n =15) B – jeziora płytkie (n = 26)

Jeziora Mazurskiego Parku Krajobrazowego

11; 1; 2,1% 0 1; 2,5% 16; 22,9% 15; 37,5% 0 6; 15% 33,3%

18; 45% 20; 41,7%

bardzo dobry dobry umiarkowany słaby zły bardzo dobry dobry umiarkowany słaby zły

C – jeziora głębokie (n = 48) D – jeziora płytkie (n = 40)

Jeziora Województwa Warmińsko-Mazurskiego ryc. 5. Ocena stanu ekologicznego na podstawie makrofitów jezior: Mazurskiego Parku Krajobrazowego (A, B) oraz Województwa Warmińsko-Mazurskiego (C, D)

141 4; 15% 4; 27% 4; 27%

12; 46%

10; 39% 7; 46%

chara ceratophyllum inne chara ceratophyllum inne

A – jeziora głębokie (n = 15) B – jeziora płytkie (n = 26) ryc. 6. Udział różnych typów florystycznych w fitolitoralu jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego

8,0 7,0 Grupy ekologiczne 7,0 6,0 6,0 60,0 5,0 5,0 50,0 4,0 4,0 40,0 3,0 SD Cmax, Cmax, Z 3,0 30,0 2,0 2,0 % jeziora % 20,0 1,0 1,0 10,0 0,0 0,0 0,0 1995 2003 2010 2014 2016 1995 2003 2010 2014 2016 Cmax Z charofity elodeidy nymfeidy helofity SD Liniowa (SD )

A B ryc. 7. Powierzchnie grup ekologicznych (% jeziora) – A oraz wartości wskaźników: maksymalnego występowania makrofitów (Cmax), zasiedlenia (Z) i widzialności (SD mierzonej krążkiem Secchego) – B w jeziorze Kuc w kolejnych latach badań

142 Grupy ekologiczne 7,0 4,5 6,0 4,0 50,0 3,5 5,0 3,0

40,0 , Z 4,0 2,5 SD 30,0 3,0 2,0 Cmax 1,5 2,0 20,0

% jeziora % 1,0 1,0 0,5 10,0 0,0 0,0 0,0 1995 1998 2000 2004 2014 2016 1995 1998 2000 2004 2014 2016 Cmax Z charofity elodeidy nymfeidy helofity SD Liniowa (SD )

A B ryc. 8. Powierzchnie grup ekologicznych (% jeziora) – A oraz wartości wskaźników: maksymalnego występowania makrofitów (Cmax), zasiedlenia (Z) i widzialności (SD mierzonego krążkiem Secchego) – B w Jeziorze Majcz Wielki w kolejnych latach badan

Grupy ekologiczne 3,0 2,0 1,8 2,5 1,6 10,0 2,0 1,4 8,0 1,2 1,5 1,0 SD 6,0 0,8 Cmax, Cmax, Z 1,0 4,0 0,6 % jeziora % 0,5 0,4 2,0 0,2 0,0 0,0 0,0 2001 2011 2012 2015 2001 2011 2012 2015 Cmax Z charofity elodeidy nymfeidy helofity SD Liniowa (SD )

A B ryc. 9. Powierzchnie grup ekologicznych (% jeziora) – A oraz wartości wskaźników: maksymalnego występowania makrofitów (Cmax), zasiedlenia (Z) i widzialności (SD mierzonej krążkiem Secchego) – B w Jeziorze Mikołajskim w kolejnych latach badań

143 Grypy ekologiczne 3,0 2,0

2,5 1,9 14,0 2,0 12,0 1,8 10,0 1,5 SD

8,0 Cmax, Z 1,7 1,0 6,0 1,6 4,0 0,5 2,0 0,0 0,0 1,5 2001 2013 2001 2013

elodeidy nymfeidy helofity Cmax Z SD Liniowa (SD )

A B ryc. 10. Powierzchnie grup ekologicznych (% jeziora) – A oraz wartości wskaźników: maksymalnego występowania makrofitów (Cmax), zasiedlenia (Z) i widzialności (SD mierzonej krążkiem Secchego) – B w jeziorze Bełdany w kolejnych latach badan

Grupy ekologiczne 3,0 3,5

2,5 3,0 120,0 2,5 2,0 100,0 2,0 1,5 80,0 SD 1,5 Cmax, Cmax, Z 60,0 1,0 1,0 40,0 0,5 0,5 20,0 0,0 0,0 0,0 1970 1993 2003 2015 1970 1993 2003 2015 C max (m) Z charofity elodeidy nymfeidy helofity SD (m) Liniowa (SD (m))

A B ryc. 11. Powierzchnie grup ekologicznych (% jeziora) – A oraz wartości wskaźników: maksymalnego występowania makrofitów (Cmax), zasiedlenia (Z) i widzialności (SD mierzonej krążkiem Secchego) – B w Jeziorze Łuknajno w kolejnych latach badań

144 Grupy ekologiczne 5,0 5,0

40,0 4,0 4,0 35,0 3,0 3,0 30,0 25,0 SD

Cmax, Cmax, Z 2,0 2,0 20,0 15,0 1,0 1,0 10,0 5,0 0,0 0,0 1986 1996 1998 1999 2000 2003 2010 2014 0,0 1986 1996 1998 1999 2000 2003 2010 2014 C max (m) Z charofity elodeidy nymfeidy helofity SD (m) Liniowa (SD (m))

A B ryc. 12. Powierzchnie grup ekologicznych (% jeziora) – A oraz wartości wskaźników: maksymalnego występowania makrofitów (Cmax), zasiedlenia (Z) i widzialności (SD mierzonej krążkiem Secchego) – B w jeziorze Kołowin w kolejnych latach badań

Tab. 1. Położenie i morfometria jezior troficznych Mazurskiego Parku Krajobrazowego

Lp Nazwa jezior Szerokość Długość Powierzchnia Głębokość Głębokość Długość Szerokość geograficzna geograficzna jeziora (ha) max (m) srednia (m) jeziora (m) jeziora (m)

jeziora głębokie 1. Kuc 53,49 21,24 127,4* 36,1 8,0 1400 1150 2. Majcz Wielki 53,46 21,27 163,5 16,4 6,0 2700 1200 3. Jegocin 53,40 21,41 127,4 36,1 9,0 3900 750 Wielki 4. Nawiady 53,42 21,19 199,8 29,8 9,0 3010 1120 5. Probarskie 53,49 21,22 201,4 31,0 9,2 2400 1400 6. Mokre 53,41 21,23 841,0 51,0 12,7 7760 1575 7. Wierzbowski 53,49 21,19 104,4 18,1 4,8 2475 655 e 8. Białoławki 53,44 21,49 211,1 36,1 9,8 2475 1600 9. Zdrużno 53,38 21,22 250,2 25,9 5,4 2240 1400 10. Tyrkło 53,49 21,51 236,1 29,2 9,7 5215 550 11. Guzianka 53,38 21,33 59,6 25,5 6,5 2600 620 Duża 12. Guzianka 53,39 21,35 36,8 13,3 2,7 1500 370 Mała 13. Bełdany 53,42 21,34 940,6 46,0 10,0 12400 2400 14. Mikołajskie 53,46 21,35 497,9 25,9 11,2 5750 1600 15. Jegocinek 53,39 21,42 52,3 17,9 7,1 1600 525 jeziora płytkie 1. Krutyńskie 53,42 21,25 55,0 5,5 1,7 2850 600 2. Luknajno 53,49 21,38 680,0 3,2 0,6 3300 2900 3. Kołowin 53,43 21,24 78,2 7,2 4,0 1400 700 4. Gardyńskie 53,45 21,31 82,6 11,5 2,5 1350 1000 5. Tuchlin 53,47 21,46 219,3 4,9 2,9 2900 1400 6. Inulec 53,48 21,29 178,3 10,1 4,6 2400 900 7. Śniardwy 53,45 21,43 113,4 23,4 5,8 22100 14300 8. Uplik 53,38 21,22 60,6 9,2 2,8 2525 450 9. Kierwik 53,36 21,22 59,6 16,1 6,1 1525 650

145 10. Wągiel Duży 53,47 21,20 150,0 13,3 4,2 2800 640 11. Kiełbonki 53,40 21,19 30,3 4,2 2,2 725 575 12. Kołowinek 53,44 21,25 19,6 6,4 3,6 615 400 13. Majcz Mały 53,46 21,26 20,0 3,3 1,8 750 350 14. Mojtyny 53,41 21,20 28,2 8,0 3,5 1325 375 15. Duś 53,39 21,27 35,5 6,0 2,8 1255 455 16. Skarp 53,38 21,27 23,4 10,4 5,7 640 470 17. Lisunie Duże 53,47 21,30 13,8 8,5 3,8 850 220 18. Lisunie Małe 53,48 21,30 0,8 10,0 4,5 141 393 19. Nawiadki 53,41 21,19 25,5 7,9 4,2 900 420 20. Płociczno 53,47 21,30 16,8 4,7 2,3 870 330 21. Wigryny 53,40 21,32 24,8 3,2 1,7 1230 340 22. Wejsuny 53,41 21,36 38,0 11,8 3,6 1430 420 23. Zdrężno 53,42 21,25 12,1 7,5 2,1 485 425 24. Pawełek 53,40 21,20 7,6 3,6 1,8 425 275 25. Wągiel Mały 53,47 21,20 26,8 7,0 2,3 790 460 26. Zjadłe 53,48 21,24 11,0 3,5 1,8 462 297

146 Tab. 2.1. Zbiorowiska głebokich jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego, część charofity

k

Wskaźniki / Nazwa jeziora Kuc Majcz Wielki Jegocin Wielki yrkło Mokre T Bełdany Zdrużno Nawiady Jegocine Probarskie Białoławki Mikołajskie Wierzbowskie Guzianka Mała Guzianka Duża

Termin badń 1995 2003 2014 2016 1995 1996 2000 2004 2010 2014 2016 1997 2004 2011 2015 2001 1995 2004 2011 1996 2004 2014 1995 2012 2001 1996 1997 1997 1997 2001 2013 2001 2011 2012 2015 1997

Autor wyników JR JR JR HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC MD HC* WIOŚ WIOŚ WIOŚ WIOŚ WIOŚ WIOŚ WIOŚ WIOŚ

Grupa ekologiczna 7 Makrofitowy Wskaźnik Stanu Ekologicznego ESMI 0,931 0,876 0,897 0,687 0,751 0,781 0,787 0,801 0,847 0,776 0,926 0,751 0,783 0,685 0,686 0,628 0,733 0,717 0,639 0,498 0,61 0,569 0,559 0,526 0,480 0,580 0,421 0,233 0,285 0,164 0,380 0,104 0,337 0,323 0,392 0,218

Stan ekologiczny 1** 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 4 3 4 3 3 3 5

Liczba zbiorowisk S 24 28 21 25 29 31 28 27 24 22 27 26 29 32 26 21 26 20 22 31 32 25 18 17 20 28 18 19 23 22 25 11 21 15 16 7

Lp. Zbiorowiska 1. Nitelletum flexilis r*** 1 + 2 1

2. Charetum fragilis 2 + 2 1 1 1 + + + 1 r 2 1 1 + + +

3. Charetum asperae 2 r r + r 147 4. Charetum aculeolatae r 5. Charetum jubatae r r 1 + r łaki ramienicowe łaki

6. Charetum contrariae 2 + 1 + + + + 1 1 + 1 + + 1 + - 7. Charetum rudis 2 2 3 2 2 2 2 2 1 2 + + 8. Charetum tomentosae 2 + 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 + 2 1 + + 2 1 2 + + r r charofity charofity 9. Charetum delicatulae 1 1 10. Nitellopsidetum obtusae + 2 2 2 2 2 2 2 2 2 + 2 2 3 1 1 + 1 1 1 + r + 1 r * HC - Hanna Ciecierska, JR - Joanna Ruszczyńska, MD - Magdalena Dąbrowska, WIOŚ - Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Giżycku **1-bardzo dobry, 2-dobry, 3-umiarkowany, 4-słaby, 5-zły stan ekologiczny na podstawie makrofitów *** skala Braun-Blaquet'a: (5) 100-75%, (4) 75-50%, (3) 50-25%, (2) 25-5%, (1) 5-1%, (+) 1-0.1%, (r ) <0.1% całego fitolitoralu (strefy jeziora porośniętej roślinnością) Tab. 2.2. Zbiorowiska głebokich jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego, część elodeidy i nymfeidy

wki

Wskaźniki / Nazwa jeziora Kuc Majcz Wielki Jegocin Wielki Mokre ka Duża Tyrkło Bełdany Zdrużno Nawiady Jegocinek Probarskie Białoła Mikołajskie Wierzbowskie Guzianka Mała Guzian

Grupy Grupy ekologiczne Lp. 1 Potametum pectinati r* + 1 1 1 2 Potametum filiformis + + r r 3 Najadetum marinae r + + + + r 1 r + + 4 Ranuncutetum circinati 1 + 1 1 r + 1 1 1 2 2 + r + 2 2 2 + 1 + + 3 2 1 + 2 1 2 2 5 Elodeetum canadensis r 2 1 r r r r r + + + 2 + 1 r 1 r

6 Ceratophylletum demersi 2 2 2 + + 2 2 1 1 1 2 + 1 + + 1 3 3 2 2 2 3 2 3 4 2 + 1 2 + 2 2 1 7 Myriophylletum spicati 1 2 2 1 + + + + 1 + + 2 2 1 1 1 2 2 2 r + 1 1 1 + + 1 1 1 1 2 2 8 Potametum compressi r r 9 Potametum lucentis 2 1 2 2 1 1 1 + 1 2 1 1 2 3 2 2 + + + 1 r 1 + 1 3 1 + + + r + 1 10 Potametum perfoliati r + r r + + 1 1 1 + + + 1 + r + + + 1 + 1 + + + + r + 2 1 1 2 11 Potametum friesi r + r r + + r r r r r + roślinność o liściach zanurzonych

12 Potametum praelongi r -

idy 13 zb. z Potamogeton crispus L. r r

elode 14 zb. z Potamogeton pusillus L. + 15 Potametum nitens f. z Potamogeton rutilus Wolfg. + 16 Zb. z Utricularia vulgaris L. + + + 2 1 1 + r 1 r 17 Fontinalietum antipyretica + + r + + + 2 2 2 1 + 3 + r 18 Zb. z Platyhypnidium riparioides (Hedw.) Dixon 2 2 + 1 19 Zb. Z Leptodictyum riparium 20 Stratiotetum aloidis 1 + + 1 r + r r + + + r r + + + + + + + + + + + + r 21 Hydrocharitetum morsus-ranae f. z Hydrocharis morsus-ranae L. + +

22 Potametum natantis r + r r + + + + + 1 r + + + 1 + r + + + + 23 Nupharo-Nymphaeetum albae f. z Nuphar lutea (L.) Sibth. & Sm. + + + 1 1 2 2 2 + + + 1 + 2 2 2 + + 1 2 2 1 2 1 2 1 2 roślinność o liściach

- pływających 24 Nupharo-Nymphaeetum albae f. z Nymphaea alba L. 1 r + 1 + + + 2 2 r + r 25 Polygonetum natantis + r + + r + r r + + r + r r r r + + + + 1 1 nymfeidy 26 Zb. z Ranunculus reptans L. r *skala Braun-Blaquet'a: (5) 100-75%, (4) 75-50%, (3) 50-25%, (2) 25-5%, (1) 5-1%, (+) 1-0.1%, (r ) <0.1% całego fitolitoralu (strefy jeziora porośniętej roślinnością) tabela. 2.3. Zbiorowiska głebokich jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego, część helofity

Wskaźniki / Nazwa jeziora Kuc Majcz Wielki Jegocin Wielki Mokre Grupa Tyrkło Bełdany Zdrużno Nawiady Jegocinek Probarskie Probarskie Białoławki Mikołajskie ekologiczna Wierzbowskie Guzianka Mała Guzianka Lp. Duża Guzianka 1 Ranunculo-Juncetum bulbosi + 2 Scirpetum lacustris + r* + + + 1 + + 1 + r r + + + + r + 3 2 2 + 1 r + + + + r r + + r 3 Scirpetum tabernaemontani r r 4 Typhetum angustifoliae + + + 1 + + 1 1 2 2 2 + + 1 + + 1 1 1 2 1 2 + 1 r + + 1 1 1 5 Zb. z Sagittaria sagittifolia L. r r r r + r + r r r 6 Sparganietum emersi r r r 7 Sparganietum erecti + r r r + + r + + + r r + + r + r + r r r r + 8 Eleocharitetum palustris 1 r + r r r r r + + + r r + r + r r r + + r + r r r r r r + r 9 Eleocharitetum acicularis 1

10 Equiseteum fluviatilis r + + + r r r r r r + + r + + r + r + + r r 11 Phragmitetum australis 2 2 2 2 3 3 3 3 2 2 2 3 3 2 2 3 3 3 2 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 5 3 5 4 4 4 5 12 Acoretum calami r r r r r r r r r r + + + + r + r + 13 Typhetum latifoliae + + r r + r + + + + r + r r r 1 + + r 1 r r 1 14 Glycerietum maximae r r r + 1 r + r + 1 + 1 r + r + 1

roślinność szuwarowa roślinność 15 Thelypteridi-Phragmitetum + + + + + + r + + 1 1 + +

- 16 Cicuto-Caricetum pseudocyperi f. z Cicuta virosa L. r r r 17 Cicuto-Caricetum pseudocyperi f. z Carex pseudocyperus L. r + r + helofity helofity 18 Iridetum pseudocyperi r r r r r 19 Caricetum ripariae r r 1 r r r r + + 1 + 1 + 1 r r + + r r r + + 3 1 20 Caricetum acutiformis r + r r r r + 1 r 1 + r r + r r + 21 Caricetum paniculatae r r r 22 Caricetum rostratae + r + + + + + + 2 1 + + r + r + + r + 23 Caricetum appropinquatae r 24 Caricetum gracilis r 1 r r + 25 Caricetum vesicariae r 1 r 26 Phalaridetum arundinaceae r r r r r r + + r r 27 Zb. z Butomus umbellatus L. + 28 Zb. z Senecio congestus (R. Br.) Dc. + 29 Zb. z Menyanthes trifoliata L. r 30 Zb. z Rumex hydrolapathum r 31 Zb. z Mentha aqutica L. r 32 Zb. z Sium latifolium L. r *skala Braun-Blaquet'a: (5) 100-75%, (4) 75-50%, (3) 50-25%, (2) 25-5%, (1) 5-1%, (+) 1-0.1%, (r ) <0.1% całego fitolitoralu (strefy jeziora porośniętej roślinnością)

Tab. 3.1. Zbiorowiska płytkich jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego, część charofity elodeidy

Duży Wskaźniki / Jeziora Łuknajno Kołowin Duś Uplik Skarp Inulec Zjadłe Tuchlin Kierwik Zdrężno Pawełek Mojtyny Wigryny Wejsuny Śniardwy Nawiadki Płociczno Kiełbonki Krutyńskie Kołowinek Gardyńskie Majcz Mały Majcz Wągiel Wągiel Mały Wągiel Wągiel Lisunie Małe Lisunie Duże

Termin badań 86 1997 1970 1993 2003 2015 19 1996 1998 1999 2000 2003 2010 2014 1997 1997 1995 2015 1996 1997 1995 1997 1997 2013 1997 2012 1997 2003 1996 1996 2000 2012 2000 2001 2001 1990 1998 1997 1998 2012 1997 1995 1995

Ś

JR Autor wyników JD JD HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC HC MŚ MD MD MD MD HC* WIOŚ WIOŚ WIO

0 Grupa ekologiczna Makrofitowy Wskaźnik Stanu Ekologicznego ESMI 0,886 0,737 0,505 0,773 0,626 0,770 0,509 0,585 0,510 0,583 0,561 0,794 0,560 0,695 0,596 0,565 0,425 0,377 0,302 0,206 0,960 0,95 0,379 0,939 0,838 0,925 0,872 0,914 0,862 0,852 0,785 0,897 0,799 0,896 0,483 0,540 0,459 0,678 0,571 0,601 0,175 0,060

Stan ekologiczny 1** 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 1 1 2 2 2 2 3 3 3 1 1 3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 4 5

Liczba zbiorowisk S 25 9 13 23 18 26 18 21 21 17 23 16 17 15 11 24 29 22 13 19 11 18 12 24 16 14 20 15 14 19 16 15 8 13 5 8 7 11 14 15 7 12

Lp. Zbiorowiska

1. Nitelletum flexilis r 1

2. Charetum fragilis r 1 + + 1 r + + + 1 3 1 1 + 1

3. Charetum hispidae 1***

4. Charetum asperae 1 2 + + + +

5. Charetum aculeolate 4 2 2 r 2 łąki ramienicowe łąki

- 6. Charetum contrariae 2 + r

7. Charetum rudis 2 1 1 2 3 2 2 3 2 1 2 2 charofity 8. Charetum tomentosae 3 1 2 3 3 1 1 1 2 3 3 2 1 1 1 3 1 2 3 1 2 3 2 3 3 3 2 1

9. Charetum delicatulae + + 2

10. Nitellopsidetum obtusae + 1 r + 2 1 2 + 2 2 2 2 3 3 2 3 3 +

* HC - Hanna Ciecierska, JD - Jan dziedzic, JR - Joanna Ruszczyńska, MD - Magdalena Dąbrowska, WIOŚ - Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Giżycku **1-bardzo dobry, 2-dobry, 3-umiarkowany, 4-słaby, 5-zły stan ekologiczny na podstawie makrofitów *** skala Braun-Blaquet'a: (5) 100-75%, (4) 75-50%, (3) 50-25%, (2) 25-5%, (1) 5-1%, (+) 1-0.1%, (r ) <0.1% całego fitolitoralu (strefy jeziora porośniętej roślinnością) Tab. 3.2. Zbiorowiska płytkich jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego, część elodeidy i nymfeidy

o

Wskaźniki / Jeziora Łuknajno Kołowin Duś Uplik Skarp Inulec Grupy Grupy Zjadłe Tuchlin Kierwik Zdrężno Zdrężno Pawełek Mojtyny Wigryny Wejsuny Śniardwy Nawiadki Płociczn Kiełbonki Krutyńskie Kołowinek Gardyńskie ekologiczne Majcz Mały Wągiel Mały Wągiel Duży Lisunie Małe Lp. Lisunie Duże 1 Potametum pectinati r 1 + + + + + + r r + + 1 + r + r r 2 2 Potametum filiformis r

3 Najadetum marinae 2 1 + + r 2 2 1 1 4 Ranunculetum circinati + r r + + 1 2 + 1 + + r 5 Elodeetum canadensis 1 + + 1 r 6 Ceratophylletum demersi 2 + + + + + 1 + + 1 2 2 3 2 4 3 3 + 1 + 1 r 2 2 3 4 4 3 7 Ceratophylletum submersi 8 Myriophylletum spicati + 1 + + 2 1 r 1 1 1 2 + + 9 Potametum lucentis 1 1 r 2 2 2 3 r 1 2 2 2 1 + 1 1 + 2 3 r 1 2 + roślinność o liściach zanurzonych

- 10 Potametum perfoliati + r r r + + r + + 1 + 2 r + 2 + r r r + + 11 Potametum friesi 2 + + 1

elodeidy 12 Zb. z Potamogeton crispus L. r r 13 Zb. z Utricularia vulgaris L. r + + 1 14 Fontinalietum antipyreticae r + 1 15 Stratiotetum aloidis r 2 2 3 + + r r r r + + + r + + 1 r r + + 2 1 16 Hydrocharitetum morsus-ranae f. z Hydrocharis morsus-ranae L. + 2 r + + + + 1

17 Potametum natantis + + r + + + 1 1 2 r 2 2 1 18 Myriophylletum verticillati r r + 2 1 + 1 2 r 2 +

roślinność o liściach 19 Nupharo-Nymphaeetum albae f. z Nuphar lutea (L.) Sibth. & Sm. 1 r 1 2 + 2 2 2 2 2 2 3 2 2 1 1 + 2 2 1 2 + 1 2 2 2 3 + 1

- pływających 20 Zb. z Nymphaea sp. + + 21 Nupharo-Nymphaeetum albae f. z Nymphaea alba L. 2 + + + 2 1 1 2 2 1 + + 1 1 3 + 2 nymfeidy 22 Polygonetum natantis r + 1 1 r 1 + 1 Tab. 3.3. Zbiorowiska płytkich jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego, część helofity

Wskaźniki / Jeziora Łuknajno Kołowin Duś Uplik Skarp Grupa Inulec Zjadłe Tuchlin Kierwik Zdrężno Zdrężno Pawełek Mojtyny Wigryny Wejsuny Śniardwy Nawiadki Płociczno Kiełbonki Krutyńskie Kołowinek Gardyńskie ekologiczna Majcz Mały Wągiel Mały Wągiel Duży Lisunie Małe Lisunie Lisunie Duże Lp. 1 Scirpetum lacustris + 1* 2 2 + 1 1 1 1 + r 1 + + + + r + + r + 2 Scirpetum tabernaemontani r 3 Typhetum angustifoliae 2 1 1 2 + 1 1 1 1 1 1 + r 2 + + + 2 4 2 1 1 4 Zb. z Sagittaria sagittifolia L. r 5 Sparganietum emersi r + r r + 6 Sparganietum erecti + r r + 1 1 + + + + + + + r + 1 2 r + + r + + 7 Eleocharitetum palustris r r r r 1 r r r + r r + 1 8 Equisetetum fluviatilis + + + r r r r r + r r + r 1 9 Phragmitetum australis 2 2 3 2 2 3 4 4 4 4 3 2 2 3 4 3 4 3 4 3 2 2 4 2 2 3 3 3 2 2 3 2 3 1 3 2 2 2 4 3 4 10 Acoretum calami r r r r + + + r r + r + +

11 Typhetum latifoliae r r r + 2 + + r + r + + + + + r + 1 + 1 + r + + 2 12 Glycerietum maximae + + + 1 + + + r r + 3 13 Cladietum marisci 2 1 r 1 1 14 Rumicetum maritimi

roślinność szuwarowa 15 1 1 1 + + + + + + + 1 + + 1 2 2 2 2 2 1 2 + 2 + 1

Thelypteridi-Phragmitetum -

ty Cicuto-Caricetum pseudocyperi f. z carex pseudocyperus 16 L. r r r r + helofi 17 Iridetum pseudacori + r r r 18 Caricetum ripariae r + r + + + + r + 1 + r + r r + + + 1 + 19 Caricetum acutiformis r + r + + + r 1 + + r 1 + 1 + 1 + r 20 Caricetum paniculatae + r r + r r + 21 Caricetum rostratae + + r + r + r r + r + 1 + r r r + r + 2 1 1 22 Caricetum elatae r 2 r 23 Caricetum appropinquatae + + r 24 Caricetum vesicariae r + + r 25 Phalaridetum arundinaceae 1 r r r r r + 26 Glycerietum fluitans + r + 27 Caricetum gracilis + r 28 Caricetum lasiocarpae 1 29 Zb. z Lysimachia thyrsiflora L. r r 30 Zb. z Caltha palustris L. + 31 Zb. z Rumex hydrolapathum + 153 Literatura 1. Bajkiewicz-Grabowska E., Hillbricht-Ilkowska A., Kajak Z., Kufel L., 1989. Charakterystyka fizjograficzna zlewni i limnologiczna większych jezior, ich stan troficzny i czystość wód, podatność na eutrofizację i aktualne zagrożenia, [w:] Hillbricht - Ilkowska A., (eds) Jeziora Mazurskiego Parku Krajobrazowego, stan eutrofizacji, kierunki ochrony, Ossolineum, Zeszyty Naukowe „Człowiek i Środowisko”, 1, Wrocław: 45-108. 2. Bernatowicz St. 1960. Charakterystyka jezior na podstawie roślin naczyniowych. Roczniki Nauk Rol., Olsztyn, 77, b, 1: 79-98. 3. Bernatowicz S., Zachwieja J. 1966. Types of litoral found in the lakes of the Masurian and Suwałki Lakelands. Ekol. Pol., t. XIV, 28, 519-545. 4. Casanova M., Brock M., 1999. Charophytte occurrence, seed banks and establishment in Farm Dams in New South Wales. Aust. J. BOT., 47: 437-444. 5. Ciecierska H. 2001. Vegetation sigmassociation in lakes (Nord-East, Poland). Ecology, 20, Suplem. 4, Bratislava: 346-353. 6. Ciecierska H., 2003. Disturbances in the littoral vegetation of Kołowin Lake (Masurian Landscape Park) after ecological catastrophe. Ecological Questions, 3, UMK, Toruń: 77-83 7. Ciecierska H. 2004A. Ecological State of Reference Lakes of the European Intercalibration Network, Located in the Masurian Landscape Park (NE Poland), Limnological Review, 4, Sosnowiec: 45-50. 8. Ciecierska H. 2004B. Phytocenotic diversity of littoral in lakes of the Masurian Landscape Park – current state and changes. Teka Kom. Och. Kszt. Środ. Przyr., Lublin, 1: 32-38 9. Ciecierska H. 2008. Makrofity jako wskaźniki stanu ekologicznego jezior. Rozprawy i Monografie, 139, Wyd. UWM, Olsztyn 10. Ciecierska H., Kolada A., Ruszczyńska J. 2013. Makrofitowa metoda oceny stanu ekologicznego jezior. W: Ciecierska H., Dynowska M. (red.). Biologiczne metody oceny stanu środowiska, II cz. Ekosystemy wodne, Mantis, Olsztyn: 106-125. 11. Ciecierska H., Kolada A. 2014. ESMI: a Macrophyte Index for assessing the Ecological Status of lakes. Environmental Monitoring and Assessment, 186: 5501-5517. 12. Dąbrowska M. 2012. Roślinność jezior z Grzybieniami (Nymphaea sp.) regionu warmińsko-mazurskiego, Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, UWM, Olsztyn, msc. 13. Directive 2000/60/EC of the European Parliament and Council of 23 Oct. 2000. Establishing a Framework for Community Action in the Field of Water Policy. OJECL. 327/1 z 22.12.2000. 14. Dunalska J. (red.) 2010. Warunki środowiskowe i stan troficzny jezior Kuc, Majcz Wielki i Mikołajskiego (Pojezierze mazurskie), Wydaw. UWM, Olsztyn, ss. 107. 15. ECOSTAT 2006. Materiały Grupy Roboczej. Komisja Europejska, Wspólna Strategia Wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej, Holandia 16. Ejsmont-Karabin J., Karabin A., Kornatowska R., Królikowska J., Ozimek T. 1996. The effect of zooplankton on phosphorus cycling in a shallow, hard-water and macrophyte-dominated lake. Ekol. Pol., 44, 3-4: 259-270. 17. Hirsz E., Endler Z. 2004. Rozkład fitomasy Chara tomntosa L. i gatunków współwystępujących w gradiencie głębokości czterech jezior Pojezierza mazurskiego. Biul. Nauk. UWM, Olsztyn, 24, 1: 109- 118. 18. Hillbricht - Ilkowska A. 1989. Walory przyrodnicze i użytkowanie gospodarcze Mazurskiego Parku Krajobrazowego i jego wód. Cele i zakres opracowania. W: Hillbricht - Ilkowska A. (red.). Jeziora Mazurskiego Parku Krajobrazowego, stan eutrofizacji, kierunki ochrony. Ossolineum, Zeszyty Naukowe „Człowiek i Środowisko”, 1, Wrocław: 7-12. 19. Hołdyński Cz., Święczkowska J., Ruszczyńska J. 2015. Czy powstanie rezerwat Biosfery Jeziora Mazurskie ? Natura, Przyroda Warmii i Mazur, 3, 39: 15-19. 20. Kłosowski S. 1988. Ökologische Amplitude und Zeigerwert der häufigeren Röhrichtgesellschaften im nordöstlichen Teil polens, Limnologica, Berlin, 19, 2: 109-125 21. Kłosowski S. 1992. Ekologia i wartość wskaźnikowa zbiorowisk roślinności szuwarowej naturalnych zbiorników wód stojących. Fragm. Flor. Geobot,. 37, 2: 563-585. 22. Kolada A. Ciecierska H. 2009. Wytyczne do prowadzenia badań terenowych oraz do sposobu zestawiania i przetwarzania danych o makrofitach w jeziorach. IOŚ-UWM. 23. Królikowska J., 1996. Eutrophication processes in a shallow, macrophyte dominated lake-species differentiation, biomass and the distribution of submerged macrophytes in Lake Łuknajno (Poland). Hydrobiologia, 5 :1-6. 24. Kufel L., Ozimek T. 1994. Can Chara control phosphorus cycling in Lake Łuknajno (Poland)? Hydrobiologia, 275/276: 277-283.

154 25. Kufel L., Królikowska J., Kufel I. 1996. Structure of submerged litoral vegetation in relations to pelagic state indices. Ekol. Pol., 44, 3-4: 299-310. 26. Kufel L., Kufel I. 2002. Chara beds acting as nutrient sinks in shallow lakes-a review. Aquatic Bot., 72: 249-260. 27. Ozimek T. 1978. Effect of municipal sewage on the submerged macrophytes of a lake littoral. Ekol. pol., 26, Warszawa: 3-39. 28. Ozimek T. 1983. Biotic structure and processes in the lake system of Jorka watershed (Masurian Lakeland, Poland). Part X. Biomass and distribution of submerged macrophytes, Ekol. pol., 31: 781-792. 29. Ozimek T. 1992. Makrofity zanurzone I ich relacje z glonami w jeziorach o wysokiej trofii. Wiad. Ekol., 38, Dziekanów Łeśny: 13-34. 30. Ozimek T. 2002. Possibilities of reconstruction of submerged macrophyte communities from the seed bank in eutrophic Lakes Mikołjskie (Northen Poland), 11th EWRS International Syposium on Aquatic Weeds, Moliets et Maa – France, 2-6 semptember: 43-46. 31. Ozimek T., Kowalczewski A. 1984. Long-term changes of the submerged macrophytes in eutrophic lake Mikołajskie (North Poland). Aquatic Botany 19: 1 –11. 32. Ozimek T., Prejs A., Prejs K. 1976. Biomass and distribution of underground parts of Potamogeton perfoliatus L. and P. lucens L. in Mikołajskie Lake, Poland. Aquatic Bot., 2: 309-316. 33. Ozimek T., Prejs A., Prejs K. 1986. Biomass and growth of Potamogeton pectinatus L. in lakes of different trophic state. Ekol. Pol., 34, 1: 125-131. 34. Pereyra-Ramos E. 1981. The ecological role of characeae in the lake littoral, Ekol. polska, 29: 167-209. 35. Pieczyńska E. 1988. Rola makrofitów w kształtowaniu trofii jezior. Wiad. Ecol., T. 34, 4, Dziekanów Leśny: 375-394. 36. Pieczyńska E, 1993. Strefa litoralu a eutrofizacja jezior, ich ochrona i rekultywacja. Wiad. Ekol,. T. 39, Zesz. 4, Dziekanów Leśny: 139-158. 37. Pieczyńska E., Sikorska U., Ozimek T. 1975. The influence of domestic sewage on the litoral zones of laces, Pol. Arch. Hydrobiol., 22: 141-156. 38. Pieczyńska E., Ozimek T., Rybak I. 1988. Long-term Changes in Littoral Habitatsand Communities in Lake Mikołajskie (Poland). Int. Revue ges. Hydrobiol. 73, 4: 361-378. 39. Podbielkowski Z., Tomaszewicz H. 1977. Roślinność jezior Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Monogr. Bot. Vol. LV, Łódź, ss. 50. 40. Polakowski B., Dziedzic J., Polakowska E. 1973. Roślinność rezerwatu „Jezioro Łukniany” na Pojezierzu Mazurskim, Och. Przyr., 38: 85-114. 41. Polakowski B., Chudyba H., Dąbek E., Dziedzic J., Jutrzenka-Trzebiatowski A., Korniak T., Pietraszewski W. 1976A. Zarys stosunków geobotanicznych Mazurskiego Parku Krajobrazowego. I. Zespoły roślinne parku. Zesz. nauk. ART. Olszt., Rolnictwo, 18: 31-40. 42. Polakowski B., Chudyba H., Dąbek E., Dziedzic J., Jutrzenka-Trzebiatowski A., Korniak T., Pietraszewski W. 1976B. Zarys stosunków geobotanicznych Mazurskiego Parku Krajobrazowego. II. Ekologiczna ocena roślinności rzeczywistej. Zesz. nauk. ART. Olszt., Rolnictwo, 18: 41-49. 43. Polakowski B., Jutrzenka-Trzebiatowski A., Dąbek E., Dziedzic J., Korniak T., Pietraszewski W. 1979. Zarys stosunków geobotanicznych Mazurskiego Parku Krajobrazowego. III. Stosunki florystyczne. Zesz. nauk. ART. Olszt., Rolnictwo, 26: 3-13. 44. Polakowski B., Dziedzic J., Dąbek E., Jutrzenka-Trzebiatowski A., Korniak T., Pietraszewski W. 1980. Zarys stosunków geobotanicznych Mazurskiego Parku Krajobrazowego. IV. Zespoły roślinności wodnej i szuwarowej. Zesz. nauk. ART. Olszt., Rolnictwo, 30: 13-35. 45. Rejestr jezior UE 2005. Rejestr w sprawie ustanowienia miejsc przewidzianych do stworzenia sieci interkalibracji zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną 2000/60/UE. Dziennik Urzędowy UE, nr L243/1 z dnia 19.09.2005, na mocy Decyzji Komisji z dnia 17.08.2005, Dokument nr C 2005/3140/646/UE. 46. Rejewski M. 1981. Roślinność jezior rejonu Laski w Borach Tucholskich. Rozprawy Uniw. M. Kopernika, Toruń: 1-178. 47. Rozporządzeniem Ministra Środowiska 2008 w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, z dnia 20 sierpnia (Dz. U. z 2008. Nr 162, poz. 1008). 48. Rozporządzeniem Ministra Środowiska 2014 z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. z 2014 r poz. 1482). 49. Rozporządzeniem Ministra Środowiska 2016 z dnia 21 lipca 2016 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz.U. 2016 poz. 1187) 50. Ruszczyńska J., Ciecierska H. 2015. Validation of Macrophyte-Based Methods for the Assessment of the Ecological Status of Lakes, Wydaw. UWM. ISBN 978-83-7299-994-8, ss. 173

155 51. Ryś A. 2011. Ochrona i regeneracja ekosystemów mokradłowych na terenie nadleśnictwa Strzałowo w Puszczy Piskiej – efekty i kontrowersje, Przegląd Przyrodniczy, 22, 3: 46-67. 52. Tomaszewicz H. 1979. Roślinność wodna i szuwarowa Polski (klasy: Lemnetea, Charetea, Potamogetonetea, Phragmitetea) wg stanu zbadania na rok 1975. Wyd. Uniw. Warszawskiego, Warszawa, ss. 324. 53. Tomaszewicz H., Kłosowski. 1985. Roślinność wodna i szuwarowa jezior Pojezierza Sejneńskiego. [Aquatic and rush vegetation of the Sejny Lakeland lakes], Monog. Bot. 67: 69-140. 54. VAN DER BERG, M.,S., SCHEFFER M., VAN NES E., COOPS H., 1999. Dynamics and stability of Chara sp. and Potamogeton pectinatus. Hydrobiol., 408/406: 335-352. 55. WIOŚ Olsztyn 2010-2015. Raporty o stanie środowiska Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie. www.wios.olsztyn.pl/monitoring- srodowiska/raporty-o-stanie-srodowiska/

Podziękowania Bardzo dziękujemy osobom, które pomagały w wykonywaniu badań makrofitów w Mazurskim Parku Krajobrazowym. Począwszy od przychylności i życzliwości kolejnych dyrektorów Parku, Panów: Feliksa Kaczanowskiego, Grzegorza Wagnera, Alicji Kruszelnickiej i Krzysztofa Wittdrodta oraz po zaangażowanie pracowników: Zakładu Botaniki Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie, Panu: dr Grzegorzowi Fiedorowiczowi, Andrzejowi Berg, Henrykowi Morawiec, a także studentem i magistrantem tego zakładu oraz Panu Wiesławowi Pupek (pracownikowi Parku). Również pracownikowi Katedry Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Panu dr Pawłowi Loro - składamy wyrazy szczerego szacunku za uzyskaną pomoc. Dziękujemy również innym obecnie pracownikom i dyrektorowi Parku: Pani Martynie Kwiatkowskiej oraz Panu Jakubowi Masiarz za pomoc w uzyskaniu danych makrofitowych z Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie, a wykonanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztyniedelegatura w Giżycku oraz samym pracownikom delegatury za wykonanie tych badań.

156 Das Gräberfeld von Moythienen bei Aweyden, czyli rzecz o historii i współczesnych perspektywach badawczych bałtyjskiego cmentarzyska w Mojtynach

Kamil Niemczak1, Iwona Lewoc2

Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego [email protected],[email protected]

Abstract The article contains information about archival archeological site in Mojtyny (Mazuria lake district). The site - cemetery of bogaczewo culture - was excavated in 1904 by two Prussian archeologist F. Peiser and E. Hollack. In the same year they published a book "Das Graberfeld von Moythienen'' which is the best source of knowledge about a site. Localization of this cemetery is unknown nowadays. Project, realized by group of archeologists from Warsaw University called Terra Desolata, assumpt finding and excavating mentioned cemetery. Previous researches didn't bring positive results yet.

Wstęp Do zadań powołanego w 1977 roku Mazurskiego Parku Krajobrazowego należy m.in. ochrona wartości przyrodniczych, kulturowych i historycznych dla potrzeb nauki, dydaktyki i turystyki1. W tę definicję świetnie wpisuje się również – jakże bogate – dziedzictwo archeologiczne Mazur. Tym bardziej cieszy nas fakt, iż podczas obchodów czterdziestolecia powstania Mazurskiego Parku Krajobrazowego mieliśmy przyjemność zaprezentować referat dotyczący niezwykle ciekawej przeszłości tego obszaru. W pierwszych wiekach po Chrystusie południowo-wschodnie pobrzeża Bałtyku zamieszkiwały ludy indoeuropejskie niebędące ani Germanami – którzy zasiedlali wówczas większość pozarzymskiej części Europy – ani Słowianami – przybyłymi na ziemie polskie kilka wieków później. Byli to Bałtowie – przodkowie wczesnośredniowiecznych Prusów, Galindów i Jaćwingów. Jak nazywali sami siebie – nie wiemy, aktualnie obowiązujący termin ukuli XIX- wieczni językoznawcy (Nowakowski, 2004a). Liczne prace wykopaliskowe prowadzone przez archeologów niemieckich – na obszarze dawnych Prus Wschodnich w 2. połowie XIX i na początku XX wieku – pozwoliły na wyszczególnienie zestawów cech różnicujących

1 http://parkikrajobrazowewarmiimazur.pl/mazurski/dolne_menu-o_parku.html – dostęp dn. 28.08.2017.

157 wewnętrznie plemiona bałtyjskie (Okulicz, 1973; Nowakowski, 1991). W omawianym czasie obszar Warmii i Mazur zamieszkiwała ludność łączona w archeologii z kulturą bogaczewską. Nazwa wzięła się od dużego cmentarzyska położonego w miejscowości Bogaczewo-Kula, pow. giżycki (Okulicz, 1958, Nowakowski 2007). Pruscy archeolodzy przebadali setki bałtyjskich stanowisk archeologicznych – głównie cmentarzysk – często eksplorując nawet po kilkaset pochówków. Niestety imponująca liczba przeprowadzonych badań terenowych zupełnie nie przekładała się na publikacje. Co prawda w niemieckich czasopismach naukowych prezentowano krótkie informacje na temat badań oraz opisy znalezionych materiałów, jednak są to dane zdecydowanie niepełne. Znaczna część pozyskanych zabytków nigdy nie trafiła do obiegu naukowego. Chlubnym wyjątkiem stała się nekropola znajdująca się w miejscowości Mojtyny, pow. mrągowski (dawne Moythienen, Kr. Sensburg). Pracami wykopaliskowymi, które odbyły się w marcu 1904 roku, kierowali dwaj pruscy archeolodzy – Emil Hollack i Felix E. Peiser. Monografia tego cmentarzyska pt. Das Gräberfeld von Moythienen bei Aweyden ukazała się jako osobne wydawnictwo niedługo po zakończeniu badań. Owa publikacja była związana z obchodami sześćdziesięciolecia działającego w Królewcu – zrzeszającego ówczesnych naukowców – Towarzystwa Starożytniczego „” (Hollack, Peiser, 1904). Co więcej, w Królewcu znajdowała się największa w Prusach Wschodnich jednostka muzealna, do której trafiały m.in. zabytki pozyskane podczas wykopalisk – Prussia-Museum. Niestety w 1944 roku królewiecki zamek, w którym znajdowała się siedziba Muzeum, został zbombardowany. W wyniku działań wojennych eksponaty2 tam zgromadzone uległy zniszczeniu, zagubieniu lub uszkodzeniu. Podobny los spotkał księgi inwentarzowe, korespondencję z badaczami i odkrywcami, rysunki, plany, zdjęcia zabytków oraz stanowisk, a także dokumentację i sprawozdania z wykopalisk (Archeologiczne księgi, 2008)3. Część zbiorów na szczęście udało się uratować. Obecnie przechowywane są placówkach naukowych rozsianych po Europie (m.in. w Berlinie, Kaliningradzie czy Olsztynie). Dodatkowe źródło informacji stanowią kartoteki archeologów aktywnych naukowo głównie w 1. poł. XX w., którzy mieli okazję oglądać owe zabytki podczas zbierania materiałów do prac naukowych. Szalenie ważne są również – przywrócone do obiegu naukowego niespełna

2 W Prussia-Museum przechowywano nie tylko zbiory archeologiczne, ale również słynną kolekcję broni czy materiały etnograficzne (Archeologiczne księgi, 2008). 3 Po wojnie okazało się, że nie wszystkie zabytki zostały zniszczone. Do tej pory udało się odzyskać około 80 000 zabytków i drugie tyle dokumentacji i korespondencji (Archeologiczne księgi, 2008). Niestety, odnalezione materiały są często w złym stanie – bez metryczek i możliwości powiązania z konkretnym stanowiskiem archeologicznym.

158 dziesięć lat temu – księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum. Niestety lata zalegania pod gruzami zamku spowodowały ich znaczne uszkodzenia i bezpowrotne zatarcie części zawartych tam informacji (Archeologiczne księgi, 2008).

Historia badań Wśród ocalonej i znanej części zbiorów Prussia-Museum nie odnalazły się niestety materiały z Mojtyn. Dlatego też monografia cmentarzyska staje się jeszcze cenniejsza – jest w zasadzie jedynym źródłem informacji4. Sama książka dzieli się na dwie części. Pierwszy rozdział zawiera ogólną charakterystykę sytuacji kulturowej na Mazurach oraz krótkie wzmianki o innych – badanych przez autorów – stanowiskach archeologicznych. Druga część dotyczy zaś samej nekropoli w Mojtynach – znajduje się tam plan z zaznaczoną lokalizacją stanowiska (ryc. 1), plan z rozmieszczeniem grobów, krótki opis wykopalisk, obszerny katalog znalezisk oraz trzynaście (dwanaście czarno-białych i jedna kolorowa) tablic przedstawiających znalezione tam zabytki (ryc. 2) (Hollack, Peiser, 1904). Stanowisko w Mojtynach zostało odkryte przypadkowo – podczas prac leśnych. Niebawem po otrzymaniu tej informacji niemieccy badacze postanowili przeprowadzić tam wykopaliska, które to okazały się najbardziej specyficznymi w jakich mieli okazję uczestniczyć. W 1904 roku zima trwała bowiem wyjątkowo długo – śnieg zalegał, a ziemia była zmrożona nawet do 60 cm w głąb (Hollack, Peiser, 1904). Zatem aby wykonać jakiekolwiek prace archeologiczne należało najpierw palić ogniska, następnie rozbijać ziemię siekierkami czy kilofami, rozdrabniać, a na końcu przesiewać aby nie przeoczyć najdrobniejszych zabytków. Podczas dziesięciu dni wykopalisk odkryto 109 obiektów – 104 groby ludzkie, 3 pochówki końskie, depozyt (może skarb5?) oraz niewielki nit luźno zalegający w ziemi. Ludność bałtyjska zamieszkująca Pojezierze Mazurskie miała w zwyczaju palenie zwłok zmarłych przed złożeniem do grobu. Zarówno w Mojtynach, jak i na innych cmentarzyskach w tym rejonie, zaobserwować można dwie formy pochówku – szczątki

4 Dane na temat wybranych zabytków znalezionych w Mojtynach znajdują się również w kartotekach przedwojennych archeologów oraz w niektórych publikacjach. Głownie są to jednak informacje przepisane z monografii cmentarzyska lub rysunki zabytków sporządzone na podstawie opublikowanych tam zdjęć. W dwóch przypadkach notatki archeologów działających w tamtym okresie przyniosły uzupełnienie publikacji. Niemiecki badacz Martin Jahn umieścił w swojej kartotece rysunek szczytu tarczy w rzucie nieznanym z publikacji (Jahn, Spuścizna). Z kolei w notatkach łotewskiego archeologa Felixa Jakobsona znajdują się rysunki zapinek w – nieznanych z publikacji – rzutach (Archeologiczne Dziedzictwo, 2011). 5 W skład depozytu wchodziły groty broni drzewcowej, nóż, szczyt tarczy, nożyce, krzesiwo, para ostróg oraz niewielka sprzączka. Jest to zestaw o zdecydowanie bojowym charakterze. W publikacji znajduje się informacja, iż przedmioty nie przynależały do żadnego pochówku i znaleziono je w zwartym skupisku (Hollack, Peiser, 1904). Niestety nie jesteśmy w stanie jednoznacznie zinterpretować tego znaleziska.

159 zmarłego składano bezpośrednio w ziemi6 lub zbierano do glinianego naczynia – popielnicy i dopiero w takiej postaci deponowano w jamie grobowej. Charakterystyczną cechą ludów bałtyjskich jest obecność pochówków końskich. W kulturze bogaczewskiej zwierzęta te – często wraz z ogłowiem – grzebano niespalone, na skraju skupisk pochówków ludzkich. Z taką sytuacją mamy do czynienia również w Mojtynach. W skład wyposażenia grobowego ludzi wchodziły zbytki o różnym przeznaczeniu – ozdoby, przedmioty codziennego użytku, narzędzia czy broń. W przypadku pierwszej z wymienionych kategorii możemy mówić o największej różnorodności. Brązowe pierścionki, srebrny naszyjnik, szklane i bursztynowe paciorki, elementy pasa to tylko niektóre ze odkrytych w Mojtynach kategorii zabytków. Bardzo ciekawymi – oraz niezwykle istotnymi przy ustalaniu chronologii m.in. zespołów grobowych – znaleziskami są zapinki służące do spinania ubrań (ryc. 3a). Można je uznać za odpowiedniki współczesnych broszek, przy czym poza funkcją ozdobną spełniały one również rolę praktyczną. Te niezwykle różnorodne przedmioty były wykonywane z żelaza, brązu czy srebra. Zdarzały się również egzemplarze brązowe lub żelazne inkrustowane srebrem, a nawet złotem. Przedmioty znajdowane w grobach odzwierciedlają również zasięg kontaktów społeczności mieszkającej w starożytności nad jeziorem Mojtyny. Część zabytków jest niewątpliwie wytworem lokalnych rzemieślników. Inne pochodzą z terenów sąsiednich – kręgu germańskiego, a niektóre zaś przywędrowały na Mazury z południa – z terenów Cesarstwa Rzymskiego. Do tej ostatniej kategorii należą m.in. różnobarwne szklane paciorki, brązowy dzwonek koński czy rzymskie monety. Jednak najwięcej emocji budzi znalezisko, które przeszło sto lat czekało na prawidłową identyfikację. Są to fragmentarycznie zachowane kajdany niewolnicze – niewątpliwie rzymskiej proweniencji (ryc. 2). W Mojtynach odnaleziono jedną obręcz oraz kłódkę wraz z kluczem (Czarnecka, 2013). Jest to jedyny znany egzemplarz z ziem polskich oraz jeden z zaledwie kilku znalezionych na terenie Europy środkowej i północnej. Wydaje się jednak, iż kajdany trafiły na ziemie bałtyjskie raczej na zasadzie ciekawostki (może jako specyficzny, niecodzienny prezent?) niż jako ślad zorganizowanego handlu niewolnikami (Czarnecka, 2013). Cmentarzysko w Mojtynach zostało założone mniej więcej w połowie II wieku po Chr. Funkcjonować mogło niespełna 200 lat – do początków IV wieku po Chr. Aby zweryfikować aktualną wiedzę na temat tego stanowiska należałoby przeprowadzić tam współczesne badania

6 W niektórych przypadkach bardzo prawdopodobne jest, iż prochy zmarłego zostały złożone w jakimś organicznym – skórzanym, lnianym lub wełnianym – woreczku, który nie zachował się do naszych czasów.

160 wykopaliskowe. Niemiecka metodyka badawcza, warunki panujące podczas badań oraz krótki czas ich trwania dają podstawę aby sądzić, iż nekropola nie została w całości przebadana. W monografii autorzy zamieścili również – wspominany już – plan z zaznaczoną lokalizacją nekropoli (ryc. 1). W przypadku stanowisk badanych przez pruskich archeologów jest to kolejna rzadkość – zazwyczaj dane lokalizacyjne ograniczają się do krótkiego, niezbyt dokładnego opisu. Wydawać by się zatem mogło, iż w przypadku cmentarzyska w Mojtynach wystarczy wziąć ów plan, pojechać w teren i odnaleźć właściwe miejsce. Otóż nic bardziej mylnego. Od lat nekropola w Mojtynach rozpala wyobraźnię kolejnych pokoleń archeologów. Podczas rozmów z badaczami z różnych krajowych ośrodków naukowych dowiedzieliśmy się nawet, iż Mojtyny czesali wszyscy, tylko nie wszyscy się do tego przyznają. Niestety do dnia dzisiejszego lokalizacja cmentarzyska pozostaje nieznana.

Współczesne perspektywy badawcze Kolejną próbę lokalizacji tego niezwykle ciekawego stanowiska podjęła się grupa archeologów z Uniwersytetu Warszawskiego działająca pod nazwą Terra Desolata7, której poczynaniami kierują autorzy niniejszego artykułu. W 2017 roku wszystkie prace realizowane były w ramach projektu Inwentaryzacja i weryfikacja stanowisk archeologicznych z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów (I-VII w.n.e.) w mikroregionie jezior Mojtyny, Nawiady i Wielki Zyzdrój. Był on finansowany przez Fundację Uniwersytetu Warszawskiego, Fundację Universitatis Varsoviensis, Radę Konsultacyjną ds. Studenckiego Ruchu Naukowego oraz Instytut Archeologii UW. Nasze działania rozpoczęliśmy od kwerendy archiwalnej. Punktem wyjścia był plan z zaznaczonym cmentarzyskiem opublikowany przez Hollacka i Peisera. W monografii pojawia się również informacja, iż stanowisko powinno znajdować się ok 300 m na wschód od jeziora (Hollack, Peiser 1904). Dotarliśmy również m.in. do mapy autorstwa niemieckiego radcy szkolnego – Georga Johanna Friedricha von Hassela (Mellin-Wyczółkowska, 1999), który stanowisko w Mojtynach zaznaczył bardziej na południe niż autorzy książki. Uzbrojeni w tą wiedzę pojechaliśmy na wstępny rekonesans jesienią 2016 r. Wytypowaliśmy w terenie kilka interesujących miejsc – głównie wzgórz (Bałtowie często zakładali swoje cmentarzyska na pagórkach), ale szybko okazało się że przy gęstym, leśnym poszyciu, nie ma mowy

7 Nazwa pochodzi z powstałej w XIV "Kroniki Ziemi Pruskiej" pióra krzyżackiego kronikarza – Piotra z Dusburga. Oznacza ziemię opuszczoną/jałową – tak we wczesnym średniowieczu postrzegana była Galindia czyli kraina w której znajdowały się dzisiejsze Mojtyny.

161 o konwencjonalnych badaniach powierzchniowych8. Jedyną szansą na znalezienie stanowiska było użycie wykrywaczy metali - niestety dysponowaliśmy tylko dwoma, co na tak dużej powierzchni było zdecydowanie niewystarczającą liczbą. Powróciliśmy do Warszawy wprawdzie bez odnalezionego stanowiska, ale za to z dużym zapałem i chęcią do dalszych działań. Zima jest zwykle dla archeologów czasem prac gabinetowych i dokumentacyjnych. My także nie mogliśmy działać w terenie, przygotowywaliśmy się za to do nadchodzących poszukiwań. Jednym z etapów tych przygotowań było szkolenie, zrealizowane przez firmę Ortelius, z zakresu technologii GIS oraz systemu namierzania GPS – obie technologie planowaliśmy wykorzystać podczas nadchodzących badań powierzchniowych i wykopaliskowych. W trakcie miesięcy zimowych działaliśmy także w kierunku pozyskania funduszy, co zaowocowało wsparciem wymienionych już instytucji uniwersyteckich. Szukaliśmy także miejsca pod naszą przyszłą bazę noclegową i przygotowywaliśmy miejscową społeczność na pojawienie się archeologów. Podczas naszej zimowej wizyty na Mazurach spotkaliśmy się m.in z ks. K. Bielawnym – autorem monografii poświęconej Mojtynom (Bielawny, 2006), sołtysem wsi S. Trzcińskim, mieszkającą w Kętrzynie archeolożką zajmującą się interesującymi nas terenami – I. Mellin-Wyczółkowską oraz proboszczem parafii w Nawiadach ks. L. Klimkiem. Ostatnie z tych spotkań zaowowcowało nawiązaniem współpracy z Panią A. Grzywną- Maciejewską – dyrektor szkoły podstawowej w Nawiadach w której ostatecznie założyliśmy naszą archeologiczną bazę. Na wiosnę powróciliśmy do Mojtyn i to nie sami. Dzięki współpracy z Warmińsko-Mazurskim Stowarzyszeniem Historyczno-Kolekcjonerskim na naszych marcowych powierzchniówkach dysponowaliśmy ponad 20 wykrywaczami metali wraz z ich wyszkolonymi operatorami. Były to badania prowadzone na dużą skalę podczas których sprawdziliśmy wszystkie interesujące nas wówczas miejsca. Niestety, nie przyniosły one oczekiwanych rezultatów. Poza współczesnym złomem - gwoździami, puszkami, drutami, etc. nie udało się znaleźć nic co świadczyłoby o obecności w tym miejscu cmentarzyska z początków naszej ery. W tej sytuacji najbardziej perspektywiczny wydał nam się obszar gdzie znajdowała się ok. setka dołów - okrągłych zagłębień w powierzchni ziemi o średnicy 1,5 m. Ślady takie mogły pozostawić właśnie dawne wykopaliska, natomiast brak zabytków tłumaczyć można było wyjątkowym w obszarze zagęszczeniem współczesnych śmieci, które utrudniały, a czasem uniemożliwiały,

8 Nieinwazyjne badania archeologiczne polegające na obserwacji terenu w poszukiwaniu zabytków, które znajdują się na powierzchni ziemi

162 wykorzystanie wykrywaczy metali. Wytypowaliśmy więc właśnie to miejsce jako teren naszych przyszłych wykopalisk. Nasza kolejna wizyta w Mojtynach związana była z zakładaniem reperów (punktów o znanej nam wysokości) oraz wytyczaniem magistrali (linii przecinającej stanowisko). Są to czynności niezbędne – stałe, wyznaczone przez geodetę punkty stanowią podstawę do późniejszych pomiarów wysokościowych i lokalizowania znalezisk w przestrzeni. Badania wykopaliskowe rozpoczęliśmy pod koniec czerwca 2017 roku (ryc. 4). Założyliśmy dwa wykopy w których znaleźliśmy jedynie ślady nowożytnego osadnictwa. Wprawdzie jest to dowód dawnej obecności ludzi na tym terenie, jednak nie związany z epoką, której śladów poszukiwaliśmy. Cmentarzysko w Mojtynach będzie zatem znów musiało poczekać na odnalezienie. Zespół "Terra Desolata" na pewno będzie podejmować kolejne próby, zwłaszcza że sukces przyniosły poszukiwania podobnego cmentarzyska w nieodległej Wólce Prusinowskiej, pow. mrągowski9. Podczas prowadzonych równolegle z Mojtynami wykopalisk udało nam się namierzyć miejsce dawnych niemieckich badań i odnaleźć 75 zabytków metalowych oraz setki fragmentów ceramiki pochodzących z V-VI w. po Chr. Ciągle mamy nadzieję że podobny sukces uda się powtórzyć w Mojtynach. Na obszarze Mazurskiego Parku Krajobrazowego znajduje się co najmniej kilkanaście stanowisk archeologicznych, z których większość nie jest dokładnie lokalizowana. Mamy szczerą nadzieję, iż w przyszłości – wspólnymi siłami – uda się nam je odnaleźć i zadokumentować. Tego typu działania świetnie wpisują się w profil tej – funkcjonującej już czterdzieści lat – instytucji.

9 Cmentarzysko w Wólce Prusinowskiej (dawne Pruschinowen Wolka, Kr. Sensburg) położone jest na północno- wschodnim brzegu jeziora Wielki Zyzdrój). Pierwsze badania na tym cmentarzysku przeprowadził w 1899 roku E. Hollack, w latach późniejszych kontynuował je F. Peiser. W sumie odkryto tam co najmniej 179 grobów (Nowakowski, 2004b). Z cmentarzyska w Wólce pochodzą m.in. rzadko występujące zapinki – podkowiaste, tarczowate czy w kształcie ptaków (Nowakiewicz, T., Rzeszotarska-Nowakiewicz, A., 2013). Najprawdopodobniej nekropola użytkowana była od II-III wieku po Chr. nawet po wiek VIII. Tak długie funkcjonowanie stanowisk to rzadkość. Być może dzięki badaniom w Wólce Prusinowskiej uda się choć w części zrozumieć przemiany zachodzące na przełomie okresu wędrówek ludów wczesnego średniowiecza.

163 Ryc. 1. Plan z zaznaczoną lokalizacją, pochodzący z publikacji poświęconej nekropoli w Mojtynach (wg Hollack, Peiser 1904).

Ryc. 2. Przykład tablicy pochodzącej z monografii cmentarzyska w Mojtynach. Przedstawia zabytki z jednego – najbogatszego odkrytego tam grobu. Literami e, m, k oznaczone zostały elementy kajdan (Hollack, Peiser, 1904: Taf. III).

164 Ryc. 3. Inwentarz grobu nr 41. Literą a oznaczono zapinkę, b – brązowe puzderko z wytłaczanej brązowej blachy, c – zniszczony bursztynowy paciorek oraz d – fragment brązowego łańcuszka (oprac. I. Lewoc).

Ryc. 4. Członkowie zespołu Terra Desolata podczas prac wykopaliskowych w Mojtynach (fot. K. Niemczak).

165 Literatura:

Materiały archiwalne: 1. M. Jahn-Archiwum – spuścizna naukowa Martina Jahna przechowywana w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie.

Piśmiennictwo: 1. Archeologiczne Dziedzictwo. 2011. Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich w archiwum Feliksa Jakobsona. Das archäologische Vermächtnis Ostpreußens im Archiv des Felix Jakobson. Austrumprūsijas arheoloģiskais mantojums Fēliksa Jākobsona arhīvā. W: Nowakiewicz,T (red.), Aestiorum Hereditas, II, Warszawa. 2. Archeologiczne księgi. 2008. Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego Prussia-Museum. Die archäologischen Inventarbücher aus dem ehemaligen Prussia-Museum. Archeologičeskije inventarnyje knigi byvšego muzeja „Prussia”. W: Bitner-Wróblewska, A. (red.), Aestiorum Hereditas, I. Olsztyn. 3. Bielawny, K. 2006. Mała Ojczyzna – Mojtyny (Moythienen). Historia mazurskiej wioski. Olsztyn. 4. Czarnecka, K. 2013. Das Grab eines Sklavenhändlers? Zum Fund eines Vorhängeschlosses aus dem baltischen Gräberfeld von Mojtyny (pow. Mrągowski) in Masuren. Archäologisches Korrespondenzblatt, 43/3: 397–407. 5. Hollack, E., Peiser, F. 1904. Das Gräberfeld von Moythienen. Königsberg. 6. Mellin-Wyczółkowska, I. 1999. „Kreis Sensburg” – mapa archeologiczna G. J. F. Hassela, 1:33 333. W: Hoffmann M. J., Sobieraj J. (red.). Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne: międzynarodowa konferencja pod patronatem wojewody olsztyńskiego, Ostróda 15–17 X 1998. s. 177– 181. 7. Nowakiewicz, T., Rzeszotarska-Nowakiewicz, A. 2013. Starożytności Pojezierza Mrągowskiego. Przewodnik archeologiczny. Mrągowo. 8. Nowakowski, W. 1991. Kulturowy krąg zachodniobałtyjskim w okresie wpływów rzymskich. Kwestia definicji i podziałów wewnętrznych. W: Archeologia bałtyjska: materiały z konferencji, Olszyn, 24–25 kwietnia 1988 roku. s. 42–66. 9. Nowakowski, W. 2004a. Bałtowie – lud na końcu świata. W: Andrzejowski J., Kokowski A., Leiber Ch. (red.). Wandalowie – strażnicy bursztynowego szlaku. Warszawa, s. 253–262. 10. Nowakowski, W. 2004b. Schyłek grupy olsztyńskiej – próba nowego spojrzenia. „Nowe” materiały z cmentarzyska w Wólce Prusinowskiej w powiecie mrągowskim. Komunikaty Warmińsko-Mazurskie, 4: 407–417. 11. Nowakowski, W. 2007. Kultura bogaczewska na Pojezierzu Mazurskim od schyłku późnego okresu przedrzymskiego do starszej fazy późnego okresu wpływów rzymskich. Próba analizy chronologiczno- kulturowej. W: Bitner-Wróblewska A. (red.). Kultura bogaczewska w 20 lat później, Materiały z konferencji, Warszawa 26–27 marca 2003. Seminarium Bałtyjskie, I. Warszawa. [wydanie na płycie CD] 12. Okulicz, J. 1958. Cmentarzysko z okresu rzymskiego odkryte w miejscowości Bogaczewo na przysiółku Kula, pow. Giżycko. Rocznik Olsztyński, I: 47–116. 13. Okulicz, J. 1973. Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e. Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk.

166 Walory przyrodnicze Mazurskiego Parku Krajobrazowego

Jerzy Kruszelnicki

Fundacja Na Rzecz Ochrony Przyrody i Krajobrazu Mazurskiego Parku Krajobrazowego I Dorzecza Krutyni, 12-220 Ruciane-Nida, Kadzidłowo 3.

Abstract The Masurian Landscape Park was established in 1977. It is situated in the Warmia and Mazury Province. The biggest Polish lake, Śniardwy, and the northernpart of Puszcza Piska (Pisz Primeval Forest) with the Krutynia River are located within the boundaries of the Masurian Landscape Park. The Masurian Landscape Park is one of the largest landscape parks in Poland. It covers 53,655 ha, with 18,608 ha as the protection zone. Forests occupy here 29,000 ha, lakes 18,000 ha. The rest of the area is arable land. The Masurian Landscape Park has the rich vegetation. Among the rare plant species found in the site are Taxus baccata, orchids: Cypripedium calceolus, Liparis loeselii, Listera cordata, Cephalanthera rubra and beautiful plants growing in wet meadows, such as Trollius europaeus, Gladiolus imbricatus, Iris sibirica, Dianthus superbus. Among the plants of woodland glades and forests there are: Lilium martagon, Adenophora liliifolia, Melittis melisophyllum, Corydalis solida, Viola mirabilis, Aquilegia vulgaris. Glacial and boreal relics are represented by Chamaedaphne calyculata, Batula humilis, Salix myrtilloides, Linnaea borealis, Polemonium coeruleum, Oxycoccus microcarpus, Eriophorum gracile, Carex chordorrhiza. Waterside and aquatic plants include Cladium mariscus and the alga from the Krutynia River, Hildebrandtia rivularis which looks like red spots on stones in the river. The characteristic plant community of the Park is a multi-species broadleaved forest with Quercus robur, Tilia cordata, Carpinus betulus, Acer platanoides, Ulmus glabra, Ulmus minor. In addition to forest communities, also peatland and aquatic vegetation typical of the Masurian Landscape Park. Among the larger mammalian species in the Masurian Landscape Park the are: Alces alce, Cervus elaphus, Capreolus capreolus, Sus scrofa, Canis lupus, Lynx lynx, Meles meles and Castor fiber. Numerous rare and vanishing bird species live in the Park. They include Haliaeetus albicilla, Aquila chrysaetos, Aquila pomarina, Pandion haliaetus, kanie – rudą

167 Milvus milvus, M. migrans, Ciconia nigra, Botaurus stellaris, Bubo bubo, Grus grus, Crex crex, Bonasa bonasia, Columba oenas, Picus canus, Dryocopus martius, D. medius, Netta rufina, Panurus biarnicus, Alcedo atthis, Scolopax rusticola. White Stork Ciconia ciconia is a symbol of the Masurian Landscape Park. Worthy of notice is the occurrence of an endangered reptile, Emys orbicularis. The best solution for the Park would be to establish the large biosphere reserve called “The Mazury Lakes” and new network nature reserves.

Mazurski Park Krajobrazowy został utworzony w grudniu 1977 r. w celu zachowania wartości przyrodniczych, kulturowych i historycznych tego obszaru dla potrzeb nauki, dydaktyki i turystyki. W granicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego znajduje się największe w Polsce jezioro Śniardwy oraz północna część Puszczy Piskiej z rzeką Krutynią. Park położony jest na terenie województwa warmińsko-mazurskiego, zajmując pogranicze trzech powiatów: mrągowskiego, piskiego i szczycieńskiego. Powierzchnia Mazurskiego Parku Krajobrazowego wynosi 53 655 ha, a jego strefy ochronnej 18 608 ha. Jest to jeden z największych parków krajobrazowych w Polsce. Powierzchnia lasów na terenie Parku wynosi 29 tys. ha, rzeki i jeziora zajmują aż 18 tys. ha a tereny bagienne w tym torfowiska ok. 1 tys. ha; reszta to użytki rolne w większości łąki i pastwiska. Niektóre wsie na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego wyróżniają się oryginalną architekturą i malowniczym położeniem, jak np. Krutyń, Zgon, Lipowo, Wojnowo czy Bobrówko. Siedziba Parku mieści się w zabytkowym drewnianym budynku w centrum wsi Krutyń obok którego również w zabytkowej stodole znajduje się interesujące muzeum przyrodnicze. Według podziału Pojezierza Mazurskiego autorstwa J. Kondrackiego na regiony fizyczno- geograficzne, Mazurski Park Krajobrazowy położony jest w większości na terenie Krainy Wielkich Jezior w części wschodniej, część zachodnia wchodzi w skład moren Pojezierza Mrągowskiego, a południowa należy do sandru Równiny Mazurskiej. Mazurski Park Krajobrazowy posiada bardzo urozmaiconą rzeźbę krajobrazu, ukształtowaną pod wpływem zlodowacenia bałtyckiego. Położony jest on na styku dwóch odmiennych form geomorfologicznych – moreny i sandru. Różnica w wysokościach bezwzględnych między najniższym punktem – 116 m n.p.m. (jeziora – Śniardwy i Bełdany), a najwyższym – 186 m n.p.m. (rejon Kosewa Górnego) wynosi 70 m, natomiast lokalne różnice wysokości względnych sięgają 20-30 m. Cały obszar odznacza się bogatą siecią hydrograficzną złożoną z 60 jezior powyżej 1 ha, w tym jezioro Śniardwy o pow. 11 416 ha wraz z jeziorami Kaczerajno i Seksty; dużymi

168 jeziorami są tu: Bełdany (941 ha), Mokre (815 ha i 51 m głęb.), Łuknajno (692 ha), Mikołajskie (498 ha), Warnołty (465 ha), Zdrużno (252 ha). Ciekawostką przyrodniczą w dorzeczu Krutyni jest obecność ponad 20 małych, śródleśnych jeziorek dystroficznych, charakteryzujących się kwaśną wodą. Zajmują one bezodpływowe zagłębienia, najczęściej w terenach piaszczystych. Największa rzeka tego obszaru Krutynia to znany szlak kajakowy, uznawany za jeden z najpiękniejszych w Europie.

Fot. 1. Rzeka Krutynia w rezerwacie przyrody „Krutynia Dolna”. (Fot. Jerzy Kruszelnicki)

Oprócz rzeki Krutyni, na omawianym terenie występują liczne rzeczki i strumienie o czystej wodzie; najbardziej interesującymi naturalnymi ciekami wodnymi są tu: Blankowa Struga, Pierwos, Garcianka oraz Uklanka. Obszar Mazurskiego Parku Krajobrazowego odznacza się wielką różnorodnością biologiczną nawet w skali Europy, co w pełni uprawnia go do nominacji w UNESCO do nadania statusu rezerwatu biosfery w ramach programu Człowiek i Biosfera o nazwie „Jeziora Mazurskie”. Występują tu prawie wszystkie podstawowe zbiorowiska roślinne charakterystyczne dla Polski Północno-Wschodniej. Charakterystycznymi zbiorowiskami leśnymi są tu różne typy grądu Tilio-Carpinetum z pomnikowymi dębami szypułkowymi Quercus robur, o obwodach sięgającymi 4 – 6 metrów, lipami drobnolistnymi Tilia cordata, grabami Carpinus betulus i klonami Acer platanoides, a na ich obrzeżach – wiąz pospolity Ulmus minor, jabłoń dzika Malus sylvestris i czereśnia ptasia Cerasus avium; w runie tych grądów obok masowo występujących – przylaszczki pospolitej Herpatica nobilis, zawilca gajowego Anemone nemorosa i gajowca żółtego Galeobdolon luteum, spotykamy miejscami rzadsze gatunki roślin zielnych jak np. miodownik melisowaty Melittis melisophyllum, kokorycz pełna Corydalis solida, fiołek przedziwny Viola mirabilis, żywiec cebulkowy

169 Dentaria bulbifera, lilia złotogłów Lilium martagon, orlik pospolity Aquilegia vulgaris, czerniec gronkowy Actaea spicata, żankiel zwyczajny Sanicula europaea i kokoryczka okółkowa Polygonatum verticillatum. Na terenach sandrowych dominuje subkontynentalny bór świeży Peucedano-Pinetum, gdzie oprócz sosny zwyczajnej Pinus sylvestris domieszkę stanowi świerk pospolity Picea abies; w zbiorowisku tym licznie występuje jałowiec pospolity Juniperus communis, a w runie – borówka czarna Vaccinium myrtillus i borówka brusznica Vaccinium Vitus-idaea oraz mącznica lekarska Arctostaphylos uva-ursi, pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata, widłak goździsty Lycopodium clavatum, widlicz spłaszczony Diphasiastrum complanatum a także rzadkie sasanki – otwarta Pulsatilla patens i łąkowa Pulsatilla pratensis. Pośrednie siedliska między grądem a borem świeżym zajmuje bogaty florystycznie dębowo-sosnowo-świerkowy subborealny bór mieszany Serratulo- Pinetum w runie którego rosną między innymi zerwa kłosowa Phyteuma spicatum, pszeniec gajowy Melampyrum nemorum, kokoryczka wonna Polygonatum odoratum, pajęcznica gałęzista Anthericum ramosum. Liczne są też płaty boru bagiennego Vaccinio uliginosi- Pinetum występujące w miejscach bezodpływowych, gdzie dominuje reliktowa sosna o karłowatym pokroju, a runo zajmują charakterystyczne krzewinki z rodziny wrzosowatych – borówka bagienna Vaccinium uliginosum i bagno zwyczajne Ledum palustre. W nielicznych zagłębionych, wilgotnych miejscach spotykamy płaty borealnej świerczyny na torfie Sphagno- Piceetum z widłakiem jałowcowatym Lycopodium annotinum w runie. W szczątkowej formie zachowały się na terenie Parku takie zbiorowiska leśne, jak: łęg wierzbowy Salicetum albo- fragilis, z panującymi wierzbami – kruchą Salix fragilis i białą Salix alba (brzegi rzeki Krutyni k. Ukty) oraz buczyna niżowa Melico-Fagetum z bukiem zwyczajnym Fagus sylvatica i jaworem Acer pseudoplatanus (rejon miejscowości - Ukta i Krutyń)

Fot. 2. Klasyczny ols w rezerwacie przyrody „Krutynia Dolna”. (Fot. Jerzy Kruszelnicki)

170 Z brzegami większych jezior i rzeki Krutyni związany jest rozpowszechniony tu ols – Ribo nigri-Alnetum złożony z olszy czarnej Alnus glutinosa; występuje tutaj dziko porzeczka czarna Ribes nigrum. Doliny strumieni zajmuje łęg jesionowy Circaeo-Alnetum z jesionem wyniosłym Fraxinus Excelsior i olszą czarną, czasem z domieszką wiązu górskiego Ulmus gabra; w runie na wiosnę masowo kwitnie tu ziarnopłon wiosenny Ficaria verna, a latem dno tego lasu pokrywają łany szczyru trwałego Mercurialis perennis, licznie występują także czworolist pospolity Paris quadrifolia i charakterystyczna czartawa pospolita Circaea lutetiana. Świetnie zachowane są tu zbiorowiska wodne i torfowiska należące do takich klas, jak: Charetea, Potamogetonetea, Phragmitetea, Scheuchzerio-Caricetea, Oxycocco- Sphagnetea. Duże torfowiska niskie z turzycami i trzciną spotykamy w środkowym i dolnym biegu rzeki Krutyni oraz przy większych jeziorach. Masowo występują tu liczne gatunki turzyc, np. błotna Carex acutiformis, zaostrzona C. gracilis, brzegowa C. riparia oraz trzcina pospolita Phragmites communis, oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris, pałki – szerokolistna Typha latifolia i wąskolistna T. Angustifolia, marek szerokolistny Sium latifolium, szalej jadowity Cicuta virosa, efektowny jaskier wielki Ranunculus lingua. Mniejsze powierzchnie zajmują torfowiska wysokie z torfowcami, storczykami i licznymi gatunkami z rodziny wrzosowatych – żurawina błotna Oxycoccus palustris czy modrzewnica zwyczajna Andromeda polifonia. Spotykamy tu interesujące rośliny owadożerne, takie jak rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia i pływacz średni Utricularia intermedia. Na podmokłych torfowiskach przejściowych rosną m. innymi – turzyca bagienna Carex limosa, turzyca nitkowata C. lasiocarpa, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre. Roślinność wód Parku jest bardzo bogata i różnorodna. W rzekach i jeziorach uwagę zwracają: rdestnice – pływająca Potamogeton natans, przeszyta P. perfoliatus, połyskująca P. Lucens, kędzierzawa P. crispus, , rogatek sztywny Cerathophyllum demersum, wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum , grzybienie białe Nymphaea alba, grążel żółty Nuphar luteum. Interesujące i bogate florystycznie są tu także zbiorowiska ziołoroślowe i łąkowe należące do rzędu Molinietalia oraz nasłonecznione murawy z roślinami o charakterze stepowym jak zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, pięciornik biały Potentilla alba i dzwonek boloński Campanula bononensis. Flora naczyniowa projektowanego rezerwatu biosfery liczy ok. 950 gatunków. Wśród nich wystarczy wymienić niektóre, aby zorientować się o jej bogactwie. Wśród nich wystarczy wymienić niektóre, aby zorientować się o jej bogactwie. Do takich rzadkości należą: cis Taxus baccata, storczyki – obuwik pospolity Cypripedium calceolus, lipiennik Loesela Liparis loeselii, tajęża jednostronna Goodyera repens, listera sercowata Listera cordata, buławnik

171 czerwony Cephalanthera rubra, żłobik koralowy Corallorhiza trifida, relikty polodowcowe – chamedafne północna Chamaedaphne calyculata, brzoza niska Batula humilis, wierzba borówkolistna Salix myrtilloides, zimoziół północny Linnaea borealis, wielosił błękitny Polemonium coeruleum, żurawina drobnolistkowa Oxycoccus microcarpus oraz turzyce – strunowa Carex chordorrhiza i luźnokwiatowa C. vaginata. Warto też wymienić wełniankę delikatną Eriophorum gracile, kłoć wiechowatą Cladium mariscus, grzybienie północne Nymphae candida i rdestnicę nitkowatą Potamogeton filiformis. Efektownymi roślinami wilgotnych, śródleśnymi łąk i brzegów lasu są tu liczne populacje pełnika europejskiego Trollius europaeus, mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus, kosaćca syberyjskiego Iris sibirica, goździka pysznego Dianthus superbus i bardzo rzadkiego dzwonecznika wonnego Adenophora liliifolia. W rzece Krutyni miejscami licznie występuje krasnorost Hildebrandtia rivularis. Fauna Mazurskiego Parku Krajobrazowego należy do bardzo bogatych w skali kraju. Dotyczy to zwłaszcza ornitofauny, spośród której warto wymienić: ptaki drapieżne – bielika Haliaeetus albicilla, orła przedniego Aquila chrysaetos (nieregularnie lęgowy), orlika krzykliwego Aquila pomarina, rybołowa Pandion haliaetus, kanie – rudą Milvus milvus i czarną M. migrans oraz bociana czarnego Ciconia nigra, bąka Botaurus stellaris, bączka Ixobrychus minutus, rybitwę czarną Chlidonias niger, największą naszą sowę puchacza Bubo bubo oraz najmniejszą sóweczkę Glaucidium passerinum, żurawia Grus grus, derkacza Crex crex, jarząbka Bonasa bonasia, siniaka Columba oenas, dzięcioły – zielonosiwego Picus canus, czarnego Dryocopus martius i średniego D. medius, tracza nurogęś Mergus merganser, perkoza rdzawoszyjego Podiceps griseigena, kaczki – hełmiatkę Netta rufina, rożeńca Anas acuta, świstuna A. penelope i płaskonosa A. clypeata, a także wąsatkę Panurus biarnicus, zimorodka Alcedo atthis, słonkę Scolopax rusticola, orzechówkę Nucifraga caryocatactes, krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra i wiele innych. Należy ponadto pamiętać, że Mazury są światowym centrum występowania bociana białego Ciconia ciconia. Wśród ssaków, oprócz pospolitych w Polsce, np. jelenia Cervus elaphus, sarny Capreolus capreolus, dzika Sus strofa, lisa Vulpes vulpes, borsuka Meles meles, jenota Nyctereutes procyonoides, kuny leśnej Martes martes należy wymienić występujące tu rzadsze gatunki: łosia Alces alces, wilka Canis lupus, rysia Lynx lynx, wydrę Lutra lutra, gronostaja Mustela erminea i liczną populację bobra Castor fiber, a z owadożernych rzęsorka rzeczka Neomys fodiens i zębiełka białawego Crocidura leucodon. Występują tu nietoperze – borowiec wielki Nyctalus noctula, mroczek późny Eptesicus serotinus, karliki – malutki Pipistrellus pipistrellus i większy P. nathusii oraz nocki – rudy Myotis daubentoni i rzadszy łydkowłosy M. dasycneme.

172 Osobliwym gatunkiem gada jest żółw błotny Emys orbicularis, występujący nierzadko w północnej części opisywanego obszaru, zwłaszcza w rejonie Mrągowa i Mikołajek. Wśród płazów na uwagę zasługują występujące tu – traszka grzebieniasta Triturus cristatus, największa krajowa żaba – śmieszka Rana ridibunda i kumak nizinny Bombina bombina. Spośród wielkiego gatunkowego bogactwa występujących tu ryb warto wymienić suma Silurus glanis, piskorza Misgurnus fossilis, węgorza Anguilla anguilla, ryby łososiowate – sielawę Coregonus albula i sieję C. lavaretus. Świat bezkręgowców jest nie mniej interesujący. Wystarczy wspomnieć tu o zielonej gąbce słodkowodnej Euspongilla lacustris, występującej w rzece Krutyni i o relikcie plejstoceńskim – skorupiaku Pallasea quadrispinosa, występującym jeszcze w Jeziorze Mokrym. Ponadto należy wymienić ciekawsze gatunki owadów, szczególnie motyli i chrząszczy. Okazałe gatunki motyli, które tu występują to paź królowej Papilio machaon, paź żeglarz Iphiclides padalirius oraz mieniaki – tęczowiec Apatura iris i strużnik A. ilia. Interesującymi chrząszczami są tu chroniona prawem Unii Europejskiej pachnica dębowa Osmoderma eremita, bardzo rzadki jelonek rogacz Lukanus cervus, kozioróg dębosz Cerambyx cerdo i rohatyniec nosorożec Oryctes nasicornis.

Fot. 3. Pływające wyspy torfowe na jeziorze dystroficznym w rezerwacie „Zakręt”. (Fot. Jerzy Kruszelnicki)

Przyroda Mazurskiego Parku Krajobrazowego była i jest nadal pod presją różnorodnych czynników degradujących jej wartość. Najważniejsze z tych czynników to: - rozwój zabudowy i sieci dróg (zwłaszcza w pobliżu rzeki Krutyni i jezior), - niekontrolowany rozwój turystyki, - zmiany stosunków wodnych i zanieczyszczenie wód, - wyrąb lasów o strukturze naturalnej i zastępowanie ich monokulturami, - chemizacja środowiska i jego zaśmiecenie.

173 Jednym z praktycznych sposobów neutralizowania presji człowieka na przyrodę i na zachowanie poszczególnych elementów przyrody jest tworzenie rezerwatów, obejmujących najcenniejsze tereny przyrodnicze o charakterze naturalnym, wyłączone z normalnej gospodarki człowieka. Na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego utworzono 11 rezerwatów przyrody: 1. Krutynia - rezerwat krajobrazowo-leśny, pow. 273,12 ha, 2. Zakręt - rezerwat torfowiskowo-leśny, pow. 105,82 ha, 3. Królewska Sosna - rezerwat leśno-torfowiskowy, pow. 97,42 ha, 4. Strzałowo - rezerwat leśny, pow. 14,12 ha, 5. Pierwos - rezerwat krajobrazowo-florystyczno-faunistyczny, pow. 605,48 ha, 6. Czaplisko - Ławny Lasek – rezerwat leśno-ornitologiczny, pow. 7,62 ha, 7. Czapliniec - rezerwat leśno-ornitologiczny, pow. 17,10 ha. 8. Jezioro Łuknajno - rezerwat ornitologiczny, pow. 1189,11 ha. W 1977 r. Jezioro zostało uznane przez UNESCO za rezerwat biosfery MaB , 9. Jezioro Warnołty - rezerwat krajobrazowo-ornitologiczny, pow. 373,3 ha. 10. Jezioro Lisiny - rezerwat florystyczny, pow. 15,78 ha. 11. Krutynia - zwany: Krutynia Dolna - rezerwat krajobrazowo-florystyczno-faunistyczny, pow. 969,33 ha. Powyższa istniejąca sieć rezerwatów przyrody jest zdecydowanie niewystarczająca do długoterminowej ochrony walorów przyrodniczych Mazurskiego Parku Krajobrazowego i wymaga poszerzenia o kilka dodatkowych terenów obejmujących głównie cenne ekosystemy: grądowe, torfowiskowe, jezior - eutroficznych, mezotroficznych i dystroficznych, wód rzecznych, wilgotnych łąk o łącznej powierzchni około 3000-4000 ha.

Literatura:

1. Denisiuk Z., Profus P. 1990. Rezerwaty Biosfery w Polsce. Jezioro Łuknajno. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków. 2. Kruszelnicki J. 2000. Przyroda Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56, 6: 71- 87. 3. Kruszelnicki J. 2003. Walory przyrodnicze projektowanego rezerwatu biosfery „Jeziora Mazurskie”. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59, 6: 5-13.

174 Kulturowy szlak Krutyni – ujęcie geograficzno-turystyczne10

Izabela Lewandowska

Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Wstęp Najbardziej znany szlak kajakowy województwa warmińsko-mazurskiego i jeden z najbardziej rozpoznawalnych szlaków w Polsce postrzegany jest głównie z perspektywy przyrodniczej. Mało kto zna dzieje tej krainy, niewielu przyjeżdża tu, by dostrzegać ślady przeszłości, a prawie nikt nie płynie szlakiem Krutyni, by poznać historię i kulturę ziemi i zamieszkujących ją w przeszłości ludzi. Jako historykowi, badaczowi oraz popularyzatorowi dziedzictwa kulturowego, zależy mi na uświadomieniu bogactwa tego regionu wśród wielu zainteresowanych grup i osób. W pierwszej kolejności wymieniłabym organizatorów turystyki w regionie Mazurskiego Parku Krajobrazowego i szerzej Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, po drugie mieszkańców tych ziem, a dopiero po trzecie turystów. Dlaczego w takiej kolejności? Turyści są bowiem odbiorcami tego co niesie natura i kultura. Tę ostatnią tworzą ludzie, którzy żyli tu w przeszłości, ale i obecnie partycypując w dziedzictwie o jedne sprawy (zabytki, budynki, otoczenie) dbają, o innych zaś zapominają, skazując je na zatracenie. Artykuł powstał na bazie literatury naukowej, turystycznej, drukowanych reportaży o charakterze historycznym, a także własnych obserwacji, które poczyniłam spływając Krutynią latem 2016 roku. Bywają grupy kajakarzy, którzy rokrocznie płyną tą rzeką. Oni mogą odkrywać to dziedzictwo kulturowe stopniowo, co roku poznając inne obiekty i inne historie. Tekst ma na celu nie tylko przybliżenie historii tych ziem, ale przede wszystkim uwrażliwienie na spuściznę historyczną i artystyczną na kulturowym szlaku Krutyni, aby ocalić je od zapomnienia. Najlepiej poznać ten region spływając rzeką Krutynią i na postojach (nawet kilkudniowych) robić dłuższe i krótsze wycieczki w najbliższą okolicę. Można wtedy nie tylko podziwiać piękno przyrody rozciągające się wzdłuż brzegów rzeki, ale także kościoły, pałace, chaty wiejskie, gospody, elektrownie wodne i śluzy; a w większych miastach także pensjonaty

10 Ze względu na obszerność zagadnienia autorka przygotowała odrębny tekst pt. Kulturowy szlak Krutyni – ujecie historyczno- literackie, który niebawem ukaże się w druku.

175 i inne zabytki architektury. Warto też zatrzymać się na rozmowę z tutejszym mieszkańcem – być może trafimy jeszcze na ludność rodzimą, która w większości wyjechała już dawno do Niemiec, a może na pasjonata, który opowie nam historie niezapisane w żadnych księgach… Odcinek pierwszy: – (10 km) Przy wysokim stanie wody spływ można zacząć od miejscowości Zyndaki nad jez. Zyndackim. Bezpośrednio na zachód od wsi na przesmyku znajdującym się między jeziorami Warpuńskim i Zyndackim położone jest pruskie grodzisko. Jest to kopiec o nieregularnym kształcie o wysokości ok. 2 m i wymiarach podstawy 35 x 17 m. Omawiany obiekt mógł pełnić w średniowieczu rolę strażnicy pruskiej wzniesionej na przesmyku jezior, lub też pełnić rolę siedziby możnego pruskiego. Już w pierwszej połowie XVIII wieku pisano: „Wzgórze w Zyndakach wyróżnia się spośród innych, gdyż jego obwód liczy 50 sążni, a wysokie jest na ponad trzy chłopa i zupełnie okrągłe”11. Prawdopodobnie obiekt poważnie został uszkodzony w wyniku wybierania z niego ziemi na potrzeby gospodarcze w okresie międzywojennym, jak i krótko po II wojnie światowej. Grodzisko jest oznaczone tablicą konserwatorską12. W 1373 roku ziemie liczące 120 włók, nad Jeziorem Weystinnen (dziś Warpuńskie) na prawie chełmińskim, z obowiązkiem czterech służb zbrojnych, wielki mistrz zakonu krzyżackiego Winrich von Kniprode nadał „wiernemu” Prusowi Sanglobie i jego synom Warpunowi, Medycie, Glabunowi i Permojowi13. 40 włók tego obszaru przypadło Medycie. Na nich właśnie powstały Zyndaki. Z Zyndak warto odbyć pieszą wycieczkę do wsi (1,3 km), w której odkryto cmentarzysko kurhanowe, najprawdopodobniej z okresu wczesnożelaznego14. Wieś założył wspomniany wcześniej Prus Sangloba w 1373 roku. Nazwa wsi pochodzi od imienia jednego z synów Sangloby – Warpuna. Z biegiem lat ludność pruska została schrystianizowana przez Krzyżaków i aż do 1525 roku, czyli hołdu pruskiego i sekularyzacji (zeświecczenia) zakonu krzyżackiego pozostawała katolicka. Potem przeszła na luteranizm. Kościół ewangelicki zbudowano w 1882 roku. Obecnie nie jest użytkowany. Katolicy, którzy z czasem coraz liczniej osiedlali się w tych okolicach, w roku 1918 zakupili w Warpunach plac pod budowę świątyni i w latach 1922-1923 wznieśli kościół ku czci św. Antoniego. Parafię katolicką erygowano w 1932 roku15.

11 M. Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, przeł. M. Szymańska-Jasińska, oprac. i wstępem poprzedził G. Jasiński, Olsztyn 1998, s. 69. 12 http://grodziska.eu/galindia (dostęp 29.04.2017). 13 G. Leyding, Dzieje wsi, w: Mrągowo.Z dziejów miasta i powiatu, red. A. Wakar, Olsztyn 1975, s. 207. 14 M.J. Hoffmann, Źródła do kultury i osadnictwa południowo-wschodniej strefy nadbałtyckiej w I tysiącleciu p.n.e. , s. 181. 15 Kościoły i kaplice Archidiecezji Warmińskiej, T. II, red. B. Magdziarz, Olsztyn 1999, s. 142-143.

176 Sorkwity to miejsce, w którym najczęściej zaczynają się spływy kajakowe. Z pięknej bazy, jaką jest Stanica Wodna PTTK, można odbywać również wycieczki piesze, rowerowe i samochodowe. Obszar ten zasiedlony był już przez ludy prehistoryczne o czym świadczy cmentarzysko płaskie położone w obrębie wsi, przy północno-zachodnim brzegu Jeziora Lampackiego, datowane na okres późnobrązowy (ok. 1000-550 lat p.n.e.). W 1990 roku odkryto tu dziewięć grobów usytuowanych w dwóch rzędach równoległych do brzegu jeziora. Większość pochówków to groby popielnicowe w obstawach kamiennych. Odsłonięto jeden grób bezpopielnicowy, w formie skupiska przepalonych kości pod brukiem kamiennym16. Miejsce to zasiedlili następnie Prusowie, po których pozostało grodzisko znajdujące się w odległości ok. 200 m na zachód od cmentarza w Sorkwitach. Jest to kopiec o wysokości ok. 6 m. Na jego kulminacji znajduje się owalne wgłębienie o średnicy 3 m, będące prawdopodobnie reliktem po wieży obserwacyjnej. Obiekt w Sorkwitach (również w Młyniku i Zyndakach) znajduje się na mapie Caspara Hennenbergera z 1576 roku. Jak podaje znawca kultury starych Prusów – Robert Klimek, w literaturze grodzisko wzmiankowane jest również jako Stary Gieląd17. Wieś Sorkwity została założona w średniowieczu przez Krzyżaków. „W 1379 roku tenże sam Winrich von Kniprode obdarzył czterech braci ze znanego w Prusach rodu von Oelsenów dwiema równie wielkimi majętnościami: Christian i Otto otrzymali 150 włók [1 włóka pruska = 30 morgów = 76 597,6 m2] na wschód od Jeziora Gielądzkiego, do których należały szlacheckie dobra Sorkwity, Miłuki i Stana, zaś Wilhelm i Hans ponad 150 włók na zachód od Jeziora Gielądzkiego przy granicy warmińskiej, z wolnymi wsiami i Jełmuń”18. Sorkwity są najbardziej znane z zespołu pałacowo-parkowego założonego przez Mirbachów. Dobra sorkwickie początkowo należały do von Schliebenów (1469 r.), von Engloffsteinów (1598 r.), von der Groebenów (1693 r.) i Bronikowskich (1750 r.). W 1804 roku majątek kupił wywodzący się z Kurlandii baron Ernst Fryderyk Gottlieb von Mirbach. Ród Mirbachów dbał o swoje dobra, w połowie XIX wieku na półwyspie założono winnice i produkowano własne wino. W rozległym parku założono zwierzyniec, sprowadzono daniele, była tam bażantarnia. W Sorkwitach odbywały się słynne polowania, na które zjeżdżały ważne osobistości świata polityki i rządu, bowiem ich właściciel należał do bliskich współpracowników kanclerza Rzeszy Niemieckiej – Otto von Bismarcka.

16 M.J. Hoffmann, dz. cyt., s. 156. 17 http://grodziska.eu/galindia (dostęp 29.04.2017). 18 M. Toeppen, dz. cyt., s. 117.

177 Pałac został wzniesiony w latach 1850-1856 w stylu neogotyku angielskiego (podobnie jak pałac w Karnitach), z czerwonej cegły, z charakterystycznymi sterczynami. W sierpniu 1914 roku obiekt znalazł się na linii frontu i spłonął. Z żalem pisał o tym podróżnik po Prusach Wschodnich Mieczysław Orłowicz: „Pałac, do niedawna najbogatsza wielkopańska rezydencja na Mazurach, dziś ruina, o nagich okopconych murach bez drzwi i okien; był to ogromny gmach piętrowy z czerwonej cegły, zbudowany w połowie XIX wieku w modnym wówczas stylu angielskiego gotyku, z wysoką wieżą, ładnie położony wśród parku nad brzegiem Jeziora Lampackiego. Rosjanie w czasie swego kilkudniowego pobytu, w przeddzień klęski swej pod Olsztynkiem [Tannenbergiem], w nocy z 26 na 27 sierpnia 1914 roku”19. spalili pałac wraz z całym umeblowaniem i nagromadzonymi wewnątrz zbiorami. Pałac odbudował niebawem baron Bernard von Paleske, bratanek hrabiego Juliusza Urlicha von Mirbacha, który nie mając własnych potomków, przepisał mu całe dobra. Paleske odbudował pałac nawiązując do pierwowzoru, tak więc dzisiaj możemy oglądać jego zabytkowy wygląd. Sorkwitami władał w latach 1921–1945. II wojna światowa była łaskawsza dla tego obiektu, oszczędziła jego architekturę, rozgrabiono tylko wyposażenie wnętrz. Po wojnie na obszarze dawnego majątku utworzono państwowe gospodarstwo rolne, w pałacu mieściły się biura, magazyny, przedszkole i mieszkania. W 1957 roku pałac wraz z częścią parku został przekazany warszawskim zakładom „Ursus” i zaadaptowany na ośrodek wypoczynkowy. W latach 90. XX wieku funkcjonował tu hotel. Od kilkunastu lat jest w rękach prywatnych i nie można go zwiedzać20. Drugim ważnym zabytkiem jest kościół ewangelicki z 1689 roku, z późnorenesansowym ołtarzem i barokową amboną oraz piękną lożą patronacką. Charakterystyczna jest wisząca u boku ołtarza barokowa rzeźba anioła, typowa dla świątyń ewangelickich. W stanicy wodnej można wypożyczyć rowery i dojechać 4 km do dworku w Jędrychowie. Posiadłość należała do majątku w Sorkwitach, a sam obiekt pełnił rolę dworku letniego i myśliwskiego. Dzisiaj jest tam pensjonat otoczony zabytkowym parkiem z bezpośrednim dostępem do Jeziora Lampackiego21. Jędrychowo ma jednak historię sięgającą okresu żelaza i przedrzymskiego (ok. 550 p.n.e. – pocz. I w. n.e.). Z tego czasu pochodzi

19 M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku G. Jasiński, A. Rzempołuch, R. Traba, Olsztyn 1991, s. 137. 20 M. Jackiewicz-Garniec, M. Garniec, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich. Dobra utracone czy ocalone, ze słowem wstępnym M. Dönhoff, A. Eulenburg, K. Wróblewskiej, Olsztyn 1999, s. 126-130. 21 Tamże, s. 131.

178 bowiem cmentarzysko kurhanowe odkryte na pocz. XVIII wieku. Pod koniec XIX wieku ponownie odkryto tu siedem kurhanów ze skrzyniami kamiennymi22. Jeżeli spływ zaczynamy w stanicy wodnej w Sorkwitach można wybrać na wycieczkę rowerową do Warpun (10,8 km), a także do wsi , leżącej po drugiej stronie jeziora (5 km). We wschodniej części wsi dostrzec można wzniesienie, niegdyś osiedle obronne kształtu owalnego o rozmiarach 56 x 25 m. Było ono użytkowane w okresie epoki żelaza (ok. 550-120 lat p.n.e.). Na stanowisku archeologicznym odkryto materiał ceramiczny wskazujący na jednofazowość użytkowania osiedla23. W czasach nowożytnych (przypuszczalnie w 1710 roku) na powyższym stanowisku założono cmentarz zadżumionych24. Z Sorkwit do Zgonu prowadzi szlak pieszy im. Melchiora Wańkowicza oznakowany kolorem niebieskim. Równolegle do szlaku pieszego biegnie szlak konny i rowerowy. Noclegi co kilkanaście kilometrów są udostępnione w stanicach wodnych PTTK, ewentualnie w pobliskich pensjonatach. Odcinek drugi: Sorkwity – Bieńki (16 km) Zatrzymując się w Stanicy PTTK w Bieńkach mamy możliwość wybrania się na wycieczki piesze lub rowerowe po okolicy. Wybierając się na dłuższą wycieczkę rowerową możemy objechać Jezioro Dłużec przez wieś Borowe oddaloną od stanicy w Bieńkach ok. 7 km. Jest to typowa ulicówka założona w poł. XVI wieku. Ulicówka o długości jednego kilometra rozciąga się wzdłuż zachodniego brzegu strugi Grabówki i jeziora Dłużec. Była to jedna z dwóch rodzajów wsi (obok okrężnicy) zakładanych w średniowieczu i czasach nowożytnych. Wracając do Bieniek można zatrzymać się we wsi Dłużec (mającej charakter 1,5 kilometrowej ulicówki), w którym odkryto luźne znalezisko – brązową siekierkę z tulejką i uszkiem25, zaś samą wieś założono dopiero w poł. XVI wieku. Dalej możemy pojechać (4,3 km) do wsi Krzywy Róg, gdzie w XVII wieku istniała huta szkła. Dalej już tylko 3 km do dużej wsi gminnej Piecki. Najstarszą informację mamy z 1450 roku, kiedy to Piecki zostały wymienione jako wieś czynszowa. W źródłach zachował się zapis: „60-włókowe wolne dobra Piecki nad jeziorem Medalbern (między jeziorami Białym i Mokrym, na północ od Nawiad) nadał komtur bałdzki Ulrich von Jungingen w 1401 roku Petzymowi von Muschkake i Jocuschowi von Rademinowi”26. Ów Petzym von Muschakake to inaczej Piecio z Muszak. Piecio otrzymał 45 włók a Jakusz (Jacus) 15 włók ziemi, za co mieli

22 M.J. Hoffmann, dz. cyt., s. 62. 23 Tamże, s. 94. 24 http://grodziska.eu/galindia (dostęp 29.04.2017). 25 M.J. Hoffmann, dz. cyt., s. 31 26 M. Toeppen, dz. cyt., s. 117.

179 od każdych 15 włók wystawić jedną służbę zbrojną (chłopa z uzbrojeniem i konno) na wezwanie pana. Nazwa wsi wywodzi się więc nie od „pieca”, ale od imienia „Piecek”, inaczej Piecio, Piotr. Osada ta była zamieszkała przez bartników, którzy podobnie jak mieszkańcy Nawiad, musieli płacić daniny w postaci miodu i wosku27. Także z połowy XV wieku mamy informację o funkcjonującym w Pieckach „punkcie pocztowym”. Otóż prokurator z Szestna zapisał: „Osadziłem we wsi Piecki na 2 włókach, które znalazłem puste, posłańca, dlatego ma on wozić wszystkie nasze pisma z Piecek do Szczytna. Dostał on przedtem 2 włóki, aby nasze pisma rozwozić z Piecek w stronę Pisza”28. Najdawniejsze dzieje Piecek ustąpiły miejsca pamięci o ludności mazurskiej. O jej losach świadczą nieliczne już stare zabudowania. Po II wojnie światowej Mazurzy zostali wysiedleni lub sami wyjechali do Niemiec w akcji łączenia rodzin, do dzisiaj zostały tylko nieliczne rodziny. Tradycyjna chata mazurska znajduje się naprzeciwko punktu Informacji Turystycznej przy ul. Zwycięstwa 3. Podczas prac remontowych odkryto napis na belce z napisem 1846 rok. Chata mazurska, pięknie utrzymana, jest własnością prywatną. Przed domem stoi kapliczka, która jest repliką kapliczki w Świętej Lipce. Można też zwiedzić Muzeum Regionalne im. Walentyny Dermackiej z Sapiehów, posiadające zbiory kultury ludowej. Będąc w Pieckach koniecznie trzeba pójść na cmentarz ewangelicki, świadectwo kultury i religii dawnych mieszkańców tych ziem. Jest on jednym z wielu cmentarzy na Mazurach, które są ukryte w parkach między drzewami, na pagórkach, często zapomniane, tajemnicze, niejednokrotnie anonimowe. Ewangelicy – w przeciwieństwie do katolików – nie zakładali cmentarzy przykościelnych, parafie były rozległe, więc czasami nie można było dojechać z pochówkiem do kościoła. Wobec tego tradycją Mazurów było lokowanie małych cmentarzyków na obrzeżach miejscowości. Położenie takie tworzyło związek pomiędzy światem żywych a światem zmarłych. Cmentarz w Pieckach powstał w drugiej połowie XIX wieku. Wśród wielu osób, które są tu pochowane jest też ojciec Ernsta Wiecherta. Zachowało się sześć żeliwnych krzyży z końca XX wieku, w kształcie opartym na planie krzyża łacińskiego, stojących na postumencie z piaskowca. Ozdobne ramiona są zaokrąglone w postaci trójliścia. Krzyże stanowią najtrwalsze obiekty cmentarzy, to dzięki nim możemy odczytać daty, imiona, nazwiska, wiersze, inskrypcje. Gatunki roślin były wprowadzane na mazurskie cmentarze dla ozdoby, ale miały też praktyczne i symboliczne znaczenie29.

27 G. Leyding, dz. cyt., s. 176. 28 M. Toeppen, dz. cyt., s. 137. 29 Więcej o symbolice mazurskich cmentarzy w: T. Żurkowska, Mazurskie cmentarze. Symbole w krajobrazie, Olsztyn 2008.

180 Kościół zbudowany został przez protestantów dopiero w 1934 roku. Po II wojnie światowej, w 1946 roku, ewangelicy przekazali go katolikom30. Odcinek trzeci: Bieńki – Babięta (10 km) Historia Babięt zaczyna się już w II wieku naszej ery, a więc w czasie, kiedy w cesarstwo rzymskie było w rozkwicie, kwitł handel bursztynem, a na terenach nadbałtyckich nie osiedlili się jeszcze Prusowie. Z tego okresu w Babiętach i pobliskich Macharach odkryto cenne cmentarzyska zawierające ok. 600 grobów ciałopalnych z II-IV w. n.e. Jeden z nich wyróżniał się bogatym wyposażeniem, świadczącym o wysokiej pozycji zmarłego Galinda. W Babiętach w trzynastu obiektach archeologicznych znaleziono szkielety koni, fragmenty ceramiki, naczynia gliniane, dwie sprzączki brązowe, elementy rzędu końskiego. W jamowym grobie ciałopalnym z atrybutami wojownika znaleziono zachowane elementy uprzęży konia (wędzidła, okucia ogłowia, sprzączki żelazne)31. Zaś w Macharach w jednym z grobów odnaleziono dwa groty oszczepów, szczyt tarczy, dwie ostrogi, nóż, nożyce, pensetę, brzytwę, ozdobną szpilę. a także brązowe monety rzymskie z II i III wieku naszej ery. Niezwykle rzadkie nożyce żelazne są zdaniem archeologów atrybutem władzy32. Monety były najprawdopodobniej z czasów panowania cesarzy: Kommodusa (180-192) i Filipa I Araba (244-249). Miejscowości leżały niedaleko szlaku bursztynowego, wobec czego najprawdopodobniej utrzymywano ożywione kontakty handlowe, łączące Półwysep Sambijski z cesarstwem rzymskim. Nazwa wsi Babięta jest pochodzenia staropruskiego i powstała od pobliskich jezior Babięty Wielkie i Babięty Małe, które dawniej zapisywane były jako Babat. Etymologicznie najprawdopodobniej słowo to oznaczało „babę”, czyli czarownicę, wiedźmę. W XVI wieku mieściła się tu osada hutnicza, która podlegała wójtom krzyżackim33. Godnym obejrzenia w samej wsi jest młyn wodny z pocz. XX wieku – obecnie mieści się tu mała elektrownia wodna a obok tradycyjna karczma. We wsi zachowała się historyczna zabudowa drewniana oraz murowana z pocz. XX wieku (kilka chat z oszklonymi gankami). Po ludności mazurskiej pozostał ewangelicki cmentarz z zachowanymi nagrobkami i inskrypcjami w języku niemieckim34. Przed I wojną światową istniał tu neobarokowy pałac. Dzisiaj w przebudowanym budynku mieści się szkoła podstawowa.

30 Kościoły i kaplice…, s 140-141. 31 M. Karczewski, Archeologia środowiska zachodniobałtyjskiego kręgu kulturowego na pojezierzach, Poznań-Białystok 2011, s. 386-388. 32 W. Ziemlińska-Odojowa, Starożytność i wczesne średniowiecze, w: Mrągowo. Z dziejów miasta i powiatu, red. A. Wakar, Olsztyn 1975, s. 57-59. 33 Hamernia w Babiętach została założona w 1595 roku, zob. M. Toeppen, dz. cyt., s. 146. 34 http://www.ciekawemazury.pl/info.htm#3658/pl/p/babieta_-_zabytkowy_cmentarz_ewangelicki (dostęp 4.05.2017).

181 Podczas pobytu w Babiętach warto wybrać się na wycieczkę rowerową do wsi Machary (3,2 km) oraz dalej do wsi Nawiady (kolejne 4,7 km). Była to wieś bartników, założona w 1397 roku na 60 włókach. Komtur z Rynu Jan Schoenfeld, który wieś założył, żądał od bartników nie czynszu pieniężnego, lecz daniny w miodzie i wosku. Za każdą beczkę miodu otrzymywali oni jedną grzywnę dobrej monety, a za jeden funt wosku – jeden szeląg. Każdy z bartników otrzymał do trzech włók ziemi na prawie chełmińskim do własnego zagospodarowania35. Kronikarze niemieccy, np. Adam Bremeński, byli zdziwieni, dlaczego Prusowie tak mało cenią skóry i futra, które wymieniają na mało warte tkaniny lniane i wełniane36. Prusowie szczególnie obficie korzystali z darów lasu. Kwitło bartnictwo i łowiectwo, drewno wykorzystywano do budowy grodów, umocnień i chat; wykonywano z nich narzędzia i naczynia, wykorzystywano do ogrzewania. Hodowane świnie wypasały się w dębowych i bukowych zagajnikach położonych opodal pruskiej osady. W państwie krzyżackim bartnicy także korzystali z darów lasu. Mieli też prawo do polowań na własny użytek, przy czym część byli zobowiązani odsprzedać na dwór zakonny. Ich obowiązkiem było przecinać leśne dukty, by były przejezdne dla polujących37. W Nawiadach rycerze zakonni zbudowali kościół katolicki w 1437 roku, po akcie sekularyzacji w 1525 roku świątynię przejęli protestanci. W takim wyznaniu funkcjonował aż do 1994 roku, kiedy to został przez katolików odkupiony. Kościół jest budowlą gotycką, murowaną z kamieni polnych, otynkowaną, z wieżą drewnianą. Wewnątrz charakterystyczne są kilkurzędowe nawy boczne. Z zabytków ruchomych zachowała się chorągiewka z datą 1687, ołtarz ambonowy z 1934 roku, dwa anioły z początku XVII wieku oraz anioł chrzcielny charakterystyczny dla kościołów ewangelickich. Warta zobaczenie jest też płyta nagrobna z 1727 roku38. Odcinek czwarty: Babięta – Spychowo (13,5 km) Kilka kilometrów przed Spychowem przenosimy kajaki przy nieczynnej śluzie Lalka na jeziorze Zyzdrój Mały. Nazwa śluzy nawiązuje do niemieckiej nazwy wsi Spychowo, którą administracyjnie zmieniono dopiero w 1960 roku na cześć postaci literackiej z powieści Krzyżacy Henryka Sienkiewicza – Juranda ze Spychowa. Ów Jurand rzeczywiście nie pochodził z tej wioski, ale to jej nadano nazwę na cześć bohatera nieugiętego wobec Krzyżaków. Miejscowy browar rozpoczął nawet produkcję piwa Jurand, które znane było

35 G. Leyding, dz. cyt., s. 171. 36 M. J. Hoffmann, Pradzieje ziem pruskich, w: Dziedzictwo ziem pruskich. Dzieje i kultura Warmii i Mazur, red. I. Lewandowska, Olsztyn 2011, s. 51. 37 C. Tryk, Rys historii łowiectwa w Prusach Wschodnich do XVIII wieku, „Masovia” T. 3, 2000, s. 21-23. 38 Warmia i Mazury. Przewodnik, Olsztyn 1993, s. 123; Kaplice i kościoły…, s. 144-145.

182 w ówczesnym województwie olsztyńskim z masowego spożycia. Wcześniej, w okresie niemieckim, wioska nazywała się Puppen, co znaczyło „lalki”. Po II wojnie światowej przyjęła się nazwa Pupy, której nikt z lalkami nie kojarzył, a raczej z intymną częścią ciała, co powodowało wyśmiewanie przez mieszkańców innych miejscowości i turystów. Pojawiały się artykuły prasowe, które miały przybliżyć mieszkańcom historię wsi39 i uświadomić pochodzenie nazwy. Jedna z wersji mówiła, że nazwa pochodzi od popów, którzy osiedlili się w regionie40. Inaczej tłumaczył ją znawca i miłośnik Kurpiowszczyzny Adam Chętnik. Pisał, że „pupy” to wyraz gwarowy z pogranicza mazursko-kurpiowskiego oznaczający pączki kwiatowe na drzewach owocowych. „Z nazwami takimi jest trudna sprawa – pisał w 1960 roku − Ludności tubylczej one nie przeszkadzają, a nie może do nich przywyknąć ludność napływowa, która nie zawsze rozumie, że ta dziwna gwara miejscowa, nieraz zdawałoby się dość wulgarna, jest jednak częścią mowy dawnej polskiej, która m.in. świadczyła o przynależności tej ziemi do nas”41. Nie pomogły tłumaczenia i naukowe racje. Zwyciężyła nazwa Spychowo. Wieś Pupy otrzymała przywilej lokacyjny w 1787 roku, ale tradycja tego miejsca sięga końca XV wieku, kiedy to nad jeziorem Pupek (dzisiaj Spychowskim) znajdował się zamek myśliwski. Znany geograf i historyk Caspar Hennenberger wymienił kilka pruskich zameczków myśliwskich, powstałych na miejscu dawnych bud strażniczych na terenach puszczańskich, w Jedwabnie, Rozogach, Pupach, Majczu i Łaźnie. Zamki piski i olecki początkowo były także strażnicami myśliwskimi42. Zamek myśliwski w Pupach był jedną z ważniejszych i piękniejszych tego rodzaju budowli w księstwie pruskim. Gdy w latach 1548-1549 książę Albrecht Hohenzollern z powodu epidemii uciekał na Mazury, jego głównym schronieniem była właśnie rezydencja w Pupach43. Stąd też wyruszał na polowania, które były sławne aż po II wojnę światową. W dokumentach odnotowano, że w 1512 roku z terenu dzisiejszych Nadleśnictw Maskulińskie i Spychowo „na dwór wielkiego mistrza [Albrechta Hohenzollerna] wysłano 46 beczek mięsa jeleniego, siedem beczek łosiowego, sześć beczek mięsa żubra i trzy beczki dziczyzny, a także trzy czwarte łbów łosi i jeleni jako przysmak i ozdobę książęcych stołów”44.

39 G. Leyding, O Pupach i okolicy. Ciekawostki historyczne, „Archipelag” (dodatek do) „Głos Olsztyński” 1959, nr 296, z dn. 12-13 XII. 40 Maria [pseud.], Wieś o dziwnej nazwie, „Słowo na Warmii i Mazurach” 1959, nr 45, z dn. 14-15 XI. 41 A. Chętnik, W sprawie „dziwnej nazwy”, „Słowo na Warmii i Mazurach” 1960, nr 5, z dn. 6-7 II. 42 M. Toeppen, dz. cyt., s. 198. 43 W. Kujawski, Krutynia. Szlak wodny, Olsztyn 2012, s. 122. 44 S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur, T. 1. Pradzieje – 1772, Olsztyn 2010, s. 273.

183 Przez dziesięciolecia istniała niedaleko Pup osada hutnicza, o której pamięć zachowano w niedalekiej wsi Szklarnia (4,3 km). Huta istniała tutaj około 1650 roku, natomiast miejscowość powstała na karczowiskach zdewastowanego obszaru leśnego po hucie szklanej45. Huty szkła były blisko powiązane z lasami, gdyż do produkcji tego towaru używano potażu i drewna. Szkło było kosztowne i używano go do okien, do wyrobu butelek czy szklanek. Przy dużych hutach funkcjonowały piece do wytapiania szkła, komory na potaż i szkło, magazyn na wyroby gotowe, a także domy dla robotników, stajnie, domy dzierżawcy i administratora, piekarnia, karczma, stodoła i spichlerz. Z czasem powstawało osiedle ze szkołą dla dzieci i karczmą (tak było właśnie w Pupach)46. W roku 1804 nieopodal Szklarni upolowano ostatniego niedźwiedzia w Prusach Wschodnich47. Otoczenie lasami sprzyjało rozwojowi przemysłu drzewnego. W 1938 roku w Pupach funkcjonowało pięć tartaków, w tym dwa należące do Richarda Andersa (1856-1934), najbogatszego przedsiębiorcy drzewnego w ówczesnych Prusach Wschodnich. Zabytkiem godnym obejrzenia jest kościół, obecnie rzymskokatolicki p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Został on zbudowany dla ewangelików w 1905 roku w stylu neogotyckim wzniesiony na fundamencie z kamieni polnych. O pierwotnym ewangelickim przeznaczeniu świadczy m.in. boczna empora. Był to jeden z tzw. kościołów jubileuszowych, upamiętniających 200-lecie powstania królestwa Prus. Kiedy po II wojnie światowej większość ewangelików opuściła te ziemie w 1981 roku świątynię wykupili katolicy48. Dzisiaj o tym fakcie informuje tablica wmurowana w fasadę obiektu. Można też przenieść się w przeszłość za pomocą reportażowej książki Melchiora Wańkowicza, który właśnie w Spychowie rozpoczynał spływ Krutynią49. Odcinek piąty: Spychowo – Zgon (11,5 km) Stara mazurska wieś Zgon jest niezwykle malownicza. Jej nazwa pochodzi nie od śmierci, lecz od zganiania zwierząt do wodopoju. Została lokowana w 1708 roku jako wieś szkatułkowa. Osadnictwo szkatułkowe zapoczątkowane zostało w Prusach Książęcych przez Fryderyka Wilhelma (1640-1688). Nazwa wywodzi się stąd, iż fundusze na założenie wsi, jak i uzyskiwane dochody z tych kolonizacji, wpływały wprost do szkatuły książęcej. Umożliwiało to władcy pruskiemu uniezależnienie się finansowe od stanów pruskich, a w konsekwencji m.in. wystawienie silnej armii. Osadnictwo szkatułkowe prowadziła

45 G. Leyding, dz. cyt., s. 198. 46 T. Brzeczkowski, Dzieje Puszczy Piskiej, w: Z dziejów Rucianego-Nidy i okolic, red. J. Śliwiński, Olsztyn 1993, s. 79. 47 W. Kujawski, dz. cyt., s. 122. 48 Kościoły i kaplice…, s. 222-223. 49 M. Wańkowicz, Na tropach Smętka, Warszawa 1974, s. 46-53.

184 administracja leśna, zasadźcami zostawali nadleśni, a osadnictwo nadzorował łowczy książęcy. Wsie zakładano tam, gdzie były wypalarnie węgla drzewnego, potażu, smoły, gdzie wytapiano rudy żelaza50. Kiedy cele zostały osiągnięte wsie szkatułowe włączono do domen książęcych, później królewskich (stąd nazwa wsie królewskie). Zgon rozłożony jest wzdłuż ulicy nadjeziornej na południowym brzegu Jeziora Mokre. Zachowało się w niej wiele starych drewnianych chat z oszklonymi gankami i zabytkową architekturą. O tym, że niegdyś mieszkało tu wielu Mazurów świadczy nieoznakowany cmentarzyk leśny, porośnięty mchami, chwastami i samosiejkami. Na jednym z zapuszczonych nagrobków można jeszcze odczytać inskrypcję: „Anna Bennar geb. Bauh 1895-1936”51. Wieś charakteryzuje się zabytkową zabudową związaną z osadnictwem mazurskim. W książce Tradycyjne budownictwo wiejskie na Warmii i Mazurach podano kilka przykładów takich budowli, np. dom z pocz. XX wieku, „w którym efekty dekoracyjne osiągnięto poprzez skontrastowanie ceglanej elewacji z tynkowanym detalem – profilowane opaski okienne – oraz podmurówką z kamiennych ciosów”, „okna bogato zdobione: wydatne, profilowane i podcinane uskokami ślemię, listwa przymykowa zdobiona dekoracją snycerską”, „kolorystyka [drzwi] o silnych kontrastach, zapewne wtórna; skrzydła zdobione drobnymi motywami snycerskimi”52. W Zgonie urodził się słynny pilot sterowców – Max Pruss (1891-1960). W 1906 roku wstąpił do marynarki wojennej, służył na wielu typach Zeppelinów. Był członkiem załogi sterowca LZ-127 (od 1934 roku jego dowódcą) „Graf Zeppelin” podczas jego licznych lotów przez Atlantyk, a także rekordowego przelotu dookoła świata. W 1936 roku objął dowodzenie na LZ-129 „Hindenburg”, na którym pokonywał trasy transatlantyckie do Ameryki Południowej. Kapitan Max Pruss dowodził „Hindenburgiem” podczas jego katastrofy w Lakehurst (New Jersey, USA) w 1937 roku. Później, przez wiele lat, pracował nad nowymi typami sterowców i propagował ideę przywrócenia ich rangi w lotnictwie. Do tradycji sterowców i pamięci o lotniku nawiązuje w Zgonie Restauracja Zeppelin53. Od dziesięcioleci Zgon przyciąga artystów i literatów. Od kilku lat działa autorska galeria rzeźby Adama Szubskiego. Dawny dom Igora Neverlego przyciąga zafascynowanych jego pisarstwem, a do dębu nad jeziorem Mokrym – tytułowego Dębu nad Mukrem – spacerują

50 S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur, T. 1. Pradzieje – 1772, Olsztyn 2010, s. 272. 51 Badanie terenowe, obserwacja własna autorki, lipiec 2016 r. Tekla Żurkowska opisuje inny cmentarz ewangelicki o powierzchni 1500 m² widoczny po prawej stronie drogi prowadzącej z Rucianego-Nidy do Zgonu. Z inskrypcji można odczytać dane osobowe kilku mieszkańców, np. Bednarz, Kochanowski, Skrotzki. Zob. T. Żurkowska, dz. cyt., s. 147-148. 52 I. Liżewska, Tradycyjne budownictwo wiejskie na Warmii i Mazurach. Krajobrazy i formy regionalne, Olsztyn 2007, s. 69, 123, 161. Do każdego opisu jest fotografia. 53 Badania terenowe, informacja z folderu, lipiec 2016 r.

185 turyści zarówno ze szlaku kajakowego, rowerowego, jak i pieszego. Z centrum wsi prowadzi tam ścieżka przyrodnicza prowadząca aż do Krutyni. Po drodze mijamy resztki wspomnianego ewangelickiego cmentarza. Dalej ścieżka przebiega przez rezerwat florystyczny starych sosen i dębów. Najstarsza, ok. 320-letnia jest „Królewska Sosna”, natomiast dąb szypułkowy nazwany „Dąb nad Mukrem” imienia Karola Małłka liczy lat 420. Oba drzewa zostały uznane za pomniki przyrody. Ze Zgonu można wybrać się na wycieczkę rowerową do wsi Mojtyny (7,5 km). Jest kilka wariantów trasy – ja polecam leśną prowadzącą częściowo nad brzegiem jeziora. W Mojtynach odkryto cmentarzysko z grobami płaskimi i kurhanowymi, położone 300 m na północny-zachód od wsi, datowane na okres wczesnożelazny (ok. 550-120 lat p.n.e.). Badane już było w okresie międzywojennym przez Niemców i następnie w 1987 roku przez archeologa Mirosława J. Hoffmanna. Odkryto 92 pochówki, w tym kilka niedużych kurhanów o niskich, słabo czytelnych w terenie nasypach. W otoczonych kręgiem kurhanach znajdowały się czworokątne lub owalne bruki kamienne, na których wystąpiły płaskodenne lub kulistodenne popielnice i przystawki. W jednym z kurhanów odkryto ponad dwadzieścia naczyń. Pochówki płaskie posiadały najczęściej formę małych bruków lub obstaw kamiennych, pod którymi znajdowała się jedna lub dwie popielnice54. W 2016 roku rozpoczęły się kolejne badania archeologiczne prowadzone przez Uniwersytet Warszawski. Wieś była wzmiankowana w dokumentach w 1422 roku, jako wieś czynszowa na prawie chełmińskim. Jej nazwa jest pochodzenia staropruskiego i oznacza „miejsce zdrojowe”. Wieś ma układ ulicówki, do dzisiaj zachowało się kilka zabytkowych mazurskich chałup55. Odcinek szósty: Zgon – Krutyń (12,5 km) Kolejna typowo mazurska wieś to Krutyń, od wieków związana z lasem, rzeką, rybołówstwem i turystyką56. Założona została ok. 1500 roku jako osada myśliwska, wielki mistrz krzyżacki a jednocześnie książę saski Fryderyk Wettyn z Miśni57 zbudował tu zameczek, z którego wyprawiał się na polowania. W1527 roku książę Albrecht Hohenzollern schronił się tu w czasie panującej w Prusach dżumy. Kolejny elektor brandenburski i książę pruski, Jerzy Wilhelm, przebywał w Krutyni w latach 20. XVII stulecia. Odbywał wówczas wielkie łowy w okolicznej puszczy. Około 1651 roku zameczek w Krutyni był siedzibą nadleśniczego. W 1874

54 M.J. Hoffmann, dz. cyt., s. 99-100; tegoż, Cmentarzysko z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Mojtynach, woj. Olsztyn, w świetle księgi inwentarzowej Prussia-Museum oraz Kartoteki Hansa Schleifa, w: Archeologia ziem pruskich. Nieznane zbiory i materiały archiwalne, red. M.J. Hoffmann, J. Sobieraj, Olsztyn 1999, s. 229-238; J. Głosik, Komunikat o poszukiwaniach archeologicznych w okolicach jeziora Śniardwy w 1968 r., „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1968, nr 4, s. 671-672. 55 G. Leyding, dz. cyt., s. 169-170. 56 Malownicze opisy wsi i dawnej architektury wraz z archiwalnymi fotografiami zob. W. Kujawski, dz. cyt., s. 220-255. 57 P. Pizuński, Poczet wielkich mistrzów krzyżackich, wyd. 2, Skarszewy 2000, s. 142-147.

186 roku Krutyń wydzielono spod dotychczasowej administracji leśnej, wieś stała się samoistną gminą polityczną58. Od okresu międzywojennego znana jest jako miejscowość letniskowa. Z tego czasu zachowało się wiele domów i pensjonatów, a także stanica wodna PTTK, która w czasach hitlerowskich należała do partyjnego programu Nationalsozialistische Volkswohlfahrt (Niemiecka Opieka Społeczna)59. Kobiety niemieckiego powiatu mrągowskiego kierowano tu na 3-tygodniowe urlopy lecznicze, by mogły urodzić zdrowe niemieckie dzieci rasy aryjskiej. W Krutyni mieści się dyrekcja Mazurskiego Parku Krajobrazowego, przy której ustawiono tablice informacyjne z zaznaczonym obszarem Parku, obiektami przyrodniczymi oraz trasami turystycznymi. W pobliskiej XIX-wiecznej stodole mazurskiej ulokowano Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Kulturowej. Mieści się tam m.in. Izba Przyrodnicza oraz Izba pamięci Karola Małłka. Można w niej obejrzeć pamiątki, zdjęcia i dokumenty związane z pisarzem oraz oryginalne meble pochodzące z jego domu. Dodatkowo prezentowane są tu stare zdjęcia wsi i rzeki Krutyni60. W latach 1951-1969 w Krutyni mieszkał znany działacz mazurski Karol Małłek, autor utworów scenicznych o tematyce regionalnej, opowieści mazurskich i książek biograficzno- historycznych. W centrum znajduje się poświęcony mu obelisk, a na ścianie jego domu tablica pamiątkowa. We wsi znajduje się największy cmentarz w Mazurskim Parku Krajobrazowym o powierzchni prawie 10 tys. m². Wrażenie robi kwatera ogrodzona żeliwnym ogrodzeniem. Wewnątrz niej stoją dwa krzyże, na których widać płaskorzeźbę w postaci kwiatu róży. Została tu pochowana żona leśniczego Auguste Hoppe, z domu Wilke, oraz jej dwoje dzieci: roczna Maria i czteroletni Georg. Cały układ cmentarza ma kompozycję parkową. Stare, ozdobne drzewa i krzewy tworzą alejki prowadzące do grobów. Na inskrypcjach czytelnych jest około 20 nazwisk61. Warto się we wsi zatrzymać na kilka dni i odbyć wyprawy rowerowe do leśniczówki im. Ernsta Wiecherta w Piersławku (14 km) i leśniczówki im. Konstatnego Ildefonsa Gałczyńskiego w Praniu (13,5 km) oraz pieszą lub rowerową do głazowiska we wsi Rosocha (6 km). Pojezierze Mazurskie charakteryzuje się wielką ilością głazów i głazowisk pozostałych po ostatnim zlodowaceniu bałtyckim (ok. 13 tys. lat p.n.e.). Najpospolitsze i najliczniejsze są występujące masowo kamienie polne. Głazowiska koło Rosochy i Wojnowa to efekt moreny

58 G. Leyding, dz. cyt., s. 162-164. 59 W. Kujawski, dz. cyt., s. 222. 60 J. Kruszelnicki, A. Kruszelnicka, Mazurski Park Krajobrazowy. Przewodnik ilustrowany, Krutyń 2014, s. 66-68. 61 T. Żurkowska, dz. cyt., s. 56-67.

187 czołowej, o wysokości od kilku do kilkunastu metrów, zbudowanej z dużych bloków skalnych i żwiru. W pobliżu wsi Rosocha głazowisko ma powierzchnię 4 ha, na której jest około 3.000 głazów (granity i gnejsy) o obwodzie 2-5 m, najczęściej omszonych i zagłębionych w ziemi. W XIX i XX wieku głazy i kamienie znalazły zastosowanie w fundamentach i murach budynków, mostów, kościołów, na cmentarzach jako pomniki nagrobne oraz do budowy dróg i nasypów kolejowych. To charakterystyczny element naszego krajobrazu nie tylko przyrodniczego, ale też kulturowego62. Odcinek siódmy: Krutyń – Ukta (13,5 km) Za wsią Krutyń, w miejscowości Zielony Lasek, musimy przenieść kajaki, bowiem napotykamy na duży młyn wodny z XIX wieku, szachulcowy, zbudowany z czerwonej cegły. Młyn kilka lat temu zamieniony został na elektrownię wodną. To także świadek gospodarczej spuścizny tej ziemi. Wioska Zielony Lasek wykształciła się z papierni, założonej nad rzeką Krutynią w drugiej połowie XVII wieku63. Niecały kilometr od młyna i zaledwie 1,5 km od wsi Krutyń rozlokowała się wioska Krutyński Piecek. W drugiej połowie XVII wieku założono tu smolarnię, wraz z napływem ludności wykształciła się osada. O historii tego miejsca świadczy kilka zabytkowych domów i ewangelicki cmentarz, położony około 300 metrów na północny zachód od wsi, na zachodnim brzegu Krutyni. Wejście na teren cmentarny akcentują trzy drewniane słupy, wewnątrz znajduje się wiele nagrobków z czytelnymi inskrypcjami. Możemy z nich odczytać nazwiska zmarłych: Blasche, Friedrich, Herdt, Jakubowski, Jedanzik, Kratz, Pesarra, Skubch, Skubek, a także ich imiona, daty urodzenia i śmierci64. W czasach Melchiora Wańkowicza wieś zwana była Piecki Krutyńskie. Tam podróżnicy spotkali Mazura, który „mówi, jak i wszyscy tu oni, doskonałym językiem obfitującym w germanizmy, w archaizmy, ale podbudowanym mocno; słowa w tym języku tkwią jak bierwiona wypasowane w chałupę – zda się, że pachną lasem i żywicą. Stary nazywa się Wilhelm Kopka – relacjonował Wańkowicz – i szczyci się tym, że służył w armii pod trzema cesarzami: wzięto go do wojska na parę tygodni przed śmiercią Wilhelma I, po raz drugi przysięgał Fryderykowi III, który panował tylko przez trzy miesiące, i wreszcie przysięgał Wilhelmowi II”. Kopka chwalił się tym faktem, bowiem wierność dla dynastii była cechą charakterystyczną Mazurów65.

62 Więcej o kulturowym znaczeniu kamieni zob. Kamienie w historii, kulturze i religii, red. R. Klimek, S. Szczepański, Olsztyn 2010. 63 G. Leyding, dz. cyt., s. 164. 64 T. Żurkowska, dz. cyt., s. 58-59. 65 M. Wańkowicz, dz. cyt., s. 65-66.

188 Płynąc dalej rzeką Krutynią mijamy jezioro Duś, do którego prowadzi odgałęzienie rzeki Krutyni. Na wschodnim brzegu jeziora możemy obejrzeć Wojnowo – wioskę założoną przez starowierców (zwanych także staroobrzędowcami, filiponami)66. Byli to wyznawcy prawosławia, którzy nie przyjęli reformy cerkwi prawosławnej przeprowadzonej w Rosji w XVII wieku. Przez lata byli tam prześladowani i stopniowo uciekali z Rosji w różne strony świata, także na Mazury. W 1825 roku król Fryderyk Wilhelm III zezwolił na osiedlenie się w Prusach filiponów przybywających ze znajdującego się pod rządami Rosji Królestwa Kongresowego. Pierwsi osadnicy przybyli tu w 1830 roku i zaraz zaczęli budowę wioski zwanej początkowo Eckertsdorf, a po jej wybudowaniu zarejestrowali wieś pod nazwą Wojnowo, pochodzącą od miejsca urodzenia pierwszego osadnika. Starowiercy karczowali lasy, budowali domy i zakładali wsie. Do 1834 roku powstały , Piaski, Ładne Pole, Wojnowo, Osiniak, Piotrowo, Zameczek, Iwanowo, Gałkowo i Kadzidłowo67. W 1836 roku nad jeziorem Duś powstała pustelnia, która z czasem przekształciła się w klasztor męski, a następnie żeński, stając się ośrodkiem duchowym starowierców. W 1840 roku wybudowano drewnianą molennę, a po pożarze w 1912 roku, ulegając wpływom pruskim, postawiono molennę z czerwonej cegły o strzelistym dachu, zachowując staroruski układ wnętrza. Na początku XX wieku, po rozłamie wśród mazurskich starowierców, powstała parafia, klasztor i cerkiew jednowierców. W 1930 roku, w setną rocznicę osiedlenia się starowierców na Mazurach, w Wojnowie zorganizowano wielką uroczystość, w ramach której wybudowano nową szkołę i ustawiono pamiątkowy kamień. Dzisiaj na budynku tej szkoły wisi plansza przedstawiająca dzieje filiponów w Wojnowie. Odnowiony też został pamiątkowy kamień. Obiekty sakralne można zwiedzać. We wsi godna zwiedzenia jest drewniana cerkiew zbudowana w latach 1922-1927, w której odbywają się nabożeństwa. Natomiast na terenie klasztornym jest molenna, wewnątrz której znajdują się stare ikony i krzyże, cenny żyrandol, a także pamiątki po mniszkach. Obok jest cmentarz staroobrzędowców. Całość to piękne założenie krajobrazowo-gospodarcze, przekształcone częściowo w pensjonat68. Wieś Wojnowo była niegdyś największym skupiskiem starowierców na terenie byłych Prus Wschodnich, obecnie mieszka tu zaledwie parę rodzin.

66 Malownicze opisy wsi, dawnej architektury i zwyczajów starowierców wraz z archiwalnymi fotografiami zob. W. Kujawski, dz. cyt., s. 262-282. 67 Więcej w: Z. Jaroszewicz-Pieresławcew, Starowiercy w Polsce i ich księgi, Olsztyn 1995; E. Sukertowa-Biedrawina, Filiponi na ziemi mazurskiej, w: tejże, Karty z dziejów Mazur. Wybór pism, t. 2, Warszawa 1972, s. 181-228; E. Iwaniec, Staroobrzędowcy, w: Mrągowo…, s. 217-235. Zob. także relację z pocz. XX wieku: M. Orłowicz, dz. cyt., s. 128-129. Tam dwa zdjęcia osady filiponów oraz jeziora Duś z klasztorem. O Wojnowie pisał także M. Wańkowicz, dz. cyt., s. 70-77. 68 Badania terenowe, obserwacje własne autorki, lipiec 2016 r.

189 Wycieczkę pieszą (6 km) do Wojnowa można też odbyć po zakwaterowaniu w stanicy wodnej PTTK w Ukcie. Do tradycji rosyjskich nawiązuje „bania” udostępniana dla turystów w Ukcie. Co prawda właściciel przyznał się, że inspirował się saunami fińskimi, ale rosyjskie banie niewiele się od nich różniły. Po wygrzaniu się w saunie można przebiec parę metrów do przepływającej w pobliżu zimnej Krutyni i ochłodzić nagrzane ciało. Ukta to wieś założona dopiero w połowie XVIII wieku, kiedy to w 1754 roku uruchomiono tu hutę szkła. Działała ona do 1766 roku, ale na miejscu pozostawiono osiedle robotnicze zwane Krutyńską Szklarnią, w 1818 roku mieszkało tu 299 osób. W drugiej połowie XIX wieku w Ukcie działały dwa młyny, tartak, fabryka zapałek oraz stacja pocztowa. Pod koniec tego wieku dotarła do Ukty kolej. Była to więc duża wieś o znaczeniu gospodarczym i transportowym. Założono wówczas parafię ewangelicką, a w 1864 roku zbudowano murowany kościół. Na dalszy rozwój gospodarzy miało wpływ otwarcie w 1898 roku kolei Czerwonka–Ruciane ze stacją w Ukcie. Zaczęła rozwijać się spółdzielczość, a także ruch turystyczny, czego wyrazem było funkcjonowanie trzech hoteli69. Do dzisiaj zachowało się sporo zabytkowej zabudowy, o której pisze w swojej książce Iwona Liżewska: np. dom z pocz. XX wieku, „murowany z cegły ceramicznej, tynkowany, o dekoracyjne opracowanej elewacji. Partię ryzalitu rozwiązano klasycznie, wyodrębniając wysoką facjatę, nakrytą dachem dwuspadowym, którego kalenica dotyka kalenicy budynku. Wariant podstawowy zmodyfikowany wprowadzając okna w miejsce drzwi tradycyjnie stosowanych w elewacji frontowej. Walory plastyczne osiągnięto poprzez połączenie tynku z cegłą oraz zastosowanie różnorodnych wzorów i motywów ornamentalnych w dekoracji elewacji. Malowniczości dodają snycersko opracowane, ażurowe elementy przesłaniające naczółki dachów. Ponadto w szczytach elewacji bocznych układ cegieł i tynku naśladuje układ rygli, zaś wejście w elewacji bocznej poprzedzone zostało ozdobnym, drewnianym gankiem”70. W domach mazurskich pojawiają się elementy dekoracyjne, np. „drzwi dwuskrzydłowe z nadświetlem o nieregularnym kształcie, zdobionym romboidalną kratką ze szprosów. Ornamentalna dekoracja skrzydeł nawiązuje do haftowanych wzorów ludowych” a w innym domu „dekorację elewacji tworzą ceglane pasy naśladujące układ rygli oraz opaski wokół okien skontrastowane z gładką, malowaną płaszczyzną ściany. Silne oddziaływanie plastyczne ma ażurowy, rzeźbiony ornament przesłaniający szczyt ściany”71.

69 G. Leyding, dz. cyt., s. 212-213. 70 I. Liżewska, Tradycyjne budownictwo..., s. 84. Tam też fotografia budynku. 71 Tamże, s. 151, 174. Do każdego opisu jest fotografia.

190 W samym centrum wsi, na wysokim pagórku mieści się cmentarz ewangelicki, porośnięty niewielkimi drzewami oraz krzewami głogu, bzu i róży. Znajdują się tam dwa odlewane krzyże z czytelnymi inskrypcjami72. W Ukcie znajduje się też pamiątkowy obelisk poświęcony Kajakowemu Szlakowi Papieskiemu Apostołów Miłosierdzia, który otwarto w 2015 roku. Szlak wiodący rzeką Krutynią upamiętnia spływ kajakowy ks. Karola Wojtyły z grupą akademicką 1-15 sierpnia 1957 roku. Wówczas uczestnicy płynęli z Sorkwit do Ostrołęki (od Pisza rzeką Pisą, a potem Narwią). W Ukcie koniecznie trzeba zwiedzić XIX-wieczny kościół wybudowany dla ewangelików (obecnie katolicki), z charakterystycznymi emporami, a przede wszystkim z unikatowym obrazem w ołtarzu. Dopiero kilka lat temu, dzięki prezesowi Fundacji na Rzecz Ochrony Przyrody i Krajobrazu Mazurskiego Parku Krajobrazowego i Dorzecza Krutyni Jerzemu Kruszelnickiemu oraz wnikliwym dociekaniom prezesa Stowarzyszenia na rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur „Sadyba” – Krzysztofa Worobca (właściciela Parku Kulturowego w Kadzidłowie), dla którego Ukta jest wsią parafialną, udało się ustalić rodowód tego skarbu. Otóż obraz był dziełem włoskiego artysty Girolamo Muziano, który żył i tworzył w XVI wieku. Jego prace można podziwiać dzisiaj w najważniejszych muzeach świata, w tym w paryskim Luwrze, Muzeum Watykańskim czy Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku. Obraz przez lata znajdował się w królewskim muzeum w Berlinie73 i został przekazany jako dar króla pruskiego Wilhelma I dla nowo erygowanej parafii w Ukcie, z zastrzeżeniem, że jest to tylko depozyt pozostający pod kuratelą dyrektora muzeum. Minęła pierwsza i druga wojna światowa, przybyli do Ukty nowi mieszkańcy, geneza obrazu została zapomniana. A jest on bardzo cenny nie tylko ze względu na wiek i autora, ale także na scenę opłakiwania Chrystusa przed złożeniem do grobu. Zdjęty z krzyża Jezus jest otoczony przez pięć postaci. Zgodnie z tradycją ciało podtrzymują Maria Magdalena oraz Józef z Arymatei. Na drugim planie jest św. Jan Ewangelista. W tle widoczna jest skała z grotą, do której ma zostać złożone ciało Chrystusa, a na dalszym planie górzysty krajobraz z panoramą miasta. Ten renesansowy obraz wpisany na listę zaginionych dzieł sztuki w Magdeburgu, odnalazł się szczęśliwie w małej wiosce na Mazurach74. Został poddany konserwacji i stanowi prawdziwą perełkę dla turystów oraz znawców sztuki. Z Ukty możemy też odbyć wycieczkę pieszą (2,2 km) do Gałkowa. Jest to wioska założona przez staroobrzędowców w 1831 roku. Nazwa wsi pochodzi od staroruskiego słowa

72 T. Żurkowska, dz. cyt., s. 141. 73 M. Orłowicz podaje, iż było to Muzeum Sztuk Pięknych, zob. M. Orłowicz, dz. cyt., s. 127. 74 http://odkrywca.pl/obraz-mistrza-z-xvi-w-odkryty-w-mazurskim-kosciolku,703327.html (dostęp 30.04.2017).

191 galiat’ – radować się75. Dzisiaj godna podziwiania jest tu zabytkowa architektura mazurskich chat, np. „prostokątne okna w elewacji ceglanej, zamknięte łukiem odcinkowym. Dekoracyjną funkcję pełnią elementy konstrukcyjne i użytkowe – łuk odciążający oraz podokiennik”, inny opis dotyczący zabytkowych drzwi: „jednoskrzydłowe, proste drzwi o konstrukcji ramowo- płycinowej, w górnej części przeszklone, w dolnej pełne”. Inny element dekoracyjny to „tynkowane, symetryczne bonie o fakturalnym opracowaniu, skontrastowane z ceglaną elewacją”76. Oprócz oglądania architektury wiejskiej warto pospacerować na pobliskim cmentarzu, założonym przez starowierców, położonym 200 m na zachód od zabudowań wsi. Usytuowany jest on na pagórku, pośród pól, widoczny z daleka, bowiem porośnięty drzewostanem. Cmentarz jest zadbany i nadal użytkowany, o czym świadczą współczesne pochówki. Dla miłośników rękodzieła ludowego cenne będzie ogromne bogactwo krzyży – od najstarszych wykonanych z drewna przez kamienne, aż po wykonane z metalu lub odlane z brązu. Czytelne jest prawie 80 inskrypcji, z których wiele nazwisk się powtarza, co świadczy o wielopokoleniowym zamieszkiwaniu tych ziem, np. Dembowski, Kossack, Krassowski, Makarowski, Malinka, Słowikow, Szlachcic, Warabiow77. Przede wszystkim zachwyca jednak dwór łowczego, przeniesiony ze Sztynortu w 2004 roku. Założenie pałacowo-parkowe wraz z rozległym folwarkiem należało w Sztynorcie do rodu Lehndorffów. Kiedy po II wojnie światowej w pałacu rezydowała Armia Czerwona, a z folwarku utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne, nikt nie troszczył się o zabytki. Nieużywane obiekty ulegały ruinie78. Tak też było z dworkiem łowczego, który na początku XXI wieku nadawał się tylko do rozbiórki. Zainteresował się nim Aleksander Potocki, który uzyskał zgodę miejscowych władz i konserwatora zabytków na przeniesienie obiektu do swojej posiadłości w Gałkowie. Z ocalałych elementów i uzupełnień został odtworzony cały budynek tak, jak wyglądał pierwotnie. W 2007 roku został otwarty dla gości. Obecnie na parterze znajduje się restauracja, na piętrze pokoje gościnne i sala konferencyjna79. Zostało też urządzone mini muzeum poświęcone znanej niemieckiej dziennikarce, orędowniczce pokoju między Polską a Niemcami, krewnej Lenhdorffów, właścicielce Kwitajn, która dzieciństwo

75 J. Śliwiński, dz. cyt., s. 63. 76 I. Liżewska, Tradycyjne budownictwo…, s. 144, 165, 172. Do każdego opisu jest fotografia. 77 T. Żurkowska, dz. cyt., s. 42-45. 78 Zob. więcej: I. Lewandowska, Stosunek państwa i społeczeństwa polskiego do dziedzictwa junkrów pruskich w latach 1945- 1989 (casus Steinort/Sztynort), w: Meandry kultur pamięci na Warmii i Mazurach po 1945 r. Studia i szkice, red. K. Narojczyk, Olsztyn 2014, s. 127-150. 79 http://www.galkowo.pl/historia (dostęp 29.04.2017).

192 i młodość spędziła w Prusach Wschodnich – hrabinie Marion von Dönhoff80. Salonikiem Marion Dönhoff opiekuje się dziennikarka Renate Marsch-Potocka, która oprowadza turystów po całym obiekcie. Odcinek ósmy: Ukta – Nowy Most (6 km) Ze stanicy wodnej PTTK w Nowym Moście można wybrać się na wycieczkę pieszą lub rowerową (4,2 km) do założonej przez starowierców wsi Kadzidłowo. Od wielu lat funkcjonuje tam Park Dzikich Zwierząt, a od 2004 roku Osada Kulturowa Danuty i Krzysztofa Wyrobców. Na jej terenie obejrzeć można kilka zabytkowych obiektów z przełomu XIX i XX wieku, które zostały przeniesione z innych miejscowości i odrestaurowane. Jest to podcieniowa chałupa z Warnowa (gm. Ruciane-Nida) z początku XIX wieku (obecnie znajduje się w niej muzeum), chałupa z Dąbrów (gm. Rozogi) z początku XX wieku (obecnie znajduje się w niej „Oberża pod Psem”), budynek podcieniowy (gospodarczy), spichlerzyk z pocz. XX wieku (obecnie stanowi fragment ekspozycji muzealnej) oraz spichlerzyk podcieniowy z pocz. XX wieku (obecnie urządzono w nim „banię”, czyli rosyjską saunę). Najcenniejszym obiektem w osadzie jest chałupa z podcieniami w obu szczytach, zrębowa, wzniesiona z masywnych bali. Stanowi ona piękny, a zarazem unikalny przykład mazurskiego budownictwa ludowego. Na Mazurach istnieją dziś tylko dwa takie budynki: jeden w Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku, a drugi w Kadzidłowie. Chałupa została wybudowana w Puszczy Piskiej, w Warnowie na pocz. XIX wieku. Pod koniec XX wieku budynek został opuszczony przez lokatorów i zamienił się w ruinę. Przed całkowitym zniszczeniem został uratowany dzięki przeniesieniu go do Kadzidłowa, gdzie został pieczołowicie odtworzony. Obecnie znajduje się tu muzeum, na parterze zaaranżowano wnętrze mieszkalne oraz odtworzono wnętrze wiejskiej szkoły wraz z mieszkaniem nauczyciela (to jedyny taki przykład w całym woj. warmińsko-mazurskim). Na obszernym poddaszu znajduje się ekspozycja etnograficzna81. Warto też odbyć wycieczkę do wsi Iznota i nieco dalej do Galindii – Mazurskiego Edenu (3,5 km od stanicy wodnej). Już w 1568 roku w dokumentach odnotowano działający tu młyn wodny, o którym opowiadano, że coś w nim straszy. Dlatego nie było chętnych do nabycia tego pustkowia. Dopiero elektor brandenburski Jerzy Fryderyk nadał w roku 1602 nadleśniczemu z Mikołajek, Krzysztofowi Fuchsowi, półtorej włóki na prawie chełmińskim, wolnej od czynszu, w uznaniu jego służby w lasach książęcych. Okazało się wtedy, iż ów stary młyn służył tylko kłusownikom za kryjówkę, wobec czego Fuschs kazał go rozebrać. Zaczęło

80 Jej wspomnienia tłumaczone na j. polski: M. Dönhoff, Dzieciństwo w Prusach Wschodnich, Berlin 1993; tejże, Nazwy, których nikt już nie wymienia, Olsztyn 2001. 81 Badania terenowe, informacja z folderu, lipiec 2016 r.

193 rozwijać się osadnictwo. W XIX wieku istniała tu szkoła jednoklasowa, w której uczono 32 dzieci wyłącznie po polsku82. Dzisiaj Iznota znana jest z funkcjonującego w pobliżu oryginalnego hotelu-pensjonatu mieszczącego się w kilku obiektach stylizowanego na osadę staropruskiego plemienia Galindów. Świadczą o tym duże rzeźby z drewna, lochy demonów, rytualny krąg kamienny, bursztynowa komnata oraz organizowane tu inscenizacje galindzkich zwyczajów83. Płynąc rzeką z Nowego Mostu do Kamienia mijamy po lewej stronie jeden z obiektów, Krainę Alkos. Odcinek dziewiąty: Nowy Most – Kamień (10,5 km) Nazwa wsi Kamień, założonej w 1707 roku, ma przypominać o wielkim głazie, według ludowego podania będącym niegdyś miejscem składania ofiar84. Ze stanicy wodnej PTTK w Kamieniu można uprawiać sporty wodne na jeziorze Bełdany, dotrzeć od strony jeziora do Galindii, a także odbyć rejs statkiem do Mikołajek. Szczególnie polecam zwiedzanie stolicy Mazur, bowiem Mikołajki od wielu lat rywalizują o ten zaszczytny tytuł z Giżyckiem85. Nazwa miejscowości pochodzi od patrona kościoła św. Mikołaja. Już w najdawniejszych czasach znajdowała się tu staropruska osada. Wieś założyli Krzyżacy w 1444 roku, jednak większe osadnictwo z Mazowsza rozpoczęło się na przełomie XV i XVI wieku. Mikołajki składały się z trzech osad: Rynek, Koniec i Kozłowo, które zostały połączone w organizm miejski dopiero w 1726 roku. Wcześniej wiele ofiar pochłonęła epidemia dżumy (podaje się, że aż 90 osób). „Już około Zielonych Świątek [1710 roku] dżuma grasowała we wsi Lubiewo, leżącej w pobliżu Mikołajek. Wprędce przeniosła się stąd do Kozłowa, sąsiadującego z Mikołajkami, które podówczas były wsią (prawa miejskie uzyskały w 1726 roku). na zarządzenie władz miasta zamknięto most, łączący te 2 wsie ze sobą, obsadzając je wojskiem. Mimo zastosowania środków ostrożności dżuma przeniknęła i do Mikołajek, zbierając tu obfite żniwo. Niebawem cmentarz nie mógł pomieścić wszystkich zmarłych, dlatego grzebano ich w ogrodach i na polach, a zwłaszcza na piaszczystych łanach, leżących na zachód od Mikołajek przy drodze do Mrągowa. Na zarządzenie władz zamknięto również kościół”86. W następnych latach Mikołajek nie oszczędziły ani pożary (1729 rok), wkroczenie wojsk rosyjskich (1758 rok), huragan (1767 rok), przemarsze wojsk francuskich (1807 i 1812 rok), epidemie cholery (kilkukrotnie w XIX wieku). Dopiero uruchomienie w 1843 roku żeglugi statków parowych na trasie Ryn–Mikołajki–Czarny Ostrów, ożywiło nieco miasteczko

82 G. Leyding, dz. cyt., s. 210. 83 http://www.galindia.com.pl (dostęp 29.04.2017). 84 W. Kujawski, dz. cyt., s. 332. 85 Zob. więcej: J. Judziński, Z dziejów Mikołajek, w: Mrągowo…, s. 113-126. 86 S. Flis, Dżuma na Mazurach i Warmii w latach 1708-1711, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1960, nr 4, s. 500-501.

194 i przyczyniło się do rozwoju ruchu turystycznego. Linia kolejowa z Mrągowa do Orzysza, która dotarła do Mikołajek w 1911 roku, także wzmocniła turystyczne znaczenie tego miasta. W okresie międzywojennym powstała tu przystań żeglarska, dom wczasowy, hotele i restauracje87. Najbardziej godnym do zwiedzenia w Mikołajkach jest Muzeum Reformacji Polskiej oraz cmentarz żydowski. Muzeum mieści się na Placu Kościelnym 4, w budynku parafii ewangelickiej. Założył je w 1973 roku ks. Władysław Pilchowski, pierwszy powojenny proboszcz tamtejszej parafii ewangelickiej, który gromadził zbiory dotyczące Mazur. Otrzymywał je od wyjeżdżających do Niemiec, sam szukał w pojemnikach na śmieci, w wieży kościoła, na strychach domów i innych miejscach. Ekspozycja muzealna prezentuje 11 Biblii w języku polskim wydanych w latach 1726-1924, 29 różnego rodzaju kancjonałów i zbiorów pieśni okolicznościowych, 59 egzemplarzy postylli, kazań, modlitewników oraz traktatów religijnych, 18 pozycji to agendy, katechizmy i ustawy kościelne, 14 egzemplarzy to książki poświęcone znanym reformatorom – Lutrowi, Melanchtonowi i Husowi, poza tym w muzeum można zobaczyć słowniki, dzieła filozoficzne i leksykony, np. Mrongowiusza, Lindego, Tomasza z Akwinu, traktaty moralizatorskie i inne dzieła literackie. Ciekawostką jest książka przetłumaczona ja dialekt mazurski wydana w 1900 roku88. Mikołajki były przykładem miasta wielokulturowego. Oprócz mieszkających tu Niemców, Polaków, Mazurów, dużą społecznością byli Żydzi. W mieście żyło około dziesięciu rodzin żydowskich, które zajmowały się drobnym kupiectwem, tkactwem i krawiectwem. Pod koniec XIX wieku wzniesiono synagogę, która przetrwała „noc kryształową” w 1938 roku, II wojnę światową, a rozebrano ją dopiero w końcu lat 90. XX wieku. W tym samym miejscu wzniesiono następnie budynek restauracyjno-hotelowy (restauracja Sielawa), nawiązujący bryłą i detalami architektonicznymi do dawnej świątyni. Dzisiaj zwiedzać można jedynie cmentarz żydowski, założony w 1881 roku, położony przy ul. Dybowskiej. Najstarszy nagrobek ma datę 1847/1848 (wg kalendarza gregoriańskiego), co świadczy, że chowano tu zmarłych przed oficjalnym założeniem cmentarza. Nekropolię obsadzono ponad dwudziestoma lipami, które dziś stanowią malowniczy starodrzew. Jest to jedna z niewielu zachowanych mazurskich nekropolii wyznania mojżeszowego. Po II wojnie światowej przetrwały 23 całkowicie zachowane macewy, 12 zachowanych częściowo oraz 9 tumb. W większości są to nagrobki wykonane z piaskowca, pojedyncze z granitu i lastryko. Na kilku widoczne są tradycyjne

87 Warmia i Mazury. Przewodnik…., s. 113-114. 88 D. Krysiak, Muzeum Reformacji Polskiej w Mikołajkach. Historia powstania oraz zbiory, „Komunikaty Mazursko- Warmińskie” 2007, nr 2, s. 187-233.

195 symbole religijne i społeczne, np. dłoni w geście błogosławieństwa. Naczółki macew dekorowano motywami geometrycznymi i florystycznymi. Wiele nagrobków posiada inskrypcje zarówno po hebrajsku, jak i po niemiecku. Na niektórych widoczne są ślady farb, np. żółtej w częściach macew z symbolami czy ciemnoniebieskiej – w miejscach napisów89. W 2006 roku staraniem mieszkańców Mikołajek, przy współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, cmentarz został uporządkowany. Opiekę nad nim sprawują członkowie Zboru Kościoła Zielonoświątkowego „Emaus” w Mikołajkach. Odcinek dziesiąty: Kamień– Ruciane-Nida (12 km) Płynąc po jezierze Bełdany w kierunku Rucianego po lewej stronie mijamy port jachtowy oraz wieś Piaski, z której już niedaleko do innej wsi Onufryjewo. Obie zostały założone przez filiponów. Jednak osadnictwo na tym terenie znane jest już z czasów prehistorycznych. W Onufryjewie w wyniku badań archeologicznych znaleziono bliżej nieokreślone niespalone kości konia, dwa fragmenty obrobionego poroża, grób popielnicowy z fragmentami kości zwierzęcych, fragmenty ceramiki, pięć paciorków bursztynowych, żelazną zapinkę oraz sprzączkę90. Kiedy ludy pierwotne opuściły te tereny, obszar zaczął porastać puszczą. Nie udało się go zagospodarować Krzyżakom, dopiero sprowadzenie w pierwszej połowie XIX wieku starowierców, od nowa przywróciło ten obszar ludziom. O ich osadnictwie świadczą zlokalizowane w pobliżu wsi Onufryjewo dwa cmentarze – jeden należy do staroobrzędowców, drugi do protestantów. Jest to jedyny przypadek w okolicy, gdzie cmentarze różnych wyznań sąsiadują ze sobą. Cmentarz starowierski jest użytkowany do dzisiaj, ogrodzony metalową siatką, zamykany na furtkę. Jego układ oparty jest na głównej alei biegnącej faliście wzdłuż cmentarza, o której odchodzą krótsze, proste ścieżki z usytuowanymi przy nich grobami. Wiele nazwisk na inskrypcjach powtarza się, np. Jaroch, Karottki, Kroll, Panomarow, Pawłow, Szlachcic91. W Onufryjewie godne obejrzenia są też jednorodzinne domki murowane powstałe w latach 30. XX wieku, zwane powszechnie „ziedlungami” (z niem. Siedlung – osiedle) lub „kochówkami” (od nazwiska Ericha Kocha). Erich Koch, nadprezydenta Prus Wschodnich, sfinansował powstanie nowych osiedli mieszkaniowych złożonych z tanich domów przeznaczonych dla robotników, w tym wypadku robotników leśnych. W szczycie jednego z nich widnieje data 193192. Osiedla „ziedlungów”

89 K. Bielawski, Mikołajki, http://www.kirkuty.xip.pl/mikolajki.htm; mapa oraz film z cmentarza znajduje się na stronie: http://www.sztetl.org.pl/pl/article/mikolajki/12,cmentarze/1789,cmentarz-zydowski-ul-dybowska (dostęp 30.04.2017). 90 M. Karczewski, dz. cyt., s. 358, 394-395. 91 T. Żurkowska, dz. cyt., s. 76-77. 92 Informacja i fotografie (w posiadaniu autorki) uzyskane od prof. Zygmunta Giżejewskiego, mieszkańca wsi Onufryjewo.

196 istnieją w kilku miastach naszego województwa, np. w Olsztynie przy ul. I Dywizji Wojska Polskiego. W Piaskach w 1927 roku wybudowano Ośrodek Wypoczynkowy dla Dzieci, który służył celom zdrowotnym dzieci z powiatu mrągowskiego. Do położonej nad Bełdanami placówki, dysponującej 60-70 łóżkami, kierowano dzieci na 6-tygodniowe turnusy. W latach 30. XX wieku (podobnie jak w Krutyni) obiekt należał do Niemieckiej Opieki Społecznej93. Po drugiej stronie jeziora rozpościera się kolejna stara wioska sięgająca XVIII wieku – Wygryny. Oprócz wielkiego portu jachtowego warto tu zobaczyć zabytkową zabudowę mazurską, poewangelicki cmentarz z najstarszym krzyżem z 1878 roku, a także w dawnym tartaku (obecnie restauracji) skosztować regionalnych potraw. Płynąc dalej mijamy pobliską wieś Guzianka. To osada szkatułkowa powstała na przełomie XVII i XVIII stulecia. W XIX wieku był tu majątek leśny, a w XX wieku siedziba nadleśnictwa. Od 1957 roku wieś należała do osiedla Ruciane, obecnie jest dzielnicą miasta Ruciane-Nida94. Przy drodze Guzianka–Wygryny, nad brzegiem jeziora Bełdany, napotkamy na skupisko zabytkowych dębów, zwanych dębami królewskimi. Nazwa wzięła się stąd, iż w 1639 roku biwakował król polski Władysław IV Waza. Przebywał tam ze swoim dworem, bowiem został zaproszony do udziału w polowaniu, które urządził na jego cześć elektor pruski Jerzy Wilhelm Hohenzollern. Opisał to w swoich pamiętnikach (Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632–1656) towarzyszący królowi książę Albrecht Radziwiłł. Wcześniej na leśnej polanie podano obiad, który księcia jednak nie zachwycił. „Piątek był – wspominał Radziwiłł – niemal wszystko z mięsem dano, a mało co było potraw rybych, ztąd my głodniśmy wstali. Lekko posileni na łowy powstaliśmy. Parkanami płóciennemi zamknięte były zwierzęta. Z jednej sali zielonej król, elektor, królowa, królewna strzelali na jelenie i daniele, czy też sarny, których na 30 zabili. My zaś z drugiego miejsca na nadbiegające patrzaliśmy zwierzęta”95. Innym władcą, który w tym miejscu urządził sobie postój, był Fryderyk Wilhelm IV, król pruski. 18 czerwca 1854 roku obozował w namiocie podczas podróży po jeziorach mazurskich. Trasa podróży parowcem o nazwie „Masovia” prowadziła z Rynu, przez Mikołajki do fortu Lyck (po II wojnie – Giżycko) na Czarcim Ostrowie na jeziorze Śniardwy96. Dalej płyniemy jeziorem Bełdany do śluzy Guzianka. Pokonujemy tu 2-metrową różnicę poziomów między jeziorem Bełdany, a Guzianką Małą i Wielką oraz położonym dalej na południe – Jeziorem Nidzkim. Śluza jest częścią systemu jezior i kanałów tworzących szlak

93 W. Kujawski, dz. cyt., s. 338. 94 J. Śliwiński, dz. cyt., s. 64. 95 http://mojemazury.pl/150793,Deby-Krolewskie-nad-jeziorem-Beldany.html#axzz4g0o9vO4R (dostęp 4.05.2017). 96 W. Kujawski, dz. cyt., s. 346.

197 Wielkich Jezior Mazurskich. Jego budowę Prusy rozpoczęły po wygranej wojnie siedmioletniej (1756-1763), w ramach nowoczesnego, jak na ówczesne czasy, projektu hydrologicznego. W latach 1764-1765 zbudowano pięć kanałów o łącznej długości 6,7 km i połączono jeziora Mamry, Niegocińskie i Tałty, stwarzając tym samym połączenie wodne od Pisza do Węgorzewa. Niektóre źródła podają, że drewniana śluza komorowa w Guziance istniała już w 1775 roku, a więc za panowania Fryderyka II Wielkiego. Z czasem kanały te zamuliły się do tego stopnia, że Polowie XIX wieku podjęto działania pogłębiające i żegluga zaczęła się na nowo97. Współczesną śluzę wybudowano w 1879 roku, czyli za panowania cesarza Wilhelma I. Początkowo jej komora była wykonana z drewna, dopiero w 1899 roku drewno zastąpiono ścianami z cegieł i kamienia98. Wpływamy do miasta Ruciane-Nida99. Miasto zostało połączone w roku 1965 z dwóch mniejszych osad: Rucianego oraz Nidy. Nida to wieś szkatułowa założona w 1699 roku, początek Rucianemu dała gajówka istniejąca w XVIII wieku. O osadnictwie w rejonie Rucianego świadczą znaleziska archeologiczne z okresu wczesno żelaznego. Otóż w 1906 roku odkryto w pobliskim lesie, na głębokości 30 cm skarb brązowy. Były to brązowa siekierka z tulejką i uszkiem, nóż półksiężycowaty oraz fragmenty dużego naszyjnika100. Ruciane (zwane przez Polaków – Rudczany) rozwinęły się jako osada przemysłowo-leśna dzięki linii kolejowej Gołdap–Ełk (1883 rok), następnie –Ełk (1885 rok) oraz Ruciane–Mrągowo (1898 rok). W końcu XIX wieku zostały objęte turystyczną żeglugą mazurską. W okresie międzywojennym miejscowość znana była jako ośrodek letniskowy. Odwiedzało ją rocznie 10 tys. turystów. Mieczysław Orłowicz na początku XX wieku pisał: „Frekwencja letników rosła przed wojną z roku na rok – istniało kilkanaście willi prywatnych oraz duży dworzec gościnny (Kurhaus) Siegemunda z restauracją i 30 pokojami, gdzie też były ubikacje dla wycieczek zbiorowych. Co prawda ciszę letniska silnie zakłócało sąsiedztwo pięciu ogromnych tartaków, suszarni nasion leśnych i smolarni, które przerabiały drzewo z Puszczy Jańsborskiej [Jańsbork – po II wojnie Pisz], ściągane tu za pośrednictwem jezior i kanałów”101. Dla znawców gospodarki leśnej ciekawym obiektem zapewne będą zachowane budynki tartaku, jako wyjątkowego w skali regionu zabytku techniki. Ich właścicielem na początku XX wieku był przedsiębiorca Richard Anders, który posiadał także willę myśliwską w Starych

97 C. Wawrzyński, Osiem wieków wschodniopruskiej żeglugi, kanałów i dróg wodnych, Olsztyn 2014, s. 143. 98 Tamże, s. 350. 99 Barwny opis miasta, jego historii i zabytkowej architektury wraz z archiwalnymi fotografiami zob. W. Kujawski, dz. cyt., s. 366-428. 100 M.J. Hoffmann, dz. cyt., s. 144. 101 M. Orłowicz, dz. cyt., s. 125.

198 Jabłonkach. Anders zwany był wschodniopruskim królem drewna, bogatym właścicielem lasów i tartaków. Pierwszy swój tartak wydzierżawił w Spychowie. Do świetności doprowadził tartak w Rucianem-Nidzie, który należał do najnowocześniejszych w Niemczech. R. Anders posiadał także zakłady, w tym młyny, w Szczytnie, Szymonkach i Królewcu oraz przedstawicielstwa w Berlinie i Duisburgu. Obecnie rodzina Andersów kontynuuje tradycje rodzinnej firmy drzewnej102. Innym ważnym zabytkiem techniki, ale działającym do dzisiaj jest wyłuszczarnia nasion, zbudowana także przez R. Andersa. Wyłuszczarnię wybudowano w latach 1890-1892 na potrzeby okolicznych nadleśnictw zlokalizowanych na terenie Puszczy Piskiej. Była wówczas największym tego typu zakładem w Prusach Wschodnich, do dzisiaj wykorzystuje się jej historyczną linię produkcyjną. Wykorzystywano ją do łuszczenia szyszek świerku, jodły, sosny, modrzewia. Wyłuszczania została na początku XXI wieku zmodernizowana103. W samym mieście jest dużo atrakcji – szlak schronów, możliwość pływania jachtami i żeglugą pasażerską po jeziorach, zabytkowe pensjonaty, wiele restauracji i innych punktów gastronomicznych. Dla miłośników historii i militariów szczególnie cenny będzie bunkier wieżowy w węźle obronnym Ruciane-Guzianka z 1900 roku w formie średniowiecznej baszty. Węzeł stanowił część fortyfikacji obronnej zwanej Linią Wielkich Jezior Mazurskich, która miała umożliwić obronę Prus Wschodnich przed inwazją wojsk rosyjskich w czasie I wojny światowej. Obok giżyckiej twierdzy Boyen był to największy kompleks umocnień tego zespołu architektonicznego. Węzeł służyć miał obronie szlaku kolejowego i jeziornego. Główne umocnienia zlokalizowano przy drodze do śluzy Guzianka, a także przy drodze do Pisza i moście kolejowym. Składały się one z trzech bunkrów tzw. blokhauzów, w których ulokowano stanowiska broni maszynowej oraz pięciu punktów oporu piechoty złożonych z umocnień ziemnych i jednokierunkowego schronu. W okresie letnim bunkier jest otwarty i możliwy do zwiedzania. Umieszczono tam tablice informacyjne, makiety wyposażenia, sprzętu i ubrania. Obiektem opiekuje się Stowarzyszenie Nad Nidzkim104. Z Rucianego-Nidy możemy urządzić wycieczkę rowerową (8,5 km) do wsi Wejsuny założonej w drugiej połowie XVIII wieku. Teren dzisiejszej wioski był zamieszkały już w czasach pruskich, bowiem na stanowisku archeologicznym znaleziono babę

102 Zob. więcej: I. Liżewska, Richard Anders – przedsiębiorca i fabrykant w Szczytnie, „Rocznik Mazurski” T. 12, 2008, s. 45- 57. 103 Zob. więcej: Wyłuszczarnia nasion im. Zdzisława Borońskiego w Rucienem-Nidzie, oprac. Sławomir Fura, Ruciane-Nida 2006 (wersja pdf.); wersja angielska drukowana: The historic seed extractory in the Maskuliński Forest District in Ruciane Nida, wstęp P. Czyżyk, W. Fonder, Ruciane-Nida 2011. 104 Badania terenowe, informacje z tablicy informacyjnej znajdującej się w bunkrze, lipiec 2016 r.

199 kamienną105, obecnie ulokowaną na rynku miasta w Piszu. Baba pruska to figura ludzka nieudolnie wyciosana z kamienia prymitywnymi narzędziami. Figurę odkrył dla nauki i opisał w 1950 roku archeolog Jerzy Antoniewicz106, jednak mieszkańcy wsi znali ją od prawie stu lat. W roku 1872 gospodarze znaleźli na pobliskim polu wielki kamień. Postanowili użyć go na płytę grobową. Gdy go jednak podniesiono, na stronie do tej pory przylegającej do ziemi ujrzano wyryty rysunek twarzy. Przypuszczając, że figura jest pochodzenia pogańskiego, nie umieszczono jej już na cmentarzu. Ustny przekaz głosi, iż w 1886 roku, po polowaniu na dziki, miejscowy leśniczy podniecony wspaniałym trofeami oraz wypitym alkoholem, wypalił do „baby” ze sztucera, odtrącając jej nos107. We wsi Wejsuny możemy zobaczyć ewangelicki neogotycki kościół z 1898 roku oraz drewniane chaty mazurskie z końca XIX i początku XX wieku. Największą atrakcją turystyczną jest regionalna Izba Mazurska założona w latach 70. XX wieku przez Eugeniusza Bielawskiego. Z Rucianego-Nidy niedaleko jest też do leśniczówki im. K.I. Gałczyńskiego (6 km) i dalej do wsi Krzyże (kolejne 3,5 km), znanej jako letnisko warszawskich elit artystycznych.

Podsumowanie Przedstawiona powyżej analiza szlaku kajakowego Krutyni pod katem kulturowym ma służyć jako baza do turystycznego zagospodarowania terenu. Szlak kajakowy jest bardzo dobrze opisany zarówno na stronach internetowych jak i w różnych przewodnikach turystycznych. Niestety zwraca się tam główną uwagę na wartości przyrodniczo-krajobrazowe. Proponowałabym uzupełnić te informacje o treści historyczno-kulturowe, które nie tylko wzbogacą turystyczną ofertę, ale zapewne przyciągną inny rodzaj turystów (np. tych, którzy boją się wody). Aby to uczynić warto wydłużyć szlak rowerowy i pieszy, prowadzący obecnie z Sorkwit do Zgonu, by część turystów mogła poznać szlak Krutyni nie płynąc nią, a jedynie w niektórych miejscach (np. przy stanicach wodnych) podziwiać jej uroki. W tym celu warto też zaproponować trasę samochodową biegnącą między wioskami położonymi wzdłuż szlaku. Trzeba nasycić szlak tablicami informacyjnymi postawionymi w stanicach wodnych i wszystkich wioskach na szlaku. Będzie to tak zwane zmaterializowanie szlaku, który musi

105 Więcej o babach pruskich zob. Pruskie baby kamienne. Fenomen kulturowy czy europejska codzienność?, red. J.M. Łapo, G. Białuński, Olsztyn 2007; S. Szczepański, Jak chłop „baby” postrzegał. Antropomorficzna rzeźba kamienna w kulturze ludowej Prus Wschodnich i Zachodnich, „Studia Angerburgica”, T. 11, 2006. 106 Więcej o Antoniewiczu zob. I. Lewandowska, Wkład Jerzego Antoniewicza w organizowanie polskiej archeologii i nauki na Warmii i Mazurach po II wojnie światowej, w: Życie codzienne na dawnych ziemiach pruskich, cz. IX: Krzewienie wiedzy, Olsztyn 2005, s. 89-102. 107 Pisz. Z dziejów miasta i powiatu, red. W. Korycka, Olsztyn 1970, s. 54.

200 posiadać jednolite fizyczne oznaczenie w postaci znaków w terenie i przy obiektach. Proponowałabym, aby koordynatorem szlaku został Mazurski Park Krajobrazowy, przez teren którego płynie rzeka. Oznaczenie powinno być na tyle dokładne, by każdy podróżujący mógł się nim poruszać, nawet nie posiadając map i przewodników, powinno być też oznaczenie trasy w nawigacji satelitarnej. Na tablicach informacyjnych musi być umieszczone logo szlaku, jego nazwa, kategoria, adres i telefon koordynatora, długość trasy w kilometrach, mapka, adres oficjalnej strony internetowej, nazwa danego obiektu. Szlak powinien znajdować się pod opieką stałego koordynatora. Wszystkie obiekty muszą być dostępne przez cały sezon i możliwe do zwiedzenia na życzenie turystów, np. po wcześniejszym umówieniu się. W obiektach powinny być punkty informacyjne o szlaku, możliwość otrzymania darmowego folderu, mapki, kupienia biletów wstępu do obiektów na szlaku i pamiątek108. Na szlaku turystyczno-kulturowym warto w niektórych miejscowościach organizować cykliczne imprezy plenerowe, festyny, pokazy, rekonstrukcje historyczne, gry i zabawy tematyczne, wystawy poplenerowe i inne. Jest to koniecznym elementem wskazującym na żywotność i atrakcyjność każdego szlaku. Informacje o tych wydarzeniach powinny być wpisane w foldery turystyczne i promocyjne i udostępniane turystom oraz mieszkańcom regionu. Dobrym tego przykładem jest coroczny festyn „Powrót Juranda do Spychowa”, który odwołuje się do legendarnej już postaci z sienkiewiczowskiej powieści. Pozwoliło to na uczynienie ze Spychowa wsi tematycznej, w której ciekawym pomysłem jest brama w stylu starego grodziska przy zjeździe do amfiteatru, postawienie na szczycie skarpy rzeźby Juranda, nazwanie głównej ulicy wsi imieniem Juranda, a innej imieniem Jagienki. „W trakcie zabawy uczestnicy przebierają się w stroje z epoki, maszerują przez miejscowość. Jest dzielny Jurand z orszakiem, Danuśka na wozie, są rycerze polscy i krzyżaccy, powiewają proporce, a w amfiteatrze odbywają się pokazy walk rycerskich oraz inne prezentacje nawiązujące do przewodniego tematu Spychowa”109. Warto aby inne miejscowości znalazły takie wydarzenie lub postać ze swojej historii, które można upamiętnić w atrakcyjny dla turystów sposób. Kulturowy szlak Krutyni na pewno zasługuje na promocję nie tylko wśród turystów w regionie, ale także w całym kraju i Europie. Uczmy się szanować to, co mamy i promować to, co jest nam bliskie, łącząc dziedzictwo przyrodnicze z kulturowym, bo tylko takie połączenie daje pełen obraz rzeczywistości.

108 A. M. von Rohrscheidt, Regionalne szlaki tematyczne. Idea, potencjał, organizacja, Kraków 2010, s. 54-57. 109 Badania terenowe, informacja z tablicy ustawionej pośrodku wsi, lipiec 2016 r.

201